________________
જેમ કેટલાક જવાબદારી ભવિતવ્યતાને ભળાવી દે છે. તેમ કેટલાક જાણે પિતે દેષરહિત હોય તેમ કમને દોષ આપે છે. પણ અહીં વિચારીયે તે સમજાય કે કર્મ જડ કે ચેતન? કર્મ થયું કયાંથી? કર્મ કેઈનું કર્યું થયું કે આપે આપ ફૂટી નીકળ્યું ? માનવું જ પડશે કે કમને. કર્તા પણ જીવ જ છે. કર્તા છે તે પછી ભક્તો તે છે જ. વૃક્ષના છેડવા કે અનાજ આપ આપ ઉગતાં નથી. ફણગા. પિતાની મેળે ફૂટી નીકળતા નથી, ઉગાડનાર ખેડુતના ઉદ્યમથી જ ઉગે છે. જો કે બીજ વીના ખેડુત વાવે શું? એટલે ખેડુત પણ જોઈએ, બીજ પણ જોઈએ, અને વૃષ્ટિ. સાધન પણ જોઈએ. તેમ છતાં પણ ખેતરને માલીક તે ખેડુત જ કહેવાશે. જો કે બીજમાંથી અનાજ પેદા થાય છે પણ પેદા કરનાર તે ખેડુત જ ગણાશે. સામગ્રી બધી છતાં વાવવું કે નહી વાવવું, થોડી જમીન વાવવી કે બધી વાવવી, અનાજ વાવવું કે બીજું કંઈ વાવવું, કયું અનાજ વાવવું, આ તમામ માટે જવાબદાર-જોખમદાર ખેડુત છે. આ ઉપરથી સમજવું જોઈએ કે આત્મ વિકાસ સાધવે. હેય તે ભવિતવ્યતાના ભરેષે નહિ બેસી રહેતાં આશ્રવ (કર્મ આવવાના માર્ગ) રૂપ પુરૂષાર્થથી દૂર રહી સંવર (આવતાં કમને સેકવાના માર્ગ) તથા નિજેરા (પૂર્વબદ્ધ કર્મને કમેકમે ક્ષય કરે) રૂ૫ પુરૂષાર્થમાં આત્માએ. પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. મનુષ્યને દાંતની પ્રાપ્તિ-એ. ભવિતવ્યતા કરાવનાર છે, પરંતુ ચાવવાનું કાર્ય ભવિતવ્યતા કરાવનારી નથી. તે તે ઉદ્યમથી જ થાય છે. એ રીતે
