Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મ મીમાંસા
પૂ. મુનીરાજશ્રી ભાનુવિજયજી મહારાજ સાહેબના સદુપદેશથી શ્રી નાડલાઈ જ્ઞાનમંદિર તરફથી પરમપૂજ્ય ગુરૂવય તપસ્વી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી પન્યાસજી શ્રી રૂપવિજયજી મહારાજ સાહેબના અઢારમા વરસીતપના પારણી નિમિત્તે
ભેટ.
: લેખક : મા સ્તર ખુબચંદ કેશવલાલ પાશ્વ જૈન પાઠશાળા - સિાહી (રાજસ્થાન)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
••••••eos
૦૯
Oા
આપAR
9
-
- કર્મ ની માં ચામ
©©©©©©©©©©©©©
લેખક :માસ્તર ખુબચંદ કેશવલાલ (વાવવાળા) પાશ્વ જૈન પાઠશાળા સિરોહી (રાજસ્થાન)
SA Co-oooooooooooooooooooooook
પ્રકાશક :
બી. પી. સીંઘી મંત્રી–“શ્રી જ્ઞાન પ્રચારક મંડળ.
સિરોહી (રાજસ્થાન)
પ્રથમવૃત્તિ
પ્રત ૧૦૦૦
વિ. સં. ૨૦૧૨
ભેટ
-
:
2 ©©©©©©©©
૦૦૦૦૦૦૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન માસ્તર શ્રીયુત ખુબચંદભાઈ કેશવલાલે લેખિત “ કર્મ મીમાસાં” નામે લેખમાળા શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ માસિકમાં પ્રગટ થયેલ તે લેખમાળા કર્મ ફેલસફીના જિજ્ઞાસુઓને અતીવ મનનીય હેઈ ચાલુ સાલે અવે (સિહીમાં) ચાતુમસ બીરાજમાન પૂ૦ પન્યાસજી શ્રી રૂપવિજયજી મહારાજ સાહેબ તથા મુનીરાજ શ્રી ભાનુવિજ્યજી મહારાજ સાહેબે તેનું પુસ્તક છપાવવા અમને પ્રેરણું કરી. અને તે છપાય તે ઉક્ત મુનીરાજેનો સદુપદેશથી શ્રી નાડલાઈ જ્ઞાનમંદિરના કાર્યવાહકે પાંચસે પુસ્તકના અગાઉથી ગ્રાહક થવાનું કબુલ્યું. તે લેખમાળામાં જરૂરી સુધારે વધારો કરી આપી લેખક મહાશયે છપાવવાની અમને મંજુરી આપતાં આ પુસ્તક અમે પ્રગટ કરીયે છીયે. વાંચકને કર્મ ફીલેફી જે કઠીન વિષય પણ આ લઘુ પુસ્તક દ્વારા ઘણું જ સરલ રીતે સમજી શકાશે. તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયનાં સંક્ષેપ લખાણવાળાં આ રીતે પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં આવે તે સમ્યગુજ્ઞાનને પ્રચાર આપણે અતિ સુંદર રીતે કરી શકીએ. આ પુસ્તકમાં ભગવાન શ્રી જિનેશ્વર દેવ કથિત આગમ વિરુદ્ધ કંઈપણ છપાયું હોય તે ત્રિકરણુયોગે મિથ્યાદુષ્કત છે. શુદ્ધિમાં બહુજ લક્ષ આપવામાં આવ્યું છે. છતાં પ્રેસષથી કંઈપણ અશુદ્ધિ રહેવા પામી હોય તો વાંચકને સુધારી વાંચવા વિનંતિ છે.
– પ્રકાશક
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વસ્થ-શાસનસમ્રાટ સૂરિચક્ર-ચક્રવત્તિ તાગચ્છાધિપતિ કદંબગિરિ-કાપરડાદિ અનેક તીર્થોદ્ધારક ખાલ બ્રહ્મચારી આચાર્ય દેવ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી
૭ ભાવનગર.
જન્મ : સંવત ૧૯૨૯ ના કારતક સુદિ ૧ મહુવા. દીક્ષા : સંવત ૧૯૪૫ ના જે સૃદિ
ડ
આચાય ૫૬ : સંવત ૧૯૬૪ ભાવનગર. પન્યાસપદ : સ. ૧૯૬૦ ના માગશર સુદિ ૩ વલ્લભીપુર (વળા)
વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ. સ્વવાસ : સંવત ૨૦૦૫ ના આસા વિષે ૦)) મહુવા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગસ્થ શાસનસમ્રાટ સૂરિચક્ર – ચક્રવત્તિ તપાગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયનેમિ સૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય રત્ન તપસ્વી
શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી
જન્મ સં. ૧૯૩૯ ના કારતક વદ ૧૩ (મારવાડી)
રેલમગરા (ઉદેપુર )
આઉઆ (મારવાડ ) પન્યાસપદ ઃ સં ૧૯૯૫ ના ફાગણ સુદ ૩ શુક્ર દીક્ષા : સં. ૧૯૬ ૬ ના ફાગણ સુદ ૩ રેલમગરા.
પન્યાસજી શ્રી રૂપવિજયજી
મહારાજ સાહેબ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વર્ગસ્થ-શાસન-સમ્રાટ સૂરિચક–ચકવર્તિ તપાગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજય નેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય રત્ન તપસ્વી પન્યાસ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી રૂપવિજયછે મહારાજ સાહેબના શિષ્ય મુનિ પુંગવ વ્યાખ્યાન
વાચસ્પતિ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી
જન્મ સંવત ૧૯૬૫ ના મહા સુદિ ૫.
વીરમગામ.
રાજકેટ. દીક્ષા સંવત ૧૯૯૨ ના માગસર વદી ૧૩
મુનિશ્રી ભાનુવિજયજી મહારાજ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ પન્યાસજી મહારાજશ્રી રૂપવિજયજી મહારાજ સાહેબને જીવન પરિચય
શાસન સમ્રાટ સૂરિચક્ર ચક્રવર્તી તપાગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયનેમિ સૂરિશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય રત્ન તપસ્વી શ્રી ૧૦૦૮ પન્યાસ શ્રો રૂપવિજયજી મહારાજ સાહેબને જન્મ સંવત ૧૮૩૯ના કારતક વદી ૧૩ (ભારવાડી ના રોજ ઉદેપુર સ્ટેટની અંદર આવેલા રેલ મગરા ગામમાં થયે હતો. તેઓશ્રીમાં બાલ્યવસ્થાથી જ પ્રભુભક્તિ અધિક હતી. સંસારમાં રહ્યા છતાં પણ સંસારિક પ્રપોથી તેઓ સદા દૂર રહેતા. તેઓશ્રીનું ચિત્ત વૈરાગ્યવાસિત બન્યું હતું. પરંતુ પિતા–માતા અને અન્ય આત્મજનના અતિ આગ્રહવશે તેઓને લગ્નગ્રંથિમાં જોડાવું પડ્યું. થોડા દિવસો બાદ માતપીતા સ્વર્ગે ગયાં. દેવવશાત ધર્મપત્નીને પણ સ્વર્ગવાસ થવાથી સંયમ ગ્રહણ કરવાની તેમને અનુકુળ તક મળી. અને ઉપરોક્ત ગુરૂ દેવ પાસે સંવત ૧૯૬૬ના ફાગણ સુદી ત્રીજના રોજ શ્રી ભાગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. ગુરૂદેવની નિશ્રામાં રહી સારી રીતે શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો. તપસ્યાને તો તેમને બહુ જ શોખ હતે. સંવત ૧૯૮૧ થી વરસીતપને પ્રારંભ કરી સંવત ૧૯૯૭ ના વૈશાખ સુદિ અક્ષયતૃતિયા સુધી સોળ વરસ તે તપ એક ધારે ચાલુ રાખી અંતિમ વરસીતપનું પારણું શ્રી હસ્તિનાપુરમાં શ્રી સંઘે કરેલ મેટા મહત્સવ પૂર્વક કર્યું આ પારણું પ્રસંગે દીલ્હીથી સાતસો માણસને સંધ ઈક્ષરસથી પારણું કરાવવા હસ્તિનાપુર આવ્યું હતું. તેઓશ્રીએ ગુજરાતથી બંગાલ સુધીનાં સર્વ તીર્થોની યાત્રા કરી પૂજ્યશાસન સમ્રાટ ગુરૂવર્યની સ્મૃતિરૂપે ગેડવાડ (મારવાડ)ની પંચતીર્થમાં આવેલ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાડલાઈ ગ્રામે સંવત ૨૦૦૭માં શ્રી જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપના કરાવી. અને તેમાં અનેકવિધ શાસ્ત્રગ્રંથ સંગ્રહિત કરાવ્યા. સત્તર વરસીતપ તેઓશ્રીએ સંવત ૨૦૧૦ની સાલમાં કર્યો. તેનું પારણું નાડલાઈમાં કર્યું. તે સમયે નાડલાઈ નિવાસી શેઠ મુલચંદજી ફેજમલજીએ અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ કરી પારણું કરાવ્યું હતું. ત્યારબાદ સં. ૨૦૧૧ની સાલ ખાલી જવા દઈ પુનઃઅઢારમો વરસીતપ સંવત ૨૦૧૨ની સાલમાં કર્યો. આજે પણ તપસ્વી તરીકે તેઓશ્રીનું જીવન ઝળહળી રહ્યું છે. ઈતિ શુભમ
લિ. ભવદીય ભાનુવિજય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્મમીમાંસા
ધર્મ –
જગતમાં ધર્મ ધર્મ કરતા તે સૌ ફરે છે. પરંતુ જગતને જીએ માની લીધેલા ધર્મો પૈકી ક્યા ધર્મનું અનુકરણ સત્ય છે તે પહેલું જોવું જોઈએ; ધર્મ માટે આજે અનેક વાદવિવાદ સંભળાય છે. આવા વાદવિવાદ દુન્યવી પદાર્થો માટે સંભવતા નથી; કારણ કે જે વિષય ઈન્દ્રિય ગમ્ય છે તેની સત્યતા ઉપર આવવું એ એક ક્ષણનું જ કાર્ય છે. અને જેઓ એવી સત્યતાને ઈન્કાર કરવા નીકળે છે તેમના પક્ષને જ સૌ કેઈ ત્યાગ કરી દે છે. હવે વિચાર કરે કે સુગંધ, દુર્ગધ, કડવાશ, મિઠાશ ઇત્યાદિ વસ્તુઓ પર જે વાદ નથી તેના કરતાં ઘણે જ ભવ્ય અને ઘણું જ ગંભીર વાદ ધર્મના વિષયમાં પ્રવતેલે છે, એનું કારણ એ જ છે કે ધર્મ એ ઈન્દ્રિયાતીત વસ્તુ છે, અને એથી જ એ સંબંધમાં ભારે ગોટાળા ઉભા થયા છે. જેઓ ધર્મને નામે દુરાચારે- અનાચાર અથવા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે અપારમાર્થિક વસ્તુઓને પિષી રહ્યા છે તેઓ પણ પિતે જે વસ્તુને માને છે તે અધર્મ છે, એ વસ્તુ ખાટી છે અથવા અગ્ય છે એવું માનીને તે વસ્તુને માન્ય રાખતા નથી પરંતુ પિતાની અયોગ્ય માન્યતાઓ અને વિચારે સત્ય છે અને તેજ સનાતન અતીતકાળથી ચાલી આવે અને સત્ય ધર્મ છે એમ જ તેઓ માને છે.
પિતાને સંપ્રદાય અથવા ધર્મ ભૂલ વાળે છે એમ સમજીને તેને કેઈ અનુસરતું જ નથી, પરંતુ અજ્ઞાનતાથી આત્માઓ ઠગાય છે. અને અજ્ઞાનતાથી જ અસત્યને સત્ય માનીને તેની સેવા કરવા માટે દેરાય છે. અજ્ઞાનથી આત્માએ સત્યને અસત્ય અને અસત્યને સત્ય માને છે અને તે પછી પિતે કરેલા નિર્ણયને વળગી રહેવાને આગ્રહ રાખે છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં અસત્ય નથી ચાલતું ત્યારે દુર્ભાગ્યે ધર્મની બાબતમાં ગાડેગાડાં અસત્ય ચાલ્યું જાય છે. અને ધર્મને નામે જે અસત્ય કહેવાય છે તેને ઘણું લેકે આંખો મીંચીને આનંદ પૂર્વક સ્વીકારી લે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તે માની લીધેલા સત્યની ખાતર એક બીજાનાં ગળાં કાપવા પણ તૈયાર થાય છે. ધર્મએ જે બાહ્ય ઈન્દ્રિયને વિષય હોત તે તેના સંબંધમાં વિશેષ ઉહાપેહને અવકાશ ન રહ્યો હતો અને અસત્ય તે અસત્ય તરીકે જાહેર થઈ જવા પામ્યું હતું. પરંતુ ઇદ્રિયગમ્યતાથી દૂર રહેલો ધર્મ પ્રત્યેક મનુષ્ય ઓળખી શક નથી, અને તેથી જ આજે જગતમાં સુખ અને શાંતિ સ્થાપવાને બદલે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મોને શંભુમેળે થયેલે જ આપણે જોઈએ છીએ. જેથી સત્ય રાહ પર આવવાને બદલે જનતા વધારેને વધારે પ્રમાણમાં કાંટાળે કર્મમાર્ગને પ્રયાસ કરી રહી છે. જે મહાપુરૂષે ઈન્દ્રિય ગમ્યતાથી વધારે ઊંચા પ્રકારના જ્ઞાનને મેળવી શક્યા છે તેજ ધર્મ સંબંધમાં નિશ્ચય જાહેર કરે છે. જેણે એવું જ્ઞાન નથી મેળવ્યું તે આત્મા આ સંબંધમાં બેશક આંધળોભીંત જેવો છે.
આપણે ધર્મની ક્રિયાઓ કરીએ, ધર્મ સાંભળીએ; ધર્મસભાઓ ભરીએ, પરિષદ ભરીએ, અનેક ઉત્સવ કરીએ પણ ધર્મતત્વને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જ્યાં સુધી ન જાણી શકીએ ત્યાં સુધી એ સઘળી પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ જ છે. હવે વિચાર કરો કે ધર્મનું આવું મુશ્કેલ તત્વ તે શી રીતે જાણી શકીએ? તે જાણવાની શી જરૂર? કેઈ પણ મનુષ્ય ધર્મને નામે જે કંઈ પ્રવૃત્તિ કરે, તેને આપણે પણ ધર્મ માની, તે અંગે સૂમપણે ઉંડા ઉતર્યા વિના આપણે પણ જોડાઈ જઈએ તે શું વળે? ગમે તેમ પણ કહેવાય તે છે ધમ; પછી તે અંગે વધુ વિચારવાની શી જરૂર ?
પરંતુ આવી માન્યતા સેવવી તે મૂર્ખાઈ છે. જગતમાં સામાન્ય કાર્યો માટે પણ બહુ દીર્ઘદ્રષ્ટિથી વિચારણા કરી, તેનાથી થર્ત લોભલાભને ખ્યાલ લાર્વી પછી પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે પછી ધર્મ જેવા મહાન કાર્ય માટે ઉપેક્ષા સેવવી એ વ્યાજબી કેમ ગણાય? ધર્મને નામે માત્ર “ધર્મ” નામ સાંભળી દેરાઈ જઈ, તે પિષક છે કે નાશક છે એ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખ્યાલમાં ન લઈ એ, અને સામાન્ય ધર્મ લઈ જઈએ ત પાછળથી પસ્તાવું પડે છે. આટલા કારણથી ધમને જાણવા જોઈ એ.
सूक्ष्मबुद्धया सदाज्ञेयो, धर्माधर्मार्थमिरे : ! અન્યથા ધર્મવુવ, તન્દ્રિયાત પ્રમત્તે ।।
અર્થાત્ ખારીક બુદ્ધિના ઉપયાગ કરવા, તે દ્વારાએ ધર્મના અથી એએ ધર્મ જાણવા જોઈએ. નહિતર બુદ્ધિ ધર્મની જ હોય, પોતે ધારે કે હું ધર્મ કરૂં છું છતાં ધમના નાશ થાય છે, અનાદિકાળથી આ જીવ જે રખડે છે, એનું કારણ લક્ષ્ય જ નથી આવ્યું. અનાદિકાળથી લક્ષ્ય ઈષ્ટ વિષયા, તેના સાધના, અને શરીર પાષણ આ ત્રણની જ દ્રષ્ટિ છે. જ્યાં આ ત્રણ દ્રષ્ટિ હૈાય ત્યાં ગમે તેવી આચરણાને પણ ધર્મ આચરણા તરીકે ગણી શકાય જ નહિ. આ ત્રણ દ્રષ્ટિએ જીવનું કલ્યાણ થઈ જતું હોય તા આટલા જીવા સ’સારમાં રખડત નહિ. જે ઉપરાક્ત ત્રણની જ પ્રવૃત્તિ ધમ રૂપ હાય તા ધર્મની દુર્લભતા ન હતી. આ જીવને શરીર પૌદ્ગલિક સુખને ધર્મ ગણાવવા હાય તા કોઈને શીખવવેા ન પડતા, અને જો તે ધર્મ કાળ સુધી સંસારમાં ભટકવું થાત નહિ.
હાત તા આટલા
આશ્રવ થી ચીજ ! કમ કેમ બંધાય ? અને ? તે વિષયાના ખ્યાલ આબ્યા નથી. ધમ ચીજ એ છે કે આશ્રવના આશ્રવણે અનેસવરને
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવરપણે ખ્યાલ આવ, અને કર્મ નિર્જરા કરવા આત્માએ કટિબદ્ધ થવું. વિષય કષાયની પ્રવૃત્તિ વહાલી લાગે છે તેને દાવાનલ ગણે અને સઘળા કર્મને જજેટી નાખવા પ્રયત્ન આદરે તે જ ધર્મની ખરી જડ છે. આ બધું સમજાય અને તેવી સમજણપૂર્વક જે આદરાય તે જ વાસ્તવિક ધર્મ છે.
ધર્મ એક જ પ્રકારને છે પરંતુ બે જુદા જુદા સાધન મળવાથી તે જુદા જુદા કાર્યો કરે છે. ધર્મ કરનારાઓમાં ભાવના બે પ્રકારની હોય છે, કેટલાક શુભ વિચારના હોય છે અને કેટલાક શુધ્ધ વિચારના હોય છે. અહિં પરિણામ એ ઉપકરણ છે. ધર્મમાં પરિણામ જે શુભ હેય તે એ ધર્મ પુણ્ય બંધાવી દુનિયાના સુખ આપે છે. અને જે પરિણામ શુદ્ધ હેય તે ધર્મ નિર્જરા કરી મેક્ષનાં સુખ આપે છે. એથી જ ધર્મના બે પ્રકાર કહી શકાય. એક પ્રકાર તે પુણ્યધર્મ અને બીજો પ્રકાર તે જ્ઞાન યોગ ધર્મ. આ જ્ઞાન ગ ધર્મ તે જ શાશ્વત સુખને દેવાવાળો છે.
તેમ છતાં જ્ઞાનગ ધર્મની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી પુણ્યધર્મમાં પણ આત્માએ જોડાઈ રહેવું જોઈએ. પલિક સુખરૂપ ઈષ્ટ વિષયની પ્રાપ્તિને માટે પણ ધર્મ ક્રિયામાં જે જોડાયો હશે તે હળવે હળવે પણ ધર્મનું ખરું સ્વરૂપે સમજશે અને એમ જાણશે કે વિષયેની દરકાર ન રાખતાં મેક્ષ મેળવવાને માટે જ ધર્મક્રિયાઓ કરવી એ જ સાચે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ
માગ છે એમ જાણીને તે વિષયાને ધ્યેય તરીકે ત્યાગી દેશે, અને અંતિમ સ્થાન મેાક્ષને માટે જ ધર્માનુષ્ઠાન કરવા માંડશે. આવા ઉદ્દેશથી જ જીવા અધમ કરતા રહીને પાપ બાંધે તેના કરતાં વિષયસુખાની પ્રાપ્તિને માટે પણ ધર્મ કરીને પુણ્ય બાંધે એ શાસ્ત્રકારી રહેાય છે. પણ છેવટ મેાક્ષ પ્રાપ્તિરૂપ જ્ઞાનયેાગ ધર્મમાં આત્માએ સંયુક્ત થવુંજ પડશે તા જ આત્મા શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ કરી શકશે. એટલે પુણ્યધર્મ પણ છેવટે જ્ઞાનયેાગ ધર્મમાં જ પરિણુમાવવા જોઇએ.
ધર્મ એ આત્માની માલિકીની ચીજ છે એટલે ધર્મને સમજતાં પહેલાં આપણે આત્માને સમજવાની જરૂર છે. આત્માને સમજવા માટે આત્માના ગુણા સમજવા જોઈ એ. આત્માના મુળ ગુણો જોઈ એ તા તે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર ઈત્યાદિ છે. આત્માના એ સઘળા ગુણા મેળવવા કરવા ચેાગ્ય પુરૂષાર્થ માં પેાતાની કેટલી ન્યૂનતા છે, તથા તે ગુણાને આવરજીનારક, તે કર્મોના થતા બંધ, તેના ઉય, તેના ઉયના પરિણામા, કર્માંધ તેાડવાના માર્ગો, આત્મવિકાસના પગથીઆં રૂપ ગુણસ્થાનક સ્વરૂપ, આ બધું સમજવું પડશે. એ સમજાશે ત્યારે જ જ્ઞાનયોગ ધર્મ પરિણમશે. એ રીતે જ્ઞાનયેાગ ધર્મના પરિણમનથી જ ધર્મને નામે થતા ઝગડાઓ આપોઆપ શાંત અની જશે અને જગતમાં ચિરસ્થાયી શાંતિ સ્થાપાશે એટલે જગતમાં તમામ જીવાને કલ્યાણના કાઈ માર્ગ હાય તા માત્ર જ્ઞાનયેાગ ધર્મ જ છે.
એ જ્ઞાનયાગ ધર્મ સમજવા માટે આત્મગુણ્ણાને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવરણનાર કર્મનું સ્વરૂપ વિચારવું ખાસ આવશ્યક છે. માટે : કર્મ શું છે ? કેમ બંધાય ? કેમ તૂટે? સર્વથા કર્મના છુટકારાથી કેવી આત્મદશા પ્રગટ થાય એ વગેરે વિષયઅંગે પ્રથમ જૈનેતર દશનકારોની માન્યતા અંગે વિચારી પછી જૈનદર્શનની માન્યતા વિચારીએ.
જેનેતર દશનેની કર્મ અંગે માન્યતા –
સમસ્ત છ સંસારમાં વતે છે, તેને આત્મત્વપણું સમાન છે. પણ તેમાં કેઈક દેવતા છે, કેઈક તિર્યંચ છે, કેઈક મનુષ્ય છે–એમ નર, નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્યરૂપ ભેદે એની વિચિત્રતા છે. વળી મનુષ્યત્વ સર્વ મનુષ્યમાં સમાન છે, છતાં તેમાં કઈ રાજા છે, કઈ રંક છે, કેઈક પંડિત છે, કેઈક મૂખ છે, કેઈક મહર્ધિક છે, કેઈક સ્વરૂપવાન છે, કેઈ કુરૂપવાન છે. ઈત્યાદિ જે વિચિત્રપણું છે તે નિહેતુક નથી પણ હેતુ સહિત જ છે. તે હેતુને કર્મ કહે છે.
પૃથ્વીના બધા ભાગમાં બધા દર્શનકારેએ પિતાની પ્રરૂપણામાં કર્મવાદ સ્વીકાર્યો છે, પરંતુ ભારતીય દર્શનમાં તેનું સ્થાન વિશેષપણે છે. ભારતીય દર્શનેમાં અન્ય વિષય અંગે અનેક વિધ ભિન્નતા અને વિરૂદ્ધતા હોવા છતાં કર્મવાદ વિષે બધા પ્રાયઃ એકમત છે. અર્થાત્ મનુષ્ય જે કાંઈ વાવે એનાં જ ફળ એ મેળવે એ સંબંધે ભારતીય દર્શને પૈકી કેઈને વિરોધ નથી. એક વેદપંથી કવિ શિવલન મિશ્ર કહે છે કે –
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
आकाश मुत्पततु गच्छतु वा-दिगन्त, मम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु
વા યથેકમ; जन्मान्तरार्जितशुभाशुभकुन्नराणां, छायेव न त्यजति कमै
છાનું વનિન્ય
આકાશમાં ઉડી જાઓ, દિશાઓની પેલી પાર જાએ, દરીયાના તળીયે જઈને બેસે, મરજીમાં આવે ત્યાં જાઓ પણ જન્માંતરમાં જે શુભાશુભ કર્મ કર્યો હોય છે તેનાં ફળ તે છાયાની જેમ તમારી પાછળ જ આવવાનાં. એ તમારે ત્યાગ નહિં કરે.
દાર્શનિકે કર્મના પ્રકાર વિવિધ રીતે કર્યા છે. પણ પુણ્ય-પાપ, શુભ-અશુભ, ધમ–અધર્મ એ રીતે કર્મના ભેદે તે બધાં દર્શનેમાં માન્યા છે. એટલે એમ કહી શકાય કે કર્મને પુણ્ય-પાપ અથવા તે શુભ-અશુભ એવા જે બે ભેદ પાડવામાં આવે છે એ પ્રાચિન છે. પ્રાણીને જે કર્મનું ફળ અનુકૂળ જણાય છે તે પુણ્ય અને પ્રતિકૂળ જણાય છે તે પાપ, એ અર્થ કરવામાં આવે છે અને એ રીતના ભેદ ઊપનિષદ, જન, સાંખ્ય, બૌદ્ધ, રોગ, ન્યાય, વશેષિક એ બધામાં મળે છે. આમ છતાં વસ્તુતઃ બધાં દર્શનેએ પુણ્ય હોય કે પાપ એ બને કમને બંધન જ માન્યાં છે અને એ બનનેથી છુટકાર પ્રાપ્ત કરે એ ધ્યેય સ્વીકાર્યું છે. આથી જ કર્મ જન્ય જે અનુકૂલ વેદના છે તેને પણ વિવેકીજને સુખ નહિ પણ દુઃખ જ માને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. કર્મને પુણ્ય-પાપરૂપે બે ભેદ એ વેદનાની દ્રષ્ટિએ કરવામાં આવે છે, વેદના સિવાયની અન્ય દ્રષ્ટિએ પણ કર્મના પ્રકારે કરવામાં આવે છે. વેદનાને નહિ પણ અન્ય કમને સારું નરસું માનવાની દ્રષ્ટિને સામે રાખી બૌદ્ધ અને યોગ દર્શનમાં કૃષ્ણ, શુકલ, શુકલકૃષ્ણ અને અશુકલા કૃષ્ણ એવા પણ ચાર પ્રકાર કરવામાં આવે છે. આમાંયે કૃષ્ણ એ પાપ શુકલ એ પુણ્ય; શુકલકૃષ્ણ એ પુણ્યપાપનું મિશ્રણ છે, પરંતુ “અશુકલાકૃષ્ણ” એ બેમાંથી એકેય નથી. આ એ પ્રકાર વીતરાગ પુરૂષને હોય છે, અને તેને વિપાક સુખ કે દુખ કશું જ નથી. કારણ કે તેમનામાં રાગ કે દ્વેષ દેતા નથી. આ ઉપરાંત કર્મના ભેદ કૃત્ય-પાકદાન અને પાકકાલની દ્રષ્ટિએ પણ કરવામાં આવે છે. કૃત્યની દ્રષ્ટિએ ચાર, પાક દાનની દ્વિષ્ટિએ ચાર અને પાક કાલની દ્રષ્ટિએ ચાર એમ બાર પ્રકારના કર્મનું વર્ણન બૌદ્ધોના “અભિધમ” માં અને વિશુદ્ધિ માર્ગમાં સામાન્ય છે. વળી અભિધર્મમાં પાકસ્થાનની દ્રષ્ટિએ પણ કર્મના ચાર ભેદ અધિક ગણાવ્યા છે. બૌદ્ધોની જેમ પ્રકારની ગણતરી તે નહિ પણ તે તે દ્રષ્ટિએ કમેને સામાન્ય વિચાર “ગ દર્શન”માં પણ મળે છે. બૌદ્ધોને મતે કૃત્ય કરીને કર્મના જે ચાર ભેદ કરવામાં આવ્યા છે તેમાં એક જનક કર્મ છે અને બીજું તેનું ઉર્થંભક છે જનક કમ તે નવા જન્મને ઉત્પન્ન કરીને વિપાક આપે છે, પણ ઉથંભક વિપાક આપતું નથી પણ બીજાના વિપાકમાં અનુકુળ બની જાય છે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ઉપપીઠક છે જે બીજા કર્મના વિપાકમાં બાધક બની જાય છે. અને ચોથું ઉપઘાતક તે અન્ય કર્મના. વિપાકને ઘાત કરીને પિતાને જ વિપાક દર્શાવે છે.
પાક દાનના ક્રમને લક્ષીને બૌદ્ધમાં જે પ્રકાર કરવામાં આવ્યા છે તે આ પ્રમાણે છે. ગરૂક–બહુલ અથવા આચિટ્ટ આસન અને અભ્યસ્ત. આમાં ગરૂક અને બહુલ એ. બીજાના વિપાકને રોકીને પ્રથમ પિતાનું ફળ આપી દે છે. આસન એટલે કે મરણકાળે કરાયેલ. તે પણ પૂર્વકમ કરતાં પિતાનું ફળ પ્રથમ જ આપી દે છે. પહેલાંનાં ગમે તેટલાં કમ હોય પણ મરણકાળ સમયનું જે કર્મ હોય છે તેને આધારે જ નો જન્મ શીધ્ર પ્રાપ્ત થાય છે. ઉક્ત ત્રણેના અભાવમાં જ અભ્યસ્ત કર્મફળ આપી શકે છે એવો નિયમ છે. પાક કાળની દ્રષ્ટિએ બૌદ્ધોએ કર્મના જે ચાર ભેદ કર્યા છે તે આ પ્રમાણે –
૧ દ્રષ્ટિ ધર્મ વેદનીય—વિદ્યમાન જન્મમાં જેને વિપાક મળી જાય.
૨ ઉપજ વેદનીય–જેનું ફળ ન જન્મ લઈને મળે છે તે. ૩ અહેકમ–જે કર્મને વિપાક જ ન હોય. ૪ અપરાપરદનીય–અનેક ભવેમાં જેને વિપાક મળે તે. પાક સ્થાનની દ્રષ્ટિએ પણ બૌદ્ધોએ કમના ચાર ભેદ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ્યા છે. અકુશલને વિપાક નરકમાં, કામાવર કુશલ કમને વિપાક કામ સુગતિમાં, રૂપાવર કુશલ કમને વિપાક રૂપી બ્રહ્મલોકમાં અને અરૂપા વગર કુશલ. કર્મનો વિપાક અરૂપ લોકમાં મળે છે. બૌદ્ધોએ કુશલ કર્મને અકુશલ કર્મ કરતાં બળવાન માન્યું છે. આ લોકમાં પાપીને અનેક પ્રકારની સજાથી દુઃખ ભેગવવાં પડે છે અને પુણ્યશાલીને તેના પુણ્ય કૃત્યનું ફળ ઘણી વાર આજ લેકમાં મળતું નથી. તેનું કારણ જણા
વ્યું છે કે પાપ એ પરિમિત છે તેથી તેને વિપાક શીઘ પતી જાય છે, પણ કુશલ એ વિપુલ હોવાથી તેને પરિપાક લાંબા કાળે થાય છે. વળી કુશલ અને અકુશલ એ બનેનું ફળ પરલોકમાં મળે છતાં અકુશલ વધારે સાવદ્ય છે, તેથી તેનું ફળ અહીં પણ મળી જાય છે. પાપ કરતાં પુણ્ય બહેતર શા માટે છે તેને ખુલાસો પણ કરવામાં આવ્યું છે કે પાપ કરીને મનુષ્યને પસ્તાવો થાય છે કે અરે ! મેં પાપ કર્યું, તેથી તેની વૃદ્ધિ થતી નથી, પણ સારૂં કર્મ કરીને મનુષ્યને પસ્તા નહિ થતાં અમેદ થાય છે તેનું પુણ્ય ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિને પામે છે.
બૌદ્ધ ધર્મમાં માનવામાં આવ્યું છે કે જીની જે વિચિત્રતા છે તે કમકૃત છે.એ કર્મની ઉત્પત્તિમાં કારણ જેનેની જેમ બૌદ્ધોએ પણ રાગ-દ્વેષ અને મહિને માન્યાં છે. રાગદ્વેષ-મેહ યુક્ત થઈને પ્રાણી મન-વચનકાયાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને એ પ્રમાણે સંસારચક્ર પ્રવર્તન માન થાય છે. એ ચક્રની આદિ નથી પણ તે અનાદિ છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
"
“ વિશુદ્ધિમગ્ગ ” માં કને અરૂપી કહેવામાં આવ્યાં છે, પણ અભિધકા' માં અવિજ્ઞપ્તિને રૂપ કહ્યું છે, અને રૂપ સપ્રતિધ છે. સૌત્રાન્તિક મતે કર્મના સમાવેશ અરૂપમાં છે, તેઓ અવિજ્ઞપ્તિને નથી માનતા. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિને પણ કર્મ કહેવાય છે, પણ તે તે વિજ્ઞપ્તિરૂપ પ્રત્યક્ષ છે, એટલે કર્મ શબ્દ અહીં માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રવૃત્તિ અમાં લેવાના છે, પણ એ પ્રત્યક્ષ કર્મજન્ય સ’સ્કારને અહીં ક` સમજવાનું છે. બૌદ્ધોની પરિભાષામાં તેને વાસના અને અવિજ્ઞપ્તિ કહેવામાં આવે છે. માનસિક ક્રિયાજન્ય સંસ્કારને-કમને વાસના અને વચન તથા કાયજન્ય જે સંસ્કાર-કમ છેતેને અવિજ્ઞપ્તિ કહેવામાં આવે છે. એટલે વિજ્ઞાનવાદી મૌદ્ધોએ કર્મને “ વાસના ” શબ્દથી ઓળખાવ્યું છે. પ્રજ્ઞાકરે જણા
ન્યુ છે કે જેટલાં કાર્યો છે તે બધાં વાસના જન્ય છે. વિશ્વનું વૈચિત્ર્ય ઘટાવવું હોય તે વાસનાને માન્યા વિના ચાલતું નથી.
યોગદ નાનુસાર-અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ, અભિનિવેશ એ પાંચ કલેશ છે. એ પાંચ કલેશને કારણે કિલષ્ટ વૃત્તિ-ચિત્તવ્યાપાર થાય છે, અને તેથી ધર્મ-અધમંરૂપ સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. સંસ્કારને વાસના, ક, અને અપૂર્વ એવાં પણ નામ ચૈગ દર્શન ’માં આપવામાં આવ્યાં છે. કલેશ અને કર્મને અનાદિ કાર્ય-કારણભાવ જાકુરની જેમ જ માનવામાં આવ્યો છે, ક્લેશ-કિલષ્ટવૃત્તિ અને સંસ્કાર એ મધના સબંધ ચેગ દુનની
(
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
.૧૩
પ્રકિયા પ્રમાણે આત્મા સાથે નહિ પણ ચિત્ત-અંતઃકરણ સાથે. છે અને તે અંતઃકરણ એ પ્રકૃત્તિને વિકાર-પરિણામ છે.
કર્મને વિપાક “ગ દર્શનમાં ત્રણ પ્રકારને બતાવ્યો છે. જાતિ, આયુ અને ભેગ. વળી યોગ દર્શનમાં કર્ભાશય અને વાસનાને ભેદ કર્યો છે. એક જન્મમાં સંચિત જે કર્મ તે કર્ભાશય નામે ઓળખાય છે, અને અનેક જન્મના કર્મોના સંસ્કારની જે પરંપરા છે તે વાસના કહેવાય છે. કર્ભાશયને વિપાક અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય અને દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય એમ બે પ્રકારે સંભવે છે. અર્થાત્ પર જન્મમાં જેને વિપાક મળે છે તે અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય અને આ જન્મમાં જેને વિપાક મળે છે તે દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય. અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીયનું ફળ ન જન્મ, તે જન્મનું આયુ, અને તે જન્મનાભાગે એ ત્રણે છે. દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય, કર્ભાશયને વિપાક આયુ અને ભંગ અથવા તે માત્રભેગ છે, પણ જન્મ નથી.
વાસનાને વિપાક તે અસંખ્ય જન્મ આયુ અને ભેગોને માનવામાં આવ્યાં છે, કારણ કે વાસનાની પરંપરા તે અનાદિ છે. વળી અહીંયાં શુક્લકમને કૃષ્ણ કર્મ કરતાં બળવાન માનવામાં આવ્યું છે, અને કહ્યું છે કે શુક્લ કમને ઉદય હોય ત્યારે કૃષ્ણ કર્મોને નાશ ફળ દીધા વિના થઈ જાય છે. સાંખ્ય દર્શનની માન્યતા પણ,
ગ દર્શન જેવી છે. તૈયાયિકે એ રાગ, દ્વેષ અને મેહ, એ ત્રણ દેષ સ્વીકાર્યા છે. એ ત્રણ દોષથી પ્રેરિત થઈને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જીવની મન, વચન, કાયની પ્રવૃત્તિ થાય છે. અને એ પ્રવૃત્તિથી ધર્મ અને અધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. ધર્મ અને અધમને નૈયાયિકાએ · સંસ્કાર’ અથવા તે ‘અદ્રષ્ટ’ એવું નામ આપ્યું છે કે જે જૈનમતમાં પૌલિક કમ અથવા તા દ્રવ્ય કમ કહેવાય છે.
વૈશેષિક દર્શનની માન્યતા પણ નૈયાયિકાને જ મળતી છે. પ્રશસ્ત પાદે જે ૨૪ ગુણા ગણાવ્યા છે તેમાં એક અદ્રષ્ટ નામના ગુણ પણ ગણાવ્યેા છે. જો કે એ ગુણ સંસ્કાર નામના ગુણથી ભિન્ન જ ગણાવ્યેા છે, પણ તેના જે ધર્મ અને અધમ એવા બે ભેદ કર્યા છે તે ઉપરથી જણાય છે કે પ્રશસ્તપાદ ધર્માધર્મને સંસ્કાર શબ્દથી નહિ પણ અદ્રષ્ટ શબ્દથી એળખાવે છે. આ માન્યતા ભેદ નહિ પણ માત્ર નામભેદ છે એમ સમજવું જોઈ એ. કારણ કે જેમ ધર્મ અધ રૂપ સંસ્કાર એ તૈયાયિકમતે આત્માના ગુણુ છે તેમ વૈશેષિકમતે અદ્રષ્ટને પણ આત્મગુણ જ કહ્યો છે ન્યાય અને વૈશેષિક દનમાં પણ દ્વેષથી સ`સ્કાર અને સંસ્કારથી જન્મ અને જન્મથી દ્વેષ અને પાછા દોષથી સંસ્કાર અને જન્મ-આ પરંપરા અનાદિકાળથી જ ખીજા કુરની જેમ માનવામાં આવી છે. કર્મની સાથે કર્મફળના સંબધ શી રીતે જોડાયેા એ પ્રશ્ન ન્યાય દર્શનકારને જરૂર ઉદ્ભવ્યેા હતા. કર્મ પુરૂષકૃત છે એ વાતની એમને જાણ હતી. ક`તુ ફળ હાવું જોઈ એ એની ગૌતમે ના નથી પાડી, પણ ઘણીવાર પુછ્યકૃત કર્મ નિષ્ફળ જતાં હોય એમ પણ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
એમને લાગેલું. અહીં એક મુંઝવણ ઉભી થઈ પુરૂષકૃત કર્મ પતે ફળ શી રીતે આપી શકે એ ગૌતમના મનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યો. કર્મની સાથે કર્મ ફળને ઘણીવાર સંબંધ નથી દેખાતે તેનું સમાધાન કરવા જતાં એમણે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કર્મથી જુદું જ એક કારણ ઉમેર્યું. તેમને કહેવું પડ્યું કે
“કર્મના ફળમાં ઈશ્વર જ કારણ છે. પુરૂષકૃત કર્મ ઘણુંવાર નિષ્ફળ જતાં જણાય છે. પુરૂષ કૃત કર્મના અભાવે કર્મના ફળની ઉત્પત્તિ સંભવતી નથી, એટલે કર્મ જ ફલના કારણરૂપ છે એમ જે કઈ કહેતા એ બરાબર નથી. કર્મફળને ઉદય ઈશ્વરને આભારી છે. એટલા સારૂ ફળનું એક માત્ર કારણ કર્મ જ છે એમ કહી શકાય નહિ.” ગૌતમ સમ્મત કર્મવાદ સંબંધે આટલું સમજી શકાય છે કે કર્મફળ એ પુરૂષકૃત કર્મને આધીન છે એ વાત તે સ્વીકારે છે. પણ કર્મ જ કર્મફળનું એક માત્ર અને અદ્વીતિય કારણ છે એ વાત એમને મંજુર નથી. એમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, જે કર્મફળ એકમાત્ર કર્મને જ આધીન હોય તો પછી પ્રત્યેક કર્મ ફળવાળું દેખાવું જોઈએ. કમફળ એ કર્મને આધીન છે એ વાત બરાબર છે પરંતુ કર્મના ફળને અભ્યદય કર્મને એકલાને આભારી નથી. પુરૂષ કૃત કર્મ ઘણીવાર નિષ્ફળ નીવડતું દેખાય છે. આ પરથી એવું સિદ્ધ થાય છે કે કર્મફળના વિષયમાં એક કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વર પણ છે. નિયાયિકો અહીં વૃક્ષ અને બીજાને દાખલે રજુ કરે કરે છે. વૃક્ષ બીજને આધીન છે એ વાત કબુલ રાખીએ,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
પરંતુ વૃક્ષની ઉત્પત્તિ એકલા ખીજની અપેક્ષા નથી રાખતી; હવા પાણી, પ્રકાશ વગેરેની જરૂર રહે છે. ક્રમ ફળની ખાખતમાં પણ એજ પ્રમાણે ઈશ્વરની જરૂર રહે છે. ન્યાય દર્શનના મૂળ અભિપ્રાય એ છે કે ઈશ્વર કમથી જુદો છે પણ કમની સાથે ફળની ચેાજના કરી દે છે.
પરંતુ ઈશ્વર આવી મામતમાં માથું મારે એ વાત ઘણા દાનિકોને પસંદ નથી એટલે તે તેના અસ્વીકાર કરે છે. પ્રાચિન ન્યાયમાં કર્મ અને કર્મફળવાદની યુકિત ઉપર જઈશ્વરનું અસ્તિત્ત્વ આધાર રાખી રહ્યું છે. નવા નૈ યા યિ કા એ યુક્તિ વિષે મ હું આસ્થા નથી રાખતા. કની સાથે ફળને જોડવા સાર્ ઈશ્વરના સ્વીકાર કરવા તેને બદલે ફળને સંપૂર્ણ કર્માધીન માનવું, અર્થાત્ કમ પોતે જ પેાતાનાં મૂળ ઉપજાવે છે એ નિર્ણય માનવા વધારે ઠીક લાગે છે. બૌધ્ધ દાર્શનિકા એજ અભિમત ઉચ્ચારે છે, એટલે બૌદ્ધો પણ કહે છે કે કમને લીધે સ`સારના પ્રવાહ ધપે છે. ફળના સંધમાં ક સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે. ઈશ્વરની કે બીજા કેાઈની દખલગીરીની જરૂર નથી. ફળની ખાખતમાં જૈનદર્શન પણ કહે છે કે કમ સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે, વચમાં ઈશ્વરની કંઈ જરૂર નથી. પુરૂષક્રુત ક કાઈવાર અફળ જતું જણાય તા પણ વચ્ચે ઈશ્વરને સડાવવાની જરૂર નથી. કારણ કે કર્મનુ ફળ તા અવશ્ય મળવાનું જ છે, ફળમાં કદાચ થોડી વધારે પણ વાર લાગે, પરંતુ કર્મનું ફળ ન મળે એવું તા કદાપી ન મને. વખતે પાપી માણસ પણ સુખી દેખાય
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ અને સારે માણસ દુઃખી દેખાય, પરંતુ. એટલા ઉપરથી કર્મનાં ફળ મળતાં જ નથી એમ સિદ્ધ થતું નથી. - લીક વખત હિંસક મનુષ્યને સમૃદ્ધિવંત અને ધર્મિષ્ઠ માણસને દરિદ્રી જોવામાં આવે છે તે અનુક્રમે પૂર્વે કરેલા પાપાનુંબંધી પુણ્ય કર્મ અને પુણ્યાનુબંધી પાપ કર્મને આભારી છે. હિંસા અને ધર્મિષ્ઠતા એ કોઈ કાળે નિષ્ફળ નહીં નિવડે. જન્માંતરે પણ એ કર્મનાં ફળ ભેગવવાનાં જ રહે છે. એટલે કે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કાર્ય– કારણ ભાવને કઈ પ્રકારને વ્યભિચાર નથી. માટે ફળ ઉપજાવવા માટે વચમાં કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વરને કંઈ સ્થાન નથી.
હવે મીમાંસકોએ યાગાદિ કર્મજન્ય એક “અપૂર્વ” નામને પદાર્થ સ્વીકાર્યો છે. તેમની દલીલ એવી છે કે મનુષ્ય જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કરે છે તે તે ક્રિયારૂપ હોવાથી ક્ષણિક હેય છે એટલે તે અનુષ્ઠાનથી “અપૂર્વ” નામને પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, જે યાગાદિકર્મ–અનુષ્ઠાનનું ફળ આપે છે. એ અપૂર્વ પદાર્થની વ્યાખ્યા કુમારિલે કરી છે કે અપૂર્વ એટલે ગ્યતા. યાગાદિ કર્મનું અનુષ્ઠાન કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે યાગાદિ કર્મ અને પુરૂષ એ બંને સ્વર્ગરૂપ ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે અસમર્થઅયોગ્ય હોય છે, પણ અનુષ્ઠાન પછી એક એવી ગ્યતા ઉત્પન્ન થાય છે કે જેથી કર્તાને સ્વર્ગફળ મળે છે. એ ગ્યતા પુરૂષની માનવી કે યજ્ઞની એ વિષે આગ્રહ કર નહિ પણ તે ઉત્પન્ન થાય છે એટલું પર્યાપ્ત છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
6
,
બીજા કાનિકે જેને સંસ્કાર, ચેાગ્યતા, સામર્થ્ય, શક્તિ કહે છે તેને માટે જ મીમાંસકોએ · અપૂર્વ ' શબ્દના પ્રયાગ કર્યો છે; છતાં તેમનું માનવું છે કે વેદવિહિત કર્મજન્ય જે સંસ્કાર કે શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે તેને માટે જ · અપૂર્વ ’શબ્દના પ્રયાગ કરવા, અન્યકમ જન્ય સંસ્કાર માટે નહિ. અપૂર્વ કે શક્તિના આશ્રય આત્મા છે એમ મીમાંસકા માને છે, અને આત્માની જેમ અપૂર્વને પણ અમૃત્ત માને છે. વળી અમૂત્ત-એ મીમાંસકાને મતે સ્વતંત્ર પદાર્થ છે.
'
આ પ્રમાણે જૈનેતર દનામાં દર્શાવેલ કર્મના અસ્તિત્વ અંગેની વિચારણા ઉપર મુજબ કરી છે. આથી કોઈપણ મનુષ્યને કર્મનું અસ્તિત્ત્વ માન્યા વિના ચાલે એમ નથી. કર્મીના અસ્તિત્ત્વ વિષે શંકા ધરાવતા વર્ગને પણ તેમના જીવનમાં કેટલીક વખતે ઇચ્છિત ધારણાઓ અનેક વિધ પ્રયત્ન કરવા છતાંય જ્યારે વિપરીતપણું પામે છે ત્યારે ચેન કેન પ્રકારે પણ તેમના હૃદયમાં કમ અંગેની શ્રદ્ધા જરૂર ઉદ્ભવે છે. જીવ અને કર્મના સબંધને લીધે જ અંધ-વિશ્વ-પ્રપંચ છે, અને તેમના વિયાગને લીધેજ જીવના મેાક્ષ છે. મધની તરતમતાને આધારે જ દેવ-નારકની કલ્પના છે, પુણ્ય પાપની કલ્પના છે; અને આ ભવનું પરભવ સાથે સાદ્રશ્ય છે કે નહિ એ શકાના આધાર પણ જીવ–કના સંબધ જ છે. સક્ષેપમાં સંસાર અને મેાક્ષની કલ્પના પણ જીવ અને કમની કલ્પના ઉપર જ આધાર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૯
રાખે છે. જગતમાં જીવ અને જડ એ બેનું તેફાન છે. જડની સંગતિથી આત્મા દુઃખી થઈ રહ્યો છે. એ સંગતિ ટાળવા માટે આત્મા અને કર્મની ઓળખાણ કરવી આવશ્યક છે. એ ઓળખાણ કરવા પહેલાં તેના અસ્તિત્ત્વની શ્રદ્ધા પહેલી પ્રગટ થવી જોઈએ. કર્મની સત્તા ઘણી પ્રબળ છે, કેઈનું ત્યાં ચાલી શકતું નથી. આ કર્મ શું છે અને કમની સાથે કમફળને સંબંધ શું છે તે અહીં દુકામાં બતાવવાને ઉદ્દેશ છે. કર્મના અસ્તિત્વ અંગે તે પૂર્વોક્ત દરેક દશામાં જે ખ્યાન છે તે જોતાં માલમ પડશે કે–સંરકાર, વાસના, અવિજ્ઞપ્તિ, માયા, અપૂર્વ, કર્મ એવાં નામે પિકી કેઈપણ નામે કર્મનું માનવાપણું તે દરેકમાં છે, કર્મ તે પુદગલ દ્રવ્ય છે કે ગુણ છે કે ધર્મ છે કે બીજું કંઈ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે એ બાબતમાં દાર્શનિકમાં વિવાદ છતાં વસ્તુગત ખાસ વિવાદ નથી એતે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આમ છતાં તેના અસ્તિત્વ અંગે અશ્રદ્ધા રાખનાર આત્માએ પિતાનું દુર્ભાગ્ય જ ગણવું જોઈએ.
જ્યાં સુધી આત્માને એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે માનવામાં ન આવે ત્યાંસુધી આ લેક સિવાયના પરલોકમાં તેના ગમનની માન્યતા કે તેના કારણુ પુણ્ય-પાપરૂપ કર્મની માન્યતાને અવકાશ નથી રહેતે પણ જ્યારે આત્માને સત્ય તત્વરૂપે સ્વીકારવામાં આવે ત્યારે જ એ બધા પ્રશ્નોને વિચાર કરવાનું સ્વતઃ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આમ હેવાથી જ આત્મવાદ અને કર્મવાદ અંગે અતિ વિસ્તૃતપણે સૂક્ષ્મ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે વિચાર કરવામાં આવે ત્યારે જ અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવતા આત્મા અને કર્મના સંબંધને મુક્તતા પ્રાપ્ત કરવાને માર્ગ મળશે. કર્મની સાથે કર્મનાં ફળને ચેકસ સંબંધ છે અને ભૂતકાળના સંચિત કર્મ વગણના પ્રતાપેજ જીવ વર્તમાન અવસ્થા ભેગવે છે એ વાત બધાં દર્શનેને માન્ય છે, પણ રીતસર એને વિચાર કોઈએ કર્યો નથી. આથી કર્મવાદની જે પ્રકારની વ્યવસ્થા જેનેના ગ્રંથમાં મળે છે તે પ્રકારની વિસ્તૃત વ્યવસ્થા અન્યત્ર દુર્લભ છે. કર્મની વિવિધતા અને તેનું વિસ્તૃત વર્ણન પ્રાચીન કાળથી જૈન પરંપરામાં અતિ સુંદરપણે આલેખેલું છે. કર્મની સ્થિતિ, અને કર્મના પુદગલ કેમ ભેગવાય? બંધાય? કેમ છૂટે તેનું સર્વાગ પૂર્ણ તત્ત્વજ્ઞાન માત્ર જૈન દર્શનમાં જ છે. જેના દર્શનના શાસ્ત્રોમાં કર્મોના ભેદ, તેનું સ્વરૂપ, તેના આઠ કરણે વિગેરે સવિસ્તર બતાવેલું હોવાથી જૈન દર્શન કથિત કર્મ સ્વરૂપ જાણવું અતિ આવશ્યક છે.
જૈનદર્શનની કર્મ અંગે માન્યતા ભારતનાં બીજાં બધાં દર્શનેને એ મત છે કે કર્મ એ અષ્ટ શક્તિ છે કે જેને પરિણામે વ્યક્તિની અને પ્રારબ્ધની વિવિધતા અસ્પષ્ટ પણ સ્વાભાવિક રીતે પ્રગટ થાય છે, અને એ રીતે એનું જીવન નક્કી થાય છે. પણ જૈનદર્શન કમને જુદી રીતે સમજાવે છે. એ તે એમ કહે છે કે જે પુદગલાસ્તિકાય આત્મામાં પ્રવેશીને દુષ્ટ રીતે જે અસર કરે છે તેજ કર્મ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
આ પગલાસ્તિકાય તે શું છે તે સમજવા માટે પ્રથમ જગતનાં બીજે તે વિચાર્યા બાદ કર્મનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પુદગલેનું સ્વરૂપ વીચારીયે.
જૈન ધર્મના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જગત શાશ્વત અને નિત્ય છે. વસ્તુગતે નિત્ય છે અને પર્યાયે અનિત્ય છે. જગતની જુગ જુગે સષ્ટિ અને પ્રલય થવાની માન્યતા જન સિદ્ધાન્તમાં નથી. જેના દર્શન એમ જ માને છે કે આ વિશાળ પણ છતાંય વિસ્તારમાં સીમાબદ્ધ વિશ્વ અચળ છે. વિવિધ નરકેવાળું અજગત , વિવિધ સ્વર્ગોવાળું તથા નિર્વાણ પામેલા આત્માઓના આવાસવાળું ઉર્ધ્વજગત, વિવિધ ખંડ અને સમુદ્રવાળું મધ્ય જગતું, એ સૌના અસ્તિત્વમાં અને વિસ્તારમાં કશે ફેરફાર થતું નથી. જંબુદ્વીપના ભરતખંડમાં આપણે વસીએ છીએ એવા મધ્ય જગતના વિવિધ ખંડેમાં સામાન્ય સંબંધ અને નૈતિક સ્થિતિ વિષે કંઈ કંઈ ફેરફાર બેશક થાય છે, પણ સમસ્તને વિચાર કરતાં વિશ્વના આ ખંડેની સીમા અચળ છે. એ આમેય ખસતી નથી તેમ તેમેય ખસતી નથી.
વિશ્વનું શાસન કરનાર કેઈ સત્ત્વ નથી. વિશ્વ ઉપર રાજ્ય ચલાવનાર કેઈ દેવનું અસ્તિત્વ માનવાની જનદર્શન સાફ ના પાડે છે. જે દેવે સ્વર્ગમાં રહે છે તેઓ તે અશાશ્વત છે. એમની શકિત પરિમિત છે અને મનુષ્ય, તિર્યંચ તથા નરક વાસીઓની પેઠે પિતાના પાછલા ભવમાં પિતે કરેલાં કમથી બંધાએલા પ્રારબ્ધને આધીન છે. આજે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ એ અલૌકિક સુખ ભોગવે છે, પણ પિતાનાં સારાં નરસાં કાર્યો કર્મનાં ફળ ભેગવવાને એમને ભવિષ્યમાં પાછું આ મધ્ય જગતમાં અવતરવું પડશે. વળી આ જગત માયામાંથી ઉત્પન્ન થયું છે એવી પણ માન્યતા જૈનદર્શનની નથી. એ તે એમ માને છે કે જગત સત્ય છે અને તના મિશ્રણથી એનું સ્વરૂપ બંધાયું છે. અને એ રીતે સમસ્ત વિશ્વનું મિશ્રણ છે.
તના બે વિભાગ છે, એક જીવ અને બીજે અજીવ, જીવ તો તે અનંત જુદા જુદા જીવે છે. સર્વ છે પિતાના વ્યક્તિત્વમાં કેવળ સ્વતંત્ર છે, અને દરેક અજાત છે, અમર છે. દરેક જીવ સ્વભાવથી જ અનંત ગુણ ધરાવે છે; એ સર્વજ્ઞ છે, એ સર્વ શક્તિમાન છે, એ એ પવિત્ર છે કે મેહ અને દુઃખથી એ પર છે–પણ એ જ્યારે કર્માવરણ દૂર થાય છે ત્યારે જ એના એ બધા ગુણ વિકસે છે.
અજીવ તના પાંચ પ્રકાર છે. ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાય–આકાશાસ્તિકાય-કાળ અને પુદ્ગલાસ્તિકાય.
ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ બે તને સ્વીકાર જૈનદર્શનમાં છે, બીજાં દશામાં નથી. એ બે ત તે આકાશમાં છે. તેમના પિતામાં કેઈ ગતિ કે સ્થિતિ નથી, પણ જીવ અને પુદ્ગલની સ્થિતિ તથા ગતિને માટે એમની ખાસ જરૂર માનેલી છે. જેમ કે માછલાને તરવાને માટે પાણું જોઈએ અને થાક્યા પ્રવાસીને ઉભા રહેવાને ઝાડની છાયા જોઈએ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
આકાશાસ્તિકાય તે અવકાશ છે કે જેમાં સર્વ વસ્તુઓ રહેલી છે. ચોથું અજીવતત્વ તે કાળ છે. નવીનને એ પુરાતન કરે છે. પાંચમું અને, આપણે કહી શકીએ કે, અજીવ તામાંથી સૌથી વધારે મહત્ત્વનું તત્ત્વ તે પુદગલાસ્તિકાય છે. અભેદ્ય અછેદ્ય સૂક્ષ્મ એવા અનંત અસંખ્ય પરમાણુનું આ તત્વ બનેલું છે. દરેક પરમાણુ છઘસ્થને ઈદ્રિય અગોચર છે અને કેવલીને ગોચર છે, અને તેમાં, રૂપ રસ, ગંધ અને સ્પર્શ છે. અમુક નિયમને અનુસરીને તે બીજા એક કે અનેક પરમાણુઓ સાથે મળીને સમષ્ટિરૂપ ધારણ કરે છે, તથા એમ કરીને આ જગતમાં વિવિધ સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે.
ધમસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાય-આકાશારિતકાય અને જીવા સ્તિકાય એ ચાર દ્રવ્ય અમૂર્ત (અરૂપી) છે, અને પુદગલ દ્રવ્ય મૂર્ત (રૂપી) છે. ઇન્દ્રિય ગ્રાહ્યવણું–ગંધરસ અને સ્પર્શાદિ ગુણપર્યાય સમુદાય જેમાં હોય તે મૂત્ત (રૂપી) છે. વર્ણાદિ ગુણ પર્યાયને જેમાં અભાવ છે તે અમૂર્ત (અરૂપી) છે. ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય રૂપી કહેવાય છે અને ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્યા નથી તે અરૂપી કહેવાય છે.
પુદગલના બે પ્રકાર છે ૧. અણુ અને ૨. સ્કંધ.
દ્રવ્યને સૂક્ષ્મ અંશ એટલે કે બુદ્ધિ પણ જે અંશની કલ્પના ન કરી શકે તે પ્રદેશ કહેવાય છે. એવા અંશેને એકત્રિત સમુહ તે સ્કંધ કહેવાય છે. સ્કંધ મિશ્રિત દરેક સૂક્ષમ અંશને પ્રદેશ કહેવાય છે. આ પ્રદેશ તે રકધથી અલગ-છૂટે પડે ત્યારે પરમાણું કહેવાય છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ પુદગલ એ એક જ દ્રવ્ય એવું છે કે જેના પ્રદેશ સ્કંધથી જુદા પાડી શકાય છે. આમ છૂટા થયેલ પ્રદેશ પાછા ફરી સ્કંધમાં ભળી જઈ શકે છે. છૂટા પડવું અને ભેગા થવું એ ગુણ માત્ર મૂર્ત દ્રવ્ય પુદગલમાંજ છે. પુગલ સ્કંધમાંથી છૂટો પડતો ભાગ અવયવ કહેવાય છે, અને તેને છેલ્લે અવયવ તે પરમાણું કે જે અવિભાજ્ય છે. પરમાણુ જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્ય સમય છું અને સ્વતંત્ર રહી શકે છે, પછી તે અવશ્યમેવ પ્રયોગ, સ્વભાવ આદિ નિમિત્ત સ્કંધમાં ભળે છે અને તે પ્રદેશ નામથી ઓળખાય છે. પરમાણું અગોચર હેવા છતાં રૂપી છે. તે ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ન હોવા છતાં કંધમાં ભળતાં ઈન્દ્રિય ગાહ્ય થાય છે. એક પરમાણુમાં એક વર્ણએક ગંધ એક રસ અને બે સ્પર્શ હોય છે. તે ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ન હોવાથી તેનું જ્ઞાન અનુમાન અને આગમથી થઈ શકે છે. જુદા જુદા ત કે ભૂતે એક જ પ્રકારના મૂળ પરમાણુમાંથી પરિણામ પામેલા છે, આમ હેવાથી રાસાયણિક મિશ્રણમાં જે સ્વભાવિક શક્તિ અગત્યને ભાગ ભજવે છે તે જાતી તરીકે મૂળ પરમાણું જ છે. આજના વિજ્ઞાનિક યુગમાં જેનેને પરમાણુવાદ અનેક શેધ બળે દ્વારા સિદ્ધ બની વિખ્યાત પામે છે. પરમાણુ માત્ર અબદ્ધ અસમુદાય રૂપ છે. પુદગલને બીજો પ્રકાર જે સ્કંધ છે તે બદ્ધ સમુદાયરૂપ છે. પુદગલ દ્રવ્યના સ્કંધ અનેક પ્રકારના છે. સ્કંધ પ્રયકથી માંડી સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત અને અનંતાનંત અણુકના બને છે. ગણત્રી કરી શકાય તે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખ્યાત, અગણિત પરંતુ ઉપમાદ્વારા સમજાવી શકાય તે અસંખ્યાત, અગણિત અને દ્રષ્ટિ મર્યાદા બહાર તે અનંત, અને આવા અનંતના અનંત પ્રકારમાંના છેવટના પ્રકાર અનતાન ત કહેવાય છે.
સ્કંધની ઉત્પત્તિ ત્રણ (મિલનથી ) (૨) ભેદથી (૩)
પ્રકારે છે (૧) સંઘાત અને સંધાત ભેદથી
જુદા જુદા એ પરમાણુ ભેગા મળતાં યચ્છુક અને છે; આમ એક એક પરમાણુ વધતાં વ્યણુક, ચતુરણુક, સખ્યાત પ્રદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી, અનંત પ્રદેશી અને અનતાન'ત પ્રદેશી 'ધ અને છે તે સંઘાતથી મનેલા કહેવાય છે.
મેાટા સ્કંધમાંથી છૂટા પડવાથી નાના સ્કંધા-અવચવા અને છે. તે પણ દ્વિપ્રદેશથી માંડી અનંતાનંત પ્રદેશી હાય છે. આ સ્કધા ભેદથી અનેલા કહેવાય છે. દ્વિપદેશી છૂટા પડતાં અણુ બને છે.
કાઈ કાઈ વાર એક
ધ તૂટે છે તેજ સમયે તેના દ્રવ્ય સંમિલિત થાય છે.
જુદા જુદા ભાગમાં કાઈ નવું
આ રીતે બનતા સ્કંધ સંઘાત ભેદથી થાય છે. આ કા પણ દ્વિપ્રદેશીથી માંડી અનંતાનંત પ્રદેશી હોય છે.
પરમાંણુ એ પ્રકારના છે (૧) સૂક્ષ્મ અને (૨) ખાદર. અનંતાનંત સૂક્ષ્મ પરમાણુના અનેલા સ્કંધ પણ સૂક્ષ્મ ડાય છે. બાદર પરમાણુના ખનેલા સ્કંધ ખાદર હોય છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
સૂક્ષ્મ કીધા. ઇન્દ્રિય ગમ્ય નથી, માત્ર ખાદર સ્ક ધ ઇન્દ્રિય ગમ્ય છે.
આ રીતે પુદ્ગલ વ્યક્તિ રૂપે અનત હોઈ તેની વિવિધતા અપરિમિત છે. અણુ અને સ્કંધમાં સમસ્ત પુર્દૂગલ સમાઈ જાય છે. સ્વજાતીય સ્કંધના સમૂહનું નામ વણા કહેવાય છે.
આ જગતમાં વિવિધ સ્વાને પ્રગટ કરવારૂપ પુ ગલદ્રવ્યનાં અનેક કાર્ય છે. પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં એવી પણ. એક ખાસ વિશેષતા છે કે જેણે કરીને એ જીવમાં (જીવપરિણમવાવે ત્યારે) પણ પ્રવેશ કરી શકે છે અને એમાં અહુ સ્પષ્ટ વિકાર કરી શકે છે. જેમ ઔષધની ગાળી. માણસના શરીરની અંદર જઇને મહત્ત્વનું કાર્ય કરે છે તેમ પુદ્ગલાસ્તિકાય પણ જીવમાં પ્રવેશીને એના ઉપર અનેક પ્રકારની અસર કરે છે. જીવની સર્વજ્ઞતાને અને સ શક્તિમત્તાને આ પુદ્ગલાસ્તિકાય ઢાંકી દે છે અને તેથી એનામાં (જીવમાં) માત્ર પરિમિત જ્ઞાન અને પરિમિત શક્તિ રહે છે; એ એને દુઃખ આપે છે અને તેથી કરીને એના સ્વાભાવિક સ્વાસ્થ્યના નાશ થાય છે; જીવના ઉપર એ અસ્થિર શરીરા વીટાળે છે, અને જીવન અને માહ આપે છે, અને એવું પ્રારબ્ધ મધાવે છે કે પછી અમુક સમય સુધી એ જીવે માણસ, તિય ચ, સ્વર્ગવાસી કે નરકવાસી એ ચારમાંની કોઈ પણ ચેાનિમાં અવતરવું પડે છે. પુદ્દગલાસ્તિકાય જીવમાં પ્રવેશીને બધાં પ્રાણીના જન્મ અને અસ્તિત્વ માટે ભારતના
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭.
બધા તત્ત્વ દર્શનેએ સ્વીકારેલું એવું એક ગૂઢ તત્ત્વ-કર્મ તૈયાર કરે છે. (એટલે જીવ સાથે મિશ્રિત પુગલ તે કર્મ કહેવાય છે )
કર્મચગ્ય પુદગલન્કંધની વર્ગણાતેકામણ વર્ગણ કહેવાય છે તે સૂક્ષ્મ હાઈ ઈન્દ્રિયથી અગોચર હોય છે. બાદ હેતી નથી. બીજી દરેક વર્ગણા કરતાં કામણવર્ગણાનાં પુદગલે સૂક્ષ્મ હોય છે. આત્મ પ્રદેશ આવાજ સૂક્ષ્મસ્કંધે ગ્રહણ કરે છે. આત્મપ્રદેશથી અભિન્ન ક્ષેત્રના આકાશ પ્રદેશમાં ઉર્ધ્વ, અધે અને તિય સર્વ દિશાથી આવેલા પુદુગલે જ આત્મામાં બંધાય છે. આવા કર્મ પુદગલે પણ સ્થિર હોય ત્યારે જ બંધાય છે. બંધ એગ્ય પુદ્ગલસ્કંધ અનંતાનંત પ્રદેશી હેય છે; સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અને અનંત પ્રદેશી મુદ્દગલ અગ્રહણયોગ્ય હેવાથી બંધાતા નથી. કર્મ પુદગલને જીવ સાથે એકરસ સંબંધ તે બંધ છે. કષાયના કારણે કર્મગ્ય પુદગલ જીવ ગ્રહણ કરે છે. જે કર્મવર્ગણામાં કર્મરૂપે પરિણામ પામવાની શક્તિ છે તેને જ જીવ ગ્રહણ કરી કર્મરૂપે પરિણમાવી પિતાના આત્મપ્રદેશ સાથે એકમેક કરી દે છે. જીવ અમૂર્ત હોવા છતાં અનાદિ કાળના કર્મ સંબંધના કારણે મૂર્ત જે બની મૂર્ત કર્મરૂપ પુગલ ગ્રહણ કરે છે. આમ થવાનું કારણ આત્મામાં . ઉત્પન્ન થતે કાષાયિક ભાવ-પરિણામ છે. કષાય ઉપરાંત કર્યગ્રહણનાં બીજાં પણ કારણે છે; પરંતુ કષાયની ગણના તેની વિશેષતાના કારણે છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ભારતના સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત પ્રમાણે દરેક કાર્ય, દરેક શબ્દ, દરેક વિચાર, દ્રષ્ટ કે અદ્રષ્ટ ફળ આપે છે અને તે એનું ઈનામ કે સજા છે. તે ફળ જીવને એના એ ભૌતિક ભવમાં મળે, પણ ઘણાખરા પ્રસંગમાં તે પછીના ભાવમાં જ મળે છે, જીવનાં કર્યાં કર્મને સરવાળો એના નવા ભવના કારણભૂત બની રહે છે. મુઆ પછી થવાના ભવનાં પરિમાણ અને પ્રકાર એ કર્મથી નક્કી થાય છે. એક ભૌતિક ભવ સમાપ્ત થાય પછી એનાં અનિવાર્ય ફળ આત્માએ આગલા ભવમાં જે બીજ વાવ્યાં હેય તે લણવાને માટે બીજા ભવમાં જન્મ આપીને એને મોકલે છે.
જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ છે. જીવ-કર્મ પુદુગલને ગ્રહણ કરે કે તરત જ તેલ ચોળેલા શરીર ઉપર ધૂળના રજકણ ચૅટી જાય છે એમ એ કર્મ એના (જીવન) પ્રદેશની અંદર વળગી જાય છે. જેમ જમતી વખતે લીધેલા આહારના પદાર્થો લોહી, મજજા અને મેદરૂપ બની જાય છે, અને શરીરના આધારરૂપ થાય છે, તેમ આવાં કરેલાં કર્મ જીવમાં અમુક પ્રકારનાં સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. કર્મના થયેલા આવા પ્રકારના જૈનદર્શનમાં જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ મુખ્ય ભેદ એને તેના નાનામાં નાના ૧૫૮ ભેદ પાડ્યા છે. આત્માના અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણેને રોકવાના સ્વભાવને અનુલક્ષીને તે પ્રકારનાં નામ દર્શાવ્યાં છે આમાંનાં કેટલાંક કર્મ એવાં છે કે જે વાસનાઓને જગાવે છે, કેટલાંક એવાં છે કે જીવના ત્યારપછીના ભવ, આયુ, ગેત્ર વગેરે નક્કી કરે છે, કેટલાંક
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯. એના વિચારે અને જીવનધર્મ નકકી કરે છે. જીવમાં પ્રવેશતા પગલાસ્તિકાય જે અસર કરે છે તે અસરના-કાર્યના– નૈતિક ગુણને આધારે કર્મના પ્રકાર, એને અવધિ, અને એનું બળ નક્કી થાય છે. સારાં કાર્ય સારું અને નઠારાં કાર્ય નબળું કર્મ બંધાવે છે. આમ કાર્યના અને એથી થતી અસરના પણ જુદા જુદા પ્રકાર છે, અને એ સૌ જુદાં જુદાં કમને બંધાવે છે. કર્મનું ફળ મળી રહે એને નાશ. થાય છે; પણ દરેક પળે નવા કર્મ બંધાયે જાય તેથી પુરાં થઈ રહેલાં કર્મને સ્થાને નવાં કર્મ દરેક પળે આવતાં જાય. છે, તેથી ભવની અનાદિ સાંકળ ચાલ્યા જ કરે છે. ભારતનાં બીજા બધાં આધ્યાત્મિક દર્શનની પેઠે જૈનદર્શનને પણ એજ ઉદ્દેશ અને હેતુ છે કે જન્મમરણની ઘટમાળમાંથી જીવને મુક્ત કરે અને સંસારના દુઃખમાંથી એને છોડાવી નિર્વાણને માગે લઈ જ. આ સાધના બધા જીવથી સાધી શકાતી નથી; અમુક જ સ્વભાવથી જ અભવ્ય છે; એ કદાપિ મુક્ત થવાના નથી, એમને હંમેશાં જન્મમરણની ઘટમાળમાં રખડવાનું છે, પણ જે જી વિશેષ સંજોગોને બળે મુક્ત થવા નિર્માયા છે તે શુભ કર્મોને બળે પિતાના આત્માને પરિપૂર્ણ કરીને આત્મામાં વળગેલી કામણવર્ગણાને સર્વથા નષ્ટ કરી આત્માના અનંત ગુણેને પ્રાપ્ત કરશે. આત્માના ગુણેને રોકવાની અપેક્ષાએ કર્મના પ્રકારે -
મનુષ્યને વ્યાધિ થયો છે એમ કહેવા માત્રથી વ્યાધિને ધ્વસ કરી શકાતું નથી. કેવા પ્રકારને વ્યાધિ થયે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તે પ્રકારના વ્યાધિની ઉત્પતી શાથી થાય છે? તેના હૂં. સને માર્ગ શું છે? કેવા પ્રકારની વ્યાધિથી શરીરનું કેવા પ્રકારનું સ્વાથ્ય રેકાય છે આ બધું વ્યાધિની ચીકીત્સા કરનાર વિદ્યોજ કહી શકે. અને તેવા હોશિયાર ચીકીસ્કોએ દર્શિત માર્ગ દ્વારા જ વ્યાધિને અંત લાવી શારીરિક સ્વાશ્યતા પ્રાપ્ત કરી શકાય.
એ રીતે આત્માના અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણોરૂપ સ્વાથ્યને રેકનાર કર્મરૂપી વ્યાધિઓ કેટલા પ્રકારના છે? તે વ્યાધિએને કયી રીતે નષ્ટ કરી સ્વસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે? તે પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ જૈન દર્શનકારોએ બહુ જ સુંદર રીતે દર્શાવ્યું છે. અન્ય દર્શનકારે આત્માના ગુણે અને તેને રેકનાર કર્મના સંબંધમાં ઉતર્યા જ નથી. આત્મા ચેતનાથી ઓળખાય, ઉપગ હોય ત્યાં જીવ અવશ્ય છે. ઉપયોગ, ચેતના, જ્ઞાન એ જીવનું લક્ષણ છે. તે કેનાથી આવરાય, કોના જવાથી વધે તે માટેનું વિવેચન જન સિવાય અન્ય દર્શનમાં નથી.
આત્માને મુખ્ય સ્વભાવ જ્ઞાન, તેને રોકનાર તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ એવી માન્યતા બીજા મતેઓ માનેલી નથી. ભણ્યા પછી સંભાળી રાખવું કેમ પડે છે? વગર સંભાળ્યું ટકતું નથી માટે, જેનું જ્ઞાન આપણને થયું છે તે અત્યારે યાદ કરવું છે તે પણ કેટલીક વખત યાદ આવતું નથી, વિસ્મૃત થઈ જાય છે, ડીવારે પાછું યાદ આવી જાય છે. વિસ્મૃત થવાના સમયે જ્ઞાન છે તે ખરૂંજ, અને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
જે ન હોય તે થેડીવાર પછી યાદ આવી જાય છે તે આવે નહિ. હવે જ્ઞાન છે અને વિસ્મૃત થયું તેનું શું કારણ? એને જવાબ એ જ છે કે યાદ ન આવ્યું તે વખતે કેઈક રોકનાર ચીજ હતી, યાદ આવ્યું તે વખતે રેકનાર ચીજ ખસી ગઈ. જરૂર વખતે યાદ નથી આવતું તેથી માનવું પડશે કે જ્ઞાનને રોકનાર કેઈક કર્મ છે, જેને જિન દર્શનમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. જેને જ્ઞાનાવરણીયને ક્ષયપશમ થયો હોય તેને ક્ષણવારમાં આવડી જાય છે, ક્ષપશમ ન હોય તેને યાદ કરતાં ઘણુંવાર લાગે છે. આ દિશામાં બીજા મતવાળાએ ઉતર્યાજ નથી. આઠે કર્મો તપાસી લે, અને આઠ કર્મના વિભાગે, કર્મ કારણે, બંધની, રેકવાની, નિર્જરવાની દશા બીજા મતમાં નથી. જે મતવાલાએ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ન માન્યું તે તેડવાના રસ્તા બતાવે કયાંથી ? આત્માને જ્ઞાન સ્વભાવ જણાવે ત્યારે જ્ઞાનની અધિકતા, ન્યૂનતા જણાય, જ્ઞાનમાં તરમતા-ઓછાવત્તાપણું શાથી છે? જીવમાં સ્વભાવ સરખા છે છતાં અધિક ન્યૂનતા કેમ હોય છે? કહેવું પડશે કે જ્ઞાન એ આત્માને સ્વભાવ છતાં પણ કંઈક રેકનારી ચીજ છે. મિલ્કત સરખી છે છતાં ઘરાકમાં દબાઈ ગયેલાને હાથ છૂટે હેત નથી. તેમ દરેક જીવ કેવળ જ્ઞાનમય છતાં જ્ઞાન સ્વભાવને રોકનારા કર્મવડે કેવળ સ્વરૂપ આવરાઈ ગયું છે. આ રીતે જૈન દર્શન સિવાય બીજાઓએ જ્ઞાન સ્વભાવને રોકવાનું કર્મ માન્યું નથી, અને શેકાવાનાં કારણે તથા તેડવાના પ્રકારે બતાવ્યા નથી. ધમને બતા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
નારા આત્માના સ્વભાવને કનારાં કર્મ ન બતાવી શકે તે આત્મ સ્વભાવ પ્રગટ શી રીતે કરી શકાય?
જ્ઞાન આત્માને ગુણુ માનીએ તે દર્શન આપોઆપ માનવું પડે. દર્શન એટલે સામાન્ય બેધ. કઈ વસ્તુનું સામાન્ય જ્ઞાન થાય અને બીજી પળે વિશેષ જ્ઞાન થાય છે. તેમાં પહેલાં સામાન્ય જ્ઞાન છે, તેનું જ નામ દર્શન તે દર્શન એટલે જીવ સ્વભાવને જે માને તે જ દર્શનાવરણીય માની શકે છે. નિદ્રા વખતે જ્ઞાન હોય, માત્ર એટલે કાળ જ્ઞાન રોકાય, ઉંઘ ઉડી ગયા પછી જ્ઞાન લાવવા બીજે પ્રયત્ન કરે પડતું નથી. નિદ્રા અવસ્થામાં જ્ઞાન હતું પણ અનુભવમાં ન હતું. નિદ્રા સામાન્ય દર્શનને રેકે એટલે જ્ઞાન શી રીતે આવે ? આ રીતે જ્ઞાનાવરણીયની જેમ દર્શનાવરણીય પણ સમજવું. વળી સુખ દુઃખ ન સમજાય એ પણ ન બને. સુખ અને દુઃખના કારણભૂત જુદું કર્મ તેનું નામ વેદનીય કર્મ. જ્ઞાનાવરણીય દર્શનવરણીય અને પછી વેદનીય હવે ચોથા મેહનીય કર્મ અંગે બે વિભાગ છે.
(૧) દર્શન મોહનીય (૨) ચારિત્ર મેહનીય.
મેહનીયના વિચાર અંગે કેટલાકની માન્યતા ખી નથી, કેટલાકની માન્યતા ચેખી છતાં વર્તન ચેખું નથી હોતું. સર્વમત જાણનારા પંડિતે પણ પોતાને જ્ઞાન છતાં સત્ય તરીકે સત્ય પદાર્થ માનતાં લપસે છે. સત્યને સત્ય તરીકે નહિ માનવામાં કઈ ચીજ આડી આવે છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
33
જીવાદિક નવતāા સત્ય છે, તે ખીજા મતવાળાએ વાંચ્યાં અને જાણ્યાં છતાંય તેમાં અસત્યપણાની પ્રતીતિ કેમ રહી? કારણ એજ છે કે માન્યતાને મુ ંઝવનારી કેાઈ ચીજ આડે છે, અને તે ચીજ ખસે તે જ સાચી માન્યતા થાય.
રેલમાં બેસીએ તા મગજ પર ગતિની અસર થાય છે. પૃથ્વી અને ઝાડને સ્થિર છતાં ચર દેખવાના અને ચરને સ્થિર દેખવાના જેમ ભ્રમ થાય છે તેમ આત્મામાં પણ ભ્રમ થાય છે, જેથી સત્યને અસત્ય અને અસત્યને સત્ય ગણીયે છીયે. એથી માન્યતાને મુંઝવનાર કાઈ કમ છે એમ સમજવું જોઈ એ. તે કર્મ દર્શન માહનીય નામે ઓળખાય છે.
વળી મનુષ્યા દરેક સમાગે વવાની ઈચ્છા કરે, છતાં પણ પ્રવૃત્તિ થઈ શક્તી નથી. દરદી કુપષ્ટ જાણે, માને અને છેડવાની ઈચ્છા રાખે પણ ખાવા બેસતાં ફીકુ લાગે તે મરચાં ખાય. વળી ખાંસીના દરદીને મરચું-તેલ અપથ્ય છે, તે જાણે છે, ઢાડવા માગે છે; છતાં પણુ કેટલાક મનના મજબુત માણસા પથ્ય છેાડી શકે છે અને મનના કાચા હોય તે બીજાએના કહ્યા છતાં કુચ્છ લે છે. તેવી રીતે દન મેહનીયના ક્ષચેાપશમે શ્રદ્ધાળુ થવા રૂપ સમ્યકત્વવાળા થાય તે પાપ છેાડવા લાયક છે તેમ ગણે છે, પરંતુ ઈચ્છાવાળા થયા છતાં સર્વ પાપ છેાડી શકતા નથી, તેનુ કારણ એજ છે કે વનમાં મુંઝવનાર
૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઈ ચીજ છે અને તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મ. મતલબ કે અશુદ્ધ વર્તનમાં નાખી દે તે ચારિત્ર મેહનીય કહેવાય.
દર્શન મેહનીય માન્યતા પર અસર કરે છે જ્યારે ચારિત્ર મેહનીય વર્તન પર અસર કરે છે. સંસાર અસાર છે, દુનિયા માટેના પ્રયત્નમાં ફેતરાં ખાંડવાનાં છે એવી અંતઃકરણમાં માન્યતા એનું જ નામ સમ્યકત્વ છે. વર્તનમાં ફરક પડવા છતાં માન્યતા સાચી રહી તે સમ્યકત્વ ચાલ્યું ન જાય. માટે માન્યતામાં ભેદ પડે જોઈએ નહિ. એટલા માટે જ દર્શનમોહનીય અને ચારિત્ર મેહનીય એ બે વસ્તુ જુદી રાખી છે. કર્મોદયને લીધે શક્તિ કે સાધનના અભાવે પ્રવૃત્તિ કરી ન શકે એ બને. જેમકે ઉપવાસને ગ્ય ગણાતે હોય પણ પિતે ચાર વખત ખાવાવાળો હોવાથી ઉપવાસ કરી શકતે નથી. કર્મોદયના કારણે કાર્ય ન બનવા છતાં માન્યતા બરાબર રહે તે સમ્યકત્વમાં વાંધો નથી. પણ એક વાત લક્ષ્યમાં રાખવાની છે કે પરિણામ જણાવવાવાળો, બેલવાવાળો, પ્રવૃત્તિ ન થવામાં મજબુત કારણમાં હોય તે જ તેને બચાવ ચાલે છે.
શ્રેણિક અવિરતિ છતાં એને ક્ષાયિક સમક્તિ માનવા એ શ્રીજિનેશ્વર દેવનું વચન છે, માટે માનીએ છીએ. સેંકડે એંસી ટકા તે માન્યતા તેવું વર્તન હેય. માન્યતા તથા વર્તનમાં ફરકવાળા દાખલા ઘણા ઓછા છે. દુનિયાદારીમાં માન્યતા પ્રમાણે વર્તન ઘણે જ સ્થળે જોવાય છે. ઘણું જ ગંભીર કારણ હોય ત્યાં એ ન હોય એ બને. આ રીતે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શન મેહનીય અને ચારિત્રમોહનીય એમ બે પ્રકારે મોહનીય કર્મ કર્યું. - હવે પાંચમું કર્મ આયુ કર્મ છે. જીવન ટકાવી રાખવા અનેક પૌષ્ટિક ખાનપાનને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આરોગ્ય સાચવવા બરાબર કાળજી રખાય છે. ભયંકરમાં ભયંકર દર્દને નાબૂદ કરવા માટે વિજ્ઞાન દ્વારા અનેક ઔષધિઓ યા તે ઇજેકશનની શેખેળ થાય છે. દર્દના નિદાનની પરીક્ષા કરી તેનું ઉમૂલન કરવાની આવડતવાળા નિષ્ણાત વિદ્ય-ડૉકટરે કે હકિમ જગતભરમાં છે. મોટા રાજાધિરાજ કે અગ્રગણ્ય દેશનેતાઓ કે મહદ્ધિકેને ઉપરક્ત સામગ્રીઓ પિકી કેઈની પણ કચાશ હતી નથી, છતાં તેવાઓની જીવનલીલા ઘડીભરમાં સંકેલાઈ જતાં વિલંબ થતું નથી. પાસે ખડા રહેનારાઓ ટગર ટગર જોયા કરે છતાં કેઈનું કંઈપણ ન ચાલે. જગતની કોઈપણ સત્તા તેને રોકી શકે નહિ, આ શું? અનેક ચકવતીઓ, અનેક મહદ્ધિકે આમ ચાલ્યા ગયા તેનું શું કારણ? શું સાધન સામગ્રીની કમીના હતી ? નહિ, નહિ. માનવું જ પડશે કે છતી સારવારે, છતી સામગ્રીએ પણ જીવનલીલા સંકેલાઈ જવામાં કંઈક કારણ છે, અને તે આયુકમે છે. આયુકમને સ્થિતિ કાળ પૂર્ણ થતાં કેઈપણ સામગ્રી આયુને ટકાવી રાખવામાં સહાયભૂત નીવડતી જ નથી. નહિતર, જગતના કેઈમાનવીને મરવું ગમતું જ નથી. આયુકમ જગતમાં ન હતી તે અનેકેની જિંદગીએ આજે પણ અસ્તિત્વમાં હોત.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ જગતમાં નાનાં મોટાં અનેકવિધ પ્રાણિઓ છે. સર્વમાં શારિરીક અવય, શારીરિક બાંધાઓ, શારિરીક સૌંદર્ય, ઇદ્રિનું ન્યૂનાધિક પણું, વળી કઈ મનુષ્યપણે, કેઈ પશુપણે, કેઈ દેવપણે, કેઈ નારકીપણે, એ રીતે આ સંસારપટ્ટ ઉપર પરિભ્રમણ કરનાર જીને ઉપરોક્ત સંગેમાં જે ભિન્નતા સાંપડે છે તે ભિન્ન ભિન્ન રૂપે તેવા સંયોગો અપાવનાર કર્મ તે “નામકર્મ” નામે ઓળખાય છે.
એ રીતે કેઈ ને મોટા રાજા મહારાજાઓને ત્યાં જન્મ, અને કોઈને ચંડાળ આદિને ત્યાં જન્મ થાય છે આનું શું કારણ? હલકાકુળમાં જન્મ પામવાનું કેઈને પણ પસંદ નથી તેનું શું કારણ? ઉચ્ચકુળ અને નીચકુળ અપાવનાર પણ કઈકને માનવું પડશે, અને તે “ગેત્રકર્મ” તરીકે ઓળખાય છે. હવે અંતરાય કર્મ અંગે વિચારીએ. છતી લક્ષ્મીએ દાન દેવાની બુદ્ધિ થતી નથી. વગર લમીને કેટલેક વર્ગ પુણિયાશેઠ જે છતાં તેને દાન દેવાની બુદ્ધિ થાય, કેટલાક મહેનત કરે છતાંય ન મેળવે, કેટલાક વગર મહેનતે સારી લક્ષ્મી મેળવી શકે છે. એટલે દાનને અને લાભને ગુણ ઉત્પન્ન થવે તે કર્માધીન છે, અને તે ગુણને રોકનાર કર્મ “અંતરાય કર્મ.’ આ રીતે જે કર્મના આઠે પ્રકાર જાણે નહિ તે આત્મકલ્યાણના માર્ગે આવી શકે નહિ. એ પ્રકારો દ્વારા કર્મનું સવિસ્તૃત વરૂપ સમજવા જૈનદર્શનમાં કહેલું તત્ત્વજ્ઞાન–ફલેફી સમજવી પડશે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
પૂર્વબદ્ધ ક માં થતુ પરિવતન
કમ પૂર્વોક્ત આઠ પ્રકારે બંધાય છે. કર્મ કેવા સ્વભાવે કેટલા સમય પૂરતું, કેવા રસપૂર્વક અને કેટલા દલિક પ્રમાણમાં ઉદય (ફળ દેવાના સમય ) માં આવશે તે કાણુ વર્ગાના સંસારી આત્મા સાથે અંધ થવા સમયે જ નિયત થાય છે. પરંતુ તે કર્મના ઉદ્દય શરૂ થયા પહેલાં તેમાં કવચિત ફેરફાર થઈ જવા પામે છે. એ ફેરફાર થવાનુ કારણ જીવના પૂકમ કરતાં વિદ્યમાન અધ્યવસાયા ઉપર વિશેષ હેાય છે. આ માન્યતાથી સિદ્ધ થાય છે કે બધ સમયે નિયત થયેલ ખાખતામાં પણ પરિવર્તન થઈ શકે છે. ખંધાયેલ દરેક કર્માનું આ પ્રમાણે પરિવર્તન થાય છે એમ પણ નથી પરંતુ અમુક સ`સ્કારવાળા કર્મ માંજ આ પ્રમાણે પરિવર્તન થાય છે. આ સંસ્કારની ઉત્પત્તી અંધ સમયે જ કમાં પેદા થાય છે. કોઈક કમ એવા સંસ્કારવાળું હોય છે કે મધ સમયે નિયત થયેલ ખાખતામાં કોઈ પણ પ્રકારે કઈ પણ પલટા થવા પામેજ નહિ.
એનું નિયત થયા મુજબ જ લાગવવું પડે. આવા સંસ્કારવાળા કર્મને જૈનશાસ્ત્રમાં ‘નિકાચિત કર્મ ' તરીકે ઓળખાય છે. નિકાચિત સિવાય બીજી એક એવા સંસ્કારવાળું કર્મ છે કે તેમાં કમ અંગે જે ફેરફારો થવાના પ્રકાર દર્શાવ્યા છે તે પૈકી સ્થિતિ અને રસમાં જ ન્યૂનાધિક થવાના સ્વભાવ રૂપ પ્રકારનું થવાપણુ હોય છે. આવા સંસ્કાર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
વાળા કમને “નિધત્તિ કર્મ' કહેવાય છે. આ બે સંસ્કાર સિવાયની અન્ય કામણ વર્ગણામાં કેઈ વખત અધ્ય વસાયના બળથી પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશમાં ન્યૂનાધિક ફેરફાર થવાનું સંભવી શકે છે.
આ ફેરફારે ઓછેવત્તે અંશે અબાધા કાળ દરમ્યાન થાય છે. અબાધા કાળ એટલે કર્મ બંધાયા પછી અને ઉદય (ભેગવટા) પહેલાંને કાળ સમજ. કાયાવલિકેને પ્રાપ્ત થયેલાં કર્મોમાં કંઈ ફેરફાર થઈ શકતો નથી. કર્મની કઈ કઈ બાબતમાં કેવા કેવા પ્રકારે ફેરફારો થાય છે અને તે પ્રમાણે થતા ફેરફારો શું નામે ઓળખાય છે તે આ પ્રમાણે છે –
- કર્મની સ્થિતિ અને રસની વૃદ્ધિ, હાનિને આધાર મનુષ્યને પૂર્વકર્મ કરતાં વિદ્યમાન અધ્ય વસા ઉપર વિશેષ રહે છે. એક સમયે કરાયેલ અશુભ કર્મોની સ્થિતિ અને રસમાં પણ પાછળથી કરાયેલ શુભ કૃત્યો વડે ઘટાડો થઈ શકે છે, અને પ્રથમ કરેલ શુભ કૃત્યે દ્વારા ઉપાર્જિત શુભ કર્મની સ્થિતિ અને રસમાં પણ પાછળથી થતા દુષ્યના યોગે ઘટાડો થવા પામે છે. આ ક્રિયાને જૈન દર્શનમાં
અપવર્તના” કહે છે. આમાં અશુભકમને રસ અશુભ હેય છે, આત્મ વિકાસને માર્ગ સુલભ બનાવવામાં અશુભ કર્મની સ્થિતિ અને રસની જ અપવર્તન જરૂરી છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯ : ભગવટાના કાળનું પ્રમાણ અને અનુભવની તીવ્રતામંદતા નિણત થયેલી હોવા છતાં પણ આત્મા ઉચ્ચકોટિના અધ્ય વસાચારૂપ કરણ વડે તેમાં ન્યૂનતા કરી શકે છે. કર્મરાજા સાથે સ્થિતિના કરાર કરેલા હોય કે તે કડાકોડી સાગરોપમ સુધી ભેગવાશે. કોલકરારની વધુમાં વધુ સ્થિતિની મુદ્દત ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમની હોય છે. પણ તે કોલકરારની મુદ્દત તેડી નંખાય તે જ આત્મા આગળ વધે છે. જે તેડવાની તાકાત ન આવે તે આગળ વધાય જ નહિ. કોઈ જગાનું પાણી એવું હોય કે તેનાથી ચૂલા ઉપર મુકેલી દાળ કલાકો સુધી પણ ચડે નહિ, પણ તેમાં સેડા અગર એવા બીજા કોઈ દ્રવ્યના સંગથી એ તરત ચડી જાય. અને તેની કલાકેની સ્થિતિને તેડી નંખાય.
એ રીતે આત્માના અમુક જાતના અતિશુભ પરિણામ વડે જે કર્મ સિત્તેર કેડીકેડી સાગરોપમ સુધી ભેગવવાનું હેય, તેના ભેગવટાને કાળ તેડી શકાય. તે તેડી નાખીને
ડામાં ભેળવી લેવાય. કમની અંદર કાળ જાગતી ચીજ છે, તેનું કાસળ નીકળે તે મેક્ષ નજીક જ છે. એટલે જેઓ કર્મની સ્થિતિને તેડી શકે તે ગુણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જૈનદર્શનમાં સમ્યકત્વ, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ, ઉપશમશ્રેણિ યાવક્ષપક શ્રેણિરૂપ ગુણને આધાર સ્થિતિ ઉપર કહ્યો છે. સમ્યકત્વ પામ્યા પહેલાં ગ્રંથિભેદ કરે. ૬૯ કલાકેડી અધિક સ્થિતિ તેડે ત્યારે ત્યાં આવે છે. તેથી વધુ સ્થિતિ તેડે તે દેશવિરતિ પામે, તેથીયે સંખ્યાતા સાગરેપમ તેડી નાખે ત્યારે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સર્વવિરતિની પ્રાપ્તિ થાય. એ રીતે આત્માના ગુણુ પ્રગટ કરવા માટે કર્મની સ્થિતિને તાડી નાખવી પડે છે. કર્મની સ્થિતિ કાપવાનું એકાદ સમયમાં અની જતું નથી. તે અસંખ્યાતા સમયમાં અને છે. પહેલા સમયે જેટલી સ્થિતિ તાડવા માંડી તેલી તૂટી, બીજા સમયે તેાડવા માંડી તૈય તૂટે તેા આગળ વધવાનુ થયુ. સ્થિતિ તેડી નાખવા છતાં કમ્ પ્રદેશાના સમુહ તા નિયત થયા મુજબ જ રહે છે. ફ્ર એટલા પડે છે કે જે પ્રદેશેાના સમૂહના ભાગવટામાં દીર્ઘકાળ વ્યતીત કરવાના હાય તેટલા સમુહ ટુંકા કાળમાં ભાગવવાનું કરે. પણ ભાગવટાનું સત્ત્વ એવુંને એવું હોય તા ભેળું થાય અને મુશ્કેલી ઉભી કરે. રાજ અડધી આની વજન ભાર કેફી વસ્તુ એક મહિના સુધી નિયમિત લેનારને એક મહિને લગભગ એક તાલા સુધી યઈ જાય પણ એક મહિનાની સામટી લઈ લેતા મરણ પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય. ધીમે ધીમે વાપરવાની વસ્તુ ધીમે ધીમે ખવાય તે નુકસાન ન થાય. એક સાથે ખાવાથી નુકસાન થાય. એકક્રમ લાગવવાના રસ્તે ચઢવાના નહિ પણ પડવાના છે, પણ તેના સત્ત્વને તાડી નાખે તે એક સામટી વપરાયેલ વસ્તુ પણ નુકસાનકરનાર થતી નથી. વધુ પ્રમાણમાં આાઆયેલ કેરીના રસ વાયુના પ્રકાપ કરે, પેટમાં સખત પીઢા પેદા કરે પણ રસમાંનું સત્ત્વ તેાડી નાખીને વાપરવાથી વાયુ ઉત્પન્ન થાય નહિ. વધુ પ્રમાણમાં કેરી ખાવાના સ્વાદીલાએએ આવા સમયે સૂ'ડૅને મિશ્રિત કરવી જોઈએ, પછી વાંધા ન આવે. એ રીતે કમ એક વખત ધાઈ ગયું પણ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને નબળું પાડવા માટે તેની સ્થિતિ અને રસ અનુક્રમે ટુંકાં અને મંદ કરવાં જોઈએ તે ટુંકાં અને મંદ ન થઈ શકતાં હેત તે ઉપદેશ, તપસ્યા, દાન, ધર્મ વગેરે કાંઈ પણ કરવાનું રહે જ નહિ.
પરંતુ એ બધાં શુભ અનુષ્ઠાને અને શુભ પરિણામે દ્વિારા પૂર્વબદ્ધ અશુભ કર્મોની સ્થિતિમાં ન્યૂનતા અને રસની તીવ્રતામાં મંદતા લાવી શકાય. તે ન્યૂનતા શી રીતે લાવી શકાય? શરદી થઈ હોય તે શરદી વિરૂદ્ધનાં કારણે મળેથી શરદી ઉડી જાય, એ પ્રમાણે જે પરિણામે સ્થિતિ અને રસ બાંધેલાં હોય તે તેનાથી વિરૂદ્ધ પરિણામ હોય તે તૂટી જાય. જે વખતે સ્થિતિઘાત કરે તે જ સમયે રસને પણ ઘાત કરે તે સ્થિતિ અને રસને ઘાત એકી વખતે થાય. પરંતુ સ્થિતિમાં જેટલું તેડે તેના કરતાં રસમાં અનંતગણું તેડે. રસઘાતના ઝપાટામાં સ્થિતિઘાત ધીમે ચાલે.
કરેલાં કર્મ અવશ્ય ભેગવવાં પડે એમ જે કહેવાય તે પ્રદેશની અપેક્ષાએ. પ્રદેશબંધ તૂટી ન શકે, રિથતિબંધ તથા રસબંધ તૂટી શકે. સ્થિતિઘાતને સૂચવતું સમુદુઘાતનું વર્ણન જનશાસ્ત્રમાં આવે છે. આ સમુદ્યાત એ સ્થિતિ ઉપર આધાર રાખે છે. મેક્ષે જવાવાળા મનુષ્યનું પણ વધારેમાં વધારે આયુષ્ય કોડ પૂર્વનું હોય છે. એટલે આયુષ્ય કરતાં તે કર્મોની સ્થિતિ વધી જાય. ચરમ શરીરવાળાનું આયુષ્ય તેડી શકાય નહિ. તેઓનું આયપૂર્ણ થઈ જાય છતાં વેદનીય વિગેરેની સ્થિતિ બાકી રહી જાય. આયુ વિના બીજા બાકી રહેલાં કર્મ ભેગવાય શી રીતે ? અને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
કર્મ બાકી હોય ત્યાં સુધી મેક્ષે પણ શી રીતે જવાય ? આયુ: પૂર્ણ થયે મેક્ષે જવાય પરંતુ આયુની સ્થિતિ પૂર્ણ થયા છતાં વૈદ્યની આફ્રિકમ બાકી રહી જાય ત્યારે શું કરવું? આ ખધા પ્રભાવ સ્થિતિ તેાડવા ઉપર છે. એટલે ચાર ઘાતી કર્મક્ષય કરી કૈવલજ્ઞાન પામેલા તા માકીરહેલાં વેદનીય, નામ, ગોત્ર અને આયુષ્ય એ ચાર પૈકી વેદનીય, નામ અને ગેાત્રની લાંખી સ્થિતિ ટુંકી કરી આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિ જેટલી મનાવવા માટે સમુદ્દાત કરે. જે સ્થિતિ ઓછામાં ઓછી રાખવી જોઈ એ તે રાખીને બાકીની બધી તાડી નાખે. સર્વથા અપવતન કરે. માત્ર કાચી બે ઘડીની સ્થિતિ રાખી મઢીના ભાગ ઉડાડી દે. આમ કૈવલીએ પણ તેમને જ્યાંસુધી મેાક્ષે જવાની તૈયારી ન થાય ત્યાંસુધી કર્મ ભાગવતા રહે છે. છેલ્લા વખતે જ્યારે મન, વચન, કાયાના ચાગ રાકી લેવાય ત્યારે સ્થિતિના ક્ષય કરે છે. આ હકિકત સ્થિતિના અપવર્તન કરવાને અંગે અહીં સમજવા માટે લેવાઈ છે. આ પ્રમાણે કર્મની સ્થિતિ અને રસમાં ન્યૂનતા થવારૂપ અપવત'ના કરણની હકીકત કહેવાઈ. તેથી ઉલ્ટી ક્રિયાને ઉદ્વના ’કહેવાય છે. અશુભ કર્મ અંધાયા માદ પણ બંધ સમય કરતાં પાછળથી વિશેષપણે કલુષિત અશુભ અધ્યવસાયા થવાના પરિણામે નિયતસ્થિતિ અને રસમાં વૃદ્ધિ થવા પામે છે તેને ઉના કહે છે.
ઉર્તન અને અપવર્તન કરણ દ્વારા સમજી શકાય છે કે અજ્ઞાનવશે કરી યા તા માહનીય કર્મીની વિશેષ .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબળતાના ગે થયેલ ભૂલના પરિણામે ભૂતકાળમાં બંધાચેલ કર્મના દીર્ધકાળ તીવ્રપણે ભેગવટાથી બચવા માટે વર્તમાન જીવન પવિત્ર બનાવી સદાચરણમાં પ્રવૃત્તિ કરી આત્માના પરિણામને અતિ વિશુદ્ધ બનાવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
આ ઉદ્વર્તન અને અપવર્તન અંગેની હકીકત જૈન સિવાયનાં અન્ય દશામાં પ્રાયઃ દષ્ટિ ગોચર થતી નથી. કારણ કે આ હકીકત પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશરૂપ ચાર પ્રકારે બંધાતા કર્મ પિકી સ્થિતિ અને રસ અંગે જ છે. જૈનેતર દર્શનમાં માત્ર કર્મ બંધાય છે એટલું જ કથન કરાયેલું છે. બાકી બંધના આ ચાર પ્રકારનું સવિસ્તર વર્ણન નથી. એટલે સ્થિતિ અને રસબંધનું કથન ત્યાં ન હોવાથી ઉદ્વર્તન અને અપવર્તનનું સ્વરૂપ જૈન દર્શન સિવાય બીજે જાણવા ન મળે એ સ્વાભાવિક છે.
જેમ અપવર્તન અને ઉદવર્તના દ્વારા સ્થિતિ અને રસના સ્વરૂપમાં હીનાધિકતા થઈ શકવારૂપ ફેરફાર થઈ શકે છે તેમ કર્મની પ્રકૃતિઓમાં એક એવું પણ ફેરફાર થઈ શકે છે કે બંધાયેલ કર્મની પ્રકૃતિ-સ્થિતિ-રસ અને પ્રદેશ આ ચારેને અન્ય કર્મરૂપે પણ પલટો થઈ જવા પામે છે. પ્રકૃતિ ભેદે કરી કર્મના આઠ મૂળ પ્રકાર જૈન દર્શનમાં જણાવ્યા છે, તેમાંથી દરેક પ્રકારના કર્મના ઉત્તર ભેદ પણ જણાવ્યા છે. તેમાં આ પલટો સજાતીય કર્મરૂપે જ થાય પણ વિજાતીય કર્મરૂપે ન થાય, એ સાથે સાથે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષમાં રાખવું જરૂરી છે. જેમકે વેદનીય કર્મને પલટો તે મેહનીય રૂપે ન થાય, પણ શાતા વેદનીયને અશાતા વેદનીય રૂપે અને અશાતા વેદનીયને શાતા વેદનીય રૂપે પલટ થઈ છે.
એટલે કે સજાતીય કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓમાં આ ફેરફાર થાય. આવા પલટાને “સંક્રમણ” કહે છે. આ સંક્રમણ પણ અધ્યવસાયના બળે જ થવા પામે છે. આમાં પણ કેટલીક સજાતીય ઉત્તર પ્રવૃતિઓ એવી છે કે જે બદલાતી નથી. જેમકે દર્શન મેહનીયનું સંક્રમણ ચારિત્ર મેહનીયમાં તેમજ જુદા આયુષ્યનું પરસ્પર સંક્રમણ થતું નથી.
વળી ઉદયકાળને પ્રારંભ થયા પહેલાં તથા એ પ્રકારના અધ્યવસાયના અભાવે આ રીતે સંક્રમણ થયા સિવાય નિયત થયેલ પ્રકૃતિ–સ્થિતિ–રસ અને પ્રદેશ રૂપે રહેલાં કર્મ કઈ વખતે અબાધા સ્થિતિ સમાપ્ત થતાં વિરોધી પ્રકૃતિમાં સંક્રમીને સવરૂપે ઉદયમાં નહિ આવતાં પરરૂપે પણ ઉદયમાં આવે છે. તે માટે હકિકત એમ છે કે અબાધા સ્થિતિ સમાપ્ત થયે કર્મને કઈ પણ પ્રકારે ઉદયમાં આવી નિર્જરવું જ જોઈએ એ અવશ્ય નિયમ છે. હવે તે વખતે જે વિરોધી પ્રકૃતિને ઉદય ચાલુ હોય તે પિતે વિરોધી પ્રકૃતિમાં (ઉદયવતી પ્રકૃતિમાં) સંક્રમીન (પરિણમીને) પર પ્રકૃતિરૂપે પણ ઉદથમાં આવે. અને વિરોધ પ્રકૃતિને ઉદય બંધ પડતાં તે કર્મ સ્વસ્વરૂપે જ ઉદય
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
માં આવે છે. અથવા વિરાધી પ્રકૃતિને કદાચ ઉડ્ડયન હાય પરંતુ સ્થાન જ સ્વરૂપાયને અચેાગ્ય હાય તા પશુ. પર પ્રકૃતિરૂપે ઉયમાં આવે છે. આ રીતે સંક્રમણ અંગે. સમજવાનું છે. હવે કમ વહેલું ભેાગટામાં આવવા મળે વિચારીયે.
આત્મા સાથે . મંધાયેલ કમ અધાતાંની સાથે જ ઉદયમાં આવવું જ જોઇએ એમ નથી. જે સમયે જેટલી સ્થિતિવાળું જે કમ આત્મા આંધે છે અને તેના ભાગમાં જેટલી કવણાઓ આવે છે તે વણાઓ તેટલા કાળ નિયત ફળ આપી શકે તેટલા માટે તેની રચના થાય છે. શરૂઆતમાં કેટલાક સ્થાનકમાં તે રચના થતી નથી, તેને અખાધાકાળ કહેવામાં આવે છે. તે સમયમાં બંધાયેલ. મને ભાગવટા હાતા નથી. અમાયાકાળ પૂર્ણ થયે. ક્રમશઃ ભાગવવા માટે તેના દલિકની રચના થાય છે. અખાધાકાળ પછીના પ્રથમ સ્થાનકમાં વધારે, ખીજામાં ઓછાં, ત્રીજામાં આછાં, એમ સ્થિતિમધના ચરમ સમય પર્યંત દલિક ગાવાય છે. એક મીનીટની લગભગ સાડા ત્રણુલાખ આવલિકા ગણાય. અખાધાકાળમાંથી છૂટેલ કમ દિલકા પૈકી કેટલાંક દૃલિકાના ભેાગવવાના કાર્યક્રમ પ્રથમ. એક આવલિકા જેટલા વખતમાં ગાઢવાય તેટલા નિયત. કાળને “ યાવલિકા ” કહે છે. એટલે કે ઉદયના સમયથી માંડીને એક આવલિકા સુધીના ભાગવવાના તે પ્રથમ ઉદયાવલિકા કહેવાય છે, કના સર્વ દલિકા કંઈ એક આવલિકા જેટલા સમયમાં ખતમ થતાં નથી.
સમય.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
પણ એક આવલિકા પૂરી થાય એટલે બીજી શરૂ થાય. દરેક ઉયાવલિકામાં ક`ના ઉય ચાલુ જ હાય છે. એમ કેટલીયે ઉદયાવલિકાઓ વીત્યે તે કમના ઉદયકાળ પૂરા થાય છે. આ રીતે કલિકા લાગવવાના કાર્યક્રમ હાય છે. અખાધાકાળ પૂરા થયા બાદ ઉદય શરૂ થઇકર્મલિકા ઉદયાવલિકાઓમાં પ્રવેશવા વડે ફળદાયી બને છે. આ આખાધાકાળના નિયમ સ્થિતિમ ધ ઉપર છે. તે નિયમ એવા છે કે—જઘન્ય સ્થિતિબધે અંતમુર્હુતના અખાધાકાળ (અનુયકાળ) હોય છે, સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિઅંધથી માંડી યાવતુ પલ્યાપમના અસંખ્ય ભાગાધિકખ ધથી આરંભી ખીજા પક્ષ્ચાપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી એ સમયાધિક અંતર્મુહૂર્તના અબાધાકાળ પડે. એમ પલ્યાપમના અસંખ્યાતમા ભાગાધિક અંધે સમય સમયના અખાધાકાળ વધારતાં પુર્ણ કાડાકાડી સાગરાપમના અંધે સે। વરસના અખાધાકાળ હાય. એટલે તેટલા વખતના જેટલા સમયે થાય તેટલા સ્થાનકમાં ક્રેલિક રચના ન કરે. સામાન્ય રીતે કર્મ ફળદાયી બનવાના એ પ્રમાણે નિયત કાળ હાય છે. તા પણ એના નિયતકાળ પૂર્વે પણ એને ઉયમાં લાવી શકાય છે, તેને જૈન પારિભાષિક શબ્દમાં ઉદીરણા કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે જે ક્રમના ઉદય ચાલતા હોય તેના સજાતીય કર્મની જ ઉદીરણા થઈ શકે છે. કર્મના ઉદય થવાના સમય ન થયા હાય તા પણ પરાણે ઉદયમાં લાવી ભાગવે તે ઉદીરણા કહેવાય છે. આત્માને ચાખ્ખા કરવા હાય તા કાચી મુદ્દતે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
પણ કમ કપાવવાના રસ્તા હાવા જોઈ એ. કાચી મુદ્દતે કને કાપી શકાય તા જ સમ્યક્ત્વ. દેશિવરતિ, જ્ઞાન થવાનું શકય અને છે. કાચી મુતૅ કમ ન કપાતાં હાત તેા ચાહે જેટલાં ક સુંદર કરે કે ન કરે તેની કિંમત શું ? જે કમ અત્યારે ઉદય આવતું નથી તે લાંખા કાળે—ભવિષ્યકાળે ઉયમાં આવવાનું છે. અત્યારે ન ભાગવવાં પડે તે નરકમાં ભાગવવાં પડે, પણ તેવાં કને અત્યારે જે ભોગવવામાં આવે તે ઉદીરણા કરીને ભેગમ્યાં કહેવાય. જેઓ વેદઢવાની તાકાતવાળા હાય તે વેઢી શકે. વૈદવાની તાકાત ન હોય તે ઉલટાં ખમાં અંધાય છે. કેટલાકો ખમીને જૂએ છે. લેાગવે તેમાં આર્ત્ત રૌદ્ર ધ્યાન કરે તા નરક વગેરેનું આયુષ્ય બાંધે. સમ્યદ્રષ્ટિ આત્મા તા વહેલું ઉદયે આવે તેમાં ભવિતવ્યતાના પાડ માને. તે તા એમજ સમજે કે દેવું તા ગમે તે સ્થિતિમાં ભરવું પડશે. પણ સારી હાલતમાં દેવું સહેલાઈથી ભરી શકાશે. જિનેશ્વર જેવા દેવ વગેરે મલ્યું છે તા આવા વખતે કને ભાગવીને પિરણામ નહી ટકાવીએ તે જે વખતે જિનેશ્વરના ધર્મનું શ્રવણુ ન હેાય તે વખતે પરિણામ ક્યાંથી ટકશે?
તપસ્યા, લેાચાદિક વગેરે વેદનીયની ઉદીરણા છે. એટલે અહી સમજવાનુ એ છે કે કમ ઉયમાં આવ્યુ* અને કર્મ ઉદયમાં લાગ્યું તેમ બે પ્રકાર છે. આપણે ઉર્દુચમાં આવેલાં કર્માથી કંટાળીએ છીએ પછી લાવવાની વાત તા દૂર રહી. જ્યારે મહાપુરુષા તા દેખે કે આ સ્થાને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિકલતા થશે તેથી જાણી જોઈને ઉદય થવાના સ્થાનકે દેડ, એટલે મહાત્મા પુરૂષે ઉદીરણા કરીને ઉદયમાં લાવે. અઘાતીની ઉદીરણ જાણી જોઈને કરી શકાય, ઘાતીની ઉદીરણ તે તાકાતવાળા કરી શકે. જ્યાં વિપાક નહીં, માત્ર પ્રદેશ, એવા ઘાતીની ઉદીરણા કરે. બાકી અઘાતીની ઉદીરણ કરાય છે. ચડતા ગુણઠાણાવાળા ઘાતીની ઉદીરણા કરે. એટલે ઘાતી અને અઘાતીની ઉદીરણામાં પણ ખ્યાલ. રાખવાનું છે. ઘાતીની ઉદીરણા કરવામાં સામાન્ય આત્માને નુકસાન છે. જ્ઞાનાવરણય-દર્શનાવરણય-મેહનીય અને અંતએ ચારે ઘાતી કર્મ છે. તે વિચારે કે કર્મને ઉદય વહેલે કે મેડે ક્યારેય પણ સારે નહિં. એટલે તેની ઉદીરણા પણ મુંઝવનારી બને. અહીં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે ઘાતી કર્મની કદાચ ઉદીરણ ન કરે પરંતુ આત્મામાં સમાગત એટલે કે સિલકમાં ઘાતી કર્મ હેય, તેથી કાળ પાકે એટલે વિપાકેદય તે થતું જ રહેવાને અને તે સમયે તે આત્મગુણેને ઘાત કરનારાં થવાનાં છે તે તેવા કર્મો વડે થતા આત્મગુણેના થતા ઘાતથી બચવા શું પુરુષાર્થ કરે જોઈએ?
ઘાતી કર્મ વડે આત્માના ગુણના થતા ઘાતથી બચવા માટે એવું છે કે આત્મા પુરૂષાર્થ ફેરવે તે તે કર્મોના ઉદય સમયે આત્મા કેટલાક ગુણે પ્રગટ કરે છે. પણ તેની આવડત હેવી જોઈએ; અને આત્મા કેળવાયેલ છે જોઈએ. કેળવાયેલ આત્મા તે કર્મોને ક્ષાપશમીક ભાવે વેદે. ક્ષપશમ એટલે સર્વથી ક્ષય નહિ, પરંતુ એવા પ્રકારને ક્ષય
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે જેમાં તે તે કર્મનાં દલિયાને વિપાકેદયમાં ન આવવા દેતાં પ્રદેશદયમાં વાળી દેવાનું બને છે. આથી તે કર્મ પિતાને વિપાક એટલે કે પ્રભાવ બતાવી શકતું નથી. તેથી તે કર્મના પ્રભાવે આવરાઈ જતા આત્માને ગુણ આવરાતે નથી; પણ પ્રગટ થાય છે. આત્મામાં ધર્મ બે પ્રકારના છે. (૧) ઔદયિક ધર્મ અને (૨) ક્ષાપશમિક ધર્મ.
કમના ઉદયથી જે ગુણ, જે ધર્મ પ્રગટે તે ઔદયિક કહેવાય, અને કર્મોના ક્ષપશથી જે પ્રગટે તે ક્ષાયોપથમિક ધર્મ કે ક્ષાપશમિક ગુણ કહેવાય.
ઔદયિક ધર્મથી આત્મામાં દુર્ગણે તથા ગુણનો ઘાત કરનારા સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે. મિથ્યાત્વ, ગુસ્સે, અભિમાન, કપટ, કામ, હાસ્ય, શોક વગેરે દુર્ગણે છે. તેમ જ અજ્ઞાન નિદ્રા, દુર્બલતા, અલાભ વગેરે ગુણેને ઘાત કરનારા છે. આ બધાની ઉત્પત્તી ઘાતી કર્મના ઉદયથી થાય છે. જ્યારે જ્ઞાન, દર્શન, ક્ષમા, મૃદુતા, સમ્યકત્વ વીગેરે સદ્ગણે છે. તે સગુણની પ્રાપ્તિ તે જ ઘાતી કર્મના
પશમથી થાય છે. મિથ્યાદ્રષ્ટી આત્મામાં ઘાતકમના ઉદયથી ઔદયિક ધર્મો પ્રાપ્ત થાય છે અને તે પરંપરાએ સંસારવૃદ્ધિનું કારણ બને છે. જ્યારે સમદ્રષ્ટી આત્મા ઘાતી કર્મને ક્ષાપશમિક ભાવે વેદે છે, એટલે તેનામાં લાપશમિક ગુણે પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે ઘાતકર્મ ક્ષપશમ ભાવે વેદનાને પુરૂષાર્થ કરે જોઈએ. અહીં પુરૂપાર્થ ફેરવવા તરીકે પંચાચારનું પાલન, કષાની ભયાનકતા વિષેનું વાંચન, શ્રવણ અને ચિંતવન, સદ્દભાવનાઓ,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
કષાના કટુ વિપાકના દ્રષ્ટાન્તને ખ્યાલ, ક્ષમા-મૃદુતા સરલતા વગેરેની મળેલી તક, ઈત્યાદિ કરવાની જરૂર છે અને એ બધા ક્ષયોપશમના ઉપાયો છે. ' પ્રથમ કહેવાઈ ગયું કે કમને ઉદય થવાને સમય ન થયે હેય એટલે કે નિયત અબાધાકાળની પૂર્ણતા થયા પહેલાં કર્મ ઉદયમાં આવ્યું હોય તેને ઉદીરણા કહેવાય. ઉદીરણા થવી એટલે કાચી મુદતે હુંડી પકવવા જેવી દશા છે, યાતે ધીમે ધીમે પાંચ વરસે દશ લાખ ભરપાઈ કરવાના બદલે એકી સાથે દશ લાખ ભરપાઈ કરવા જેવી દશા છે. શક્તિશાલીને એટલે કે એકી સાથે દેવું ચૂકવી શકનાર માટે મુદ્દત પાક્યા પહેલાં પણ દેવું ચૂકવી દેવું એ સારી દશામાં દેવામાંથી મુક્ત થવા જેવું છે. એ રીતે દવાની તાકાતવાળાને ઉદીરણા-એ વહેલી તકે કર્મમુક્ત થવાની તક (ચાન્સ) પ્રાપ્ત કરવા જેવું છે.
સહન કરવાની તાકાત વિનાનાને ઉદીરણા તે ઉલટી બમણાં બંધાવનારી બને છે. ઉદીરણા સ્વવડે યા તે પરવડે એમ બન્ને પ્રકારે થાય છે. વેદવાની તાકાતવાળા સમ્યગદ્રષ્ટિ આત્માઓ કર્મના દેવામાંથી વહેલા મુક્ત થવા માટે જાણી જોઈને ઉદીરણ કરે છે, અને ઉદીરણ વડે ઉદયમાં લાવેલાં કર્મોને સમતાભાવે ભેળવી તેની નિર્ભર કરે છે. એ રીતે સહન કરવાની તાકાત વિનાના કેટલાકને અણુઈ રછાએ પણ ઉદીરણું ઉપસ્થિત થાય છે, અને એવા સમયે આ-રૌદ્ર ધ્યાન થવા વડે તે નવાં અશુભકર્મો ઉપાર્જન કરે છે. એવી ઉદીરણ કેટલીક વખત બીજા વડે પણ પ્રાપ્ત
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧ થાય છે. એ રીતે વહેલી મુદ્દતે ભેગવાતાં અન્ય કર્મની જેમ ઉદીરણા કહેવાય તેમ વહેલી મુદ્દતે આયુષ્ય જોગવાઈ જવાને ઉપકમ કહેવાય છે. કર્મને ઉપક્રમ–ઉદીરણા ન માનીએ તે “આ સુખદેનારે અને દુઃખ દેનારે છે” એવું રહે જ નહિ અને હિંસા જેવી ચીજ ઉડી જાય. કર્મના કારણથી ફેરફાર ન થતું હોય તો દુઃખ દેનારને દુઃખ દેનાર કહેવાય જ નહિ અને તેમાંથી બચાવનારને દુખથી બચાવનારે પણ કહેવાય નહિ. રક્ષણ કરનારને કહીયે છીયે કે તારું ભલું થજો કે તેં મને વિપત્તિમાંથી બચા. આ અધું કયારે કહેવાય કે ઉદીરણ માનીએ તે. ઘડીયાળને ચાવી ચાવીસ કલાકની હોય. ઠેસ ખસેડી તે જે ક્રમે ક્રમે ઉતરવાની હતી તે આખી ચાવી સેંકડમાં ઉતરી જાય છે. એ રીતે જે કર્મ ક્રમે ક્રમે ભેગવવાનું હતું તે પ્રયત્ન થયે તેથી જલદીથી જોગવાઈ ગયું. વિપત્તિ કરનારે કર્મને જલદી ભેગવવાનું કર્યું. વળી કેઈએ ઠેસ ખસેડતાં રેકી તો ઘડીયાળ ચાલુ રહી. એ રીતે વિપત્તિને રોકનાર અંગે સમજવું. ઉદીરણા યા ઉપકમ થવાના હેતુ જેડાતા હોય તેને ખસેડી નાખે તે બચાવનારા કહેવાય. અને હેતુ ઉપસ્થિત કરનારા તે દુઃખ દેવાવાળા કહેવાય. આ બધું ઉદીરણા માનીએ તો જ કહેવાય.
સહન નહિ કરવાની તાકાત વિનાનાને ઉદીરણા સમયે રક્ષણ કરવાને હેતુ જેડનાર જોઈએ. સહન કરવાની તાકાતવાળાને જરૂર નથી. ઈદ્ર ભગવાન મહાવીરને આપત્તિમાં રક્ષણ કરવા માટે સાથે રહેવા વિનંતી કરી. પ્રભુએ કહ્યું કે તીર્થકરે કેઈની મદદ લેતા નથી કેમકે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વહેલું આવે યા તે સમય પરિપકવ થયે ઉદયમાં આવે તે પણ વેદવાની તાકાત હતી. ઉદયમાં આવેલું કર્મ ઉદીરણા થઈને ઉદયમાં આવ્યું છે કે પૂર્ણકાળે ઉદયમાં આવ્યું છે તે તે જ્ઞાનીઓ જ કહી શકે. ઉદય આવવાની મુદત કાચી હેય તે કદાચ બચાવ કરાવનારને ઉપાય ચાલે, પણ પૂર્ણ કાળે ઉદયમાં આવ્યું હોય તો તે તેનાથી કેઈ બચાવ ન કરી શકે. મુક્ત થયા પહેલાં ઉઘરાણીએ આવનારને તે લોકો કહે કે અત્યારે એની તાકાત નથી અને એને બિચારાને હેરાન કરે છે એમ કહી ઉઘરાણી કરવા આવનારને પાછા કાઢે. પણ મુદ્દત પૂરી થયે ઉઘરાણીયે આવનારને પાછો ન ઠેલાય. પછી તે લેણદાર મિલકત ઉપર ટાંચ લગાવરાવીને પણ વસૂલ કરે જ.
જિનેશ્વર દેવના શાસનને જાણનાર–સમજનારના આત્મામાં પણ અન્ય જીવના સંરક્ષણની ભાવના રહેલી છે. કર્મ ઉદયમાં આવેલું છે તે તે તેને ભેગવવું જ પડશે, આપણા પ્રયત્નથી તેનું સંરક્ષણ થવાનું જ નથી, આવી એકાંત સમજણ હેય તે તે સંરક્ષણને પ્રયત્ન નિષ્ફળ જ માને અને પ્રયત્ન કરે જ નહિ. પણ દયાળુ આત્મા સંરક્ષણને પ્રયત્ન કરે જ. ઉદીરણ થઈને ઉદયમાં આવ્યું હોય તે તેના સંરક્ષણને પ્રયત્ન કદાચ સફળ પણ થઈ જાય અને પૂર્ણકાળ ઉદય આવ્યું હોય તે પ્રયત્નની નિષ્ફળતામાં ભવિતવ્યતાને માને. માટે ઉદીરણ માનીએ તે જ ઉદ્યમની સાર્થકતા રહેશે. ઉદીરણા નહીં મનાય તે ઉદ્યમની પણ જરૂરિયાત ઉડી જશે. ''. * * ઈચ્છાએ યા અણુઈચ્છીએ, સ્વવડે યા પરવડે થતી
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ
ઉદીરણા સમયે સભ્યદ્રષ્ટિ આત્માઓ તે એમ વિચાર કે સહન કરવાની તાકાત નથી છતાં કુળદેનાર કર્મો વડે હવે મુંઝવું નકામું છે. સત્તામાં હતાં તે ભાગવવાનું બન્યુ. આજે સહન કરવાની તાકાત નથી પણ કદાચ આથી ચે વધુ કમતાકાતના સંચાગેામાં ય આવશે તે આથી પણ વધુ ખરામ દશા થશે. માટે હવે તેા ઉદીરણા થવાના હેતુને ખસેડવાના પ્રયત્નો કરવા જ નથી. કદાચ અત્યારે તેવા હેતુને ખસેડાશે પણ્ પુનઃ જ્યાંસુધી કમઁ સત્તામાં હશે ત્યાં સુધી તેવા હેતુએ ઉપસ્થિત નહીં થાય તેની શું ખાતરી ? માટે હવે તા સમભાવ કેળવી ભાગવી લેવું એજ હિતકારક છે.
કલ્યાણકારી કાર્ય કરનારને નિશ્ચય હાય છે કે ક્રમસર આવેલાં વિધ્રોને ભાગવીશ એટલુંજ નહિ, પણ ઉદયમાં નહી આવેલાને પણ લાવીને તાડી નાખીશ, અને તે પ્રમાણે તેના પ્રયત્ન કરતા રહીશ. અનુક્રમે ઉયમાં આવેલાં કર્માને તા ચારે ગતીના જીવા ભેાગવે છે. મનુષ્ય ગતિમાં ધર્મ પામ્યા, ધર્મનું આચરણ કરવાની સ્થિતિમાં આવ્યા; ત્યારે પહેલેથી અનુય કમ ખે’ચી લાવી નાશ કરવાના ઉદ્યમ કરવાના છે. દરેક ગતિવાળાને અખાધાકાળ જાય ત્યારે જેમ જેમકમ ઉદયમાં આવે છે તેમ તેમ ભાગવાતાં જાય છે, પણ મેાક્ષ માટે તૈયાર થયેલા જીવ જુદા વિચાર રાખે. એની મેળે ઉદય આવે તેજ મારે ભોગવવાં તેમ નહીં પણ ઉયમાં આવવાનાં હાય તેને પણ ઉદયમાં લાવવાં કે જેથી તે મારી આધીનતાએ રહે અને તે કર્મો તૂટી જાય. એ કાર્ય કેવળ સમકિત સમજદાર ધર્મ કરવાવાળા જ કરી શકે. કર્મોના
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદય ન હોય તે લાવ, કે જે ઉદય પિતાને ગુણેને બાધા કરનારે ન રહે. શત્રુને પડકાર કરે તે ક્ષત્રિયનું કાર્ય છે, પણ ક્ષત્રિયે શત્રુ કરતાં સવાઈ તૈયારી કરવી જોઈએ. નિરા –
પૂર્વબદ્ધ કર્મ દલીકેમાં જેમ ફેરફાર થઈ શકે છે તેમ તેને ક્ષય પણ થઈ શકે છે. ઉદ્વર્તન–અપવર્તન-સંક્ર મણ અને ઉદીરણાનું સ્વરૂપ તે કમ દલીકેમાં ફેરફાર થવા રૂપ છે, પણ ક્ષય થવા રૂપે નથી. ક્ષય થવા રૂપે હોય તેને તે નિર્જરા કહેવાય છે. નિજ રાને પ્રયત્ન આત્મામાં ન હોય તે કર્મ દલીકો પ્રતિ સમયે આત્મામાં વૃદ્ધિ પામતાં જ જાય અને તેથી કમથી સર્વથા છૂટકારે થવા રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્તિ સંભવી શકે જ નહિ. આ જીવ સમયે સમયે આયુષ્ય સિવાય સાતે કર્મ બાંધે છે. આમ સમયે સમયે આત્મામાં કર્મ પ્રવાહ ચાલુ જ છે. એક સમય પણ આત્માની સ્થિતિ કર્મ પ્રવાહ વીનાની નથી. તે પછી સાથે સાથે નિર્જરાનો પ્રયત્ન પણ આત્માએ ચાલુ રાખવે જ જોઈએ. મકાનમાં હંમેશાં પવનને અંગે ધૂળ આવ્યા કરે છે, પણ સાથે સાથે વાળવા-ઝાપટવાનું કામ ચાલુ હોય તે ધૂળના થર જામવા પામે નહિં.
અહીં નિર્જરા એટલે પૂર્વબદ્ધ કમને ધીમે ધીમે ક્ષય કર. સર્વથા ક્ષય કરવા રૂપ નિર્જતે છેલ્લા મરણ સમયે એટલે કેવલી મરણ સમયે હેય, તેવી નિર્જ કર્યા બાદ તે ફેર કર્મ વળગે નહિ, કર્મની ફરી ફરી નિરા કરવી પડે નહિ. આવી નિર્જરા નહિ થવા પામે ત્યાં
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ય થવા
નિરા જ થઈ
સુધીમાં પણ કમને ધીમે ધીમે ક્ષય કરવા રૂપ નિર્જરા આત્મામાં ચાલુ હોય તે સર્વથા ક્ષય થવા રૂપ નિર્જરાની પ્રાપ્તિ પણ ભવિષ્યમાં થઈ શકે છે.
નિરા તે કર્મથી છૂટવા માટે છે. કર્મથી બે પ્રકારે છૂટી શકાય, કાંતે એ કર્મ ભેગવી લેવાય તે છૂટી શકે, અને કાંતે તપસ્યાથી ભેગવાય તે છૂટાય.
માત્ર ભેળવીને જ છુટકારે થતું હોય તે જગતમાં કઈ પણ જીવ એ નથી કે જે સમયે સમયે કર્મની નિર્જર નહી કરતે હેય ! પછી હાય તે સૂફમ નિગોદને હેય કે સહાય તે ચૌદમા ગુણસ્થાનકે પહોંચેલે હેય. સર્વે જીવ સમયે સમયે કર્મની નિર્ભર કરે છે. કોઈ પણ સંસારી જીવ આઠે કર્મના ભોગવટા વીનાને હેતે નથી. આથી જેટલાં કર્મો જીવ ભગવે છે તેટલાં ત્રુટે છે. આનું નામ પણ નિર્ભર છે. પરંતુ માત્ર આવી ભેગવટાની નિજેરાથી મેક્ષને માર્ગ મળતું નથી. મોક્ષને માર્ગ તે બાર પ્રકારના તપથી થતી કર્મની નિર્જરાથી જ મળશે. જે ભેગવટાની નિર્જરાથી મેક્ષ મળતું હતું તે તે જીવ રખડતે હેત શાને ? કેમકે એવી નિર્જરા તે આ જીવ અનાદિકાળથી કરતે રહ્યો છે, માટે શાસ્ત્રકારોએ મેક્ષ માટે જે નિર્જરા કહી છે તે ભગવટાથી થતી નિર્ભર નહીં પણ બાર પ્રકારના તપથી કરાતી નિર્જરા છે. ઉદયની એટલે ભેગવટાની નિજેરામાં તો પાછે જીવ નવાં કર્મ તો બાંધતો જ જાય છે. એટલે ભેગવટાથી થતી નિર્જરામાં નિર્જરા અલ્પ છેઃ બંધ વધારે છે, સજજડ છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષ માટેની નિજ રા તે એવી હેવી જોઈએ કે કર્મો ત્રુટે ઘણાં અને બંધાય થોડાં. મોક્ષ માટે તેજ નિરા ઉપયોગી છે. આ બાર ભેદે નિર્જરા કરનારને મોક્ષ મેળવવામાં મુશ્કેલી પડતી નથી. બાર પ્રકારના તપની એકેક નિર્જરામાં અનંતા ભવેનાં પાપો ક્ષય કરવાની સત્તા છે. શક્તિ છે. તે માટે જૈન શાસ્ત્રમાં અનેક દષ્ટાંતો દર્શાવ્યાં છે. ઘોર પાપોથી ભારભૂત બનેલા અજુનમાલી-દ્રઢ પ્રહારી વગેરે પુરૂષોએ તપશ્ચર્યાથી જ ક્ષણવારમાં નિર્જરા સાધી છે. પુરૂષાર્થ – - ઉદ્વર્તન–અપવર્તન-સંક્રમણ ઉદીરણા અને નિર્જ રાનું
સ્વરૂપ આત્માને પુરૂષાર્થના પ્રેરક રૂપ છે. કર્મના અનાદિ કાળના સંગે આ જીવે નરક–નિગોદાદિનાં અનંત દુઃખ અનુભવ્યાં છે. કર્મ જડ છે, આત્મા ચેતન છે. જડના વેગે ચેતન દુઃખ પામ્યો છે અને હજુ પણ જ્યાં સુધી જડનો સંગ છે, રહેશે ત્યાંસુધી દુ:ખ પામશે. વાસ્તવિક સુખની પ્રાપ્તિ એ જડ કર્મોને સંગ દૂર કરવાથી જ થશે. અને તે સંગને વિગ પુરૂષાર્થ કરવાથી જ થશે. કર્મ એ જબરજસ્ત ચીજ છે. તેના ઉપર કાબુ મેળવવું તે પુરૂષાર્થ વિના શક્ય નથી.
આત્મામાં અનંત વીર્ય રહેલું છે. ઘર્ષણ વિના ઉદ્યોત થતું નથી. ગંધકમાં રહેલા અગ્નિ ઘર્ષણથી પ્રગટે છે. આત્મમાં અનંત શક્તિ-વીય હોવા છતાં ક્ષપશમનું ઘર્ષણ ન થાય ત્યાં સુધી વયે પિતાનું કામ કરી શકે નહિ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭.
.
જે આત્મા પોતાની જવાબદારી અને જોખમદારી ઉપર મજબુત રહે, સ્વીકારે તેજ મોક્ષને માટે લાયક બની શકે છે.
જે આત્મા જવાબદારી–જોખમદારી સુદ્રઢપણે સ્વીકારે છે, તે આત્મા કર્મને પિતાથી વધારે સમર્થ માનતા નથી; કર્મથી વધારે સમર્થ પિતાને (આત્મા) અર્થાત્ પિતાના ( આત્મીય) ઉદ્યમને માને છે.
શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા કહે છે કેઃ “જેઓ કર્મવાદી છે (કર્મ આત્માથી વધારે સમર્થ છે એમ માનનારા છે, તેમને સંસાર એક પુદગલ પરાવર્ત કરતાં વધારે હોય છે. અને જેઓ પુરૂષાર્થવાદી છે તેમને સંસાર એક પુદગલ પરાવર્ત કરતાં પણ ઓછા હોય છે.”
પુરૂષાર્થવાદી કદી પણ કર્મ કરે તે ખરૂં, ભાગ્યમાં હશે તે બનશે, ભાવિભાવ, જે ઉદય, વિગેરે નિર્માલ્ય વચને બેલે જ નહિ. પુરૂષાર્થ વિના સિદ્ધિ નથી. સમ્યકત્વ પામીએ તે વખતે પામતા પહેલાંના સમયે તે મિથ્યાત્વ હોય છે. અનંતાનુબંધી કષાયોને તેડાય ત્યારે તે મિથ્યાત્વ જાય છે અને સમ્યકત્વ પમાય છે. કેવલજ્ઞાન પણ જ્ઞાના વરણીયાદિ ઘાતી કર્મોને તેડીને (ક્ષય કરીને) મેળવાય છે. મેક્ષ મેળવવા માટે પણ અવશેષ કર્મોને ક્ષય કરે પડે છે પ્રયત્ન વિના કદી પ્રગતિ થતી નથી. જૈનશાસ્ત્રનું એ જ વિધાન છે. ગ્રંથિ (રાગ દ્વેષની નિબિડ ગાંઠ) આવે ત્યાં સુધી જિનશાસ્ત્રમાં યથા પ્રવૃત્તિ કરણ માનવામાં આવે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
છે. તે યથા પ્રવૃત્તિ કરણ સુધી ભવિતવ્યતા છે. પછી પ્રયત્ન વિના ચાલે તેમ નથી. સમ્યકત્વમાં કંઈ ભવિતવ્યતાએ અનંતાનુબંધીને ભેદ થતું નથી પણ ત્યાં તે અપૂર્વકરણ દ્વારા–અત્યંત વિલાસરૂપ અપૂર્વ પ્રયત્ન થાય ત્યારે બને છે.
વરસાદ તે દાણ પેદા કરેઃ રેટ કરવા માટે તે જાતે પ્રયત્ન કરવો પડશે. રેટ પણ વરસાદ કરી આપશે. એમ ધારનાર તે ભૂખે જ રહેશે. તેમ ભવિતવ્યતાનું કામ યથા પ્રવૃત્તિ કરણ સુધી છે. પછી જેઓ પિતાનું જીવન ભવિતવ્યતાને જ ભળાવી બેસી રહે તેઓને મેક્ષ મળવાનું નથી અને તેઓ કામ ભેગના કાદવમાં વધારે ખેંચવાના છે. કામ ભેગમાં ખુચનારાઓ જ માત્ર ભવિતવ્યતાના ભરેષે રહે છે.
દેશ વિરતિ, સર્વ વિરતિ, ઉપશમ શ્રેણી યાવત્ મેક્ષ ગમન સુધીમાં સર્વત્ર આત્માને પુરૂષાર્થ પ્રવર્તમાન છે. જે એકલી ભવિતવ્યતા ભાગ્ય વિધાતા હતા તે તે મેક્ષા સુધી યથા પ્રવૃત્તિ કરણ હેત, પણ તેમ નથી.
ગ્રંથિભેદ પછી આત્માને વીલાસ જોઈએ. જૈનશાસ્ત્ર ભવિતવ્યતાને નહીં માનવાનું કહેતું નથી પણ વાસ્તવિક રીતે માનવાનું કહે છે. જેનેની ભવિતવ્યતાની માન્યતાનો ઉપયોગ સમજ ખાસ જરૂરી છે. જ્યારે આત્મા સંકલ્પ વિકલ્પથી આd રૌદ્ર ધ્યાનમાં જાય છે, ત્યારે તેને બચાવવા ભવિતવ્યતાને સહારે આપવાનું જૈન દર્શનમાં વિધાન છે. ભવિતવ્યતા (બનવાનું બને છે) તરફ ખેંચીને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેતુ તે તે આત્માને રૌદ્ધ ધ્યાનથી (તેનાથી થનાર કર્મબંધનથી–દુર્ગતિથી) બચાવવાનું છે. સમ્યગ્ર દર્શનાદિ ધર્મનુષ્ઠાનમાં ભવિતવ્યતાને આગળ કરવાનું (ભવિતવ્યતાના બહાને ધર્મ ધ્યાનાદિથી પાછા હઠવાનું-તે નહિ કરવાનું). જૈનશાસનમાં વિધાન નથી પણ શ્રી તીર્થકર દેવનાં વચનામૃતે શ્રવણ કર્યા બાદ, પરિસ્થિતિ જાણ્યા બાદ પણ કર્મનું કાસલ કાઢવામાં આળસ નહિ જ હેવી જોઈએ. ત્યાં બનવાનું હશે તે બનશે” એમ ભવિતવ્યતાને ઉપયોગ નથી. ત્યાં તે પુરૂષાર્થ ફેરવવાને સતત ઉપદેશ છે, મજબુત. ઉપદેશ છે.
કાર્ય સિદ્ધિમાં જૈન દર્શન પાંચ કારણ માને છે. ભવિતવ્યતા, કર્મ, નિયતિ, કાળ તથા પુરૂષાર્થ (ઉદ્યમ), આ પાંચેમાં કરવાનું છે તે એકજ, અને તે ઉદ્યમ. ઉદ્યમ જેમ કારણ છે તેમ બાકીનાં ચાર પણ કારણ છે. તેમ. છતાં તેમાં મુખ્યતા પુરૂષાર્થ (ઉદ્યમ)ની છે. કાલ–સ્વભાવ વીગેરે કોઈનાં કર્યા થતાં નથી પણ જીવ કરી શકે તો ઊદ્યમ છે. જેને સાચો પુરૂષાર્થ કર નથી તેઓ તો વબચાવને માટે કહે છે છે કે –“ધારેલું કરવામાં, નહિ કરવામાં કે પલટાવવામાં દુનીયા કોઈ સમર્થ નથી. જે ભાવિ હોય તેજ થાય છે. ભવિતવ્યતા જ બળવાન છે, એ તો કરતા હોય તે કરવું, આપણને કાંઈ લાગતું વળગતું નથી. થવાનું છે તે તો ગમે તેમ કરે તો પણ થવાનું જ છે.”
હવે જે ભવિતવ્યતા જ આધારભૂત હેય તે તમા-- મની ભવિતવ્યતા ભિન્ન ભિન્ન કેમ છે? ત્યાં તે માનવું
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ પડશે કે જે આત્માને પ્રયત્ન તેવી ભવિતવ્યતા ઘડાઈ આત્માને પ્રયત્ન સારો હોય તે ફળરૂપ ભવિતવ્યતા સારી, આત્માને પ્રયત્ન નરસે હોય તે ફળરૂપ ભવિતવ્યતા નરસી, આથી સિદ્ધ થાય છે કે ભવિતવ્યતાતો બિચારી પાંગળી છે. જ્યાં સુધી જીવ કમ ન બાંધે ત્યાં સુધી ભવિતવ્યતાની તાકાત નથી કે જીવને કોઈ પણ ગતિમાં લઈ જઈ શકે. એટલે ભવિતવ્યતા પેદા થવામાં પણ જીવને 'ઉદ્યમ (પુરૂષાર્થ) જ કારણરૂપ છે. ભવિતવ્યતાના નિર્માણ થવા ટાઈમે પણ જીવને ઉદ્યમ તે હોય જ છે. પણ મિથ્યાત્વના યોગે ત્યાં વિપરીત ઉદ્યમ હોય છે. એટલે પરંપરાએ સંસારની વૃદ્ધિ કરનારી ભવિતવ્યતાનું તે નિર્માણ કરે છે. સાચે ઉદ્યમ કે સાચા પુરૂષાર્થનું તેને જ્યાં સુધી ભાન ન હોય ત્યાં સુધી સ્વઉદ્યમ દ્વારા ભવિતવ્યતાનું નિર્માણ થતું હોવા છતાં પણ જવાબદારી ભવિતવ્યયતાને જ સેપે છે. ભવિતવ્યતા, કાળ કે સ્વભાવ એ પુરૂષાર્થથી બહાર છેઃ તે પુરૂષાર્થનો વિષય નથી. પુરૂષાર્થને વિષય તે કર્મો કરવાં, ભેગવવાં, યાતે મોક્ષનાં કારણે પ્રાપ્ત કરી છેવટે મેક્ષ મેળવવો એજ છે. હિંસા, જૂઠ, ચેરી વગેરે કર્મોદયથી બને છે, તેમાં ઉદ્યમ કરવાનું શ્રી જિનેશ્વર દેવે કહ્યું નથી પણ મક્ષ માર્ગને અંગે ઉદ્યમ કરવાનું ભગવાને ફરમાવ્યું છે. મિથ્યાત્વ દશામાં જીવન પુરૂષાર્થ કર્મો કરવામાં તથા ભેગવવામાં જ થાય છે. અને મિથાત્વ નષ્ટ થયે છતે મોક્ષનાં કારણે મેળવવામાં પુરૂષાર્થ થાય છે. અને તે કારમાંથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવા રૂપ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ કેટલાક જવાબદારી ભવિતવ્યતાને ભળાવી દે છે. તેમ કેટલાક જાણે પિતે દેષરહિત હોય તેમ કમને દોષ આપે છે. પણ અહીં વિચારીયે તે સમજાય કે કર્મ જડ કે ચેતન? કર્મ થયું કયાંથી? કર્મ કેઈનું કર્યું થયું કે આપે આપ ફૂટી નીકળ્યું ? માનવું જ પડશે કે કમને. કર્તા પણ જીવ જ છે. કર્તા છે તે પછી ભક્તો તે છે જ. વૃક્ષના છેડવા કે અનાજ આપ આપ ઉગતાં નથી. ફણગા. પિતાની મેળે ફૂટી નીકળતા નથી, ઉગાડનાર ખેડુતના ઉદ્યમથી જ ઉગે છે. જો કે બીજ વીના ખેડુત વાવે શું? એટલે ખેડુત પણ જોઈએ, બીજ પણ જોઈએ, અને વૃષ્ટિ. સાધન પણ જોઈએ. તેમ છતાં પણ ખેતરને માલીક તે ખેડુત જ કહેવાશે. જો કે બીજમાંથી અનાજ પેદા થાય છે પણ પેદા કરનાર તે ખેડુત જ ગણાશે. સામગ્રી બધી છતાં વાવવું કે નહી વાવવું, થોડી જમીન વાવવી કે બધી વાવવી, અનાજ વાવવું કે બીજું કંઈ વાવવું, કયું અનાજ વાવવું, આ તમામ માટે જવાબદાર-જોખમદાર ખેડુત છે. આ ઉપરથી સમજવું જોઈએ કે આત્મ વિકાસ સાધવે. હેય તે ભવિતવ્યતાના ભરેષે નહિ બેસી રહેતાં આશ્રવ (કર્મ આવવાના માર્ગ) રૂપ પુરૂષાર્થથી દૂર રહી સંવર (આવતાં કમને સેકવાના માર્ગ) તથા નિજેરા (પૂર્વબદ્ધ કર્મને કમેકમે ક્ષય કરે) રૂ૫ પુરૂષાર્થમાં આત્માએ. પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. મનુષ્યને દાંતની પ્રાપ્તિ-એ. ભવિતવ્યતા કરાવનાર છે, પરંતુ ચાવવાનું કાર્ય ભવિતવ્યતા કરાવનારી નથી. તે તે ઉદ્યમથી જ થાય છે. એ રીતે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યભવાદિ સામગ્રી ભવિતવ્યતા અર્ધનાર છે પરંતુ તે સામગ્રી વડે સંવર તથા નિર્જરા કરવી તે પુરૂષાર્થથી જ થાય છે. જ્યાં સંવર-નિર્જર માટે પ્રયત્નની જરૂર છે ત્યાં ભવિતવ્યતાના ભરોષે રહેવું એ ભૂલ છે.
કર્મને ઉદય ભવિતવ્યતાને આધીન થઈ જાય પણું દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર એ રત્નત્રયીની આરાધના -સંવર તથા નિર્જરાનું પિષણ-આશ્રવ-બંધનું શેષણ એ તમામ ભવિતવ્યતા કરવાની નથી. ત્યાં તે આત્માએ પોતે પ્રયત્ન આદરવો પડશે.
શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજા કહે છે કે (પંચ વસ્તુ પૃષ્ઠ ૨૬-ર૭) બાદરપણું, ત્રણપણું, પર્યાપ્તપણું, પંચેન્દ્રિયપણું, મનુષ્યપણું, દેવગુરૂ ધર્મની જોગવાઈ અને શ્રદ્ધા આદીની પ્રાપ્તિ થઈ છે પણ તે બધાની સફળતા પુરૂષાર્થથીજ છે. પુરૂષાર્થમાં જ કસોટી છે, ત્યાં પાછો પડે તે ખલાસ. ઉપરોક્ત તમામ વસ્તુની પ્રાપ્તિ છતે પણ આરાધના ન કરીયે તે પ્રયત્નની ખામી છે. સાધન દ્વારા પણ સાધ્ય સિદ્ધ ન કરાય તે સાધનની સાર્થકતા શી ?
નવાં કર્મો ન બાંધવાં, બધેલાં કર્મ તેડવાં તથા ઉદયમાં આવેલાં કર્મોને નિષ્ફળ કરવાના પુરૂષાર્થ વિના મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ નથી.
શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજા કહે છે કે છેલ્લા પુદગલ પરાવર્તામાં આવેલે જીવ જ ઉદ્યમમાં કટીબદ્ધ હોય છે. પૂર્વ સંચિત અંતરાય કર્મ હોય ત્યાં સુધી કાર્ય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
સિદ્ધિમાં સ્ખલનાએ થાય પણ તે અંતરાય કને તાડનારા ઉદ્યમ જ છે.
હવે એ ઉદ્યમ શું પ્રવૃત્તિમાં કરવા ? કેવી રીતે કરવા કે જેથી નવાં કર્મ ન બંધાય, માંધેલાં તૂટતાં જાય અને ઉયમાં આવેલાં નિષ્ફળ થાય તે વિચારીયે.
મેાક્ષને માર્ગ ઔપશમિક, ક્ષાયિક તથા ક્ષાયેાપશમિક ભાવમાં છે. આ ત્રણે ભાવા ઉદ્યમથી જ સિદ્ધ થાય છે. આ ત્રણ ભાવાથી પણ ઘણા અજ્ઞાત હાય છે.
માના કે દશ હજારનું દેવું ધરાવનાર ત્રણ આસામીઆ છે. તેમાંથી એકે તા આના પાઈ સાથે રોકડા ગણી દીધા અને તે ઋણુ મુક્ત થયા.
ખીજાએ રાજ્યમાં લાગવગ પહોંચાડી પેાતાના ઉપર ખાર માસ સુધી કોઇ પણ દાવા ન કરે, જપ્તિ ન લાવે, વારઢ ન કઢાવે તેવા હુકમ મેળવ્યેા.
ત્રીજાએ ભેગા કરીને પેાતાની પિિસ્થતિ જણાવીને સમજાવી દીધા. કાંધાં કરી આપ્યાં.
એ જ રીતે આત્માના દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ગુણા ઉપર કર્મીનું આક્રમણ થયું, હલ્લા આવ્યેા. ત્યારે સંપૂર્ણ સામવાન આત્માએ તા કર્મના છેદ કરી નાખ્યા. (નાણાંનગદ ગણી દીધાં). અને છૂટયો. તેણે આત્માના ગુણા જાજ્વલ્યમાન કર્યોઃ આનું નામ ક્ષાયિક ભાવ વાળા.
બીજા આત્માએ મુફ્ત લીધી. આનું નામ આપશમિક ભાવ.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
ત્રીજા આત્માએ લેણદાર દેણદાર એકેનેય નુકસાન નહિ થાય તેવાં કાંધાના રસ્તે કાઢવો. કમઁના રસને તેાડે પણ ખરા. પુદ્ગલાને પણ રહેવા દે. આનું નામ ક્ષાયેાપમિક ભાવવાળેા. જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્માંના ઉદય થાય ત્યારે તેના વિકારને તેાડવામાં આવે તથા તેના પ્રદેશને ધીમે ધીમે ભાગવવામાં આવે તેનું નામ ક્ષાયેાપમિક ભાવ. કર્મીને ધીમે ધીમે વેદવાં તે ક્ષાયે પમિક ભાવ. ધમ આ ત્રણ ભાવામાં છે. રત્નત્રયી આદી ધર્મ કે દાનાદિ ચતુષ્ટરૂપી ધર્મ આ ત્રણ વાડી કે ઉપવનમાં રહેનારા છે. આ વાડી, આ ઉપવન પ્રયત્ન વીના અનનાર નથી.
મનુષ્ય ભવ, પંચેન્દ્રિપણું આદી સામગ્રી ઔયિક ભાવની છે. મેાક્ષ સાધવા માટે એ સામગ્રીની આવશ્યકતા ખરી પણ એ મધી સામગ્રીની સફલતા ક્ષયોપશમભાવવાળાને ! અને તે પણ પ્રશસ્ત ક્ષયોપશમિક ભાવવાળાને. અત્યારે આપણને ક્ષાાપશમિક તથા ઔયિકભાવ એ બન્નેને ચાગ છે, પણ તે પ્રશસ્ત કોટીના કેટલે અંશે છે અને · અપ્રશસ્ત કોટીના કેટલે અંશે છે. એના નિર્ણય ચાગ્યવિચારણાથી સ્થૂલ રીતે તે આપણે પાતે જરૂર કરી શકીયે. અને એ રીતે પૃથક્કરણ કરવાની મહેનત ચાલુ રાખીયે તા એ દ્વારા પણ આપણે આપણા ઘણા વિકાસને સાધી શકીચે.
ક્ષયોપશમ ચાર ઘાતી કર્મના થાય. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેાહનીય અને અંતરાય એ ચાર ઘાતીમ્મૂવડે આત્માના અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંતચારિત્ર અને
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
અનંતવી એ ચારે ગુણા અવરાએલા છે. એ ચારે ગુણા પ્રગટ થયા પછી અન્યા ખાધ, અક્ષય સ્થિતી, અરૂપીપણુ અને અગુરૂ લઘુ એ ચારે ગુણાની પ્રાપ્તિ થવી સહજ છે.. એટલે ચાર ઘાતી કર્મના ક્ષાપશ્ચમ સાધવા જોઈ એ. એ ચારે કર્મના ક્ષયાપશમ સાધવા માટે જ્ઞાનાચાર-દેશનાચાર– ચારિત્રાચાર–તપાચાર અને વીર્યાચાર એ પાંચે આચારના ભેદોનું જ્ઞાન સંપાદન કરી તે પાંચે આચારના ઉત્તરભેદોની. આરાધનામાં ઉદ્યમી બનવું જોઈ એ.
અને એ ભેદોનું જેમાં આરાધન થતુ હોય તેવાં અનુષ્ઠાનામાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી ચારે ઘાતી કર્મના ક્ષયાપથમ ક્રમેક્રમે વૃદ્ધિ પામ્યે છતે અનંતજ્ઞાનાદિ ચાર ગુણા પ્રગટ થવા રૂપ ક્ષાયિક ભાવની સપૂર્ણ પણે પ્રાપ્તિ થાય છે.
અહીં એટલું તે ખાસ લક્ષમાં રાખવું જરૂરી છે કે પ્રશસ્ત ક્ષાયેાપશમિક ભાવ જ ક્ષાયિકભાવની પ્રાપ્તિરૂપ થાય છે. તે પ્રશસ્ત ક્ષાયેાપશમિક ભાવની શરૂઆત સભ્યગ્દર્શન ગુણના પ્રગટીકરણથી થાય છે. સમ્યગ્દર્શન ગુણુ દન મેહનીય કર્મના-ઉપશમ કે ક્ષચેાપશમથી થાય છે. અન્ય કર્મના ક્ષાપશ્ચમ પણ દર્શનમાહનીય કમ ના. ક્ષયાપશમના મેળ તેની સાથે સધાય ત્યારે જ પ્રશસ્ત ક્ષયેાપશમ ભાવને પામે છે. દર્શનમેાહનીયના ક્ષયેાપશમ પછીથી ચારિત્ર માહનીયના પણ સુંદર પ્રકારના ક્ષયાપશમ થાય. પ્રશસ્ત ક્ષાપમિક ભાવની એ ઉચ્ચકક્ષા છે.
૩. પ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્ત ક્ષયપશમિક ભાવ વીના ઔદયિક ભાવની પણ કંઈ કિંમત નથી. ઔદયિક ભાવતે હેજે પ્રાપ્ત થાય એવો છે. એ ઔદયિક ભાવ આ જીવે સંસાર પરિભ્રમણમાં કઈ વાર પ્રાપ્ત કર્યો હશે. સાથે શાપથમિક ભાવ પણ પ્રાપ્ત કર્યો હશે. આજના વિજ્ઞાનકારોએ મનુષ્યભવ–ધન-ધાન્યાદિ ઔદયિક ભાવની સામગ્રી હેવા સાથે મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષાપશમવડે અનેક શેધળની પ્રાપ્તિ કરી. પણ દર્શન મેહનીય કર્મના ક્ષપશમ વિના તે ઔદયિક અને ક્ષપથમિક ભાવની સાર્થકતા શી? તેવાઓને તે ઔદયિક ભાવનાના જોરે શપથમિક ભાવ પણ મલીન બનીને ઔદયિક ભાવને જ પુષ્ટ કરનારે બને છે. એટલે દર્શન મેહનિય કર્મના ક્ષયોપશમ વીના ઔદયિક ભાવ કે અન્ય કર્મને શપથમિક ભાવ ક્ષાયિક ભાવની પ્રાપ્તિ રૂપે થતું નથી,
પ્રશસ્ત ક્ષપશમિક ભાવ પ્રગટ કરવા માટે ઔદયિક ભાવનું જોર પહેલું હઠાવવું જોઈએ. ઔદયિક ભાવ ઉપર અંકુશ તે પ્રશસ્ત શપથમિક ભાવ જ લાવી શકે છે. માટે ઔદયિક ભાવની પરાધીનતામાંથી છુટવાને માટે અને પ્રશસ્ત ક્ષાપશમિક ભાવની પ્રાપ્તિને અર્થે આત્માએ દર્શન મેહનીય અને ચારિત્ર મેહનીયના પશમ તરફ ખૂબ જ લક્ષ્યવાળા બનવું જોઈએ.
ઘણી વખત એવું પણ બને છે કે પ્રશસ્ત ક્ષાપથમિક ભાવ પામવાની તીવ્ર ભાવના હોવા છતાં પણ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરૂપ અનુષ્ઠાનેમાં પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી અને ઔદ-- યિક ભાવના એટલી જોરદાર ન હોય તે પણ તદ્દરૂપ અનુષ્ઠાનમાં ઝટ પ્રવૃત્તિ થાય છે. એનું કારણ એ છે કે ઔદયિક ભાવનાને વેગ આપે, તેને અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરાવે એવાં કમ આત્માને વળગેલાં છે. ત્યાં કર્મો જેમ સહાયક બને છે તેમ મોક્ષની સાધનામાં કર્મો અંતરાય કરનારાં પણ બને છે. મેક્ષની સાધના, ક્ષયે પશમની સાથે જ્યારે આત્માના પુરુષાર્થને ગ થાય છે ત્યારે થઈ શકે છે. આત્માને પુરૂષાર્થ કરવામાં ઉત્સાહીત બનતાં અટકાવે અને આત્માના પુરૂષાર્થને તેડી પાડવાને માટે મથે એય કર્મોદય હોઈ શકે છે. એમ છતાં કર્મના જોરદાર ઉદયની સામે પણ આગળ ધપે જવાને પ્રયત્ન જારી રાખનારાઓ જરૂર ફાવી જાય છે.
કમના ઉદયને જાણીને વિચાર કરો કે આ જેમ. જેર કરે તેમ મારે આને તેડવાને પ્રયત્ન કર. એમ કરતાં પડી જવાય, પાછાય પડાય, પણ એને પ્રયત્ન જારી રાખવે.
કમને ઉદય ગમે તેટલું જોરદાર હોય, તેમ છતાં પણ જે આત્મા ધીરજથી પિતાના પુરુષાર્થને ચાલુ રાખે છે તે આત્મા જરૂર સફલતાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. મહેનત કરવા છતાંય તાલ સફળતા ન મળે એ બધું સંભવીત છે પરંતુ પ્રયત્ન જે બરાબર જારી રાખ્યો હોય તે ધ્યેય સિદ્ધ થયા વિના રહેજ નહીં. .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનાવરણીય કર્મના જોરદાર ઉદયમાં પણ એક ધારે બાર વર્ષ સુધી પ્રયત્ન ચાલુ રાખનાર ભાષrષ મુની અનત જ્ઞાની બન્યા હતા. “મા રૂષ, માનુષ” એટલાં જ પદો રટવા છતાં સ્મૃતિમાં નહીં રહેવાથી તેનું રટણ બે ચાર દહાડા, બે ચાર મહિના, કે બે ચાર વર્ષો સુધી નહીં પણ બાર વરસ સુધી ચાલુ રાખ્યું. માત્ર આટલાં જ પદેનું સતત રટણ કરવા છતાં યાદ નહીં રહેવાથી કે હાંસી કરવા લાગ્યા. નિન્દા કરવા લાગ્યા તે પણ મગજ ઉપરને કાબુ ગુમાવ્યું નહીં, અને સમતારસમાં લીન બની રટવાને પ્રયત્ન ચાલુ રાખે તે “સાપ, મનુષ” એટલાં પદેનું જ્ઞાન તે શું, પરંતુ એ મહામુનીને જગતમાં જેટલા જીવ અછવાદિ પદાર્થો છે તેનું અને તેના સર્વ પર્યાનું પણ સર્વ કાલીન જ્ઞાન થયું. બાકી જે એ વખતે પુરૂષાર્થ કરવામાં તેમને કંટાળે આવ્યા હતા અને જ્ઞાન પ્રત્યે જે દુર્ભાવ જાગે હેત તો તેઓ કદાચ એથી પણ ઘેર પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉપાર્જનનારા બનત. નન્દિષેણ મુનીએ વેશ્યાને ત્યાં રહ્ય રહે પણ બાર વર્ષોમાં એમણે પિતાના ચારિત્ર મેહનીય કર્મને નિર્બલ બનાવી દેવાને માટે જ દશ દશને પ્રતિ બેધીને ત્યાગી બનાવવાને ક્રમ જાળવી રાખે હતે. એટલે જેને પિતાનું કર્મ જોરદાર લાગતું હોય તેમણે એ કર્મને નબળું પાડી દેવાના પ્રયત્ન કરવા જ જોઈએ. પ્રયત્ન વિના સિદ્ધિ નથી. શ્રી જિનેશ્વર દેવનું વચન ભવિતવ્યતા, કાલ, નિયતિ, અને કર્મ એ ચાર કારણે માટે આરીસા રૂપ છે તથા ઉદ્યમ માટે તે રણસિંહરૂપ છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
પુરૂષાર્થ વડે થતી નિર્વાણની પ્રાપ્તિ :
જન્મ મરણની ઘટમાળમાંથી જીવન મુક્ત કરી સ’સારના દુઃખમાંથી એને છેડવી નિર્વાણને માગે આત્માને લઈ જવા માટે ઉપશમ-ક્ષયાપશમ અને ક્ષાયિક ભાવ રૂપ પુરૂષાની જ આવશ્યકતા છે. નિર્વાણને માટેનેા મા લાંબા અને કઠણ છે. જેટલા પુરૂષાર્થ વિશેષ તેટલા નિર્વાણના માર્ગ નજીક છે. એ માના પ્રયાણમાં આગળ વધેલ આત્માના વિકાસ સમજવા માટે જૈનશાસ્ત્રમાં ચૌદ સેાપાન અતાવ્યાં છે. એ સેાપાને ચઢતાં ચઢતાં નિર્વાણ (મુક્તિ ) પ્રાપ્ત થાય છે. સેાપાનને ગુણસ્થાનક કહેવાય છે.
જે જે સ્થાને પૂર્વ પ્રાપ્ત થયેલ ગુણથી કંઈક વિશેષ ગુણુ પ્રગઢ થાય તે તે સ્થાનને ગુણસ્થાનક કહેવાય છે.
સ'સારી જીવા કમ સંયુક્ત છે, છતાં બધા સ`સારી જીવ એક જ શ્રેણીના છે એમ ન કહી શકાય. સંસારી જીવામાં પણ કર્મ ભેદ પર્યાયલે છે. આ કર્મભેદ સમજાવવાને સારૂ જ જૈન સિદ્ધાંતમાં ચૌઢ ગુણસ્થાનક નિયેાજ્યાં છે. જે થાની અંદર થઈને અથવા જે પરિસ્થિતિઓની વચ્ચે થઈને ભવ્ય જીવા ધીમે ધીમે મુક્તિ માર્ગમાં આગળ વધે છે તે તે થર અથવા અવસ્થાનું નામ ગુણસ્થાનક છે. જન્મજન્માંતરના સુકૃતના મળે જે ભવી જીવ માક્ષમાગે વિચરવા તૈયાર થાય છે તેને ક્રમે ક્રમે ચૌદ ભૂમિકાઓ આળંગવી પડે છે, ચૌઢ અવસ્થાઓમાંથી પસાર થવાનુ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
so
રહે છે. જેનશાસનમાં એને “ચૌદ ગુણસ્થાનક” તરીકે એાળખાવવામાં આવ્યાં છે.
કમને એ અજબ મહિમા છે કે મેક્ષમાર્ગની સાધનામાં પણ અનેક પ્રકારની આંટીઘુંટી ઉભી કરે છે. એટલે કેટલીક વખત ગુણસ્થાનકરૂપ અવસ્થામાં આગે વધેલ આત્મા પાછો પણ પડી જાય છે. એમ ચડન–પડન કરતાં ખરેખરે ધીર, કઢચિત્ત, સહનશીલ સાધક, મેક્ષમાગના એ કંટકને-દુસહ કર્મવિપાકને અવિચલિતપણે વેદ થકે ક્રમે ક્રમે આગળ વધે છે. કર્મબંધન જેટલાં કઠોર છે તેટલે જ આ મોક્ષમાર્ગ આકરે છે.
ચૌદ અવસ્થારૂપ ચૌદ ગુણસ્થાનક પિકી કઈને કઈ એક ગુણસ્થાનકને વિષે સંસારી જીવ માત્ર અવસ્થિત હોય છે. વિકાસની દ્રષ્ટિએ એક કરતાં બીજું ગુણસ્થાનક અધિક ગુણનું સ્થાનક છે. ચૌદ ગુણસ્થાનક એ મેક્ષ મહેલની સીડીમાં ચૌદ પગથીઆં રૂપ છે. સ્વવીર્ય ફેરવતે જ આત્મા એ પગથીઆ વટાવતે આગળ ધપે છે. તે ચૌદ ગુણસ્થાનકનાં નામ આ પ્રમાણે છે.
(૧) મિથ્યાદ્રષ્ટિ (૨) સાસ્વાદન (૩) મિશ્ર () અસંયત (૫) દેશસંયત (૬) પ્રમત્ત (૭) અપ્રમત્ત (૮) અપૂર્વકરણ (૯) અનિવૃત્તિકરણ (૧૦) સૂક્ષ્મ સંથરાય (૧૧) ઉપશાંત કષાય (૧૨) ક્ષીણમેહ (૧૩) સયોગી કેવલી (૧૪) અયોગકેવલી. મિથ્યા દર્શન નામે કર્મના ઉદયથી જીવ મિથ્યા તત્વને વિષે શ્રદ્ધા રાખી રહે, સત્ય તત્વની
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિજ્ઞાસા ન રાખે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ નામે પ્રથમ ગુણસ્થાનક છે.
મિથ્યાદર્શન કર્મને ઉદય ન હોય પણ અનંતાનુબંધી કર્મના ઉદયથી જીવને સમગ્ર દર્શન ન હોય, સમ્યગ દર્શનથી પતિત થાય તે સાસ્વાદન નામે બીજું ગુણસ્થાનક છે. સમ્યફ મિથ્યાત્વ (મિશ્ર) નામે કર્મના ઉદયથી જીવનું દર્શન કેટલેક અંશે મલીન અને કેટલેક અંશે શુદ્ધ હોય તે મિશ્ર નામનું ત્રીજું ગુણસ્થાનક છે.
અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદયને લીધે જીવ સમ્યકત્વ સંયુક્ત હોવા છતાં અવિરતિ રહે તે અસંયત નામનું એથુ ગુણસ્થાનક છે.
પ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદયથી જીવ કેટલેક અંશે સંયત અને કેટલેક અંશે અસંયત રહે છે તે દેશવિરતિ નામનું પાંચમું ગુણસ્થાનક છે.
પ્રત્યાખ્યાન કષાયને ઉદય ક્ષીણુ બનવાથી જીવ સંપૂર્ણ પણે સંયત બને, છતાં એમાં પ્રમાદ રહી જાય તે પ્રમત્ત સંયત નામનું છઠું ગુણસ્થાનક છે.
એ પછી સંજવલન નામે કષાય મન્દથવાથી પૂર્ણ સંયત જીવ પ્રમાદના પંજામાંથી છૂટે થઈ જાય તે તે અપ્રમત્ત નામના સાતમા ગુણસ્થાનકે પહોંચે.
સાતમા ગુણસ્થાનકે રહેલ અપ્રમત્ત મુની સંવલન કષાયોને અથવા નેકષાયોને ઉદય અત્યન્ત મર્જ થતાં, પૂર્વે નહિ પ્રાપ્ત થયેલ એવા અપૂર્વ પરમ આલ્હાદ– આનંદમય પરિણામ-આત્મ પરિણામરૂપ કરણ પામે તે અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનક છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨.
એ ધ્યાન ખૂબ ખૂબ વૃદ્ધિ પામતું થતું મેહકમ સમૂહના સ્થૂલ અંશેને ક્ષીણ કરે યા ઉપશમાવે ત્યારે જીવ અનિવૃત્તિ કરણ નામના નવમા ગુણસ્થાનકે આરૂઢ થાય. એ રીતે કષાયો પાતળા પાડતે જીવ સૂક્ષ્મ કષાય ગુણસ્થાને પહેચે. અહીંયાં સૂક્ષમ લેભ માત્રને જ ઉદય હોય છે. સર્વ પ્રકારના મેહ ઉપશાંત થતાં જીવજે ગુણસ્થાનકે આવે તે ઉપશાન્ત મહ ગુણરથાનક છે.
મેહને સમુહ સંપૂર્ણ પણે ક્ષય પામે તે ક્ષીણ મેહ ગુણસ્થાનક છે. તે પછી ચાર પ્રકારનાં ઘાતકર્મ સંપૂર્ણપણે ક્ષય પામતાં જીવને નિર્મલ એવું કેવલજ્ઞાન ઉપજે તે સયોગી કેવલી નામનું તેરમું ગુણસ્થાનક છે.
સર્વ પ્રકારના કર્મક્ષય પહેલાંની અત્યન્ધક્ષણ વ્યાપી જે અવસ્થા તે ચૌદમું ગુણસ્થાનક છે. એનું નામ અયોગી કેવલી. અહીંયાં કર્મ સંબંધ પૂરો થાય છે. પછી એ આત્મા બધી જંજાળમાંથી મુક્ત થઈ ને વિશ્વને શિખરે ચઢે છે. જેમ કાચબ બધા મળથી મુક્ત થતાં ડુબીને જમીન ઉપર જતું નથી, પણ પાણીની સપાટી ઉપર તરે છે, તેમ ચૌદ ગુણસ્થાનકથી પર થયેલ આત્મા નિખિલ, કમ સાથે સંસ્પર્શથી અલગ થઈ લોકાકાશના શિખરે સિદ્ધ શિલાની ઉપરે બિરાજે છે. ત્યાં અનંત નિત્ય સુખ ભગવે છે, એની સુભગ શાંન્તિમાં કશાથી ભંગ થતું નથી; મેહ અને ઘટમાળમાં એ ફરી પડતું નથી, એની શક્તિ અને જ્ઞાન છતાં પણ સંસારમાંથી શુદ્ધ થયેલ તે આત્મા ફરી ભૌતિક સંબંધ બાંધતા નથી.
સમાપ્ત,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
_