________________
૧૭ અને સારે માણસ દુઃખી દેખાય, પરંતુ. એટલા ઉપરથી કર્મનાં ફળ મળતાં જ નથી એમ સિદ્ધ થતું નથી. - લીક વખત હિંસક મનુષ્યને સમૃદ્ધિવંત અને ધર્મિષ્ઠ માણસને દરિદ્રી જોવામાં આવે છે તે અનુક્રમે પૂર્વે કરેલા પાપાનુંબંધી પુણ્ય કર્મ અને પુણ્યાનુબંધી પાપ કર્મને આભારી છે. હિંસા અને ધર્મિષ્ઠતા એ કોઈ કાળે નિષ્ફળ નહીં નિવડે. જન્માંતરે પણ એ કર્મનાં ફળ ભેગવવાનાં જ રહે છે. એટલે કે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કાર્ય– કારણ ભાવને કઈ પ્રકારને વ્યભિચાર નથી. માટે ફળ ઉપજાવવા માટે વચમાં કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વરને કંઈ સ્થાન નથી.
હવે મીમાંસકોએ યાગાદિ કર્મજન્ય એક “અપૂર્વ” નામને પદાર્થ સ્વીકાર્યો છે. તેમની દલીલ એવી છે કે મનુષ્ય જે કાંઈ અનુષ્ઠાન કરે છે તે તે ક્રિયારૂપ હોવાથી ક્ષણિક હેય છે એટલે તે અનુષ્ઠાનથી “અપૂર્વ” નામને પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, જે યાગાદિકર્મ–અનુષ્ઠાનનું ફળ આપે છે. એ અપૂર્વ પદાર્થની વ્યાખ્યા કુમારિલે કરી છે કે અપૂર્વ એટલે ગ્યતા. યાગાદિ કર્મનું અનુષ્ઠાન કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે યાગાદિ કર્મ અને પુરૂષ એ બંને સ્વર્ગરૂપ ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે અસમર્થઅયોગ્ય હોય છે, પણ અનુષ્ઠાન પછી એક એવી ગ્યતા ઉત્પન્ન થાય છે કે જેથી કર્તાને સ્વર્ગફળ મળે છે. એ ગ્યતા પુરૂષની માનવી કે યજ્ઞની એ વિષે આગ્રહ કર નહિ પણ તે ઉત્પન્ન થાય છે એટલું પર્યાપ્ત છે.
