________________
૨૧
આ પગલાસ્તિકાય તે શું છે તે સમજવા માટે પ્રથમ જગતનાં બીજે તે વિચાર્યા બાદ કર્મનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પુદગલેનું સ્વરૂપ વીચારીયે.
જૈન ધર્મના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જગત શાશ્વત અને નિત્ય છે. વસ્તુગતે નિત્ય છે અને પર્યાયે અનિત્ય છે. જગતની જુગ જુગે સષ્ટિ અને પ્રલય થવાની માન્યતા જન સિદ્ધાન્તમાં નથી. જેના દર્શન એમ જ માને છે કે આ વિશાળ પણ છતાંય વિસ્તારમાં સીમાબદ્ધ વિશ્વ અચળ છે. વિવિધ નરકેવાળું અજગત , વિવિધ સ્વર્ગોવાળું તથા નિર્વાણ પામેલા આત્માઓના આવાસવાળું ઉર્ધ્વજગત, વિવિધ ખંડ અને સમુદ્રવાળું મધ્ય જગતું, એ સૌના અસ્તિત્વમાં અને વિસ્તારમાં કશે ફેરફાર થતું નથી. જંબુદ્વીપના ભરતખંડમાં આપણે વસીએ છીએ એવા મધ્ય જગતના વિવિધ ખંડેમાં સામાન્ય સંબંધ અને નૈતિક સ્થિતિ વિષે કંઈ કંઈ ફેરફાર બેશક થાય છે, પણ સમસ્તને વિચાર કરતાં વિશ્વના આ ખંડેની સીમા અચળ છે. એ આમેય ખસતી નથી તેમ તેમેય ખસતી નથી.
વિશ્વનું શાસન કરનાર કેઈ સત્ત્વ નથી. વિશ્વ ઉપર રાજ્ય ચલાવનાર કેઈ દેવનું અસ્તિત્વ માનવાની જનદર્શન સાફ ના પાડે છે. જે દેવે સ્વર્ગમાં રહે છે તેઓ તે અશાશ્વત છે. એમની શકિત પરિમિત છે અને મનુષ્ય, તિર્યંચ તથા નરક વાસીઓની પેઠે પિતાના પાછલા ભવમાં પિતે કરેલાં કમથી બંધાએલા પ્રારબ્ધને આધીન છે. આજે
