________________
૨૪ પુદગલ એ એક જ દ્રવ્ય એવું છે કે જેના પ્રદેશ સ્કંધથી જુદા પાડી શકાય છે. આમ છૂટા થયેલ પ્રદેશ પાછા ફરી સ્કંધમાં ભળી જઈ શકે છે. છૂટા પડવું અને ભેગા થવું એ ગુણ માત્ર મૂર્ત દ્રવ્ય પુદગલમાંજ છે. પુગલ સ્કંધમાંથી છૂટો પડતો ભાગ અવયવ કહેવાય છે, અને તેને છેલ્લે અવયવ તે પરમાણું કે જે અવિભાજ્ય છે. પરમાણુ જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્ય સમય છું અને સ્વતંત્ર રહી શકે છે, પછી તે અવશ્યમેવ પ્રયોગ, સ્વભાવ આદિ નિમિત્ત સ્કંધમાં ભળે છે અને તે પ્રદેશ નામથી ઓળખાય છે. પરમાણું અગોચર હેવા છતાં રૂપી છે. તે ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ન હોવા છતાં કંધમાં ભળતાં ઈન્દ્રિય ગાહ્ય થાય છે. એક પરમાણુમાં એક વર્ણએક ગંધ એક રસ અને બે સ્પર્શ હોય છે. તે ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય ન હોવાથી તેનું જ્ઞાન અનુમાન અને આગમથી થઈ શકે છે. જુદા જુદા ત કે ભૂતે એક જ પ્રકારના મૂળ પરમાણુમાંથી પરિણામ પામેલા છે, આમ હેવાથી રાસાયણિક મિશ્રણમાં જે સ્વભાવિક શક્તિ અગત્યને ભાગ ભજવે છે તે જાતી તરીકે મૂળ પરમાણું જ છે. આજના વિજ્ઞાનિક યુગમાં જેનેને પરમાણુવાદ અનેક શેધ બળે દ્વારા સિદ્ધ બની વિખ્યાત પામે છે. પરમાણુ માત્ર અબદ્ધ અસમુદાય રૂપ છે. પુદગલને બીજો પ્રકાર જે સ્કંધ છે તે બદ્ધ સમુદાયરૂપ છે. પુદગલ દ્રવ્યના સ્કંધ અનેક પ્રકારના છે. સ્કંધ પ્રયકથી માંડી સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત અને અનંતાનંત અણુકના બને છે. ગણત્રી કરી શકાય તે
