________________
૨૮ ભારતના સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત પ્રમાણે દરેક કાર્ય, દરેક શબ્દ, દરેક વિચાર, દ્રષ્ટ કે અદ્રષ્ટ ફળ આપે છે અને તે એનું ઈનામ કે સજા છે. તે ફળ જીવને એના એ ભૌતિક ભવમાં મળે, પણ ઘણાખરા પ્રસંગમાં તે પછીના ભાવમાં જ મળે છે, જીવનાં કર્યાં કર્મને સરવાળો એના નવા ભવના કારણભૂત બની રહે છે. મુઆ પછી થવાના ભવનાં પરિમાણ અને પ્રકાર એ કર્મથી નક્કી થાય છે. એક ભૌતિક ભવ સમાપ્ત થાય પછી એનાં અનિવાર્ય ફળ આત્માએ આગલા ભવમાં જે બીજ વાવ્યાં હેય તે લણવાને માટે બીજા ભવમાં જન્મ આપીને એને મોકલે છે.
જીવ અને કર્મને સંબંધ અનાદિ છે. જીવ-કર્મ પુદુગલને ગ્રહણ કરે કે તરત જ તેલ ચોળેલા શરીર ઉપર ધૂળના રજકણ ચૅટી જાય છે એમ એ કર્મ એના (જીવન) પ્રદેશની અંદર વળગી જાય છે. જેમ જમતી વખતે લીધેલા આહારના પદાર્થો લોહી, મજજા અને મેદરૂપ બની જાય છે, અને શરીરના આધારરૂપ થાય છે, તેમ આવાં કરેલાં કર્મ જીવમાં અમુક પ્રકારનાં સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. કર્મના થયેલા આવા પ્રકારના જૈનદર્શનમાં જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ મુખ્ય ભેદ એને તેના નાનામાં નાના ૧૫૮ ભેદ પાડ્યા છે. આત્માના અનંતજ્ઞાનાદિ ગુણેને રોકવાના સ્વભાવને અનુલક્ષીને તે પ્રકારનાં નામ દર્શાવ્યાં છે આમાંનાં કેટલાંક કર્મ એવાં છે કે જે વાસનાઓને જગાવે છે, કેટલાંક એવાં છે કે જીવના ત્યારપછીના ભવ, આયુ, ગેત્ર વગેરે નક્કી કરે છે, કેટલાંક
