________________
૨૨ એ અલૌકિક સુખ ભોગવે છે, પણ પિતાનાં સારાં નરસાં કાર્યો કર્મનાં ફળ ભેગવવાને એમને ભવિષ્યમાં પાછું આ મધ્ય જગતમાં અવતરવું પડશે. વળી આ જગત માયામાંથી ઉત્પન્ન થયું છે એવી પણ માન્યતા જૈનદર્શનની નથી. એ તે એમ માને છે કે જગત સત્ય છે અને તના મિશ્રણથી એનું સ્વરૂપ બંધાયું છે. અને એ રીતે સમસ્ત વિશ્વનું મિશ્રણ છે.
તના બે વિભાગ છે, એક જીવ અને બીજે અજીવ, જીવ તો તે અનંત જુદા જુદા જીવે છે. સર્વ છે પિતાના વ્યક્તિત્વમાં કેવળ સ્વતંત્ર છે, અને દરેક અજાત છે, અમર છે. દરેક જીવ સ્વભાવથી જ અનંત ગુણ ધરાવે છે; એ સર્વજ્ઞ છે, એ સર્વ શક્તિમાન છે, એ એ પવિત્ર છે કે મેહ અને દુઃખથી એ પર છે–પણ એ જ્યારે કર્માવરણ દૂર થાય છે ત્યારે જ એના એ બધા ગુણ વિકસે છે.
અજીવ તના પાંચ પ્રકાર છે. ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાય–આકાશાસ્તિકાય-કાળ અને પુદ્ગલાસ્તિકાય.
ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ બે તને સ્વીકાર જૈનદર્શનમાં છે, બીજાં દશામાં નથી. એ બે ત તે આકાશમાં છે. તેમના પિતામાં કેઈ ગતિ કે સ્થિતિ નથી, પણ જીવ અને પુદ્ગલની સ્થિતિ તથા ગતિને માટે એમની ખાસ જરૂર માનેલી છે. જેમ કે માછલાને તરવાને માટે પાણું જોઈએ અને થાક્યા પ્રવાસીને ઉભા રહેવાને ઝાડની છાયા જોઈએ.
