________________
.૧૩
પ્રકિયા પ્રમાણે આત્મા સાથે નહિ પણ ચિત્ત-અંતઃકરણ સાથે. છે અને તે અંતઃકરણ એ પ્રકૃત્તિને વિકાર-પરિણામ છે.
કર્મને વિપાક “ગ દર્શનમાં ત્રણ પ્રકારને બતાવ્યો છે. જાતિ, આયુ અને ભેગ. વળી યોગ દર્શનમાં કર્ભાશય અને વાસનાને ભેદ કર્યો છે. એક જન્મમાં સંચિત જે કર્મ તે કર્ભાશય નામે ઓળખાય છે, અને અનેક જન્મના કર્મોના સંસ્કારની જે પરંપરા છે તે વાસના કહેવાય છે. કર્ભાશયને વિપાક અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય અને દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય એમ બે પ્રકારે સંભવે છે. અર્થાત્ પર જન્મમાં જેને વિપાક મળે છે તે અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય અને આ જન્મમાં જેને વિપાક મળે છે તે દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય. અદ્રષ્ટ જન્મ વેદનીયનું ફળ ન જન્મ, તે જન્મનું આયુ, અને તે જન્મનાભાગે એ ત્રણે છે. દ્રષ્ટ જન્મ વેદનીય, કર્ભાશયને વિપાક આયુ અને ભંગ અથવા તે માત્રભેગ છે, પણ જન્મ નથી.
વાસનાને વિપાક તે અસંખ્ય જન્મ આયુ અને ભેગોને માનવામાં આવ્યાં છે, કારણ કે વાસનાની પરંપરા તે અનાદિ છે. વળી અહીંયાં શુક્લકમને કૃષ્ણ કર્મ કરતાં બળવાન માનવામાં આવ્યું છે, અને કહ્યું છે કે શુક્લ કમને ઉદય હોય ત્યારે કૃષ્ણ કર્મોને નાશ ફળ દીધા વિના થઈ જાય છે. સાંખ્ય દર્શનની માન્યતા પણ,
ગ દર્શન જેવી છે. તૈયાયિકે એ રાગ, દ્વેષ અને મેહ, એ ત્રણ દેષ સ્વીકાર્યા છે. એ ત્રણ દોષથી પ્રેરિત થઈને
