________________
કહ્યા છે. અકુશલને વિપાક નરકમાં, કામાવર કુશલ કમને વિપાક કામ સુગતિમાં, રૂપાવર કુશલ કમને વિપાક રૂપી બ્રહ્મલોકમાં અને અરૂપા વગર કુશલ. કર્મનો વિપાક અરૂપ લોકમાં મળે છે. બૌદ્ધોએ કુશલ કર્મને અકુશલ કર્મ કરતાં બળવાન માન્યું છે. આ લોકમાં પાપીને અનેક પ્રકારની સજાથી દુઃખ ભેગવવાં પડે છે અને પુણ્યશાલીને તેના પુણ્ય કૃત્યનું ફળ ઘણી વાર આજ લેકમાં મળતું નથી. તેનું કારણ જણા
વ્યું છે કે પાપ એ પરિમિત છે તેથી તેને વિપાક શીઘ પતી જાય છે, પણ કુશલ એ વિપુલ હોવાથી તેને પરિપાક લાંબા કાળે થાય છે. વળી કુશલ અને અકુશલ એ બનેનું ફળ પરલોકમાં મળે છતાં અકુશલ વધારે સાવદ્ય છે, તેથી તેનું ફળ અહીં પણ મળી જાય છે. પાપ કરતાં પુણ્ય બહેતર શા માટે છે તેને ખુલાસો પણ કરવામાં આવ્યું છે કે પાપ કરીને મનુષ્યને પસ્તાવો થાય છે કે અરે ! મેં પાપ કર્યું, તેથી તેની વૃદ્ધિ થતી નથી, પણ સારૂં કર્મ કરીને મનુષ્યને પસ્તા નહિ થતાં અમેદ થાય છે તેનું પુણ્ય ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિને પામે છે.
બૌદ્ધ ધર્મમાં માનવામાં આવ્યું છે કે જીની જે વિચિત્રતા છે તે કમકૃત છે.એ કર્મની ઉત્પત્તિમાં કારણ જેનેની જેમ બૌદ્ધોએ પણ રાગ-દ્વેષ અને મહિને માન્યાં છે. રાગદ્વેષ-મેહ યુક્ત થઈને પ્રાણી મન-વચનકાયાની પ્રવૃત્તિ કરે છે, અને એ પ્રમાણે સંસારચક્ર પ્રવર્તન માન થાય છે. એ ચક્રની આદિ નથી પણ તે અનાદિ છે.
