________________
છે. કર્મને પુણ્ય-પાપરૂપે બે ભેદ એ વેદનાની દ્રષ્ટિએ કરવામાં આવે છે, વેદના સિવાયની અન્ય દ્રષ્ટિએ પણ કર્મના પ્રકારે કરવામાં આવે છે. વેદનાને નહિ પણ અન્ય કમને સારું નરસું માનવાની દ્રષ્ટિને સામે રાખી બૌદ્ધ અને યોગ દર્શનમાં કૃષ્ણ, શુકલ, શુકલકૃષ્ણ અને અશુકલા કૃષ્ણ એવા પણ ચાર પ્રકાર કરવામાં આવે છે. આમાંયે કૃષ્ણ એ પાપ શુકલ એ પુણ્ય; શુકલકૃષ્ણ એ પુણ્યપાપનું મિશ્રણ છે, પરંતુ “અશુકલાકૃષ્ણ” એ બેમાંથી એકેય નથી. આ એ પ્રકાર વીતરાગ પુરૂષને હોય છે, અને તેને વિપાક સુખ કે દુખ કશું જ નથી. કારણ કે તેમનામાં રાગ કે દ્વેષ દેતા નથી. આ ઉપરાંત કર્મના ભેદ કૃત્ય-પાકદાન અને પાકકાલની દ્રષ્ટિએ પણ કરવામાં આવે છે. કૃત્યની દ્રષ્ટિએ ચાર, પાક દાનની દ્વિષ્ટિએ ચાર અને પાક કાલની દ્રષ્ટિએ ચાર એમ બાર પ્રકારના કર્મનું વર્ણન બૌદ્ધોના “અભિધમ” માં અને વિશુદ્ધિ માર્ગમાં સામાન્ય છે. વળી અભિધર્મમાં પાકસ્થાનની દ્રષ્ટિએ પણ કર્મના ચાર ભેદ અધિક ગણાવ્યા છે. બૌદ્ધોની જેમ પ્રકારની ગણતરી તે નહિ પણ તે તે દ્રષ્ટિએ કમેને સામાન્ય વિચાર “ગ દર્શન”માં પણ મળે છે. બૌદ્ધોને મતે કૃત્ય કરીને કર્મના જે ચાર ભેદ કરવામાં આવ્યા છે તેમાં એક જનક કર્મ છે અને બીજું તેનું ઉર્થંભક છે જનક કમ તે નવા જન્મને ઉત્પન્ન કરીને વિપાક આપે છે, પણ ઉથંભક વિપાક આપતું નથી પણ બીજાના વિપાકમાં અનુકુળ બની જાય છે
