Book Title: Jaybhikkhu Smruti Granth
Author(s): Dhirubhai Thakar, Kumarpal Desai and Others
Publisher: Jaybhikkhu Sahitya Trust Prakashan
View full book text
________________
સંવાદ–સાધના
શ્રી. પિનાકિન ઠાકર
જીવન એ એક કરતાં વધારે વસ્તુનું નાનું હોવા છતાં નાટકને પોતાનો આગવો આકાર છે,
વિશિષ્ટ સ્વરૂપ છે. એની બાંધણી, એનો દેહ, શબ્દો મિશ્રણ છે. આ સર્વને મેળ-સુમેળ કરવાનું કાર્ય
ભાષા વાણીથી પ્રગટ થાય છે. એનું પોત એનું અંતઃ સહેલું તે ન જ કહેવાયએમ જ આ જીવનની
તત્ત્વ-નાટય તેવથી કવિતાથી પ્રતીત થાય છે, અનુજીવનમાંથી ઉદ્ભવતી, ને જીવન મારફત જ અનુભ
ભવાય છે. શબ્દો વડે વાડ્મયથી જ કવિતા-કાવ્ય વાતી કલા-સાહિત્ય સંગીત શિલ્પ ચિત્ર કે
પણુ રચાય છે. પણ નાટકમાં શબ્દ-વાકયો એક પણ કલા કે કલા સમસ્તમાં પણ, એક કરતાં વધારે
જુદી જ રચના નાટકને જરૂરી એવી કેઈક યુક્તિ તને સંવાદ સાધવ રહે છે. આ સાધના જ એ
પ્રયુક્તિ વડે જ સંજાય છે. એટલે જ કદાચ વાર્તા રચના-એ કૃતિને એક સર્જનની કક્ષાએ પહોંચાડે છે. કે નવલકથા જે એમાં નાટયતત્વ હોય એ નાટય - આ સાધના પણ દુઃસાધ્ય, અસાધ્યું તો નહિ
તા નોઉં રૂપાંતર યોગ્ય બને છે. આ રૂપાંતરમાં એનાં વાકાને
જ ય જે તક એમાં વા કહેવાય પણ, દુઃસાપ્ય તો ખરી જ. તેથી કોઈ પણ અમક પદ્ધતિએ ગોઠવવા અમુક સંદર્ભમાં યોજવા સર્જકની કસોટી-એની કૃતિની મૂલવણીને માપદંડ, પડે છે, આમ નાટકની ભાષા-નાટકની વાણીને એની આ સંવાદ સાધનાની સફળતા, અને પરિણામે પિતાનું એક નિરાળું અનન્ય સ્વરૂપ છે. શબ્દકોષનીપજતા સુરેખ સાધનસજનની ચરિતાર્થતામાં માના અને સામાન્ય બોલચાલમાં ઉપયોગમાં લેવાતા જ રહેલાં છે. સિદ્ધહસ્ત કલાકાર હેવા છતાં એનું શબ્દ, અહીં પિતાના પૂર્વાપર સંબંધે સંદર્ભે જીવતા સર્જન ક્યારેક એવું ઊણું ઊતરવાને સંભવ ખરો, થાય છે, પુનર્જન્મ પામે છે. તેમજ કોઈક વાર નવોદિત કલાકારની રચના આ
- આદિજ-સંસ્કાર પામેલી વાણી તે નાટકની ભાષા. કસોટીએ સાંગપોર પાર ઊતરીને સર્જન બની
લખાયેલા કાગળ ઉપર અક્ષરોમાં આલેખાયેલા પણ જાય.
શબ્દસમૂહો, સંવાદ એટલે કે વાક્યો પ્રજપ્રત્યુત્તરકલાનાં આ વિધવિધ સ્વરૂપોમાં સાહિત્ય પણ
ના અનુક્રમે ગોઠવાય તેથી પણ નાટકની બાની નથી ગણાય છે જ. પ્રત્યેક સાહિત્યકાર અને તેની કૃતિ પ્રગટતી. એને રણકે તો જ્યારે એ અભિનેતાને આ કસોટી–આ માનદંડ વડે જ ચકાસાય. એથી કહેથી બોલાય ત્યારે જ પરખાય કે એ બે શબ્દસાહિત્યકાર અને સાહિત્યની મૂલવણીમાં સંવાદ- પ્યાર છે કે સાર્થ નિસભર રણકાર. સાધના એક મહત્વપૂર્ણ અનિવાર્ય અંગ બને છે.
નાટક એ દશ્ય અને શ્રાવ્ય બંને રૂપે છે. વાચન સાહિત્યના એક પ્રકાર લેખે નાટક તો છે જ. વડે મુગ્ધ કરવા ઉપરાંત, ભજવણીથી પણ ચિત્તને હરી નાટક આમ તો કાવ્ય-કવિતા ગણાય છે. એટલે ન લે ત્યાં સુધી નાટક સફળ થયું છે એમ ન કહેવાય. નાટકની કસોટી કાવ્યને કસી જેવાને માટે વપરાતાં આમ નાટક એ વાચિક અને આંગિક બંને અભિ મોથી તો થવાની જઃ પણ કાવ્યનો જ એક પ્રકાર નોની ભારોભાર ક્ષમતા ધરાવતું હોવું જ જોઈએ.
