________________
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ તેને જણાવ્યું. વળી તેઓએ જણાવ્યું કે એ ભેજ આયુષ્ય નાનાં હોવાથી અગાઉના વિસ્તીર્ણ શાસ્ત્રોને રાજા માળવાને રાજા હતા, વિક્રશિરોમણિ અભ્યાસ થઈ શકે તેમ નહોતું અને વચ્ચેના હતો અને શબ્દ અલંકાર નિમિત્ત અને તર્કશાપર વખતમાં દેષસ્થાને અને ન સમજાય તેવી શુંચગ્રંથ તેણે બનાવ્યા છે, તેમજ ચિકિત્સા વૈદ્યક વાસ્તુ વણો એટલી વધી ગઈ હતી કે વિદ્વાનોએ એ સિદ્ધશુકન સામુદ્રિક વિગેરે વિષય પર ગ્રંથો લખ્યા છે. હૈમ વ્યાકરણ જોયું એટલે એને પ્રમાણભૂત ગણી રાજાએ કહ્યું કે અમારા ભંડારમાં શું આવું શાસ્ત્ર સ્વીકાર્યું. એ રાજદરબારમાં સ્વીકારાયેલા ગ્રંથને અંગે નથી? શું આવા વિશાળ ગુર્જર દેશમાં કોઈ વિદ્વાન દરેક પાને અંતે એક એક પ્રશસ્તિને ક ગ્રંથ. નથી જે આવો વ્યાકરણનો ગ્રંથ લખી શકે? રાજાના કાર મૂક્યો છે અને છેવટે ૪ એક મૂક્યા છે. એ આ ઉદગાર સાંભળી સર્વે હેમચંદ્ર સામું જોઈ રહ્યા પાંત્રીશ કમાં મુળરાજ સોલંકી અને તે પછીના જેનો ભાવ એ હતો કે એ કાર્ય કરવા સમર્થ તે છે. રાજાઓની અને મહારાજા સિદ્ધરાજની પ્રશંસા કરરાજાએ શબ્દશાસ્ત્ર વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર તૈયાર કરવા શ્રી વામાં આવી છે. આ ક્ષેકના નમુના પ્રાકૃત વ્યાક હેમચંદ્રસૂરિને પ્રાર્થના કરી અને જણાવ્યું કે અત્યારે રણને અંગે આપણે આગળ જોશું. એ વ્યાકરણ જે વ્યાકરણ મળે છે તે કાં તે બહુ ટુંકા છે, અધુરા ઉપર ગ્રંથકર્તાએ પોતે ટીકા લખી છે તે પણ મુદ્દામ છે અથવા જીર્ણ છે. અત્યારે પ્રવર્તતા શબ્દલક્ષણ અને જરૂરી છે. ગ્રંથ પૂરા થતાં રાજસભામાં એ શાસ્ત્રની બહુ જરૂર બતાવતાં સૂરિએ સાધને પૂરાં વાંચવામાં આવ્યા. વસ્તુદર્શનની સ્પષ્ટતા સરળતા પાડવામાં આવે તો એ કામ હાથ ધરવા સંમતિ અને સંપૂર્ણતાને અંગે એની એક અવાજે પ્રશંસા બતાવી. મુદામ માણસો મોકલી કાશ્મીર દેશના પ્રવર થઈ અને મહારાજાએ ત્રણ-લહીએ નામના નગરેથી ભારતી સરસ્વતી દેવી પાસેથી આઠ ગ્રંથની કોપી કરવા બેસારી દીધા. દુર દેશમાં અને જીના વ્યાકરણો મંગાવ્યા. સરસ્વતી દેવીના પ્રસાદથી ભ્યાસીઓને એની પ્રત પહોંચાડી. કયા કયા દેશોમાં એ પુરૂષો જલદી પાછા આવ્યા અને એ શ્વેતાંબર એની પ્રતે મોકલી તેનાં નામ આ પ્રમાણે પ્રભાચંદ્રહેમચંદ્રને માટે શારદા દેવીને કેટલું ઊંચું માન છે તે સૂરિ આપે છે:–અંગ (ભાગલપુર), વંગ (પૂર્વ બંગાળ), પણ જણાવ્યું.
કલિંગ (દક્ષિણ એરીસા) આંધ્ર, લાટ (નર્મદા પશ્ચિમ આવા વિદ્વાન નરરત્નને પિતાના દેશમાં રાષ્ટ્ર પ્રદેશ), કર્ણાટક, કેકણુ, મહારાષ્ટ્ર, સૌરાષ્ટ્ર, વત્સ, વાનું અહોભાગ્ય પ્રાપ્ત થવાથી રાજા પ્રસન્ન થયા અને કચ્છ, માલવ, સિંધુ સૈવીર (સિંધ), નેપાલ, પારવ્યાકરણ સર્વ દિશામાં તૈયાર કરવા હેમચંદ્રાચાર્યને સીક (ઇરાન), મુરંટક, ગંગાપાર, હરિદ્વાર, કાશિ, બહુ ખુશીથી આદેશ આપ્યો. શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યે ચેદિ (બુદેલખંડ), ગયા, કુરુક્ષેત્ર, કન્ય કુન્જ, ગેડ ત્યાર પછી “શ્રી સિદ્ધહેમ” નામનું વ્યાકરણશાસ્ત્ર (ઉત્તર બંગાલ), કામરૂપ (આસામ), સપાદલક્ષ, જાબનાવ્યું. એના બત્રીશ પાદ–પ્રકરણે પાડયાં, આઠ લંધર, ખસ, સિંહલ, મહાબોધિ, બેડ, કૌશિક અધ્યાય-વિભાગ થયા. એમાં ઉણુદિ પ્રત્ય, ધાતુ (દરભંગા) વિગેરે વિગેરે. વિભાગ, લિંગ વિભાગ, જાતિ સૂત્ર અને વૃત્તિ એ સર્વ એની વીસ પ્રાંત કાશ્મીર દેશમાં સરસ્વતી મંદિહકીકત આવી એટલે એ પંચાંગી વ્યાકરણ બન્યું. રમાં મોકલી જે ત્યાં રાખવામાં આવી એટલે દેવી એની સાથે એમણે બે કશ બનાવ્યા. એનાં નામ:
- શારદાએ એનો સ્વીકાર કર્યો અને એને પ્રમાણભૂત નામમાલા અને અનેકાથેકેશ. એના આઠમાં અધ્યા- ગ્રંથ તરીકે ગ. યમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણ લખ્યું તે પર આગળ વિવે
વ્યાકરણ પ્રસાર ચન થશે. વ્યાકરણના વિષયે,
એ ઉપરાંત કાકલ અથવા કકલ નામના એક પ્રભાવક ચારિત્રકાર આગળ લખે છે કે અત્યારે કાર્યરથ વિદ્વાન જેણે આઠે વ્યાકરણને અભ્યાસ કર્યો
