________________
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ
તેને ઈતિહાસ અને તેની ગુર્જર સાહિત્યમાં ઉપગિતા. આખા જીવનમાં સાહિત્યની સેવા કરનાર અને ત્યાં વ્યપાર સારો હતો. અત્યારે અમદાવાદ જીલ્લાન સાથે ગુજરાતના બે મહાન રાજાધિરાજોના આખા તાબામાં છે. એમની માતા જૈન ધર્મ પાળતી હતી. સમયમાં અનેક પ્રકારે રાજકીય બાબતોમાં ભાગ પિતા જૈન હતા પણ ધર્મ શ્રદ્ધામાં એમની માતા લેનાર અને તેની સાથે ધર્મસામ્રાજ્યની પ્રબળ જેટલા મજબૂત હોય એમ લાગતું નથી. શ્રીદેવચંદ્ર ભાવના વ્યવહારૂ રીતે સિદ્ધ કરનાર શ્રીમાન હેમ. આ નાના બાળકનું સુંદર ભવિષ્ય એની મુખમુદ્રા ચંદ્રાચાર્યનું “કળિકાળ સર્વજ્ઞ”નું બિરૂદ સ્થાને છે અને બીજા લક્ષણથી જોઈ જાણી ભવિષ્યના મહાન એમ જ્યારે તેઓશ્રીની અનેકદેશીય પ્રવૃત્તિ જોઈએ સેવા કરનાર તરીકે એને પીછાની ભક્તિભાવવાળી છીએ ત્યારે લાગ્યા વગર રહેતું નથી. એમને સાહિ- માતા પાસે એ બાલનની માગણી કરી અને ત્યનું એક પણ ક્ષેત્ર ખેડયા વગર છોડયું હોય એમ આખરે સંવત ૧૧૫૦ ના મહા સુદ ૧૪ શનિવારે લાગતું નથી અને તે બાબતની પ્રતીતિ તેઓને ખંભાતમાં દીક્ષા આપી અને અભ્યાસ શરૂ કરાવ્યો. લભ્ય ગ્રંથસંગ્રહજ આપે તેમ છે. અન્ય પ્રસંગે એ એ વખતે એનું નામ સોમચંદ્ર રાખ્યું. પ્રાકૃત ભાષા મહા ત્યાગી અને સરસ્વતીના અનન્ય ભક્તના આખા તત્ત્વજ્ઞાન અને ન્યાયને અભ્યાસ પૂરો થતાં એમને જીવનની રૂપરેખા પર વિચાર કરવાનો પ્રસંગ હાથ સંવત ૧૧૬૬ માં બાવીસ વર્ષની વયે આચાર્યપદ ધરશું. એક નાના નિબંધમાં એ વિવિધતાથી ભરપૂર આપવામાં આવ્યું અને સંપ્રદાય પ્રમાણે તે વખતે જીવનને ન્યાય આપવાનું કાર્ય બનવું અસંભવિત તેમનું નામ ફિરવી હેમચંદ્રસૂરિ અથવા હેમચંદ્રાચાર્યું લાગવાથી આપણું ગુજરાતી સાહિત્ય પર સીધી રાખવામાં આવ્યું. અસર કરનાર તેમની પ્રાકૃત ભાષાની સેવા અને
સિદ્ધરાજ સિંહ, તેને અંગે ઉપલબ્ધ થતી હકીકતેનો અને સંગ્રહ કરવાનું તેથી પ્રાસંગિક ધાર્યું છે. આ નિબંધમાં આવી રીતે તૈયાર થયેલ અને બાળવયથી અસામુખ્યત્વે કરીને તે મહાપુરૂષના પ્રાકૃત-વ્યાકરણની ધારણ બુદ્ધિવૈભવ ધરાવનાર વ્યક્તિ જ્યારે તૈયાર રચનાના પ્રસંગ ઉપર ખાસ કરીને અને આનુષંગિક થતી હતી ત્યારે ગુજરાત દેશમાં તે વખતે જયસિંહ વિષય તરીકે આખા વ્યાકરણની રચના ઉપર અને સિદ્ધરાજની આણ વર્તતી હતી. મહારાજા કર્ણદેવના તેને સુવ્યવસ્થિત બતાવનાર અને એતિહાસિક બોટ મરણ વખતે ઘણી નાની વયમાં સં. ૧૧૫૦ ના પૂરી પાડનાર ગ્રંથની બાબત ઉપર જે હકીકત મળી છે પિષ વદ ૩ ને રોજ એને પટ્ટાભિષેક થશે. આપણે તેને સાર આપ્યો છે અને બહુ જરૂરી આજુબાજુની જે વ્યાકરણ સંબંધી આજે વિચાર કરીએ છીએ હકીકત ઉપર સહજ દષ્ટિપાત કર્યો છે.
તેને મહારાજા સિદ્ધરાજની સાથે ઘણે નીકટનો શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્ય..
સંબંધ હોવાથી એને લગતી કેટલીક હકીકત અત્રે વિક્રમ સંવત ૧૧૪૫ ના કાર્તક સુદ પૂર્ણિમાની પ્રસ્તુત છે. નાનપણથી અતૂલ પરાક્રમી આ ગુર્જરરાત્રીએ આ મહાત્માને જન્મ ધંધુકા (કાઠીઆવાડ) ધીષ પિતાની આણને વિસ્તાર વધારતા હતા ત્યારે માં થયો. એનું નામ ચંગદેવ, એના પિતાનું નામ શ્રી સોમચંદ્ર અભ્યાસમાં વધારે કરતા હતા. ન્યાય, ચાચિગ અને માતાનું નામ પાહિણી. જ્ઞાતીએ મઢ છંદ, કાવ્ય, અલંકારાદિ સર્વ સાહિત્યમાં કુશળતા મેળવાણીઆ. એ વખતે ધંધુકા મોટું શહેર હતું અને વવાને પાયો આ વખતે નખાતો હતો.
મુંબઈની આઠમી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદુ સમક્ષ વાંચેલે નિબંધ, લેખક મે. ગિ. કાપડીઆ,
