________________
જેનયુગ
કારતક-માગશર ૧૯૮૩
હતો. તેને ખાસ અભ્યાસ કરવા માટે પાટણમાં રાજા બાબતેને બહુધા એક સ્થાનકેજ ખુલાસો મળી તરફથી રોકવામાં આવ્યો. તે સર્વને વ્યાકરણને જાય એવી એમાં ગોઠવણ રાખી છે. અભ્યાસ કરાવે અને તેની જાહેર પરીક્ષા દરેક આ વ્યાકરણને એક રીતે મૌલિક ગ્રંથ તરીકે માસમાં શુકલ પક્ષની પાંચમે થવા માંડી. જેઓ એ કહી શકાય અને બીજી દષ્ટિએ જોઈએ તે એને શાસ્ત્રની પરીક્ષામાં પસાર થતા તેમને રાજા તરફથી સંગ્રહપુસ્તક (Compilation) તરીકે પણ લેખી ભારે વસ્ત્રો અને સોનાનાં ઘરેણાંની ભેટ આપવામાં શકાય. શ્રી પ્રભાવક ચરિત્રકાર એ પુસ્તક તૈયાર આવતી હતી અને તેમને બેસવા માટે પાલખી અને કરવાને અંગે કારમીરથી આઠ વ્યાકરણના પુસ્તકા માથે છત્ર આપવામાં આવતા હતા. એ પ્રમાણે મંગાવવાનું લખે છે તેનો ભાવાર્થ એમ સમજાય છે વ્યાકરણની પ્રસિદ્ધિ કરવામાં આવી.
કે જે કાર્ય શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યને કરવાનું હતું તે જુની આ પ્રમાણે હકીકત મુદ્દામ રીતે શ્રી પ્રભાચ વાતન સુત્ર રૂપે ગુથી નવા આકારમાં રજુ કરવાનું પ્રભાવક ચારિત્રના શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ નામના રર માં હતું અને વ્યાકરણુકાર-વૈયાકરણીય એટલુંજ કરી શૃંગમાં આપેલ છે. એક (૧૩-૧૧૫)
શકે તે તેની મૌલિકતા છે. વ્યાકરણ કરનારને પ્રદેશ
ભાષામાં પ્રચલિત શબ્દધનનો કેવી રીતે ઉપયોગ આ સંબંધમાં અન્ય ગ્રંથકાર શું કહે છે તે થાય છે અને તે કેવી રીતે ગોઠવી શકાય અને તે જેવા પહેલાં એ વ્યાકરણની આખી રચના જોઈ
શબ્દોની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ વિગેરે બાબતની ચર્ચા જઈએ, ખાસ કરીને પ્રાકૃત વ્યાકરણના સંબંધમાં એ
કરવાનું હોય છે. એને સાહિત્ય ઉત્પન કરવાનું આપણા ગુજરાતી સાહિત્યને કેટલું ઉપયોગી કાર્ય છે.
હેતું નથી પણ સાહિત્યમાં વપરાતાં શબ્દભંડળને તે પર વિચાર કરી લઈએ.
છણવાનું કાર્ય કરવાનું હોય છે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ. શબ્દાનુસાશન ,
વ્યાકરણ વિષય તદ્દન શુષ્ક છે. એમાં નથી
આવતી કલ્પના કે નથી પડતે રસ, એમાં આ વ્યાકરણનું આખું નામ “શ્રી સિદ્ધહેમ હૃદયભેદક રસ નથી કે મર્મવેધી પ્રસંગો નથી, ચંદ્ર શબ્દાનુસાશન” છે. એના સંસ્કૃત વ્યાકરણ ગચ્છામિ ગચ્છાવથી માંડીને એ આરીસ્ટ વિભાગના સાત અધ્યાય છે અને દરેક અધ્યાયના અને બેસીડીટીવ સુધી અથવા દેવ: દેવોથી ચાર ચાર પાદ છે એટલે સંસ્કૃત વિભાગના કુલ માંડીને અનહુ જેવા અનિયમિત રૂપે, તેમજ ૨૮ વિભાગો થાય છે. વ્યાકરણના મુખ્ય પાંચ તદ્ધિત કૃદંત અને કારકના અટપટા પ્રયોગો ધારણ અંગે છે. એમાં સૂત્રો, પ્રત્યય ઉણાદિ, ધાતુના કરવા, સમજવા, છૂટા પાડવા, પ્રથક્કરણ કરવા, ગણે, ધાતુના અર્થો અને નામની જાતિઓને સમા- ગોઠવવા અને સર્વગ્રાહી થાય તેમ સમજાવવા અને વેશ થાય છે. એના અંતરમાં દશગણે, પરસ્મ આ- તે કાર્ય તદ્દન નવીન એ, નવીન પધ્ધતિએ, ટુંકામાં ત્યને અને ઉભયપદી ધાતુઓ, તેના કાળો, નામના અને મુદ્દામ રીતે કરવું એ અસાધારણ બુદ્ધિવૈભવ, રૂપે અને તેની અનિયમિતતાઓ, તદ્ધિત, કારક ભાષાપરને સર્વગ્રાહી કાબુ અને પ્રૌઢ સમન્વય વિગેરે અનેક બાબતોને સમાવેશ થાય છે. આ શક્તિ, સંગ્રાહક શક્તિ અને સંદર્શન શક્તિને અદ્દસિદ્ધહેમચંદ્ર વ્યાકરણ એવા પ્રકારનું બનાવ્યું છે કે ભુત સોગ બતાવે છે. એ કાર્ય આ ચરિત્રનાયકે એના અભ્યાસીને વ્યાકરણને લગતી કોઈ પણ બાબ- ફતેહમંદીથી કર્યું એ એમના ગ્રંથને તેમના વખતમાં તમાં શંકા જેવું કાંઈ રહે નહિ. એ ઉપરાંત એ જે સ્થાન મળ્યું તે પરથી જણાય છે, અને ત્યાર વ્યાકરણની મેટી ખૂબિ એ છે કે એમાં સૂત્રોને પછી એ ગ્રંથે જે સ્થાન વ્યાકરણ ગ્રંથમાં જાળવી સહેલાં કરીને લખ્યા છે એટલે મગજ પર વધારે રાખ્યું છે તે એ ગ્રંથની અદભુતતા અને વિશાળપડતે બેજ ન પડે અને ટુંકામાં સર્વ વ્યાકરણની તાને અચૂક પુરાવે છે. ત્યાર પછીના સમયમાં
