________________
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ એક પણ મોટું સંસ્કૃત વ્યાકરણ જેમાં ઉપરના પાંચે પ્રાકૃત વ્યાકરણપરના કુલ સાત લોક આગળ વિચાઅંગેનો સમાવેશ થતો હોય એવું બન્યું નથી એટલે રવામાં આવશે. જેમ અનેક સાહિત્યના વિષયો જેવાં કે સાહિત્ય
જૈન આર્ષભાષા. ( મર્યાદિત અર્થમાં કાવ્યનું વિજ્ઞાન ), કોશ અને ન્યાયમાં તેમણે છેલ્લો શબ્દ કહે છે તેમાં શબ્દાનુ
જૈન ગ્રંથે પછી મૂળ સિધ્ધાન્ત ગ્રંથ “પ્રાકૃત શાસન વ્યાકરણમાં પણ તેમણે છેલ્લો ઉલ્લેખ કર્યો ભાષામાં લખાયેલા છે. તેની રચના કરનાર તીર્થકરના છે. ત્યાર પછી વ્યાકરણની નાની નાની પ્રક્રિયા બની મુખ્ય શિષ્યને ઉદ્દેશ એવો હતો કે બાળ સ્ત્રી મંદ છે પણ મોટા સર્વદેશીય પંચાંગી વ્યાકરણને અંગે અને સાધારણ સમાજ સહેલાઈથી સમજી શકે અને કઈ પણ વિદ્વાને કાર્ય હાથમાં ધર્યું હોય તેવું જાણ- ઉચ્ચારી શકે એવી ભાષામાં જે ગ્રંથરચના થઈ વામાં નથી અને તેટલું છતાં તેમને સદર વ્યાકરણ
હોય તે તે સર્વને ઉપયોગી થાય. સંસ્કૃત ભાષામાંથી ગ્રંથ જૈન અને જૈનેતર વિધાનમાં અત્યાર સુધી પ્રાકૃત નીકળી કે પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત એક સાથે
સમાજ અને અત્યારે પણ મુખ્ય સ્થાન ભોગવે છે એ બલાતી હતી એ ઘણો વિકટ પ્રશ્ન છે. આ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસને નવું જાણવાનું રહ્યું. એક વખતે વાતચીત અને ગૃહવ્યવહાર કે વ્યાપાર નથી. કેઈ પણ સારી ટીકા વાંચતાં કુત્તિ જ સંસ્કૃત ભાષામાં કરી શકતા હોય એ લગભગ અર્સઅથવા તિ શ્રીમચંદ્રાચાર્યો: અનેક પ્રસંગે
ભવિત લાગે છે. એની સંસ્કારિતા અને અનિય
- મિતતા એટલી સુંદર અને ઝીણી છે કે આમ વર્ગની ન આવે એવું બનવું લગભગ અશક્ય છે. આ ;
એ ભાષા હાવી ઘણાને સંભવીત લાગતી નથી. ઘણા તેમની સર્વસંગ્રાહક અને સર્વદેશીય પ્રવૃત્તિ બતાવે
વિઠાને એવો અભિપ્રાય છે કે-રસિક માણસે છે અને તેટલે અંશે તેમને માટે માન ઉત્પન્ન
અને ખાસ કરીને ઊંચા વર્ગના વિદ્વાન સંસ્કૃતમાં
વાતચીત કરતા હશે. તેઓની દલીલ એવી છે કે એ “શબ્દાનુશાશન” આ ગ્રંથ સૂત્રે રૂપે “સંત” શબ્દજ એવા પ્રકારને છે કે એને છે. અસલના ગ્રંથે પિકી વ્યાકરણના ગ્રંથા સૂત્રની અર્થ “સંસ્કાર પામેલી' સુધરેલી અથવા સુધારાના પતિપર રચાયેલા હોય છે. “સૂત્ર” એવી પદ્ધતિથી અનયાયીની એ ભાવ એમાં ઝળકી ઉઠે છે. એની લખાય છે કે એમાં બહુ ભાવ આવી શકે અને સાથે “પ્રાકત શબ્દ વિચારીએ તો એને અર્થ ચાલુ યાદ રાખવામાં ઘણી સગવડ પડે. એના ઉપર કવિ અથવા “પ્રકૃતિનુ”- “સ્વભાવસિદ્ધ થાય છે. એ દૃષ્ટિએ રાજે પોતે “પ્રકાશિકા” નામની ટીકા કરી છે જે પ્રાકૃત ભાષા અસલ અથવા સ્વભાવ સિદ્ધ લાગે બહુ સુંદર અને સંસ્કૃત ભાષામાં રચાયેલી છે. એના છે અને તેમાંથી સંસ્કાર પામીને શિષ્ટ પુરૂષો માટે સાત અધ્યાયના ૨૮ પાદ અને આઠમા અધ્યાયના થયેલી ભાષાને સંસ્કૃત ભાષા કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ ત્રણ પાદમાં એક એક મળી ૩૧ લોક શ્રી આ વિષય ઘણે ઝીણવટ છે અને તે સંબંધી હેમચંદ્રાચાર્યો પિતે લખ્યા છે. એમાં મુળરાજ સોલં. નિર્ણય આપવો ઘણો મુશ્કેલ છે, કારણકે એ સંબંધી કીના વખતથી માંડીને સિદ્ધરાજના સમય સુધીનું વિચાર કરતાં એમાં અસલ રૂપે અને તેના અપવર્ણન કર્યું છે. એના આઠમા અધ્યાયના ચોથા પાકની વાદો પર બહુ ચર્ચા કરવી પડે છે આટલા નાના આખરે ચાર શ્લોક આપ્યા છે. આ પાંત્રીશેક લેખને યોગ્ય લાગે નહિં. પણ આ ચર્ચામાંથી એક ઐતિહાસિક છે અને ખાસ યાદ કરવા જેવા છે. અત્રે વાત તો ચોક્કસ લાગે છે કે સંસ્કૃત ભાષા સવા વિસ્તાર ભયથી એ કે આપ્યા નથી પણ ઇતિ- કે સાર્વત્રિક કોઈ કાળે હેય એ વાત સંભવીત જણાતી હાસના રસિક સજજને એ લોકો પર જરૂર લક્ષ્ય નથી. વિદ્વાનોની-સંસ્કારીઓની એ ભાષા પ્રચલિત ખેંચશે એટલું જણાવવા ગ્ય લાગે છે. એના હશે ત્યારે તેની સાથે આમ વર્ગની ભાષા તે “પ્રાકત”
