Book Title: Agam 29 Mood 02 Dashvaikalik Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
ભિક્ષુ શ્વાસોચ્છવાસ લેતી વખતે, ઉધરસ ખાતી વખતે છીંકતી વખતે, બગાસું ખાતી વખતે, ઓડકાર ખાતી વખતે તથા અધેવાયુનો ત્યાગ કરતી વખતે, પહેલાં મુખ અથવા મળદ્વારને હાથથી ઢાંકીને પછી યતના પૂર્વક શ્વાસ યાવત્ અધેવાયુને ત્યાગ કરે.”
અહીં ‘શાણી (મુખ) શબ્દ લક્ષણોદ્વારા ઘાણને પણ બેધક છે. ઉલ્લાસમાળે વા નિરમા યા છીયમને ' એ પદે લક્ષણમાં તાત્પર્યનાં ગ્રાહી છે. આવાં શબ્દથી
કેવળ મુખને અર્થ લેવામાં આવે તે હાથથી મુખ ઢાંકી લેવા છતાં પણ નાકથી નીકળનાર ઉછુવાસ આદિની ચેતના થઈ શકતી નથી.
આ સૂત્રથી ઉશ્વાસ લેતી વખતે આમ્યક અને પોષક (મલદ્વાર) ને હાથથી ઢાંકી લેવું જોઈએ એમ ભગવાન બતાવે છે, છતાં પણ નામધારી પંડિત મુખવસ્ત્રિકાથી ઢાંકવું જોઈએ એ અર્થ કાઢે છે. એમને અમે પૂછીએ છીએ કે તમે હાથનો અર્થ મુખત્રિકા કરે છે, તે એ અર્થ થાય છે, યા લક્ષ્ય છે કે વ્યંગ્ય છે ? પહેલે પક્ષ તે બરાબર નથી કારણ કે અભિધા શક્તિના ગ્રાહક વ્યાકરણ છેષ આદિમાં એ અર્થ નથી મળતો. અમરકેષમાં હાથનાં ત્રણ નામ આપ્યાં છે. (૧) પંચશાખ, (૨) શય અને (૩) પાણિ. તેની વ્યાખ્યામાં બતાવ્યું છે કે શાખા જેવી પાંચ આંગળીઓ હોય છે તેથી તેને “પંચશાખ' કહે છે. એમાં બધી વસ્તુઓ સૂએ (રાખવામાં આવે છે તેથી તેને “શય કહે છે. તે વડે બધે લેણદેણુ વગેરેનો વહેવાર થાય છે તેથી એને “પાણિ કહે છે જો વહુ જ (૩૦ ૪ ૨૩૩) એ સૂત્રથી જ થાય છે અને સાથે પ્રત્યયન સુન્ન થાય છે. એવી વ્યુત્પત્તિ કરવાથી ને વાચક જ બને છે.
બીજો પક્ષ પણ (લક્ષ્ય અર્થ માન) બરાબર નથી. લક્ષ્ય અર્થે ત્યાં માનવામાં આવે છે કે જ્યાં મુખ્ય (શાબ્દિક) અર્થ લેવામાં કઈ પ્રકારની બાધા આવે. અહીં હાથથી ઢાંકીને એ અર્થ કરવામાં કઈ બાધા આવતી નથી, તેથી લક્ષણ થઈ શક્તી નથી, એટલે એ લય અર્થ પણ નથી.
ત્રીજો પક્ષ ( વ્યંગ્ય અર્થ માન) પણ બાધિત છે. જ્યારે પ્રધાન અર્થે લેવાથી એક હાથથી મળદ્વાર ઢાંકવું અને બીજા હાથે ના–મુખને ઢાંકવુ ચુકત છે તે વ્યંગ્યાથ (મુખવસ્ત્રિકાના તાત્પર્યની કલ્પના કરવી) અનાવશ્યક અને અનુચિત છે. અધોવાયુ નીકળતી વખતે જ કોઈને છીંક આવવા લાગે તે એ અધેવાયુથી વાસિત મુખવસ્ત્રિકાથી મુખ અને નાક ઢાંકવાં એ બિલકુલ અનુચિત છે. અને એ અનૌચિત્યને સૌ કઈ સમજી શકે છે.
જે પાણિ' શબ્દમાં અજહલક્ષણ વૃત્તિ માનીને, “પાણિ (હાથ) થી પાણિમાં સ્થિત મુખવત્રિકાને અર્થ લેશે તેપણું અનૌચિત્ય દોષ દૂર થઈ શકતા નથી. બીજી વાત એ છે કે મુખ અને મળદ્વાર ઢાંકવાનું પાણિરૂપ એકજ સાધન બતાવ્યું છે. જે એને અર્થ મુખવસ્ત્રિકા કરવામાં આવે તે જ્યારે એકી સાથે અધેવાયુ અને દીર્ઘ ઉચ્છવાસ આવશે ત્યારે એક જ મુખવસ્ત્રિકા મળદ્વાર પર લગાડવામાં આવશે કે મુખ પર ? અને જે સાથે જ છીંક પણ આવશે તે તે નાક પર કેવી રીતે લગાડવામાં આવશે ? કારણ કે એક મુખવસ્ત્રિકાથી એકી સાથે બધાં દ્વાર ઢાંકી શકાતાં નથી. તેથી જ રિત્તિ ” એવું ભગવાનનું વચન બરાબર બંધ બેસશે નહિ. જે એવું સમાધાન કરવા ઈચ્છે કે એક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦
