Agam 29 Mood 02 Dashvaikalik Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 82

પ્રશ્ન–શેરૂથી યા અન્ય કોઈ પ્રકારના રંગથી રંગેલાં કપડા પહેરનારા સંન્યાસીઆદિ પણ ભિક્ષા માંગીને પિતાના જીવનનો નિર્વાહ કરે છે. તેથી એ ભિક્ષુનું લક્ષણ એને પણ લાગુ પડે છે, તેઓ પણ ભિક્ષુ કહેવાશે ?
ઉત્તર-જેઓ ભિક્ષાથી જ પોતાનો નિર્વાહ કરે છે અને ભિક્ષા સિવાય અન્યવૃત્તિને કદાપિ સ્વીકારતા નથી તેઓ જ ભિક્ષુ કહેવાય છે. સંન્યાસી આદિ સ્વામીની આજ્ઞા વિના પણ જળાશય આદિથી પણ જળ આદિ પિતાના હાથે લઈ લે છે, જ્યારે ભિક્ષા નથી મળતી ત્યારે રાંધવા–રંધાવવાની ક્રિયા કરે છે, તથા કંદમૂલ ફળ આદિથી નિર્વાહ કરી લે છે, તેથી તેઓ ભિક્ષ કહેવાઈ શક્તા નથી.
પ્રશ્નઠીક, જેઓ ભિક્ષાથી જ પિતાનો નિર્વાહ કરે તેમને મિક્ષ કહે છે તે સાધુ ત્યારે ભિક્ષાની ગવેષણ કરશે ત્યારે જ ભિક્ષુ કહેવાશે, જે સમયે સ્વાધ્યાય આદિ અન્ય ક્રિયા કરતા હશે તે સમયે ભિક્ષુ કેવી રીતે કહેવાશે ! 1 ઉત્તર-ભિક્ષાની ગષા કરતી વખતે સાધુને ભિક્ષુ કહી શકાય છે. અને ન કરતી વખતે પણ કહી શકાય છે. બેઉ અવસ્થામાં ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિનું કારણ એ જુદ છે.
શબ્દની પ્રવૃત્તિ બે પ્રકારે થાય છે. જેમકે-કમળને વાચક એક પંકજ શબ્દ છે, બીજે પવા શબ્દ છે. પંકજ શબ્દનો અર્થ કાદવમાં ઉત્પન્ન થએલ એવો થાય છે. કમલ કાદવમાં ઉત્પન થાય છે, તેથી પંકજવ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે. અર્થાત્ પંકજ-શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરવાથી જે અર્થ નીકળે છે તે જ અર્થ તેના વાચમાં (અર્થમાં) બરાબર બંધ બેસે છે, તેથી તેને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત કહે છે. - બીજે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે શબ્દના સંકેતથી બેધ્ય અર્થ માં વિશેષણભૂત ધમને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કહે છે. જેમકે-પદ્ધત્વ યા કમલવ (કમળપણું) જાતિ.
જે કઈ કહે કે- જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે તેજ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, તે તે બરાબર નથી. કારણ કે જે કે “વાચક આદિ શબ્દોમાં જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે તેજ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, તથાપિ પંકજ આદિ શબ્દમાં એ કથન બંધ બેસતું નથી, કારણ કે “પંક (કાદવ) માંથી ઉત્પન્ન થવાવાળું પંકજ છે, –એ વ્યુત્પત્તિથી પંકજ શબ્દ કમળનો બોધ તે કરાવે છે, પરંતુ સાથે શેવાળ તથા એ પ્રકારે પેદા થનારા ઘીલાં શીંગડા આદિનો અર્થ પણ તેમાંથી નીકળે છે, કારણ કે તે પણ કીચડમાંથી પેદા થાય છે. જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને જ શની પ્રવૃત્તિમાં કારણ રૂપ માનવામાં આવે તે શેવાળ આદિમાં પણ પંકજ શબ્દ પ્રયોગ થઈ જશે. એ આપત્તિનું નિવારણ કરવાને માટે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ઉપરાંત પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કમળત્વ ધર્મની પણ આવશ્યકતા છે. તેથી શેવાળ આદિનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. બેઉ નિમિત્તથી બરાબર અર્થનું પ્રતિપાદન થઈ જાય છે કે જે કીચડમાંથી ઉત્પન્ન થાય અને જેમાં કમલત્વરૂપ સામાન્ય (જાતિ) મળી આવે તેને પંકજ કહે છે.
એ રીતે અહીં ભિક્ષુ” શબ્દને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ભિક્ષણ (યાચના) ધર્મ છે જે સમયે સાધુ ભિક્ષણ કરતું નથી તે સમયે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ નથી કહેવાતે, તે પણ “સમિતિગુપ્તિ-પાલકત્વરૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, કારણ કે ભિક્ષુત્વ અને સમિતિગુપ્તિ-પાલકત્વ બેઉ ધર્મો ભિક્ષુમાં કંઈપણ રીતે તાદામ્ય સંબંધરૂપ એકાથ-સમવાયથી રહે છે, તેથી ભિક્ષા ન કરતી વખતે પણ “સમિતિગુપ્તિ પાલકત્વ' રૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧