Book Title: The Jain 1988 07 Author(s): Natubhai Shah Publisher: UK Jain Samaj Europe Catalog link: https://jainqq.org/explore/525501/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dain Education International 2010 03 1999 Mone THE lif PRATISTHA MAHOTSAVA SOUVENIR ISSUE 20th JULY 1988 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE Jain Executive Editor Dr Natubhai Shah. Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRATISTHA MAHOTSAVA Vir Samvat 2514. Asad Sud 6th, 20th July 1988 Executive Editor: Dr. Natubhai Shah Section Editors: English - Dr. Paul Marett Gujarati - Vinod Kapasi Hindi - Chief H. Bhandari Publicity & Administration Bipinbhai Mehta, Pankaj Vora, Dr Skekhar Chandra Jain, Manubhai Sheth. Advisor: Prof. Ramanlal C Shah, Dr. Kumarpal Desai Publishers JAIN SAMAL EUROPE 69 Rowley Fields Avenue Leicester LE3 2ES (UK) Printed by: AARTUS LITHO LTD 1 North Street Wigston Leicester LEI 8PS Photography by: Central Studio 208 Clarendon Park Road Leicester LE2 3AG Cover photo: Pillars at the Jain Centre, Leicester, Back cover: Part of side elevation of Garbhagriha, Jain Centre, Leicester Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 For Private & Persona Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain 2010_03 FORWARD The Jain Centre was a Dream. A dream centre for promoting non-violence and The Jain way of life. Pratistha is the fulfilment of this dream. This has been made possible by dedicated workers and generous donations of Jains and friends throughout the world. The completion of the building is the first step towards our goal. It will be the activities associated with this building that will be the real achievement. For Private Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Forward ji iti iv viii Forward Index Advertiser's Index Editorial Messages Donors Swamivatsaly & Navkarsi Pratistha Mahotsava Programme World Jain Congress Jain Samaj Europe Patrons & Donors xxi xxii XXIV XXix Contents Bhagwan Shree Shantinathji Namo Ari Han Ta Nam Jain Centre The Jain Chaturvidh Sangh Shrimad Rajchandra Temples of India Jain Literature Now-Way-Goal Jainism and the Western World Jain Culture Questions & Answers on Jainism Jain Cosmography Karma Concept of God and the Destiny of Soul in Jainism A Scientific Analysis of Evil Jainism In Western Garb The Value of a Vegetarian Diet - 6 - G \ 6 મહાવીર જૈન સમાજ યુરોપ જૈન સેન્ટરમાં પ્રસ્થાપિત પ્રતિમાઓ ચતુર્વિધ સંઘ: વર્તમાનયુગ અને આપણી દૃષ્ટિ સંઘ-ગર: વિવિધતામાં એકતા હેમચંદ્રાચાર્ય અને તેમની રચનાઓ પરદેશમાં જૈન ધર્મની પ્રભાવના જૈનધર્મની સર્વવ્યાપકતા જૈન ધર્મ: તેની ફિલફી જૈન શાસ્ત્ર ભંડારો જૈન સામયિકો (પત્ર-પત્રિકાઓ) જૈન પ્રતિક अभिनंदन गीत प्रतिष्ठा का महत्व हक की रोटी दर्शन पूजन जैन प्रतीक सच्चा सुख पर्युषण : आत्म-शुध्दि का पर्व ૧૧૬ ૧૧૭ ૧૪૦ १४४ १४५ १४७ १४८ १५२ १५३ १५५ Jain Education Interational 2010_03 For Private & Persona Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Air India Adyatamgathat Diamond Traders Paras Gems Shamapana Rosemira Diminco Apurvaavsar Alok International Newtext Garments Riddi Siddi Skyways Jai Electricals Venisons Citybond Travel Sodhi & Co. Mehta Brothers Shreyas B Jain Car Hire Sona Rupa Sherwood Agencies Ltd MJ Fashion Ltd KC Jain Nalin Shah Taraben & Bhogilal Mehta Croydon Motor Spares Ashby Emporium Park View Chemist Virani Finance Ltd Kamani Family Raj Stores Kipfold Ltd PHS Mahavir Sweetmart Nisha Diamond Indo African Exports Gandhi Travel Service Gemelite Limited Tyerest Ltd Kubach & Sambrook Ltd Papa Leisurewear Tejpal V Rayani & Family Alami Import & Export Ltd Multi Printer Shashi Sohelia Milan Neasden Electronics Virsons Ltd Abbey Park Stores Bees Health Ford Cobra Auto Services State Bank of India Polyester Laminates Parkem Chemists Ltd Jayant & Rama Doshi Auger Investments PLC Stackfine Ltd 2010_03 Advertisers Index A Al A2 A2 A3 A4 A4 A5 A6 A6 A7 A8 A8 A9 A10 A10 A10 All A12 A12 A13 A14 A14 A14 A15 A16 A16 A16 A17 A18 A18 A19 A20 A20 A20 A21 A22 A22 A22 A23 A24 A24 A25 A26 A26 A26 A27 A28 A28 A28 A28 A29 A30 A30 A31 A32 A32 Mrs Parvati Manilal Shah Manaklal N Thanawala Lalchand Vithalji Mehta Equatorial Bank PLC Mangalbhai Jhavari Navnat Vanik Association Rimatex Limited Jainex International Ltd City Garments Ltd Gemdiam House of Golechha Arjav Diamonds Nipur A & R Enterprises Ltd Tilda Rice CHS Cash & Carry Diastar Gembel Exim Rosy blue Vijaydimon Supergems Diamond Cutters Antwerp Gemco Starlite Diamonds Diarough Jayam Finlays Newsagent Mr Chhabildas V Patel M Jain & Co ABC Travel & Tours Oswal Furnishing Babulal Ratanshi Mehta Jai Electronics Double R Printing Services Ltd Shailini & Pankaj Shah Anant & Jyotsna Mehta Mehta Printer Brian Hillman Trivedi & Co M K Shah Pharmaceuticals PS J Alexander & Co Mr & Mrs Himatlal Virchand Sheth Bhakimandal City Travel Services Rati Shah: Shah & Burke Solicitors Unique Shandil Commodities Ltd Metco Distributors Dr Manmohan Shah Highway Textiles Ltd International Traders Anant Mehta Lt. Jadavji Hemraj Mehta Aartus Litho Information Unlimited Complete Financial Services A32 A32 A32 A33 A34 A34 A34 A35 A36 A36 A37 A38 A39 A40 A41 A42 A43 A44 A45 A46 A47 A48 A49 A50 A51 A52 A53 A54 A55 A56 A56 A56 A57 A58 A58 A58 A59 A60 A60 A61 A61 A62 A62 A62 A63 A63 A64 A64 A65 A65 A65 A60 A66 A66 A67 A67 A68 ili Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સંપાદકીય વીર સંવત ૨૫૧૪, અષાઢ સુદ ૫, બુધવાર તા. ૨૦ મી જુલાઇ ૧૯૮૮ ને દિવસ જૈન ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાશે. આ શુભ દિને દુનિયાભરના જુદા જુદા ફિરકાઓના આગેવાન જૈન ભાઇ બહેનોની હાજરીમાં જૈન એકતાના પ્રતીક રૂપે થઇ રહેલ યૂરોપના પ્રથમ જૈન સેન્ટરમાં એકજ દિવસે અને એકજ સમયે શ્વેતાંબર અને દિગમ્બર જિનબિંબો, અધિષ્ઠાયક દેવ-દેવીઓ, બાહુબલીજી તથા ગુરૂ ગૌતમની પ્રતિષ્ઠા, સ્થાનકવાસી ઉપાશ્રયમાં પાટ આરોપણ વિધિ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જ્ઞાનમંદિરમાં શ્રીમદના ચિત્રપટો તથા મૂર્તિ સ્થાપના થઇ રહી છે. દરેક જૈન પોતાની માન્યતા પ્રમાણે ભકિત અને ક્રિયાઓ કરી શકે તેની જોગવાઇ છે. આ અનેકાંતવાદની ભાવના છે. પરિણામે, માની ન શકાય તેવી એકતા-સ્થાનકવાસી-દેરાવાસી, શ્વેતાંબર-દિગંબર ભાઇઓમાં સર્જાઇ છે. આશા રાખીએ છીએ આ એકતાનો દાખલો વિશ્વભરમાં નવકાર મંત્રના આરાધકો લેશે, અને મહાવીર પ્રભુની વાણીને જગતમાં પ્રસરાવવા માટે અને પોતાના જીવનમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ કરશે. આજે વિશ્વની ૩ અબજની વસ્તીમાં જૈનોની સંખ્યા લગભગ ૮૦ લાખથી એક કરોડની વચ્ચેજ હશે. જેનો અંસી ટકા ભાગ ભારતમાં છે જે શ્રમણ સંસ્કૃતિ (જૈનધર્મ-સંસ્કૃતિ) ની જન્મભૂમિ છે. જે પંચમહાવ્રત અને સંયમના પંથના પથિક છે એવા જેન આચરણ, વ્યવહાર બુદ્ધિશાળી અને પૈસાદાર હોવા છતાં તેમનું અસ્તિત્વ નગણ્ય બનતું જાય છે. પ્રાચીન કાળમાં વિશ્વને દોરવણી આપનાર જૈનોની આ સ્થિતીના કારણોના મૂળમાં તેમના સામ્પ્રદાયિક મતભેદો છે. સમ્પ્રદાયમાં છિન્ન-ભિન્ન થયા હોવાથી દિવસે-દિવસે તેમની શકિતને હાસ થતો જાય છે. આજે જરૂર છે સહુને એક છત્ર નીચે ભેગા થઇ ભગવાન મહાવીરની વાણીનો ઉદ્ઘોષ કરવાનો. આપણામાં ક્રિયાઓને લીધે મતભેદ હોઇ શકે . પરંતુ, મંગલમય નમસ્કાર મંત્ર, વાણીમાં ચાદ્રાદ, માન્યતામાં અનેકાંત, આચરણમાં સત્ય અહિંસા, જીવદયા અને પરોપકારનાં ભાવો આપણને એકતાના સૂત્રમાં બાંધવાના મુખ્ય ઉપાયો અને સાધનો છે. ભગવાન મહાવીરની કરૂણા, દયા-ક્ષમાના આરાધકો શું આવા મતભેદો મિટાવી ના શકે? તીર્થંકરના પ્રતીક સાધુ ભગવંતો આપણને એક થવા માટે પ્રેરણાજ નહીં, પરંતુ આદેશ આપે અને સમયબદ્ધ કાર્યક્રમ આપી સહુને એક મહાવીરના સંતાન તરીકે સંગઠિત કરે તો આપણે મહાવીરની વાણીના શંખનાદથી વિશ્વને ગુંજાવી શકીએ છીએ. જો નમસ્કાર મંત્રને સમજીને જીવનમાં ઉતારીએ તો બધાજ પ્રશ્નોનો હલ થઇ શકે તેમ છે. આપણા મતભેદો નજીવી ક્રિયાઓ અથવા માન્યતાને લગતા છે. વ્યવહાર દૃષ્ટિએ કે આત્મકલ્યાણ માટે તેના કાઈ ? નથી.આજે જરૂર છે એવા આચાર્ય કે શ્રાવકની કે જે અહમ EDITORIAL JAINISM AND WORLD PROBLEMS We decided a few days ago that the Gujarati and English Editorials to this souvenir issue of THE JAIN should look (quite independently) at the subject of Jainism and the problems of the modern world. Quite by chance, the very next day I was looking at the books on Jainism in one of the very few libraries in the country which have more Tv 2010_03 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ than a handful of books on the subject. (In a big central reference library, or a university library. you usually expect to find half a dozen books on Jainism, perhaps a dozen is you are lucky.) I pulled out one book which had no title on the spine to see what it was about. A faded grey cover had been bound in to serve as the title page: the title was Jainism and World Problems, by C.R.Jain, published in India in 1934. The name of the author is well-known. Chanpat Ray Jain was a barrister by profession. During the 1920s and 30s he published a number of books and he was also noted as a lecturer. He sought to explain religion in twentieth century terms, using the concepts of modern science and psychology. He was convinced that the message of different religions was essentially the same as that of Jainism. Probably his best-known work is the compendious volume, the Key to Knowledge, regarding which the publishers claimed that 'Nothing quite like it has ever been written before'. The work is a wideranging study of many religions and mysteries. Jainism and World Problems is different sort of work. It is a collection of essays and addresses, some of which had been compiled some years before, but which seemed relevant to the author in 1934. Can they have relevance today, 54 years later? In 1984 Stalin was ruling Russia. Hitler had come to power the previous year in Germay. The Communists in China began the Long March which was the first stage in the struggle which was to bring them to power 15 years later. The Japanese had already taken control of Manchuria but their invasion of China proper was still three years off, In India the British Raj seemed still firmly in the ascendancy: the British Empire, on which the sun never sets' was at the height of its glory. Countless widows and orphans still remembered the terrible four years of the Great War which had ended 16 years before. The Great Crash of 1929 had been followed by the Great Depression and people in Europe and those countries which depended on the production of raw _2010_03 અને પૂર્વાગ્રહને ત્યજીને સર્વે જૈનોને એકતા માટે પ્રેરણા આપે અને પોતે આ ઉત્તમ સંગઠનને વનનું મુખ્ય લક્ષ બનાવે. કેટલીક વખતે કથનમાં આવું કહેવું અને લખવું સહેલું અને રૂપાળું લાગે. પણ, આચરણમાં કરી બતાવવું અઘરૂં હોય છે. હું તો માનુ છું કે બધા સમ્પ્રદાયોનું એક વિશાળ ચતુર્તિયસંધ- સમેલન યોજવામા આવે અને નક્કી કરવામાં આવે કે જયાં સુધી એકતાની ભાવના પરિપૂર્ણ ના થાય ત્યાં સુધી દર વર્ષે વારાફરતી જુદા-જુદા સમ્પ્રદાયોમાંથી એક આચાર્ય અને એક શ્રાવકને સમસ્ત જૈન સમાજના આચાર્ય અને નેતા નીમવામાં આવે જે જૈનોનાં પ્રશ્નોને સરકારી અને સામાજીક સ્તરે રજુ કરે અને જૈન ધર્મના પ્રચાર માટે યોગ્ય પગલાં છે. જો સાચી ભાવનાથી આ પ્રયત્ન કરવામાં આવે તો અશકય નથી આપણું સૌભાગ્ય છે કે આપણે ભગવાન મહાવીરની વિચાર સરણીના વારસદાર છીએ. જૈનફિલસૂફી જગતના બધા જીવોનું કલ્યાણ ઇચ્છે છે. તે વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય, સમાજવાદ, સમાનતા, અનેકાંતવાદ, સ્પાાદમાં માને છે. વિશ્વમૈત્રી સ્થાપી ભાઇચારો વધારવાની સીખ આપે છે. આ ઉત્તમ સિદ્ધાંતો માટે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહવાદને જીવનમાં ઉતારીને અમલ કરવાનું સૂચવે છે. આપણે સંયમી જીવન જીવવાનું શીખીએ તો બીજાને ઉદાહરણરૂપ બની શકીએ છીએ. ભોજનની શુદ્ધના સ્વીકારી શાકાહારનો પ્રચાર આપણી જવાબદારી બને છે. અપરિગ્રહવાદ, સંગ્રહખોરીથી બચાવે છે અને ચચર્ય ચરિત્રમાં દૃઢતા લાવે છે. આ ઉત્તમ ચરિત્ર-પાલનથીજ આપણે જૈન કહેવડાવવાના અધિકારી બનીએ છીએ. માત્ર જન્મે જૈન હોવાથી જૈન થઈ થવાનું નથી. ઉત્તમ સંયમના ધારક અનેક જૈનેતરો સાચા અર્થમાં જૈન છે. આપણી જવાબદારી છે કે પોતે સંયમી બનીએ અને વિશ્વના જૈનેતરોને મહાવીરની વાણી શીખવીએ. પ્રાચીનકાળમાં ભારતથી બહાર વિશ્વના અનેક દેશોમાં જૈનધર્મના અસંખ્ય અનુયાયીઓ હોવાના પુરાવા મળે છે, જે સૂચવે છે કે આ જૈન સંસ્કૃતિ કેટલા વિશાળ ભૂભાગ પર ફેલાયેલી હતી. ઉજવળ ભૂતકાળને ચરિત્ર-પાલન કરીનેજ ફરીથી ફેલાવી શકાશે. આપણે જીવનમાં ખૂબ ધન કમાઇએ છીએ અને સંતાનોને વારસારૂપ આપવાની ઇચ્છા ધરાવતા હોઇએ છીએ. આપણી ભાવના તો એજ હોય છે કે આપણાં સંતાનો આર્થિકરીતે સુખી થાય અને જૈન આચાર-વિચાર ધરાવે. આપણો સાચો વારસો તે આપણી જૈન સંસ્કૃતિ છે. જો આ વારસો આપવા અને તેનો ફેલાવો કરવા પ્રયત્ન નહી કરીએ તો આધુનિક યુગમાં આપણાં સંતાનો પર જૈનેતર સંસ્કૃતિની અસર થશે. તો તેનો દોષ અને જવાબદારી આપણીજ હશે. સાંસ્કૃતિક વારસાની જાળવણી અને વિકાસ માટે આર્થિક સહાય અને સમય આપીને એવી વ્યવસ્થા ઉભી કરવી પડશે કે જે આપણાં સંતાનોને તેમનીજ ભાષામાં Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ materials were suffering alike. Nobody, however, could foresee the cataclysm of the Second World War, only five years off, or the complete upheaval in society which was to follow. 'It is fairly evident to all thoughtful minds that the world of today is all topsy-turvy in almost all essential respects. That is what C. R. Jain wrote in his book published in 1934; could we say that today? 'There is starvation in the midst of plenty... There is the eternal rush for armaments, and political power, the greed for gold and the grabbing of territory...' What is the cause of this? 'The main cause of all this variety of troubles and undesirable conditions is one and only one - our ill-conceived ideals.' The author goes on to explain: it is materialism the conflict of science and religion which creates the problems. But religion is the highest of the sciences. Jainism (and other religion) teaches that man is not only a body, he also has a soul. The soul is indestructible. The effect of the Jain doctrine is to fill the mind with a glad certainty abou the future. Jainism puts the greatest emphasis on ahimsa, usually translated as 'non-violence'. But this is an imperfect translation. Himsa means 'harm'. the prefix 'a-' is a negative. So ahimsa is the very negation of harm, it precludes violence in thought and intention as well as in actual fact. It is applicable to nations as well as to individuals. It is the greatest law: ahimsa paramo dharma. Let us return to the words of C. R. Jain: 'the effect of the adoption of the vow of ahimsa by the world will be the end of unholy rivalries, of the grabbing of other peoples' lands, of unrighteous wars, of mammon worship which is itself the parent of a thousand ills, and of all forms of racial and religious prejudice.' Is the author being too optimistic when he says 'The Jaina culture changes the hearts of men: and it does so on a rational basis, so that the individual himself becomes enthusiastic in being peaceful and good.'? So, Jainism gives hope, it teaches the negation of harm. It teaches nonacquisitiveness too. The fifth of the five great vows of the Jains is to avoid perpetual સમજાવે અને મહાવીરની વાણીને જીવનમાં ઉતારવાની પ્રેરણા આપે. ખ્રીસ્તી પાદરીઓની માફક વ્યકિતગત સમ્પર્ક સાધીને જૈન સંસ્કૃતિનું મૂલ્ય સમજાવે. આપણાં જિનાલયો અને ઉપાશ્રયોમાં ધન વાપરવું જરૂરી છે એની અનુમોદના કરું . પરંતુ જો આપણે જૈન સંસ્કૃતિની જાળવણી કરવી હશે તે એવી વ્યવસ્થા કરવી પડશે કે જેથી ચરિત્ર-વિકાસ માટે સંસ્થાઓ સ્થાપિત થાય અથવા જે સંસ્થાઓ કાર્ય કરી રહી છે તેને આર્થિક મદદ કરવી પડશે. પૂજય આચાર્ય ભગવંતો, સાધુ-સાધ્વીજીઓ- શ્રાવક વર્ગને ઉપદેશ અને આદેશ આપે કે જેથી આ સંસ્થાઓ પગભર બની રહે. મારું નમ્ર સૂચન છે કે આપણે સહુ નક્કી કરીએ કે આપણી આવકના અમુક ટકા દર વર્ષે આવી ચરિત્ર નિર્માણ કરતી સંસ્થાઓને જરૂર આપીએ, અને સાચા અર્થમાં આજ the youth 24 92219. વિદેશમાં વસતા અમો જૈન ભાઇ-બહેનોની એકજ વેદના છે કે પંચમહાવ્રતધારી સાધુ-સાધ્વીઓનાં સાક્ષાત દર્શન અને ઉપદેશનો લાભ મળતો નથી. અમારી ભાવના છે કે આચારાંગના નિયમોનું સંપૂર્ણ પાલન કરીને પૂજય સાધુ-ભગવંતે વિહાર કરીને આ ભૂમિને પવિત્ર બનાવે. તેના માટે ચતુર્વિધ સંધ યોગ્ય કરે. જા આ સંભવ બને તો આધુનિક વૈજ્ઞાનિક યુગમાં જૈનધર્મના સિદ્ધાંતનો પ્રચાર જે ઝડપથી થશે તે કલ્પી પણ ના શકાય. સાધુભગવંતના પંચમહાગ્રના આચાર જૈનેતરોને પણ જૈનધર્મના સિદ્ધાંત પાળવા પ્રેરશે. છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી વિશ્વ અને ભારતના કેટલાક પ્રદેશોમાં દુષ્કાળની ભયંકર પરિસ્થિતિ છે. જેની અસર લાખો માનવી અને પશુઓ પર થઇ છે. મહાજને આ કપરા સમયમાં સ્વેચ્છાએ આગળ આવીને લાખો ઢોરોને બચાવ્યા છે અને અનેક માનવો પ્રત્યે અનુકંપા દર્શાવી છે. આ કાર્યને વ્યવસ્થિત રીતે આગળ ધપાવવું જોઇએ અને બધા જૈન ભાઇઓએ શકિન મુજબ દાન આપવું જોઇએ. પરદેશની ધરતી પર છેલ્લા છ વર્ષથી‘ધી જૈન'નો ત્રણ ભાષામાં ત્રિમાસિક છાપીને પ્રકાશિત કરીએ છીએ. જૈન ધર્મ દર્શન, સંસ્કૃતિ, કળા, સ્થાપત્ય, અને સામાજીક તથા સાંસ્કૃતિક લેખોની રજુઆતને વિશ્વના અનેક જૈન-જૈનેતર ભાઇઓ બહેનો વાંચે છે. આ અંક બ્રિટનની બધી યુનિવર્સિટીમાં મોકલવામાં આવે છે. જૈન સમાજ યુરોપનાં દરેક સભ્યને તે મોકલવામાં આવે છે. ભારત, અમેરિકા, ઇસ્ટ આફ્રિકા અને બીજા દેશોમાં પણ મોકલવામાં આવે છે. ‘ધી જૈન' ની ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ માટે હું સ્વૈચ્છિક સેવા આપનાર મારા સહયોગી છે. મારડિયા, મનસુખભાઇ શાહ, ડૉ. મેરેટ, વિનોદ કપાસી, ચીફ એચ. ભંડારી, સતીશ શાહ, ડૉ. હિમાંશુ ઘડિયાળી, શ્રી, બિપીન Jain Education Intemational 2010_03 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striving after material possessions beyond a મહેતા, ડૉ. રજનીભાઇ ડાઁ. શેખરચંદ્ર જૈન, શ્રી. મનુભાઇ શેઠ, reasonable sufficiency, We live in an પ્રો. રમણભાઇ શાહ, ડૉ. કુમારપાળ દેસાઇનો અને જૈન સમાજ acquisitive society: we are urged to buy, buy, buy. We measure success in possessions, the યૂરોપની કાર્યવાહી સમિતિના સભ્યોનો ઋણી છું. લેખક મિત્રો, Jains are by no means exempt from this. We જાહેરાત આપનાર સહાયકો, અને દાન આપનાર દાનવીરોનો are not going to change society overnight: આભારી છું. સૌથી વધુ આભારી તો આપ વાચકોનો છું જેઓ the modern world economy depends on મને સતત પ્રેરણા આપતા રહયા છે. સુંદર અને સમયસર કામ selling. But the quest for possessions must કરવા માટે તથા આયોજન માટે પ્રિન્ટિંગ પ્રસોની અને આ not be carried on to the extent of depriving other of their necessities. Perhaps non પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ અંક પ્રકાશિત કરવા માટે આર્ટસ લાયથોનાં acquisitiveness is linked with generosity, and મેનેજીંગ ડીરેકટર શ્રી. રાજુભાઇ ચૌહાણને ખાસ આભારી છું. charity is another virtue in the eyes of Jains. ભવ્ય જિનાલયના સર્જનમાં ભારતમાં રચાયેલ ઓવરસીઝ What else can Jainism teach this troubled જિનાલયના ટ્રસ્ટીઓ, જૈન સેન્ટર ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ અને તેમાં world? One principle of Jain philosophy could perhaps do more to help in the સવિશેષ શ્રી. શ્રેણિકભાઇ શેઠ, શ્રી. દીપચંદભાઇ ગાર્ડી, શ્રી. solution of world problems than any other. કાંતિભાઇ શેઠ, શ્રી. નેહકાંત શ્રોફ અને શ્રી.માણેકલાલ A fundamental principle is anekantavada સવાણીનો આભારી છું. શ્રી. સોમપુરા, શ્રી.ચંદુભાઇ ત્રિવેદીને which translates neatly as 'non- આભારી છું કે જેઓએ જૈન શાસ્ત્રોકત સ્થાપત્યના નિયમો onesidedness', a rather awkward word, but મુજબ સુંદર કોતરણીવાળુ મંદિર નિર્માણ કર્યું છે. શ્રી. રચંડ expressive. The greatest evil in the human heart is intolerance. Jain scholars taught that ગેલીની કપરા સંજોગોમાં મુશ્કેલ કાર્ય હોવાં છતાં પણ મળેલી there are different ways of looking at the સેવાઓ બદલ તેમને પણ આભારી છું. આ ઉપરાંત જે નામી અને same matter so that truth is not to be sought અનામી વ્યકિતઓએ જૈન સેન્ટરનાં કાર્યમાં મને સહાય કરી છે by looking as one side of a question only. તે સર્વેનો ખરેખર હૃદયપૂર્વક આભાર માનું છું. This was developed as a philosophical, or logical, tool, but it is applicable to social પ્રતિષ્ઠા પછી આ જૈન સેન્ટરનો સતત વિકાસ થાય અને તે relations. If individuals, or nations, made જૈન સંસ્કૃતિના વિકાસ માટે સતત કાર્યશીલ રહે તે માટે દેરાસર the effort to see things from all sides, from ઉપરાંત ઉત્તમ જૈન પુસ્તકાલય-વાંચનાલય, પાઠશાળા અને the point of view of others as well as their પ્રકાશન વગેરેની વ્યવસ્થા કરવી પડશે. આવા કાર્યો માટે એક own, many of the evils which stem from intolerance would disappear. ડાયરેકટર અને સ્ટાફની જરૂર રહેશે. ડાયરેક્ટર આ સેન્ટરની It would be foolish to suggest that Jains, વ્યવસ્થા ઉપરાંત ‘ધી જેન' નું કાર્ય કરે અને જૈન ધર્મનો પ્રચાર and Jains only, are perfect, Violence, કરે. વખતો વખત જૈન વિદ્વાન વકતાઓ-પ્રચારકોને બોલાવી intolerance, acquisitiveness are found અને વિવિધ આયોજનો કરી પરદેશોમાં પ્રચાર કાર્ય હાથ ધરવું amongst Jains as well as other people. There પડશે. આ સેન્ટર જૈન એકતા અને વિશ્વમાં જૈન વિચારધારાના are many who are not Jains who live lives which are based (though they do not know પ્રસાર–કેન્દ્ર તરીકે વિકસિત થાય તેવી મારી ભાવના છે. it) on Jain principles. Jainism has been with જૈન સમાજનાં સભ્યો આકર્ષાઇને મોટી સંખ્યામાં આ us for thousands of years and the world is no સેન્ટરમાં આવે અને તેનો ઉપયોગ કરે તે માટે વ્યવસ્થા કરવી better (and probably, for all the complaints પડશે. યુરોપ અને વિશ્વના દેશોમાંથી આવતા યાત્રિકો માટે of those who see it as steeped in violence and corruption, no worse) than it has ever been. સુવિધાઓ કરવી પડશે. કોઇ પણ સંસ્થા માટે મકાન પ્રથમ Jainism has something to offer in the light of પગથિયું હોઇ શકે પરંતુ, વિવિધ ઉત્તમ પ્રવૃત્તિજ તેને ઉન્નતિનાં lems. The Pratistha, and the શિખરે લઇ જઇ શકે છે. World Jain Congress, which we are આ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં વિશ્વભરમાંથી આવતા જૈન celebrating now should give an opportunity for Jains to re-think their contribution to ભાઇ બહેનોને આવકારું છું અને તેઓ અમારા આનંદ અને solving the problems of the world. ધર્મપ્રવૃત્તિમાં સહભાગી બની અમોને માર્ગદર્શન આપે. Paul Marett જય જીનેન્દ્ર. ડૉ. નટુભાઇ શાહ Editor, English Section સંપાદક. vil Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Intemational 2010_03 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii Acharya Padmasagarsuri श्री युरोप जैन समाज खदिर्वाह- शुभेच्छाखो ॐ अर्हम्नमा - लीस्टर, (3.के.) योग्य धर्म लाभा आपके वहां पर होने वाली जिन मंदिर की मंगल प्रतिष्ठामहोत्सव के शुभ अवसर पर मेरी हार्दिक जमेच्या साथ आशीवच । हैदराबाद (आंध्र) ५-४-८८ जिन शासन देव की कृपासे प्रतिष्ठां का से शासन प्रभावना पूर्ण बने यही भगन्तु बीतरागा: श्री नाम समुहसद्गुरुभ्यो नमः युरोप जैन समाज के माध्यम से परमात्मा महावीर का संदेश "अहिंसा- अपरिहार अनेकांत का विश्व के हर क्षेत्र तक - हर व्यक्ति तक पहुंचे यहाँ मेरी भावना है। प्रतिष्ठा के मंगल का कार्य की हार्दिक अनुमोदना के साथ में कार्य सुंदररूप कां 95/4577 करता जैन समाज यूरोप लेस्टर डॉ. नहभाई शाह, योग्य धर्मलाभ 2010_03 शुभेच्छुक:पद्मकार विजय इन्द्रदिन सूरि पाश्चात्य संस्कृति आर्थिक समृद्धि के शिखर पर है, किन्तु अध्यात्मिक समृद्धि का अभाव था। परम सौभाग्य है कि पाश्चात्य संकृति को आध्यात्मिक, वैभव प्रदान करने का आयोजन किया जा रहा है। इस भगीरथ कार्य के लिए मेरा शर्दिक आशीर्वाद है। , Date 30-6-88 भगवान महावीर ने समझ मानव को अहिंसा सत्य अस्तेय, ब्रहमचर्य और अवस्थित का संदेश दिया। वर्तमान में भगवान महाबीर के अहिंसा, अपरिग्रह, और अनेकान्त के सिद्धान्तों पर चलकर ही मानव शान्ति का अनुभव कर सकता है। पूरा विश्व तप्त, अशान्त और अमानविय दिशा में अनुसार हो रहा है। विज्ञान की प्रगति विना को आमंत्रित कर रही है। तत्प समाप्त विशद को भगवान महावीर के सन्देशों पर तिष्टि से विचार करना होगा। जैन धर्म के पास 'शान्ति की ओर से जाने का प्रयोगात्मक कार्यक्रम है। जैन समाज के अग्रणी पेस्टर (इंग्लेण्ड) में 'भगवान महावीर के पावन सन्देशों को पश्चिमी देशों तक पहुंचाने का अनूता कार्य कर रहे हैं। इसके दूरगामी परिणाम होंगे। आनेवाली युवापेटी इससे लाभान्वित होगी । दयाका दলভ परमपूज्य १०८ आचार्य विद्यासागरजी महाराज का मंगल आशीर्वाद " Do not speak, also do not sleep. But do thy duty with honesty. " नही प्रार्थना वीर से अनुमय से करजोर हरी भरी दिखती रहे, धरती चारों ओर ॥" श्री सिद्धि सूरीश्वरजी गुरुभ्यो नमः ॥1 श्री मेलमेटर, वेस्टर, सना " आचार्य विद्यासागर, % वीशानीमानी शा --ઞળમમંદિર પાસે, पासिताएगा (सौराष्ट्रा चिन उद्४र७ धमानाल. तमारे त्यां निप्रतिमानी प्रतिष्ठा रही छे ते भाजी घाटो जानेह भिनेधरनी प्रतिमा भारी विनधरणी बाणी खो जे मा विश्वमां कवाने सात्मउया माटे मोटामा मोटु भातंजन छे. सा सालंजन सधने सौ આત્મરૢલ્યા साधो मे शुभेच्छा. ખારસાના માન્ પ્રચાર માટે) પરદેશમાં नैनधरना प्रभारमारे, मनोने स्वधर्मम स्थिर रखा माटे महान् संस्था रोगी बहने के बेभा सनकविध प्रवृतिरजो शासकी हाय. त्यां जत्रित यसा सा विषे विचार उरे काही न्यादयतु साधरिमिक भीन जावा महान डायनुं जा वे मेमा मोडुं वटवन निर्माण याय सेवी प्रलुने प्राप्ना ३. + कैनों ब्लक 4-5-66 सहर हवे मुनिराजन भुबन विनयान्तेवासीमुनि विना ध Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્વાધ્યાયમંદિર અને સાધના કેદ ૪ પાલીતાથી લી. ચંદ્રોદ સૂરિ વિ. અશોકચંદ્રસૂરિ વિ. વિરોષ. રૂાવવાનું ભારતનૈ છોડી ખાંગલ પ્રદેશની ધરતીમો - થોપnો માટે વસી રહેલા_તમાં ચાર ફ્રીકાના પ્રમe સંસ્કૃતિના Aઉપાસક મહમૂકી. તે ક્ષમા સાંસ્કૃતિને સર્વ ઉપાસકચ્છની - વનમાં... - ધબકતી રાખવા પ્રવૃત્તિ તારી રહ્યાં છે, તે ભારતમાં વસતાં . ચાર ફીરકાના ઉપામ્યુકો માટે એક પડકાર સ્વરૂપે માનું છું. - - &મો. હાલતમાં ચારે ફીરકાનાં અને તેમાં પણ ભિન્ન ભિન્ન :-- | વિચારધારાઓના પરિણામે ખંડ ખંડ બની રૐલી શ્રમણ સંસ્કૃતિનો :(૧ખ્યાલ કરી.ઐ. ત્યારે એ સર્વેદના થાય છે, તેવું કશee- ગુરૂદેવશ્રી ગુણભદ્રવિજય સ્મારક ટ્રસ્ટ સંચાલિત - સિત.e૨ સહાયક છે. અને ચીરા, પડાઈ ઝચ ) _ _ o_તેવા વાતાવરણ વચ્ચે. તમો બધાં મારા દૂર વસેલા ત્યાં. શાંતિનિકેતન • મુનીશ્ચલ જીવલસાડ ગુજરાના હ૬૦૦૧. aહેલા ભાઈ- બેના- બાળકોનાં જીવનમાં શ્રમણ સંસ્કૃતિની પ્રતિek... | કરવા જે પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવનું આયોજન કરી રહ્યાં છે. તે એક પર-- તા. ૧૦/૪/૧૯૮૮ દન બી સહિષ્ણુ બની સહમતિ કેળવી શ્રી જિન માની આરા- . ના સ્કરી હે - પર કલ્યાણ) સાધવાની મામુલી તકે તમને મળી છે.. તેની નુક્સ અનુચોદન કરીએ છીએ અને તેનું આયોજન કરનાર. | બધિ ઝિપી મુનિન તરફથી, ના અનેકાંત યુતિને ધન્યવાદ આપી એ છીએ. કિનું સંતા એકજ -- | નિમાજ' લેટર (.કે.) ના કાર્યકત ભો નથી થના સભ્યો જોગ, _ાિ મંદિતિનું પ્રતિષ્ઠા કાર્ય કરવાથી તમો સંતોષ માન.તો.... ધલ ભ. હવે તમારો મા વધુ સાવચેતી રાખવા જેવો બને છે. તે ધ્યાનમાં રાખવું. - હાલ તો તમી અગ્રણી ના દિને પ્રાધાન્ય આપી . નિ. માના ભોજક નાતાવરણ વચ્ચે વિદેશની ધરતી ઉua તમે સર્વ હરખવાની તમારે શ્રી સંધના સભ્યો માટે માર્ગદર્શક બની.. માધ્યાત્મિક કેન્દ્ર તરીકે જૈન સેન્ટર દ્વારા દહેરાસર નિષ ણ કરી ભગવાનની ૨ક્યાં . પણ તમને તેના એક સમૂહને તમારી ત્ર્ય ઉદાર મનોવૃત્તિ.. પ્રતિષ્ઠાનો ભવ્ય પ્રસંગ ઉજવી રહયા છો તે જાણીને મને અતિ માનદ થયો. વાળા જનાનાલા-પરસ્પરના વિધિ માર્ગની કયાંય પણ ટીકા ટીમ-છે. ન કરી નિદધ અને..નિખાલસ ભાવના સાથે પરસ્પર ના. વિધિ. મા સુગમ જૈન ધર્મના વિશ્વ કલ્યાણકાર રિધ્ધાલોને તથા તેના માલિક માને ઠેસ પહોંચાડ્યા વિના તે રીતે શ્રમણ સંસ્કૃતિની મહાનતા, નારને સર કિાન રાખવા, અથવા તેને સંવર્ષિત કરવા માટે ઘણું કરવાનું છે પણ ને વાસ્તવિક્તા ને શ્રી સંધના સર્વે સભ્યોની ક્રમ સમયુરોપમાં, મેમજ માપણે સહેજ મોડા પડયા છીએ તે સજોગોમાં પણ તમે જે કરી રહયા છી મેં તે રીતે પ્રસરાવજો - ફૂલાવજો કે જિન શાસનન ધરે ધરે પહોચતું - | એક મહત્વપૂર્ણ વાત છે. એવું મને નિઃશંક લાગે છે. કરી શકી. તમવૃત્તિ અમી ભારતવાસીઓ સાંભળીને અહીં, વિદેશની ધરતી ઉપર ની સંખ્યા કઇ નાની મી નથી. એ સૌના _ચાલી રહેલ પરસ્પર અસહિષ્ણુતાના પરિણામે ચારે ય ફીરકા -- હિન-કલ્યાણ માટે મને ખાસ કરીને માપણી નવી પેઢી માટે,પ્રદાચિક ભેદભાવ ની આંતર વૃત્તિ.ત્રણે સર્વત સદા તુલિપ્ત રાખવા જે પ્રયાસ - રાખ્યા વિના, રાધ મને શામના હિતને જ લક્ષ્યમા લઇને, વ્યકિતગત મલ્મને એક રવા 31જિદ બનીૌ આજે શ્રી સંઘમાં અશાંતિ- સમાધિ વર્તે છે. ક ઝ ના પરિહાણે ચારે ફીરકાઓ પાસે સંસ્કાર, સંપત્તિ. બાજ મૂકીને, મધમતા વિશ્વપ્રેમનો પરિચચ સતે માપીને તમે બધા મા એ અને સમર્પ) ની ગજબની શકિત હોવા છતાં કોઈપલા - સે-ટરના માધ્યમ પ્યાર ધમલા પ્રભાવનાના સુંદર કાર્યાજ કરતા ર૭ નો ક્ષેત્રમાં જૈકીનું કોઈ અસ્તિત્વ નજરે. ખાતું નથી. - એક બહુજ મોટું કાર્ચસધ્ધ થયું ગણાશે. . અને તેથી ચારે કીરકાની યુવા પેઢી ભાવિ માટે શ્રમ – સંસ્કૃતિ ની સુરક્ષા કે સંવર્ધન માટે આશા સ્પદ છે તે દૂર થી મા દિશામાં તમે જે પરમાર્થ મા છે તેને એક સેવાનો યજ્ઞ સમજી ભય છે. અને તે હજી પણ ચારે ફીરકાના અગ્રણી તેવી.કા. નિરંતર ચાલુ રાખજો. મા કાર્ય પ્રતિદિન - નિરતર માગળ વધતું રહે અને તેમr| રીત દકિટ કેળવી વિમુખ બની રહેલી આપણી વાપસીને - વધુને વધુ સફળતા સપડે એવી શાસદેવને પ્રાથના કરીએ છીએ. &મા સંસ્કૃતિ તરક ખાદ૨ પાત્ર બનાવવા પ્રયત્ન નહીં કરી તો -- ભાવિ ઈતિહાસ ખાતા ક્ષમણ પ્રધાન શ્રી સંઘને શૈષિત ગણાશે.. ખાવા અમારા ભારતના નાતાવરણમાં તમો એક શ્રાવક - સંધ જ કોઈ નુભૂતપ્રર્વ પ્રવૃતિ કરી શ્રમણ સંસ્કૃતિ નું ગૌરવ... વધા૨વા ના પવિત્ર કાર્ય કરવા સાથે શ્રી સંધની સમાધિ અને, શાંતિનું કાર્ય કરી છે તે દૂર દૂર બેઠાં સાંભળી વાદિત બન્યુંa રાસન દૈવ તમારા આ પાર્શ્વન કાર્યની_ હૂતિમાં__ અનંત કૃપા, વેરસાવે. એજ નાના પ્રસંગની કાભ કામના -- લી.. 70 Coroase lane (બંધુફિય) Eric ચંદ્રાચારી ના Eftet Jain Education Intemational 2010_03 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X JAIN VISHVA BHARATI lestitute of Advanced Studies. Research, Training in Jainology and Oriental learning. Human Welfare and Sadhana अत अनुशास्ता आचार्य श्री तुलसी का मंगल- संदेश है। उसे मूल्य मिलेगा- यह कहा जा सकता है। स्थान से प्रतिबद्ध न हो, हृदय से प्रतिबद्ध होआशा है इस अपेक्षा की स्मृति बनी रहेगी। 30 જૂન, 1988 सुजानगढ़ राज जैन शासन में संगठन का बहुत महत्व रहा है। संघ साधना का सूत्रपात उसके द्वारा हुआ है यह ऐतिहासिक स्वर भी यत्र-तत्र उच्चरित होता है। समन्वय के बिना संबद्धता प्राव्हीन बन जाती है। भगवान महावीर ने समन्वय को उतना ही मूल्य दिया जितना अहिंसा को । अहिंसा से अधिक मूल्य दिया यह भी कहा जा सकता। अहिंसा की सिद्धि समन्वय के होने पर ही हो सकती है, अन्यथा नहीं। लेस्टर के जैन समाज ने समन्वय की इस भावना को जीवन्त रखने का प्रयत्न किया किन्तु वह समन्वय की भावना केवल यह अपेक्षा की जा सकती है। हमें Dated 11311 Office 26 Guscloude i3 P.D. AD-10 Rajasthan (INDIA) PHONE - 2૦।। શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આધ્યમાંત્મક સાધના કેન્દ્ર (શ્રી સદ્ભુત-રોંચા સાધના કેન્દ્ર સંચાલિત) કોબા-૩૮૨૦૦૯ (જિંગંધીend» 2} श्री महावीराय नमः ॥ आचार्य तुलसी युवाचार्य महाप्रज्ञ માસિક મુખપત્ર દિવ્યધ્વનિસ Dear Dr. Natubhai Shah and all the members of Pratishtha Mahotsava Samiti of LEICESTER (U.K.), _2010_03 734 bet. 14. ૬. It is a matter of great pleasure and pride for all the jains of the World, that the PRATISHTHA MAHOTSAVA is being celeberated between 17H. and 26th. July 1988, encompassing all the sub-sects of the Jains. I am not Due to indisposal of health etc. physically present there, but I wish the programme a sweeping success. May the Glory of Lord JINA be sung all over the World and let us all try to follow his Divine teachings. Please convey my verfordoy to all delegates; with best wishes and kind regards, Yours sincerely, Atmanand Atmanandji, all trustees & all. inmares at the Kendra. SHRIMAD RAJCHANDRA ADHYATMIK SADHANA KENDRA KOBA - 382002 GADHINAGAR INDIA. [Founder: Rev. SHRI ATMANANDJil ભારત યાત્રા પ્રસંગે જે પૂ. આચાર્ય ભગવંતો તથા પૂ. મુનિમહારાજશ્રીઓએ રૂબરૂ આશીર્વાદ આપી શુભ ભાવના વ્યક્ત કરેલ: પ.પૂ. આચાર્યશ્રી સુબોધ સાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજ પ.પૂ. આચાર્યશ્રી ભુવન ભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજ ૫.પૂ. આચાર્યશ્રી રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ (ડહેલાવાળા) પ.પૂ. આચાર્યશ્રી પોદેવસૂરીશ મહારાજ ૫.પૂ. આચાર્યશ્રી જયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજ પ.પૂ. મુનિશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી મહારાજ પ.પૂ. આચાર્યશ્રી વિદ્યાનંદજ પ.પૂ. યુવાચાર્યશ્રી મહાપ્રજ્ઞજી પ.પૂ. આનંદ ઋષિજી પૂ. શ્રી ચિત્રભાનુજી પૂ. શ્રી સુશીલકુમા પૂ. શ્રી ચંદનાજી ભારત પ્રવાસ દરમ્યાન જે શ્રેષ્ઠીવર્યોએ અને મહાનુભાવોએ શુભેચ્છા વ્યક્ત કરેલ. શેઠશ્રી અશોક જૈન રમેશ જૈન શેઠશ્રી નિર્મલકુમારજી શેઠી અન્ય દિગમ્બર આગેવાનો શ્રી ગીજુભાઈ શાં અન્ય સ્થાનકવાસી આગેવાનો. શ્રી. અરવિંદભાઇ પન્નાલાલ 19 :::::::::: જે. આર. શાહ. માણેકવાત્ર સવાણી. મનસુખલાલ ધનજીભાઈ. કાંતિલાલ તલકચંદ શેઠ. સી. એન. સંઘવી. સુધાકરભાઇ મણીલલ દલાલ. શૈલેષભાઇ કોઠારી. નૃપરાજ જૈન. તારાચંદ બડજાત્યા. ભાઇ ભોગીલાલ શે ડૉ. સારગીયા Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko 10 DOWNING STREET LONDON SWIA 2AA From the Private Secretary 13 June 1988 Dear Dr. Suah, The Prime Minister has asked me to thank you for your letter of 8 June and for your kind invitation to her to attend the Pratistha Ceremony in July. I am afraid that I must bring you what I know will be a disappointing reply. The Prime Minister's nts for the coming month are already very numerous and it is just not possible for her to take on any more, so I must send a reluctant refusal on her behalf. The Prime Minister has asked me to send you her very best wishes for this special occasion. lanas Snicerely less Gaish an Mrs. Tessa Gaisman सत्यमेव जयते Via High Commission of India, London PRIME MINISTER'S OFFICE NEW DELHI With reference to your invitation, The Prime Minister of India RAJIV GANDHI wishes to convey his best wishes for the success of the World Jain Congress and the Pratistha Mahotsava. Let the message of Peace and Harmony emanate from the congress J. N. CHOTE Director of Prime Minister's Office New Delhi Jain Education Intemational 2010_03 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lambeth Palace London SE1 7JU LORD MAYOR'S PARLOUR. TOWN HALL LEICESTERLEI 90 TELEPHONE 149 (Councillor Guy Collis) LOND MAYOR Message from the Archbishop of Canterbury MESSAGE FROM THE RIGHT WORSHIPFUL THE LORD MAYOR OF LEICESTER (Councillor Guy Collia I am pleased to be given this opportunity of sending warm brotherly greetings and congratulations to the members of Jain Sama Europe on the opening of the Jain Centre in Leicester. This occasion is a landmark in the history of the Jain community in Western Europe and a tribute to the perseverance and skill of all responsible for the Centre's creation. It gives me very great pleasure to welcome to the City of Leicester people from all sects of Jainism who have travelled to Leicester for the First World Jain Congress not only from India but from other parts of Asia Europe, the Americas. Africa and the Far East. There is much that we share and much that we are learning to value in each other's spiritual traditions. Through its teaching and example your Centre will stand as a sign of the spiritual dimension of daily living, focusing on peace, compassion and brotherhood throughout our communities. I am sure that all who attend the Congress and therefore visit the Leicester Jain Centre will be impressed with the architecture which is distinctly Indian with stone and marble carvings from Rajasthan and Gujarat. The Centre also contains all the facilities necessary for Worship and Study and will provide information of Jainion, not only for Jains, but also for people of other religions. I am sure that the Leicester Jain Centre will provide another Centre of interest for people who viaft Leicester fros other parts of the United Kingdom and the World and will progressively serve as one of Leicester's main tourist attractions. I pray that you will be blessed in your work and pilgrimage. I am aware that many prominent Jains and other inportant personalities are visiting Leicester for the First World Jain Congress and to all of them I extend a very wars welcome to this ancient City of Leicester. С ..((Xшки Powerckey LORD MAYOR BISHOP'S LODGE, 10 SPRINGFIELD ROAD, LEICESTER, LE2 3BD LEICESTER (0533) 708985 from the Rishop of Leicester 27 June 1988 All the Past High Commissioners of India to Great Britain have visited The Jain Centre and praised the creation and its activities. Message from the Bishop of Leicester It is a particular pleasure to me to know that the Jain Centre is being opened in our city. The Jain faith has many elements which are particularly congenial to Christianity and we have a deep respect for the Jain attitude to faith and to life. I am therefore doubly sorry that I am unable to be present on this occasion. Please accept my felicitations. Indian Ambassador to Belgium & E.E.C Dr N P Jain has congratulated Jain Samaj Europe for the excellent work to promote Jainism and Indian Culture. + RICHARD LEICESTER To the members of Jain Samaj Europe 2010_03 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શાહીબાગ | SHRIYANs PRASAD અમદાવાદ તા. ૨૭-૬-૮૮. "NIRMAL" 3rd Floor, Narles Polat, HOMYoon, fવનાષ 26 રન 1988 પ્રમુખ શ્રી તથા પદાધિકારીઓ જૈન સમાજ યુરોપ લેસ્ટર કa To H TTe, आपका दिनाक 18 जून का पत्र मुझे आज ही प्राप्त मुझे यह जानकर अत्यन्त प्रसन्नता हुई कि लिस्टर ४इंगलेड मे शिसवधबिशाल भव्य जेन मदिर का निर्माण जैन समाज द्वारा किया गया है,जिसमे चारो समुदायों के मन्दिर व स्थानक हे । इस उपलक्ष्य में प्रतिष्ठा महोत्सव एव जैन वि सम्मेलन का +ो वायोजन किया गया है। आपकी यह योजना प्रशासनोय है ।पया मेरी बधाई स्वीकार જય જીનેન્દ્ર પરદેશની ધરતી પર સર્વ પ્રથમ ચારે સંપ્રદાયોને પ્રેરણા મળે એવું એકતાનું પ્રતીક જૈન તીર્થસ્થાન બનાવવાનો યશ જૈન સમાજ યુરોપને ફાળે જાય છે. ભારત વાસિઓ તરીકે આપ સૌએ સમુહમાં ખભે ખભો મિલાવી જૈનધર્મના સંસ્કારોનું સિંચન કરી ભાવિ પેઢીમાં પણ ધર્મના સંસ્કારો સચવાઇ રહે તેવી ઉમદા ભાવનાથી જૈન સેન્ટરની સ્થાપના કરી તે અભિનંદનીય છે. પરદેશમાં જૈનધર્મની પ્રભાવનામાં વૃદ્ધિ થતી જાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરતા રહો તેવી શુભકામના. સરળ ભાષામાં “ધી જૈન' ત્રિમાસિકનું પ્રકાશન જૈન સમાજને તથા યુવા વર્ગને પ્રેરણાદાયી બન્યું છે. હું પણ તેને પ્રશંસક છું. - ભવ્ય પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની ઉજવણી સફળતા પૂર્વક પાર પાડો, ને જૈન શાસનને વિજયધ્વજ ફરકને રાખો તેવી શુભ ભાવના. જૈન સમાજ યુરોપની બધીજ પ્રવૃત્તિઓમાં ડૉ. નટુભાઇ શાહનો અમૂલ્ય ફાળો અગ્રસ્થાને તથા પ્રેરણાદાયી છે જેની નોંધ લીધા સિવાય સંદેશો અધૂરો ગણાય. શ્રેણિક કસ્તુરભાઇ લાલભાઇ जैन समाज यूरोप श्रमण संस्कृति का जो व्यापक प्रचार-प्रसार कार्य कर रहा है,वह हर दष्टि से स्तुत्य है । में आपके समयासो को प्रशासा करता है। जैन समाज में एकता,सौहार्द और प्रेम की जय-जयकार करते हुए आप सभी वहा रहते हुए नये-नये आयाम स्थापित कर रहे है.यह हम देशवासियो के लिए गौरव का किस है यह "परस्परोपगहो जोवानाम' का प्रतीक ही कहा जायेगा । जैन धर्ष अहिला पर आधारित है, इसलिए हम कहते है- हिसा परमो धर्मः । संगठन एक अजेय शक्ति है । यदि हमें अपना अस्तित्व बनाये रस्मा है,तो एक्ता की नितान्त आवश्यता है । इसी के आधार पर भारत में हो नहीं बल्किवि मे जैन धर्म की पहचान बना सकेगे । हमारा स्वर एक ही होना चाहिये, चाहे हम किसी भी M૬ ૨ દે ! અંજન સાથે પ્રતિષ્ઠિત ભવ્ય પ્રતિમાજીઓનું પ્રથમ નૂતન જીનાલય લેસ્ટર (યુ. કે.) માં પશ્ચિમની ભૂમિ ઉપર સાકાર થયું. એથી મારા જેવા અનેકોને પશ્ચિમના દેશોમાં અને આંતરરાષ્ટ્રીય જગતમાં “ અહિંસા પરમો ધર્મ' ના સિદ્ધાંત-જૈનધર્મ અને સિદ્ધાંતોનું પ્રચાર પ્રસારનું સ્વપ્ન સાકાર થયાનો ઉલ્લાસ શબ્દોમાં ન વર્ણવી શકાય તેવો આનંદ થયો છે. જૈનના ચારે ફીરકાઓને એકી સાથે વણી લેવાનો પણ સ્તુત્ય અને અનુકરણીય પ્રથમ દાખલો ( જે આજના સમયની માંગ છે તે પણ અહીં જૈન જગતને જોવા મળશે. સાથે સાથે જૈન સમાજ ( યુરોપ અને ફેડરેશન ઓફ જૈન સોશીયલ ગ્રુપ મળીને સારા જૈન જગતના જૈનનું અધિવેશન (કોન્ફરન્સ ) પણ ભરી રહયું છે એ પણ જૈન સમાજની એકતા અને જૈન સિદ્ધાંતો ( અહિંસા-અપરિગ્રહ અને અનેકાંતવાદ ) ના પ્રચાર અને પ્રસાર માટેનું એક સ્તુત્ય પગલું છે. એની ઉપયોગિતા લાંબા ગાળે અને લાંબી દષ્ટીએ વિચારતાં મહત્વપૂર્ણ છે. ડૉ. નટુભાઇ શાહ- તેમના સાથીઓની લાંબી તપશ્ચર્યા અને જહેમત દાદ માગે છે. મારા તેઓ બધાને અંતરના અભિનંદન છે. मुझे वाला है, जेन वि सम्मेलन से जैन समाज में एक नयो जाति बायेगी और हम सब मिल-जुलकर श्रमण-संस्कृति को अक्षण बनाये रख सकेगे । मेरी हार्दिक इच्छा जो कि इस असर पर उपस्ति रह.परन्तु स्वास्थ्य को देख्बे हुए इस पाक्न असर पर सम्मिलित होने के लिए अपनी असममा व्यक्त करता हूँ। प्रतिष्ठा महोत्सव और जैन fad सम्मेलन की पूर्ण सफलता के लिए मैं अपनी ओर से तमा सम्पूर्ण दिगम्बर जैन समाज की जोर से अनेकानेक शुभकामनाए ता । arva, श्रेयासप्रसाद जैन To I TTદ, जैन समाज पुरोप लिस्टर इंगलेड લી. દીપચંદ એસ. ગારડી પ્રમુખ:- ઓલ ઇન્ડિયા જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ કાર્યાધ્યક્ષ:- ભારત જૈન મહામંડળ. Jain Education Intemational 2010_03 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જૈન સંઘ, મોમ્બાસા Good wishes from Harshadrai Manilal Parekh President લેસ્ટર મુકામે ભવ્ય તીર્થધામ આકાર લઇ રહયું છે તે બદલ અત્યંત હર્ષની લાગણી વ્યક્ત કરે છે. વધુ ખુશી એ છે કે આ જીનતીર્થ ધામમાં જૈનોના જુદા-જુદા ફિરકાઓન-દેહરાવાસી, સ્થાનકવાસી, શ્વેતાંબર, દિગમ્બર વગેરેનો સમન્વય કરવામાં આવ્યો છે. સંભવ છે કે આ પ્રકારનો તીર્થધામ આ પહેલુંજ હશે. આજે જયારે સમ્પ્રદાયો અને ફાંટાઓ વધવામાં ત્યારે આ પ્રકારનું તીર્થધામ ખૂબજ આવકાર પાત્ર છે. એટલુંજ નહિં પરદેશખાતે આ તીર્થધામ જૈનધર્મની યશગાથા બની રહેશે. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પ્રસંગે વર્લ્ડ જૈન કોંગ્રેસનું અધિવેશન યોજવામાં આવ્યું છે જે ખૂબ જ પ્રશંસનીય છે. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની કાર્યવાહીને સંપૂર્ણ સફળતા ઇચ્છું છું Rameshchandra R Dadia Secretary SHREE STHANAKVASI JAIN MANDAL NAIROBI રમણિકલાલ રાજપાલ શાહ. મહાવીર કૃાઉન્ડેશન, લંડન. લેસ્ટર સ્થિત જૈન સેન્ટરમાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉજવાઇ રહયો છે તે માત્ર 1 યુ.કે. નાં જ નહી પણ સમગ્ર જૈનો માટે ગૌરવવંતો પ્રસંગ છે. ! ભારત બહાર પરદેશમાં જૈન-ધર્મના પ્રચાર-પ્રસારમાં જૈન સમાજ યુરોપે ઐતિહાસિક ફાળો આપ્યો છે. આવા સુંદર મહોત્સવોથી જૈનધર્મની પ્રભાવનામાં વૃદ્ધિ થશે અને આપણી ભાવિ પેઢીને ધર્મના સંસ્કારોનું સિંચન થશે-- જગતના સર્વે જીવોની કરૂણા જેમના હૈયામાં છલોછલ ભરી છે. જેઓ સર્વનું કલ્યાણ કરનારા છે એવા જિનેશ્વર દેવનું મંદિર અને ગ્રંથાલય આપ બનાવી રહયા છો. તેથી અવશ્ય અહિંસા અને દશ ધર્મનો પ્રચાર થશે. પરસ્પર પ્રેમ અને એકતાની અમે પારાવાર અનુમોદના કરીએ છીએ.આ પ્રસંગે એવી જાગૃતિ લાવીએ કે ભારતમાં અન્નના અભાવે માનવી કે ઢોરને મરવું ન પડે, આ શુભ પ્રસંગે મારી શુભેચ્છા અને જય જિનેન્દ્ર. હસમુખ દીપચંદ ગાર્ડી ટ્રસ્ટી મંડળ વતી મફતલાલ મહેતા પારસ ડાયમંડ કોર્પોરેશન. ન્યૂયોર્ક (અમેરિકા) ધરસ જૈન ઇતિહાસની વિરલ ઘટના આંગ્લ ભૂમિપર સર્જાઇ રહી છે. જૈન સેન્ટર પર પ્રતિષ્ઠા સમયે ફરકાવવામાં આવનાર જૈનવજ જગતભરમાં ફરકશે. મંદિરના સુવર્ણકલશનો પ્રકાશ ચારે દિશાએ પથરાશે. જૈનધર્મ-એકની અને સંસ્કારનો આ ઉત્સવ આગામી પેઢીઓને પણ ગૌરવની અનુભૂતિ કરાવશે. જૈનત્વના સમન્વય અને એકત્વની ભાવનાને પ્રેમપૂર્વક આચરણમાં મુકી શકે તેવી વ્યવસ્થા અને સંયોજન કરવા બદલ જૈન સેન્ટરના પ્રમુખ અને સર્વ કાર્યકર્તાઓ અભિનંદનના અધિકારી છે. આ પ્રસંગે મારી શુભેચ્છા પાઠવી આપના કાર્યમાં ઉત્તરોત્તર સફળતા વાંચ્છું છું. algas, keisers Li&z faichh Finnti huy ધર્ડ માનું નિમંત્રણ સુંદર સતિક . = . = suત નું બંધન સઠ ૨, ૩ . ને દર ૧ &દ્ધ, છે કે તે 3 જાય લેવા 8 - 2 7 લાઈન જ [ 5 થી ઈ. ૧? જા - (ઉ .. 4 ત્રનષ્ઠ, રૂ. 4 A. - 20ઝ૯vલ 22 GS 1" whબ જ,બુ tyun annogy god ગણપતલાલ ઝવેરી-મુંબઇ Elv Jain Education Intemational 2010_03 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ June 8, 1988 FEDERATION OF JAIN ASSOCIATIONS IN NORTH AMERICA A Non Profit Tax Exempt Religious Organizatior. IRS Code Section 501 E! #54-128079 11820 Triple Cich Rod, Ran, VA 22091, Tel, 7038 6: Imp 5540 Woodhry Hills Drive, Cleveland, Ohlo 44134-5164 Reglatared Office Mailing Address: Tal. (218) 8848939 dai Jinendra. the entire Jain on behalf of the JAINA Board of Directors and Community of North America, please accept our sincere good wishes for a great success on this auspicious occasion. We pray Lord Arihantas will shower his blessing onto you and your committee members for your tireless. work for the benefit of the peace-loving people of the world. Sincerely. T. J. Falgia President T3:13 可 _ परस्परोपग्रह जीवानान् Live and Lat Live LIVE - LET LIVE * NON-VIOLENCE IS THE HIGHEST RELIGION _2010_03 Digamber Jain Visa Mewada Overseas Association U.K. પશ્ચિમના જાતમાં દરેક જૈન વિ૨-૧૨ણીને સાકળી લઈ જૈન એકતા અંગે આપે જે ણ કાર્ય કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.તે બદલ આ કાર્યના દરેક નિમાતાને ધન્યવાદ પાઠવીને છીને અને જિનશાસનનો પ્રભાવ હંમેશ પ્રવતો રહે તેવી શાવના પાવીએ છીએ મા ભગીરથ કાર્ય સંપૂરું કરવા બદલ અયોજકોને અભિનંદન પાઠવીએ છો. શ્રી વીસા આશવાળ જ્ઞાતિ નાઇરાખો. ગનના પ્રમાથી જૈન સમાજની દરેક પ્રકારે ઉન્નતિ ઘરો એ એક નિર્વિવાદ હકિકત છે,ભા દિવ્ય પ્રભાવ દવારા ભાવિ પેઢીમાં પણ ધર્મના ૧૨ સઁસ્કારોની વૃધ્ધિ થાય તે દરેક જૈનનો મુખ્ય અને પ્રાણપ્રશ્નન બનશે તો જ બાહ્ય પ્રલોભનો સામે ભાવી પેઢી ટી કરો અને શારના પ્રભાવમાં વૃધ્ધિ થશે. સાપના સ પ્રગ દરેક રીતે સફળતાપૂર્વક તરના ઉંડાણથી પ્રાર્થના કરીમે છીયે. નાઈરોબી સમાજ માચ શ્રી ખીમજી) જા સભ્ય અને દહેરાસર સમિતિના શુભ પ્રસંગે ઉપસ્થિત મા માનદ મની અન્ય... ગીર નહ શ્રી વીસા વતી મારી સસ્થાના માનદ ટ્રસ્ટી શું બ તથા કાર્યવાહી સમિતિના માનદ મંત્રી શ્રી કપૂરસઁદ ડી શાહ મોશવાળ જ્ઞા તિ નાઇરોબી Congratulation for the Pratistha Mahotsava and sterling work for Jain Unity પાર પડે તેવી ચેરમેન રાય છે મોશવાળ જ્ઞાતિ શ્રી વીસા *** Anil Shah President Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREE JAIN SANGH P.O. Hox 17X DAR ES SALAAM Tel. 21644 Motos Jain Social Group, London 20th June, 1988 Dear Dr Shah, On behalf of my members find myself. I would 111ce to convey ay sincere congratulations to Jain Samra Europe on the occasion of the fulfilment of a dream to have a unique Jain Centre with a Sikharbandhi Derasar at Leicester. On behalf of entire membership of our Sangh and on my own behall, I would like to convey our Greetings to you and your entire Sama members and would also like to Congratulate you for undertaking such a mammoth job of erecting svetamber and Dicamber Temples, Guru Thanak, Upashraya, Shrimad Raj Chandra Gyan Nandeer, Library, Auditorium, Conference room, offices, dining hall, kitchen, guest house and many other facilities all under one roof known as Jain centre. No doubt ocean or ink will flow in praise of such a marvellous feat! As Jains, we are all proud of your achievement and I am sure this will help to sured and understand Jainism in to true sons in this part of the world. Jai Jinendra Looking forward to meet you and entire members of your Samaj. remain, Kaju. I Shah FAJNI J. SHAH Yours sincerely, SHREE JAIN SANGH PRESIDENT - Jaun Soual Group, London. ) إيه dated 3rd July 1988 GULAB P. SHAH CHAIRMAN NAVNAT VANIK ASSOCIATION OF THE UNITED KINGDOM (Registered Charity No. 288167) (ESTABLISHED IN 1934) Shree Visa Oshwal Community P. O. Bor 157. THIKA President: VINOD P.UDANI, 19 Hedge Lane London N13 55J Telephone 01.882 3143 શ્રી All correspondence to the Secretary BHUPENDRA J. SHAH 43 Burgess Avenue London NW9 BTX Telephone: 01. 205 0856 CHAIRMAN SECRETARY MOHANLADSHAH MEGHJI . SHAH Date 2nd June.........19.89 MESSAGE FROKI VINODRAT PURANT VICE PRESIDENT SUBHASH K. BAKHAI PRESIDENTE NAVNAT VANIK ASSOCIATION OF THE UNITED KINGDOM The President, Jain Samaj Europe. 69. Rouley Fields Aven Leicester LE32ES. U. X. JOINT SECRETARY: RASIK C. KAPACEE MEMBERSHIP SECRETARY RAMESHBHAI J. SHAH On behalf or Navnat Vanik Ansation of the United Kingdos whose representation very ly 1 e. t extend my very best wishes, hearttelt ereetings and admiration to an trustees, All workers, leaders and members of Jain Sama Furope, who dedicated their souls and hearts in achieving its objective - Starting from Serateh Pention and conpletion of the Jain Temple at Jain Centre, Leicester - a Place of Pilgrimage for the entire Jan Cununity liviR far and near to orrer their Prayers to bring hope and Peace to all mankind and living creatures on carth. Dear Fellow Brother TREASURER DHIRAJLALU LAVINGIA On behalf of myself and all neabers of the Jain Community. Thika. I extend heartiest congratulations and wood wishes to the entire Jain Sana Europe on the OEC Rien or the opening Ceremony of the Jain Centre, a magnificit achievement. Jainis is so perfect so seientific and philosopical that the more you know it, the more you will love it and the more deeply you will value it. ASSISTANT TREASURER: RASHMI SHETH WE pray to Lord Mahavir for both and successful Pratistha Mahotsava Celebration and sincerely thank you for your kind invitation to attend the Pratistha Mahotsava. HALL SECRETARY: RAJNIKANT V. SHAH Arter eight year of strenuo effort with its golden chapter is lobyas been made and the dress fulfilled, in produeine magnificent piece of architecture - the Jain Temple, providing the needs of all denominations of Jainism. It pride and honour in restinn Britain a religious and cultural sanctity of India. This unique place il inspire others livine i darreront parts of the country to indulge into relaxous activities. EDITOR: NAVNAT-DARPAN JAYANT U. DOSHI Work 1 Worship Success ever goes to those who dare and act. This in fact, applies in the case of our devout workers and donors with their senere financial support shaping this religious shrine - inspirin grandeur reminiscent of 18 lamour and LelyIt is sacred place, the riches of our culture and heritage add to our religious activities to flourish. With all due respect, We All Cuen value mich to the string efforts and co-operation of ever done responsible in general and Dr Natubhai Shahin particular Not to mention how Innense their nepifsee how been. COMMITTEE MEMBERS BHAVESH SUTARIA JAGDISH N, SANGHANI LALCHANO V. MEHTA NANUBHAIL. MEHTA RAMNIKLAL R. MEHTA SHANTILALO. KOTHARI ZAVERCHAND UHAI M. MEHTA Yours faithfully, for SHREE VISA OSHWAL COMMUNITY, THIXA Im PO MANLAL D. SHAH CHATRYAN TRUSTEES: ARUNKANT M DOSHI JAYANT U. DOSHI JAYANTILAL V. DOSHI RAJNICHANDRA J. SHAH It should be an auspicious and dienstled occasion to cele brate PRATISHTHA MOHOTSAVA and added pleasure to meet spiritual leaders and dignitaries from India and overseas. and an unique occasion to attend WORLD JAIN CONGRESS to be held due tiene estivities at Jain Centre, Leicester HONORARY AUDITORS PSJ ALEXANDER & CO. GOD IS LIFE, LIVE TO SEEK GO I BOW THEE OR GOD OF MY FAITH AND FREE VINODORA PONT Jain Education Intemational 2010_03 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LIVE AND HELP TO LIVE SHREE NAVYUG JAIN PRAGATI MANDAL The National Council of Vanik Associations (UK) 49 Highfield Avenue, London, N.7.11. 23rd June, 1988. Chairman: Mr Rahaha H Kapati, 4 The Spinney, Cheatie, Cheshire SKRUA Tel. (61-428 7349 to: Dr. N.K. Shah 24th June 1988 69 Rowley Field Avenue Leicester LE32ES PRESIDENT: SECRETARY: TREASURER: Dr. J. SILNI Dr. G.P. Sheth Dr. D.K. Shah Dear Natubhas To: President Jain Sauj Europe Leicester. On behalf of the National Council of Vanik Anoelations and Jain Samaj Manchester. It Kives me great pleasure to congratulate Jain Sa aj Europe on the occasion or Pratistha Mahotsava at your Oxford Street Jain religious premises. It certainly 1 an unique occasion in Europe in the lonk history of the Jain Religion. On the most suspicious occasion of the Pratistha Mabotsava, Ion behalf of Shree Navyu Jain Pragati Mandal London, take the opportunity to coneratulate Join Sa Europe and MabetsATA Comittee. It cires Bea feeling af sheer joy and delighe, that for the first see in history of Jsis religios we are successful in creating beautiful moment of Jein religion, abodied with Jsi architectural art and culture. It is also an occasion or areat elation all the dirreront denominations or Jainian are represented in this unprecedented celebration. I am sure it will be the desire and hope or every Jainal2 over the world that thiecast o ve the way to the unity and cordial relations or all the denominations of Jainis Wishing you and your Committee great succes.. Por tises to come the Jais contre will be seen by future generation with great adni ration and will be sorce of inapiretion. Tous sincerely. I can't help myself but to adaire Dr. Natubbassal and relentless efforts to present invaluable centre for Jain C i ty. strafrecho B. H. Kapadia Chairman - National Councilor Valk ABSOG President - Jain Samaj Manchester. Yours sincerely. ul Dr. Jayant Shah Shree Navyue Pragati Mandal London. UVE AND LET LIVE JAIN ASSOCIATION OF UNITED KINGDOM General Secretary 61 per Seidon Road urry C LIVE AND HELP TO LIVE Vanik Samaj of The United Kingdom CHARITY REGISTERED NO. 295079 President: Mr. J.J. Mehta, 92 Osborne Road, Brighton, Sussex BNI OLU All Correspondence to the Secretary Your Rel Our Ref: Date: 28 June , 908 CONGRATULATIONS MeMehta 390 Carden Avenue Brighton, East Sussex BNI BLI Tel 0273) 555053 The Jain Association of the U.K. offers heartfest felicitations to all believers in the Jain principles on the auspicious occasion of PRATISTHA MAHOTSAVA and the DMAR UDGHATAN of the Jain Centre in Leicester. Dr.N.K. Shah President. Jain SARAJ Europe 69 Rowley Fields Avenue, LEICESTER LES PES Dear Dr Shah, The opening of the Jain Centre for Europe is a historie event in that it would provide much needed inspiration to the coring generations and Spread the Jain principles of AINSA and mutual understanding. The Jain Association of the U.K. congratulates Jain Sama Europe and Pratistha Mahotsava Samiti and all others who worked hard to establish the Jain Centre. On behalf of members of Vanik Samaj or the U.K.,I convey my warmest felicitations on the historie occasion of the inauguration of Pratishtha Mahotsava. Jai Jinendra We hope that this will be the forerunner of many ventures aimed at the cultural and religious welfare, economic and educational prosperity and growth or real unity or Jain Community in Europe. To this end, we sincerely orrer our services and cooperation. May this occasion serve as an inspiration to establish similar centres in Europe for the benefit of our community in particular and mankind in general. Yours sincerely. P.R. Jain President Dr. R.K. Jain General Secretary Imella .3.MEHTA President, Vanik Samaj or the U.K. REGISTERED CHARITY NO. 27325 Jain Education Intemational 2010_03 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIN SANGH BIRMINGHAM MESSAGE PROM JAIN SANGH BIRMINGHAM We would like to congratulate the staff of THE JAIN for publishing the Souvenir Issue of the Jain Pratistha Mahotsava. On behalf of Jain Sangh Birmingham We congratulate Jain Samaj Burope (formerly Jain Samaj Leicester) in all its efforts over the last few years in developing the Jain Centre in Leicester and culminating in the occasion of Pratistha Mahotsava. We wish you all a glorious Pratistha Mahotsava and prosperous future for the Jain Centre. VANIK ASSOCIATION U.K. President: CHIMANLAL A. SHAH 71 PRETORIA ROAD LONDON SW16 6RL. TEL: 01 677 0774 Dr. K.K. Shah 69 Rowley Fields Avenue LEICESTER LE3 253. All correspondence to the Secretary: CHANDRAKANT A SHAH 8 SARSFELD ROAD LONDON SW12 8HN, TEL: 01-767 3034 20 June 1988. "THE PRATISTHA MAHOTWAVA CEREMONY IN JULY 1988 IS AN AMBITIOUS INITIATIVE TO ADVANCE JAIN RELIGION WITH A PLACE OF WORSHIP. THIS CEREMONY PARTICULARLY IN THE WESTERN WORLD WILL ESTABLISH A JAIN TEMPLE AS A UNIQUE MONUMENT WHICH WILL REINFORCE THE DEPTH AND STRENGTH OF JAINISM AMONGST ALL PEOPLE IRRESPECTIVE OF THEIR CREED AND MAKE LEICESTER A PLACE OF PILGRIMAGE FOR PEOPLE ALL OVER THE WORLD. WE CONGRATULATE DR. N.K. SHAH FOR HIS STRENUOUS EFFORTS AND THE EXECUTIVE COMMITTEE OF JAIN SAMAJ EUROPE FOR ACHIEVING CONSIDERED BY MANY - AN IMPOSSIBLE TASK AND WISH YOU EVERY SUCCESS. 2010_03 PRESIDENT (CHIMANLAL SHAH) AND EXECUTIVE COMMITTEE VANIK ASSOCIATION U.K." Jai Jinendra. Yours Sincerely, Chordmhaut Shak. CHANDRAKANT A. SHAH SECRETARY VANIK ASSOCIATION U.K. HOH BHAKTI 28 SILKFIELD ROAD On behalf of our Mandal, we sincerely extend our heartiest congratulations to Jain Samaj Europe Trustees, President and Committee Members who have built this magnificent Jain Centre with "Sikharbandhi Derasar" in Leicester. MANDAL 卐 RELIGION IS A PRIME NECESSITY FOR ALL LONDON NWS 6QU TELEPHONE 01-200 5761 We have no doubt this centre will be a place of pilgrimage for all Jains of Europe and followers of Jainism in this part of the world. Jai Jinendra Oshwal Association of the UR EXECUTIVE COMMITTEE President: RATI D. SHAH Please reply to: 7 THE AVENUE Secretary: VENICHAND R. HARANIA WEMBLEY MIDDLESEX HAP 9QH Dr. Natubhai K. Shah, 69 Rowley Fields Avenue. LEICESTER. 1.E3 2ES. Dear Natubhai. On behalf of the Members of my Executive Committee, Board of Trustees and all the Members of the Oshwal Association of the United Kingdom, I take this opportunity of congratulating the Organising Committee of Jain Sama] Europe for having organised such Auspicious Occasion in order to celebrate for 16 days from 8th July to 23rd July 1988, for the Installation Ceremony for the Images and the opening of various parts of the Jain Centre. with kind regards, Yours sincerely. Jayubhai M Shah Ramanbhai C Shah I am sure that all the Jain followers will take the benefit of such an Auspicious Occasion of "Pratistha Mahotsava and will certainly enjoy the Programme arranged by Jain Samaj Europe. Pastal We wish Jain Samaj Europe to progress from strength to strength in order to promote Jain Religion and the followers to make the best use of Jain Centro.. Rati Shah President 30th June 1988 Registered Office: Oshwal Centre, Coopers Lane Road, Northaw, Herts (Phone 0707 43838) Registered in accordance with the Charities Act. 1960 Charity Reg. No. 267037 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Our sincere thanks to the following families for their generosity towards Swamivatsalya and Navkarsi dinners during Pratistha Mahotsava Date Thursday 14th July 1988 Friday 15th July 1988 Saturday 16th July 1988 Sunday 17th July 1988 Monday 18th July 1988 Tuesday 19th July 1988 Wednesday 20th July 1988 Thursday 21st July 1988 Sunday 17th July 1988 Wednesday 20th July 1988 Anonymous Donor Sonali & Binoy Gardi Shilanyas Vijaybhai Shantilal Shah Chimanlal Jaychand Shah Hasmukh Gardi Rajnibhai Jechand Shah & Family London PRAVESH INTO JAIN CENTRE Juthalal Premchand Chandaria Prabhashanker Keshavlal Shah Amritlal P Bhalsani Name On Bethak of the Images Juthalal Premchand Chandaria 2010_03 SWAMIVATSALYA Sumanbhai M Shah & Family London Babulal Chunilal Vora & Family Nottingham Juthalal Premchand Chandaria Leicester Kantilal Vallabhdas Shah & Family Late Amratlal Purshottam Bhalsani Late Hemkumar Amratlal Bhalsani Babulal Chunilal Vora Panachand Hemraj Zakharia Lalji Kasalchand Mehta Leicester Leicester Dr Natubhai Keshavlal Shah & Family Leicester Keshavlal Vrajpal Shah & Family London Mithalal Kalidas Mehta & Family London for Mid-day Swamivatsalya Priviledged People who bidded. for the Important occasions £17,001 £10,001 £11,111 £2,501 £7,501 £7,501 £25,000 £2,000 £1,501 £2,001 £1,501 £2,001 £2,001 NAVKARSI Virchand Hakemchand Mehta & Ravji Amulakh Patel Manchester Naginbhai Virani & Family Manchester Virchand Mithalal Mehta & Family Manchester Venisons & Family London Virsons Ltd Atulbhai Virani & Jayantilal Virani & Family London C. M Shah & Family London Maniben M P Shah & Family London Indiraben & Narendra B Shah & Sudhaben & Anilbhai Shah Manchester £5,500 Vimlaben Rajnichandra Shah Oswal Association UK £500 Donors of naming different Building areas at the Jain Centre Maniben Meghji Pethraj Shah Jayantilal M Vora Maneklal V Savani Shantilal Popatlal Mehta Shantilal Lallubhai Shah Rajnichandra Jeychand Shah Kamlaben Chhaganlal Shah Navinchandra C Shah Mahavir Jain Vidalaya Srimad Rajchandra devotees Pramod Punatar D N Shah & Co £50,000 £20,000 £17,000 £15,000 £10,000 £7,500 Rs 25,001 Rs251,000 Rs525,000 Rs125,000 £5,000 xxi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવનો ૧૬ દિવસનો મંગળ કાર્યક્રમ જૈન સેન્ટર અને ગ્રેનબી હોલ્સ ઉછવણીઓ:- પ્રવેશની તથા અન્ય જરૂરી, રવિવાર તા. ૩.૭,૮૮પ્રતિષ્ઠાની રવિવાર તા. ૧૭.૭.૮૪; બીજુ કાર્યક્રમના આગલા દિવસે. દરરોજ સવારે જિનાલયમાં સ્નાત્ર પૂજા, નવસ્મરણ; નિત્ય નિયમ પૂગન સ્થાનકવાસી ઉપાશ્રયમાં સામાયિક રાત્રે ભાવના અને ઉછવણીઓ શ્રીમદ રાજચન્દ્ર જ્ઞાન મંદિરમાં સવારે ૧૧.૧૫ થી ૧૨.૧૫, બપોરે ૩.૦૦ થી ૪.૦૦, સાંજે ૭.૦૦ થી ૮.૧૫ (તા. ૧૬.૩.૮૮ થી ૨૦.૭.૮૮) ભકિત-વાંચન સંક્ષિપ્ત. સ્થળ જૈન સેન્ટર કાર્યક્રમ પ્રવેશ (બધીજ પ્રતિમાજીઓ, પાટ અને ચિત્રપટોનો) સમય સવારે ૮ક. ૨૬મિ. ૨ સે. બપોરે ૨.૦૦ બપોરે ૨.૦૦ Pravesh Pancha Kacyancak Puja પંચ કલ્યાણક પૂજા. પસ્તાળીસ આગમની પૂજા. જૈન સેન્ટર Forty five Agam's Puja જૈન સેન્ટર બપોરે ૨.૦૦ વીસ સ્થાનકની પૂજા. Twenty Sthanak's Puja જૈન સેન્ટર તારીખ જયેષ્ટ વદ ૧૦ શુક્રવાર 8.7.88 ૮૮ જયેષ્ટ વદ ૧૧ શનિવાર 9.7.88 :૮ જયેષ્ટ વદ ૧૨ રવિવાર 10,7,88.૮૮ જયેષ્ટ વદ ૧૩ સોમવાર 11.7.88.૮૮ જયેષ્ટ વદ ૧૩ મંગળવાર 12.7.88 .૮૮ જયેષ્ઠ વદ ૧૪ બુધવાર, 13.7.88 ૮૮ જયેષ્ટ વદ ૧૫ ગુરૂવાર 14. 7,88 .૮૮ અષાઢ સુદ ૧ શુક્રવાર 15,7.88 ૮૮ સવારે યોગ્ય સમયે જળ યાત્રા વરઘોડો. ૭ક. ૨૩મિ. ૧૮સે. કુંભ સ્થાપના, અખંડ દીપક સ્થાપના, જવારા રોપણ. બપોરે ૨.૦૦ બાર વ્રતની પૂજા. બપોરે ૨.૦૦ નવા પ્રકારની પૂજા. Procession for fetching water Kumbha Sthankana Akhand Dipak Sthapan જૈન સેન્ટર Tweleve vows Puja Ninty Types Puja જૈન સેન્ટર બપોરે ૨.૦૦ અષ્ટાપદ તીર્થની પૂજા. Astapad Tirth Puja Lecture Devi Pujan Siddhachkra Pujan Lecture Vir Gantakarna Havan Chintamani Parshwanath Pujan જૈન સેન્ટર સવારે ૧૦.૦૦ વ્યાખ્યાન. યોગ્ય સમયે દેવી પૂજન. બપોરે ૧૨.૦૦ સિદ્ધચક પૂજન. જૈન સેન્ટર સવારે ૧૦.૦૦ વ્યાખ્યાન. યોગ્ય સમયે વીર ઘંટાકર્ણનો હવન તથા પૂજન. વીર મણિભદ્રની સ્થાપના. ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ પૂજન. शांति नाथ एवं पार्श्वनाथ पूजन, જૈન સેન્ટર યોગ્ય સમયે ગુરૂ પૂજન, વેદી પૂજન. નબી હોલ્સ સવારે ૧૦.૦૦ વ્યાખ્યાન. સવારે ૧૧.૩૦ ૧૦૮ અર્પદ અભિષેક પૂજન. १०८ कलशों से अभिषेक एवं शांतिधारा : Jain Centre, 32 Oxford Street, Leicester LEI 5XU Tel. (0533) 543091 Granby Halls. Welford Road, Leicester Tel. (0533) 552644 અષાડ સુદ ૨ શનિવાર 16.7.88 ૮૮ Sthapana Guru Pujan. Vedi Pujan 108 Arhat Abhishek Pujan 45-11 પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમિયાન સ્વામીવાત્સલ્ય અને નવકારસી નોંધાવીને લાભ લેનાર પુણ્યશાળી કુટુંબીઓની ધર્મભાવનાની જૈન સમાજ યુરોપ અનુમોદના કરે છે. ભવ્ય પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમિયાન તા. ૧૪-૭-૮૮ થી તા. ૨૦-૭-૮૮ સુધી દરરોજ રાત્રે ભાવનામાં તથા ૧૭-૭-૮૮ ના રોજ બપોરે જૈન સેન્ટર તથા ગ્રેનબી હોલ્સમાં ઇન્દુબેન ધાનકના સ્તવનો તથા સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોમાં લેસ્ટર-લંડન માન્ચેસ્ટર-બર્મંગહામની બહેનો અને લેસ્ટર જૈન શાળાના બાળકોનો ખાસ કાર્યક્રમ યોજેલ છે. xxii Jain Education Interational 2010_03 ation International 2010_03 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRATISTHA MAHOTSAVA PROGRAMME JAIN CENTRE & GRANBY HALL Daily Snatra Puja in the Temple; Nav Smaran; Nitya Niyam Pujan; Samayik in Sthanakwasi Upashraya; Evenings Bhavna and Uchhavanis UCCHAVANIS Pravesh and other necessary pujans on Sunday 3rd July 1988. Pratistha on Sunday 17th July 1988, others on previous day of the respective programme. In Shrimad Rajchandra Jnan Mandeer 11.15am to 12.15pm 3.00 to 4.00pm and 7.00 to 8.00pm. Bhakti Vanchan Procession Chyavan Kalyanak Celebration Uchhavanis for Pratistha Padmarati Pujan Prasad Abhishek Pujan Lecture Janma Kalyanaka Ten Digpal Nine Graha Eight Mangals. and Nandavrat Pujan તારીખ સમય કાર્યક્રમ અષાડ સુદ. ૩ વિકટોરીઆ સવારે ૮.૩૦થી રથયાત્રા વરઘોડો. રવિવાર પાર્કથી ૧૦.૩૦ 17.7.88 ૮૮ ગ્રેનબી હોલ્સ ૧૧.૪૫ થી અવન કલ્યાણક ઉત્સવ - બપોરે ૧.૧૫ aખ દર્શન, સનફળ કથન ગ્રેનબી હોલ્સ બપોરે ૧.૩૦થી પ્રતિષ્ઠાની ઉછવણીઓ. જૈન સેન્ટર યોગ્ય સમયે પદ્માવતી પૂજન, પ્રાસાદ અભિષેક પૂજન. याग मंडल विधान,पंच परमेष्टि,नव देवता,चोवीस तीर्थकर पूजन,१६ स्वप्न दर्शन,१६ कुमारी की सेवा, स्वप्न फल कथन. અષાડ સુદ ૪ ગ્રેનબી હોલ્સ સવારે ૧૦.૦૦ વ્યાખ્યાન.. સોમવાર ગ્રેનબી હોલ્સ સવારે ૧૧.૩૦ જન્મ કલ્યાણક મહોત્સવ- મેરૂ પર્વત ઉપર ભગવાનના અભિષેક, 18,7,88 ૮૮ જન્મ વધાઇ, નામકરણ વિધિ. શાળાગમન. જૈન સેન્ટર યોગ્ય સમયે દશ દિગપાળ, નવગ્રહ, અષ્ટમંગળ, નંદાવર્ત પૂજન. याग मंडल, नवग्रह, दश दिग्पाल विधान, जन्म कल्याणकका द्रश्य અષાડ સુદ ૫ ગ્રેનબી હોલ્સ સવારે ૧૦.૦૦ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર પૂજન, મંગળવાર ગ્રેનબી હોલ્સ સવારે ૧૧.૪૫ લગ્ન મહોત્સવ, રાજયાભિષેક, નવલોકનિક 19.7.88 દેવોની વિનંતિ, દિક્ષા કલ્યાણક દર્શન.. જૈન સેન્ટર યોગ્ય સમયે અઢાર અભિષેક, ધ્વજાદંડ, કળશ, દેવદેવીઓના અભિષેક. ध्वज कलश एवं प्रतिष्ठा, दिक्षा कल्याणकका ट्रश्य. અષાડ સુદ ૬ જૈન સેન્ટર સવારે. પ્રતિષ્ઠા. બુધવાર ૮ક. ૪૮મિ. ૯શે. प्रतिष्ठा, शांति महायज्ञ 20,7,88 ૮ જૈન સેન્ટર યોગ્ય સમયે અષ્ટોતરી સ્નાત્ર પૂ. ગ્રેનબી હોલ્સ બપોરે ૩.૦૦ THANKS GIVING, બહુમાન, માન, અષાડ સુદ ૭ જૈન સેન્ટર સવારે દ્વાર ઉદ્ધાટન, સત્તર ભેદી પૂજા. ગુરૂવાર ક. ૧૭મિ. ૨૭સે. 2.7.88 .૮૮ ગ્રેનબી હોલ્સ બપોરે ૨.૦૦ WORLDJAIN CONGRESS_OPEN SESSION સાંજે ૭.૦૦ Registration of Delegates and Fringe Meeting. શુક્રવાર, શનિવાર ગેનબી હોલ્સ સવારે ૧૦.૦૦ WORLD JAIN CONGRESS ના, ૨૨, ૨૩.૭.૮૮ થી ૫.૩૦ Atma Siddhi Shastra Pujan Dixa Kalyanak Eighteen Abhishek Dhwaja Dand Kalash, Dev and Devi's Abhishek Pratistha Dwar Udgatan Sattar Bhedi Puja During the Pratistha Ceremony from 16-7-88 to 20-7-88 at night in Bhavna and in the afternoon of 17-7-88, there will be a culture programme from Induben Dhanak and Leicester, London, Manchester, and Birmingham Jain organisations and Jain School Children. xxill 2010_03 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.00 p.m. to 4.30 p.m. 7.00 p.m. 9.30 a.m. 11.30 a.m. 12.00 noon 1.00 p.m. 2.15 p.m. Objectives 1. To establish a permanent body to represent the cultural, social and political interests of Jains throughout the world to various Governments and organisations. 2. To act as Co-ordinating body for Jain Institutions and groups. 3. To provide information of Jainism 4.00 p.m. 4.30 p.m. 8.00 p.m. 10.00 a.m. 11.15 a.m. 11.45 a.m. 1.00 p.m. 2.15 p.m. 3.45 p.m. 4.15 p.m. xxiv WORLD JAIN CONGRESS 21st, 22nd and 23rd July 1988 Jain Centre, 32 Oxford Street, Leicester LE1 5XU (Jointly organised by Jain Samaj Europe & Jain Social Groups Federation) At Granby Halls, Leicester (U.K.) during Jain Centre Pratistha Mahotsava Ceremony Inaguaration and open session. Registration of delegates and Fringe Meeting. Chairman - Shri Pratap Bhogilal Shah PROGRAMME Thursday 21st July 1988 Friday 22nd July 1988 Chaired by President of the Congress Shri Shrenik bhai Sheth Second Session Chairman - H.H. Bhattarak Charukirti i) Jainism and its philosophy Prof. Gombridge ii) Jain principles and its relevance to the modern world Madame Caillat Chairman's concluding remarks. Lunch by courtesy of Lord Mayor of Leicester Third Session Chairman - C. N. Sanghavi i) Jain Institutions Dr. Kumarpal Desai ii) Chaturvidh Sangh: Monks and Nuns; Shravak & Shravika Shri Chitrabhanu iii) Young Jains - Mr. Atul Shah Chairman's concluding remarks Tea Fourth Session Chairman - Shri Pratapbhai Gandhi Jain Art, Culture & Literature Slide Presentation Dr. Sarayu Doshi Chairman's concluding remarks Dinner Bhavna (Devotional Music Programme) Tea 2010_03 First Session Prayer Welcome by Dr. Natubhai Shah - President Jain Samaj Europe and by Mr. Harsukhbhai Tamboli - President J.S.G. Federation. Lord Mayor of Leicester welcomes delegates on behalf of City of Leicester. Opening remarks by Conference President Keynote address Dr. L.M. Singhavi Coffee Second Day Saturday 23rd July 1988 Fifth Session Chairman - Shri Ashok Jain i) Contribution of Jains in Business, Industries and Professions - Shri Pratap Bhogilal Shah 1) Contribution of Jains in Social and Political Life - Virendra Heggade Chairmans concluding remarks Coffee Sixth Session Chairman - Shri Dipchandbhai Gardi i) Jain Community in India - Dr. Ramanbhai Shah ii) Jain Community outside India and their needs - H. H. Pujya Shri Sushil Kumarji Chairman's concluding remarks Lunch Seventh Session Chairman - Shri Shashikant Mehta i) Promotion of Jainism (Religion, Philosophy and Literature) - Dr. Soneji 1) Jain Unity and Prosperity (Social and Economic aspects)- Shri Rajkumar Jain iii) World Jain Congress Shri C. N. Sanghavi, and others. Establishment of permanent Institution, prospects and future action Chairman's concluding remarks JAIN SOCIAL Eighth Session Chairman - President of the Congress Shri Shrenikbhai Sheth i) Suggestions and Resolutions ii) Next Congress, place, year and President iii) Concluding remarks by the President of the Congress SEL के मत्तानि जनताक JSG 5.30 p.m. INFORMATION * Keynote address 45 minutes *Other speakers 20-25 minutes International Committee Suggestion 12 from India, 3 from East Africa, 3 from U.K.. 3 from U.S.A.. I from Japan. 5 from other countries. Secretariat with professional staff of at least 3 or more CONDITIONS Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIN SAMAJ EUROPE EXECUTIVE COMMITTEE MEMBERS AND TRUSTEES, PRESIDENT Dr Natubhai K Shah VICE PRESIDENT Dr Ramesh L Mehta SECRETARY Mr Ramesh S Mehta DEPUTY SECRETARY Mr Vijay H Shah TREASURER Mr Harakhchandbhai Chandaria ASSIST TREASURER Mr Satish N Shah AREA CHAIRPERSONS London Mr Ramanbhai C Shah Leicester Mr Vasantbhai D Shah COMMITTEE MEMBERS Laxmikantbhai T Mehta - Rasiklal v Mehta Haresh R Shah. Rajni G Mehta Mansukhlal z Shah - Babubhai C Vora Vipin B Vora - Subhash Sanghavi Ritesh Shah · Dr Nareshbhai Shah Sumanbhai Shah Jayu Visaria Dinesh I Mehta - Mrs Lilavantiben Doshi Mrs Hansaben Gandhi BHAGINI KENDRA Mrs Dayaben Mehta TRUSTEES Dr Natubhai K Shah - Babubhai C Vora Manharlal L Mehta - Manharlal P Shah AUDITORS Kantibhai H Shah Fellows Vijay Shantilal Shah Hasmukh Dipchand Gardi Anantbhai Meghraj Shah Navin Chhaganlal Shah Vinodray P Udani Bipin B Mehta Hon Fellows Shrenikbhai Kasturbhai Sheth Shriyansprasad Jain Dipchand Savraj Gardi Jayantibhai R Shah Sudhakarbhai Manilal Dalal Mansukhbhai Dhanjee Vora Jayantilal Mavji Shah Dhirajlal Mohanlal Shah Muktilal Virwadia Kirtikumar Chimanlal Mehta Snehkant Shroff Babubhai Kadiwala Maneklal Savani Jain Education Intemational 2010_03 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_03 JAIN SAMAJ EUROPE JAIN CENTRE PRATISTHA MAHOTSAV 8 JULY TO 23 JULV-1988 EXECUTIVE COMMITTEE MEMBERS AND TRUSTEES. JAIN CENTRE PRATISTHA MAHOTSAV 8 JULY TO 23 JULY-1988 PRATISTHA MAHOTSAVA COMMITTEE Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIN SAMAJ EUROPE PRATISTHA MAHOTSAVA COMMITTEE 2010_03 PRESIDENT SECRETARIAT Vijay H Sheth (Leicester) Satish N Shah (Leicester) Vasanthhai D Shah (Leicester) Ramanbhai C Shah (Leicester) Babubhai C Vora (Nottingham) Manharbhai P Shah (Birmingham) Manharlal L Mehta (Stevenage) Anantbhai M P Shah (London) Hasmukbhai Gardi (London) Navinbhai Shah (London) Bipin Mehta (London) Vijay S Shah (Antwerp) Babubhai Kapadia (Manchester) Dr Nareshbhai Shah (Manchester) Rati Shah (London) Rajnichandra J Shah (London) Paul Marett (Leicester) Dr Jayant Shah (London) Pradyotbhai Kothari (Antwerp) Prof Kanti Maradia (Leeds) Pramodbhai P Punater (London) Yogesh B Metha (London) Jayu Visaria (London) Keshavlal R Shah (London) Pankaj Vora (London) Mrs Lilavantiben Doshi (Leicester) Mrs Hansaben Gandhi (Leicester) Anantbhai Matalia (Coventry) Vipin Vora (Nottingham) Dr Ashok B Vora (Birminghm) Dr Natubhai K Shah (Leicester) Dr Ramesh L Mehta (Leicester) Ramesh S Mehta (Leicester) Leena Shah (Leicester) Harakhchand Chandaria (Leicester) COMMITTEE MEMBERS Chimanbhai Shah (London) Shantibhai D Kothari (London) Ramnikbhai. R Mehta (London) Chandrakant Shah (London) Subhash K Bakhai (London) Surendra Jain (London) G D Jain (London) Sumanbhai Shah (London) Vinodbhai Kapashi (London) Dinesh Mehta (Leicester) Rasiklal V Mehta (Leicester) Subhash Sanghavi (Leicester) Haresh Shah (Leicester) Mansukhlal Z Shah (Leicester) Ritesh Shah (Leicester) Baburai T Shah (London) Rajni G Mehta (Leicester) Kantibhai H Shah (Leicester) Gazendrabhai Chhartisha (Leicester) Dr. Shashiben Mehta (Leicester) Laxmikantbhai Mehta (Leicester) Pranlal V Parekh (London) Ramesh Shah (London) Dhirajlal Maniar (London) Chief Harakhchand Bhandari (London) Dr. Gyander Sheth (London) Himasubhai Ghadiali (Derby) Lalchand V Mehta (London) Mrs Pushpa Jain (London) Mrs Dayaben Mehta (Leicester) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACCOMODATION COMMITTEE Vasantrai Devchand Shah Sampatlal Hiralal Mehta Harish Jasvir Patel Jayant Babulal Mehta Subash Fulchand Sanghavi Sudhir Jamnadas Mehta Rajni Girdharlal Mehta Vaghji Ramji Shah RECEPTION COMMITTEE M Z Shah Laljibhai Kashalchand Mehta Zaverchandbhai Chhatrisha. Ratilal Motilal Shah Hiralal Khushalchand Mehta Mrs Bhanuben Natubhai Shah Mrs Sagunaben H Vora Laxmichand Nanchand Shah Vimlaben Vasantrai Shah RELIGIOUS COMMITTEE Shashikant P Mehta Dayaben L Mehta Laljibhai K Mehta Liladhar D Mehta Rajematiben H Chandaria Manglaben L Mehta Malukchand Nathalal Sheth Pranlal Jhaverchand Doshi LEICESTER DIGAMBER COMMITTEE Kantilal H Shah Navinbhai Shah Babulal Ratanshi Mehta Vasantrai Devchand Shah STHANAKWASI JAIN VIDHI SUB-COMMITTEE MEMBERS Vinodbhai Udani Maganlal Rupshi Dahyalal Khimchand Mehta Mrs Champaben Maganlal Mehta Jayantilal Hathisang Patel Ramniklal Jechand Patel Girdharlal Jethalal Mehta Babulal Ramji Mehta Mrs Pran Kunverben Doshi UCCHAVANI SAMITI Vasantrai Devchand Shah Ramanbhai Shah J U Visaria Chairman Joint Chairman Joint Chairman MEMBERS OF BHAKTI MANDAL Dalichand Amulakh Doshi Shantibhai Kothari Dr Nareshbhai Shah 2010_03 Chairman FUND RAISING SUB COMMITTEE Hasmukhbhai D Gardi Rajnibhai J Shah Baburai T Shah Vijay H Sheth Bipin B Mehta Ramanbhai Shah Vinodbhai P Udani Pramod P Punater Keshavjibhai R Shah Pranlalbhai V Parekh Bhupendra J Shah Shantibhai D Kothari Subhash Bakhai Dr Jayant C Shah Lalchandbhai V Mehta Jayubhai Visaria Chimanlal A Shah Viryash M Shah Tarchand M Vora Kantibhai Mehta Narottambhai Shah Cheif Harakhchand Bhandari Dilip G Mehta VOLUNTEERS COMMITTEE Dinesh Mehta Bharat S Mehta Kiran V Shah Nilesh S Mehta Jitu B Mehta Amar Gadhia Mrs Hansaben Gandhi CATERING COMMITTEE Laxmikantbhai T Mehta Rasiklal V Mehta Zaverchandbhai Shah Babubhai Shah. Shashikantbhai Mehta Laljibhai Mehta Mrs Sagunaben Vora Pranlal Parekh Babubhai C Vora PROCESSION COMMITTEE Vijay H Sheth Ashwin I Mehta Mayur P Doshi Vinodbhai V Mehta Dr. Shashiben Mehta Mrs Hansaben Gandhi Mrs Lilavantiben Doshi Mrs Dayaben Mehta Chairman Co. Chairman ACCOUNTING COMMITTEE Harakhchand Chandaria Kantibhai H Shah Satish Shah Bipin Mehta Subhash Bakhai Chariman Chairman Chairman Co-Chairman Chairman Chairman (Auditors) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LOCAL PROGRAMME COMMITTEE Dr Shashiben Mehta Chairman Lilavantiben Doshi Co Chairman PUBLICITY & PUBLICATION SUB-COMMITTEE Bipin B Mehta Chairman Pankaj Vora Co-Chairman Vinod Kapashi Co-Chairman Baburai T Shah KC Jain Sumanbhai Shah Anant K Mehta Bhupendra J Shah Vinodbhai P Udani Rajnibhai J Shah Paul Marett INDIA Shri Pratap Bhogilal Shah Shri Ashok Kumar Jain Shri Navinchandra Dalpatbhai Mehta Shri Bakhtawarmal B Siroya Shri Gangji P Shethia Shri Kantilal K Sheth Shri Dineshbhai Mehta Shri Kirtilal M Mehta Shri Rajkumar K Jain Shri Chhotala Nemchand Sanghavi Smt. Kesarben Chandrakant Shroff Shri Mansukhlal Dhanji Vora Shri Damji Lalji Shah Shri Rohit Vinayak Shah Shri Sanat M Shah JAIN SAMAJ EUROPE Patrons Shri Rajeshbhai V Mehta Shri Tarachand Daulatchand Shah Shri Vijaybhai K Mehta Shri Prabodhbhai K Mehta Shri Navin C Mehta Smt. Hansaben N Mehta Shri Suresh Mehta Shri Prasant J Kothari Shri Shishir Mehta Shri Pradip B Sanghvi Shri Samveg N Shah Shri Shailesh Javeri Shri Master Siddharth Shri Mahendra M Mehta Shri Umesh Kothari Shri Shrenik Bhansali Shri Shreyance Babubhai Shah Shri Dipendu Bapalal Shah Shri Jayesh Navinchandra Shah Shri Ashit V Mehta Smt. Meeta A Mehta Shri Deepak Keshavlal Jogani Shri Manoj R Mehta Shri Subodh Tarachand Shah Shri Dipakbhai Modi Shri Sajjan Bhansali Shri Pankajbhai N Kothori Shri Samir Jayantilal Bhansali Shri Shailesh B Shah Shri Suresh J Javeri Shri Chetan Choksi Smt. Smita Choksi Shri Vinodbhai Shri Ashokbhai Parekh Shri Rupesh K Shah EAST AFRICA Shri Dilipkumar Premchand Govindji Shah Shri Bhupendra Premchand Govindji Shah Shri Navinchandra K Shah Shri Harilal Panachand Mehta Shri Khetshi Hansraj Chandaria Shri Shantilal Mohanlal Shah Shri Keshavlal Fulchand Shah Shri Mansuklal Gulabchand Doshi Shri Rameshchandra Amritlal Shah Shri Draramshi Bharmal Shah Shri Mukesh Premchand Govindji Shah Shri Babubhai Chhaganlal Shroff Shri Rajnichandra Jaychand Shah Shri Vimlaben Rajnichandra Shah Shri Navnitray Kalidas Sheth Shri Nemu Chandaria Shri Jayantilal Vithalji Doshi Shri Virendar Kumar Jain Shri Rohit Mistry Shri Liladharbhai L Mehta Shri Bhoghilal C Mehta Smt. Taraben Bhoghilal Mehta Shri Jayantilal Virani Shri Atul Virani Shri Rajnikant Hansrajbhai Mehta UK Shri KC Jain Shri Kundunmal Chimanlal Jain Shri Babulal Chunilal Vora Smt. Icchaben Babula! Vora Dr. Natwarlal Keshavlal Shah Shri Uttamchand Jagjivan Doshi Shri Jayantilal Mohanlal Vora Shri Manharlal Panachand Shah Shri Hasmukh Dipchand Gardi Smt. Surekha Hasmukh Gardi Chief Harakhchand Bhandari Shri Dhirubhai N Shah Shri Dayalal Trikamjee Tolia Shri Prataprai Girdharlal Mehta Shri Chunilal Parmanand Dadia Shri Magan Hari Shri Dalsukh Amratlal Shah Shri Harish Amratlal Shah Shri Navinchandra Chhaganlal Shah Shri Shirish Chhaganlal Shah Shri Kantilal Damodar Shah Smt. Maniben MP Shah BELGIUM Shri Kirtilal M Mehta Shri Malatlal Mehta Shri Lalbhai Javeri Shri Pradyotbhai Kothari Shri Pundarlikbhai Javeri Shri Mahendrabhai Parekh Shri Dilip Mehta Shri Nemchandbhai Jhaveri UK Smt. Shantaben Popatlal Shah Jain Education Intemational 2010_03 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Donors for Pillars at the Jain Temple Chunilal Parmanand Dadia Lilavantiben Chunilal Dadia Late Panachand Sunderji & Revakunver Panachand Parekh Keshavlal Jogani Kantibhai Damodar Shah Nanalal Karsanji Patwa Navnitbhai Kalidas Sheth Chandrekant Premchand Kachara Shah Virchandbhai H Mehta Amritlal Somchand Shah Late Popatlal Trikamji Poonater Late Hiruben Juthalal Chandaria Dr Amichand Shah Late Somchand Jadavji Shah Mr Laljibhai Kasalchand Mehta & Manglaben Laljibhai Mehta Late Manilal Ramji Shah Late Keshavlal P Shah Late Ratilal Dhanji Vora Late Mithalal Kalidas Mehta Dr Natwarlal K Shah Babulal Chunilal Vora Bhakti Mandal Chanchalben Shantilal Mehta Hemandra Sheth Chimanlal Jeychand Shah Rashik Himatlal & Dr Himatlal J Mehta Dr Mansukhlal T Shah Smt Prabhavati & Dr Mukund K Parikh Donors for Plaques Popatlal Kapurchand Doshi Lilavanti Popotlal Doshi Chamanlal Vrajlal Kamani & Priyamvada Chamanlal Kamani (Nairobi) In Memory of Ravjibhai Amulkh Patel 2010_03 £2,500 £2,500 £7.500 £5,00 Donors for Photographs Manekchand Pragji Patel Jeychan Tarachand Shah Donors for Stained glass windows Chandenben Babulal Shah BUILDING AREAS Exhibition Hall Smt Maniben M P Shah Sthanakvasi Upashraya Jayantilal Mohanlal Vora Gound Floor Foyer Maneklal V Savani Upper Floor Foyer Shantilal Popatlal Mehta Library Shantilal Lallubhai Shah Stage DN & Shaw & Company Yatralu Bhojanalaya Donations (£751 per day) Shri Shreyance Babulal Shah Shri Bapalal Laherchand Shah Shri Pradyot Kothari Shri Ashit V Mehta & Smt Meeta A Mehta Shri Kesharlal Jugani Shri Kesharlal Jugani Shri Jagdish Bapalal Shah AYAMBIL TITHI (£251 per Tithi) Shri Pradyot Kothari Shri Keshavlal Jogani Shri Keshavlal Jogani Smt Lilaben Bapalal Shah Smt Lilaben Hiralal Mehta Shri Sodhan Javari £2,500 £2,500 £2,000 £50,000 £5,000 For Bhoganalay by Shri Rajni J Shah & Family in loving memory of Nandhuben Jeychand Tarachand Shah, Kutchh Mandvi/London £7,500 £20,000 £17,000 Our aim is to serve Yatralu every Sunday more donors are required £15,000 £10,000 our aim is to provide facilites for Ayambil in the month of Chaitra and Aso (more donors are required) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Samaj Leicester List of Initial donors to the Building Fund 1001 251 151 401 500 150 360 300 250 350 180 101 151 60 150 646 120 Dr N K Shah Dr J U Shah Shri Manharlal L Mehta Shri Laljibhai K Mehta Shri Babulal C Vora Shri Laxmikant I Mehta Shri Vasantrai D Shah Shrimati Sagunaben H Vora Shri Shantilal P Mehta Shri Popatlal R Doshi Shri Kantilal H Shah Shri Hiralal K Mehta Shri Popatlal R Doshi Shri Kantilal H Shah Shri Hiralal K Mehta Shri Liladhar D Mehta Shri Chandulal Lalji Mehta Shri Chimanlal Harakchand Shah Shri Harkishandas G Shah Shri Chimanlal A Mithani Shri Narandas V Parekh Shri Girdharlal ] Mehta Shri Ashwin Maganlal Shah Shri Dilip Zaverchand Doshi Shri Vasanji Devkaran Mehta Dr Rajnikant K Shah Shri Jamnadas Ramji Mehta Shri Babulal Ramji Mehta Annonymous Shri Kakubhai P Modi Shri Laxmichand Nanchand Shah Shri Ratilal M Shah Shri Chandulal B Damani Shri Babulal M Shah Shri Malukchand N Sheth Shri Gajendra Z Chhatrisha Shri Rameshbhai K Shah Shri Mansukhlal z Shah Shri Kantilal Premchand Shah Shri Bhikubhai Chunilal Shah Shri Ratilal Riachand Shah Shri Husmukhlal Chhaganlal Shah Shri Vinubhai K Galiyara Shri Shashikant P V Mehta Shri Narbheram Hanaraj Sheth Shri Navinchandra Narbheram Sheth Shri Chandulal M Shah (Anil C Shah) Shri Harish Jashvir Patel Shri Vasantlal Liladhar Parekh Shri Navinchandra N Shah Shri Navinchandra Ravji Shah Shri Tarun Zaverchand Doshi Shri Abhechand Padamshi Kothari Shri Pravinbhai I Seth Shri Anantbhai Matalia Leicester Coventry Leicester Leicester Nottingham Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Loughborough Loughborough Loughborough Loughborough Loughborough Loughborough Loughborough Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Coventry Coventry Shri Kishorbhai A Shah Shri Dalichand Amulakh Doshi Shri S P Jain Shri Balwantri Keshavlal Gandhi Shri Dharamdas V Shah Shri Chhotalal N Vora Shri Vaghjibhai Ramji Shah Shri Manekchand Nagpur Shah Shri Indulal K Punatar Shri Khetshi Kachra Shah Shri Laxmichand Amichand Shah Shri Manharlal Shantilal Shah Shri Kumundas Damodar Parekh Shri Jivraj Makanji Shah Shri Motichand Raishi Shah Shri Shantilal Padamshi Kothari Shri Subhash Fulchand Sanghavi Shri Chhotalal Shatilal Kothari Shri Ramesh Keshavlal Gandh Shri Pravinbhai K Mehta Shri Devraj Pethraj Shah Shri Vipin Narshi Shah Shri Zaverchand Khimji Shah Shri Vadilal M Shah Shri Bhikubhai Raichand Shah Shri Amrit Ramji Gadia Shri Ramesh K Shah Shri Praful J Shah Shri Pradip P Mehta Miss Indira Parekh Dr Paul Marett Shri Pranlal Z Doshi Shri Harilal T Doshi Shri Dinish T Shah Shri Bhulabhai Patel Shri Narendra Mehta Dr BR Khara Shri A V Shah Shri Pranjivan P Kothari Late Mrs Jaykunverben P Mody Shri Kirtilal M Mehta Shri Mafatlal Mehta Shri Lalbhai Javeri Shri Pradyotbhai Shri Bharatbhai Shah Shri Pundalikbhai Javeri Shri Mahendra Parikh Shri Ashok Parikh Shri Deepak Modi Shri Rosy Blue(D.Mehta & K Bhansali) Shri Nemchandbhai Jhaveri Shri Rajeshbhai Mehta Shri Sunilbhai Choksi Shri Dalpatbhia Jhaveri Shri Pankaj Jhaveri Coventry Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Birmingham Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Coventry Leicester Leicester Leicester Loughborough Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Leicester Birmingham Loughborough Leicester Bradford Bradford Leicester Leicester Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp- Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim 120 151 60 101 120 60 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 151 1200 1000 1000 500 500 500 151 2010_03 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 1000 751 500 500 1001 251 1501 101 London Malaysia London London London London Bombay London London London Bombay Leicester Shri Ramesh Jhaveri Shri Suresh Mehta Shri Mangalbhai Javeri Shri Rajnibhai Mehta Shri MP Shah Trust Shri Keshavlal J Shah Shri Rohit B Shah Shri Amrit P Shah Shri Jayantibhai C Virani Shri Uttamchand J Doshi Shrimati Kesharben Panalal Kothari Shrimati Puspavti Babulal Javeri Shri Ramniklal K Shah (Folford Ltd) Shri Sojpar Nathoo Family Shri Jayantibhai J Mehta Prof K V Maradia Shri Manharlal Panachand Shah Shrimati Parvatiben M Shah Shri Ratibhai Desai Shri Mansukh Shah (Vijay Travel) Chandaria Foundation Shri Jyantibhai M Vora Shri Narendra K Mehta Shri Zaverchand Madhavji Mehta Shri A K&J A Mehta Shri Rajnibhai Parekh Shri Liladhar D Mehta Shri Narbheram A Bilakhia Neasdon Electronics Shri C S Jain Antwerp-Belguim Antwerp-Belguim London London London London London London London London London London London London Brighton Brighton Tamworth London London Leicester London London Leicester London London London London London London Bombay 5 101 500 1000 500 500 251 101 101 101 1001 51 251 101 2500 1001 Shri Navnitbhai Seth Lawnford Itd Shri Manharlal Bhaichand Gathani Shri CM Doshi Int Charitable Trust Shri Pramodbhai B.Shah Shri Mansukh B Shah Shri Shirish Malde Shri Vasantlal G Jhaveri Shri Vallabhdas K Vasa Shri Kantilal B Javeri Shri Virubhai Shah Shri Nagindas K Sheth Anonymous Members of the SANGH Brought by Ramanbhai Shah Shri Dalpat Jiwabhai Makim Shri Sakarlal Liladhar Mehta Shri Himatlal Dahyabhai Mehta Shri Kishorbhai I Mehta Shri Nandlal Amarshi Mehta Shri R K Shah Shri K C Jain Shri S L Baid Shri Roopal Saree Stores Anonymous Anonymous Shri Jayantilal R Mehta Shri Popatlal Kapoor Chand Dosh Shri Chandrakumar Babubhai Zariwalla Shri Kishorbhai Venilal Zariwall Shri Dineshbhai Mehta Shri S B Khandelwal (Saree Mandir) 101 London Manchester Manchester Manchester Manchester Manchester Bolton London London Leicester Leicester Leicester Manchester Mombasa Bombay Bombay Bombay Leicester 250 25 126 100 11 10 101 30 11 2500 3100 3100 1000 501 We have tried to be accurate as possible for the above list of donors, whom we sincerely thank. We apologise for any omissions or mistakes, and ask donors to write to us for corrections. THANKS We appreciate and thank all the bidders for the Uchhavanis and devotees who have generously donated in the Bhandars. We also thank fellow Jains and other persons for donations and Annas for Pratistha Mahotsava expenses. - Ace WE WOULD LIKE TO THANK ALL THE DONORS AND THE ADVERTISERS FOR THEIR GENEROSITY AND SUPPORT Jain Education Interational 2010_03 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010 03 Ch 1 BHAGWAN SHREE SHANTINATHII MAIN IMAGE AT JAIN CENTRE 1 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 SHRUTI PANKAJ 12 2010_03 'NAMO ARI HAN TA NAM' HOMAGE TO THE "ARIHANT' THE OMNICIENT SOLL WHO HAVE CONQUERED THEIR FOES 'NAMO SIDDHA NAM' HOMAGE TO THE 'SIDHHA' THE PERFECT LIBERATORS WHO ARE FREE FROM ALL SONDAGES 'NAMO AYARI YA NAM' HOMAGE TO THE 'ACHARYAS' THE SPIRITUAL EXPONENTS WHO ARE OFFERING ETERNAL KNOWLEDGE 'NAMO UVAJJHA YA NAM' HOMAGE TO THE 'UPADHYAYA' THE INSPIRING MASTERS WHO LEAD FROM DARKNESS TO LIGHT 'NAMO LOVE SAVVA SAHH NAM' HOMAGE TO THE 'SADHUS' THE DEDICATED SAINTS WHO LIVE IN SELFLESS SERVICE 'Eso PANCH NAMOKKARO SAVVA PAVAFFANASANO MANGALANANCHA SAVVESIM PADHAMAM HAVAI MANGALAM' HOMAGE TO ALL THESE FIVE WHO HAVE UPHELD ETERNAL VALUES REVERENCE FOR LIFE APPRECIATION FOR ALL SOULS - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MATE WOOD C900 IL OOS SALAXYXANAYAYA S NUUTTTTTTTTITUTIMIT LITT TIDIP NUTS OVA SUN LOL Jain Centre 2010_03 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =jäin Jain Centre It will be used for religious activities, as service to humanity and for occasional social activites. The building will be a valuable Community An exciting new development has taken place in Centre in this busy part of central Leicester. It city centre of Leicester, where the first Jain will draw people in through such activities as a Centre in Europe is nearing completion. Jain Lunch Club, Artistic and cultural presentations Samaj Europe has purchased a spacious and educational meetings in the widest sense. building which has been converted into a Individuals and groups from all communities modern Jain Centre where all sects of Jainism will be welcome to use the facilities of the Jain (Swetamber, Digamber, Sthanakwasi, Derawasi) Centre. It will also be one of the finest examples will work hand in hand to promote and practise in the western world of architecture in the the Jain Doctrine. The Jain Centre will have Indian tradition, a fitting Centre in which to show magnificent Swetamber and Digamber temples, Indian arts and culture, a worthy improvement showing lain architecture covered in marble and to the environment in which it stands. stone, Sthanakwasi Upashraya (meditation Jainism, the faith of some five million or more Hall), a Guru Thanak (place dedicated to the people today, was already ancient when spiritual leader, Shrimad Rajchandra Jnan Mahavira, the twenty fourth Tirthankara or Mandeer, a Library, an Auditorium, a Prophet, preached its fundamental principles of Conference room, Office, Dining Hall, Kitchen Ahimsa (non-violence) in India 2,500 years ago. and other facilities in addition to a permanent 'He showed the path of permanent happiness Exhibition Hall where ten specially made 9ft x which can be achieved by all individuals 5ft Stained Glass Windows showing the without external help by purifying their own incidents from the life of Mahavira, will be fitted. souls and following the right way of life. This way PLANS OF THE JAIN CENTRE C LIBRARY KITCHEN ENTRANCE HALL AUDITORIUM STAGE HALL DINING AREA C C C GROUND FLOOR PLAN OFFICE OFFICE Jain Education Intemational 2010_03 ucation International 2018_03 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L GURU THANAK 10 TEMPLE FIRST FLOOR PLAN HALL 2010_03 SHRIMAD RAJCHANDRA JNAN MANDEER L SECOND FLOOR PLAN The Jain Centre is both a centre for Jains in Europe and a place to serve the people of Leicester. It aims for the advancement of the Jain religion and the principles of Jainism by providing a place for worship and study. The Centre seeks to promote the non-violent way of life. It aims to spread knowledge and sympathetic understanding of Jainism through publications for scholars and the general public, through research, by training teachers, coordination amongst Jain institutions and other organisations. It will also be a centre for, service to the Community at large. Already the media PUJA ROOM can be followed by any person, regardless of people. creed, class or colour. TEMPLE UPASHRAYA 0 and the citizens of Leicester have shown considerable interest in the Project. In the best tradition of Jainism the Centre will be open to all. It all began humbly with a few devotees who met to celebrate Paryushana in a small house in 1969, and then establishment of an organisation - Jain Samaj Leicester in 1973. With the increase in the total population of the Jains, the activities grew, and indeed, the interest of the THE gain_ = Inevitably, the next stage was to own a building, a place for worship and study, where any Jain can pray according to one's customs, but promoting Jainism in a unified manner. A building in Oxford Street was bought in 1979 and named the Jain Centre. In 1980 the Jain Samaj was expanded as a European body, so that any Jain living in Europe could become a member and participate in its activities. Membership of the Jain Samaj is open to any person (born Jain, beliver in Jainism or a person wishing to take part in the activities of the Jain Samaj). The Jain Samaj had much support from the 5 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) Queen Trisala witnesses fourteen great dreams signifying the advent of an omniscient saviour. 2) Janmakalyanaka: Birth celebration of Indra carrying Bhagawan to Mount Meru. 3) Vardhamana's bravery is tested again. The demon is vanquished and the title of Mahavira the Great Hero is bestowed. 4) Request to Nandivardhana to grant him permission for initiation and Nandivardhan's sorrow. 5) Plucking off the hair with his own hands and accepting the vow of renunciation. 2 6) Gift of the half of the Devadusya (divine cloth given by Indra) to a poor Brahmin. 7) Love always wins anger and hatred; Bhagavan Mahavira enlightens a deadly poisonous cobra Candkausika. 8) Accepting alms from Chandanbala for breaking fasts of five months and twentyfive days with specific vows 9) Bhagavan Mahavira attains omniscience (Kevala-Inana) while absorbed in the highest type of meditation. 10) Bhagavan Mahavir's last sermon at Pavapuri lasting for fortyeight hours for universal welfare. 2010_03 7 www.jainelibrand Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Stained Glass Windows at the Jain Centre narrating the story of Mahavir's Life Reproduced by Sudha Shah, Bombay. Based on the original pictures from Tirthankar Bhagawan Mahavir. Artist Gokuldas Kapadia, Inspired by Acharya Yashovijayji Vain Education Intemational 2010_03 www.jainelibrary org Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain host community, other Indian Communities, the Leicester City Council and the local media. The people involved in this unique project are from all walks of life and are dedicated to promoting the principles of Jainism. It must be emphasised that the supporters of this cause are from all over the world and include leading Jain scholars, philanthropists, monks, nuns and, of course we, the ordinary Jains. The Jain Samaj has also an office in London, which started in 1982, to cope with the growing interest in membership in London. architects from Leicester. Bombay and Ahmedabad. TEADOR CER In addition to the organisation of various activities for Jainism, the Jain Samaj publishes The Jain, a trilingual quarterly (English, Gujarati and Hindi), which has a readership of hundreds of persons thoughout the World and which is being recieved by most of the University Libraries in the United Kingdom. Jain Samaj Europe is fortunate to have international interest and support for its activities. The Jains in India have taken the Jain Centre project to their hearts and have sent a magnificent temple depicting lain architecture as a gift. The All India (Overseas) Jinalaya Samiti, which has been created specifically for this purpose has worked hard to complete the temple according to the plans drawn by the 2010_03 On 10th November 1983 Shilanyas ceremony, the laying of the foundation stones for the first fully consecrated Jain Temple in the Western World, was performed. The images of Shree Shantinath (79cm). Shree Mahavirswami(64cm) and Shree Parswanath (64cm) had the Anjanshalaka ceremony at Pali (Rajasthan) on 14th December 1984, Late Acharya Shree Kailas Sagarji and Acharya Shree Padmasagar Surishwarji performed this ceremony of BACK OF THE GARBHAGRIHA consecration and blessed these images. Since the day of the Anjanshalaka ceremony, the images were worshipped every day and thousands of devotees have had darshan at Mehsana (Gujarat) and Goregam (Bombay) where these idols were kept. The auspicious time for the arrival of these images was on Sunday 25th August 1985 in the presence of thousands of Jains and many local dignitaries, M.P.'s and Indian High Commissioner's representatives the images entered the Jain Centre, where they are worshipped regularly by the devotees. On 8th of July the images will enter Garbagriha (permanent place of abode) and on 20th July they will have Pratistha (installation Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BUSCIRE BORO ST O CITOQUE DE . ENLARGEMENT OF PART OF PILLAR The 10 CT GUDUS D Sectional drawing of Temple in Jain Centre ceremony) in the presence of thousands of Jains from Europe as well as oversea. Jain Samaj is celebrating this occasion as Pratistha Mahotsava for 16 days from 8th July to 23rd July and will discuss various aspects of Jainism and Jain persons in a World Jain Congress. This Pratistha Ceremony is an unique historical occasion, as perhaps for the first time in the history, different sects of Jainism will have Pratistha at the same time on the same day and same place. The Jain Centre is a symbol of Jain unity. To mark this occasion. Jain Samaj Europe is publishing a Special Commemerative issue of THE JAIN. It has already published books on Jainism Explained and Jainism for Young Persons. The auspicious time for the arrival of these images in Britain was on the 18th August 1985 and for the entrance in the Jain Centre was on the 25th August 1985. About 300-400 persons received the images at Heathrow Airport and overnight the images were worshipped in London. These were the historic days for the Jains in Europe, as for the first time they had the opportunity of worshipping consecrated images in the Western World. To celebrate this occasion Jain Samaj Europe had Arihant Pujan. Eighteen Abhisheka Snatra Pujan and Siddha Chakra Pujan over a period of eight days. These special rituals, held perhaps once in a lifetime of most of the Jains, brought thousands of Jains to ENLARGEMENT OF PART OF PILLAR Leicester. To mark this occasion, Jain Samaj Europe is published a special commemerative issue of THE JAIN and a book Jainism Explained. which contains the chapters on Mahavira's teachings. Jain history. Jain Doctrines, the Jain way of life, Daily practices and recitations. Rituals and festivals, Pilgrimages and sacred places, Jainism and other religions, On being a Jain in modern society, as well as notes on Sacred literature, the Jain calendar, a Bibliography and Glossary. Jain Samaj Europe also published a booklet Jainism for Young Persons. When the temple is completed in 1988 it will Jain Education Interational 2010_03 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SUS MURALS for Central Stairs Wall at Jain Centre Created and donated by Ela Shah (U.S.A.) 1) Past Rediscovered 4) Four Fold Jain Samgha MERI23 21 Child Play of Mahavir & Sangamakas 5) Indra taking Jina for Bath 3) Preaching 61 Temptation of a Monk 2010_03 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain 2 AM VATAV WVIVANNN VANN PAL 97. VIEW LOOKING UP AT MANDAP DOME beautiful temple dome, ceiling with traditional Jain carvings, white marble floor, mirror finished walls, concealed lighting and the traditional doors at the Garbhagriha (shrine). The Garbhagriha will be made from white marble and will house the three images. In the corner of the rear wall statues of divinities who worship the Jina, Padmavati Mata and Ghantakarna Mahavir will be installed. The Digamber temple will have three images - images of Rishabhdev, Nemnath and Parswanath, in addition to Chakreshwari Mata and Ambikadevi. Guru Thanak will have images of Archarya Vijay Vallabh Surishwarji. The Upashraya will have Paat and Shrimad Rajchandra Jaan Mandeer will have image and picture of Shrimad. It is an institution in making and requires your support for its proper function. ENTRANCE HALL STAIRWAY be a place for Jains from all over Europe, indeed a Centre which, will draw visitors, Jains and non-Jains from the whole world. It will be a living and a a beautiful testimony to the principles of Jainism and dedication of Jains everywhere. The temple presents a magnificent piece of Jain architecture, made from Jaselmere yellow stone. It will have forty-four carved pillars, in addition to the eight in the front elevation, a Jai Jinendra Dr. Natubhai Shah Jain Education Interational 2010_03 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 TH QUARTER JAIN EDITORIAL A ACONCERN . 2010_03 The નો કાનેથી મહપણે પમણ We the Jains of Leicester are looking outward, to Jains in other parts of England, to Jains in Europe, and to those people in Leicester and in the rest of England who are not Jains. To them Jainism is something unknown, a name or not even that. Do you think that Jain ideas and principles have something to offer to them? That, in any case, they should know a little about Jainism, who the Jains are? It is in the belief that Jainism, a religion particularly suited to the modern scientific world, should look outward as well as inward that JAIN NEWS has been re-born as the THE JAIN This is a change of name but it is more than that. As you can see, THE JAIN has a new format. The change to this new style, to good printing, is thanks to the generosity of the advertisers and others. In this newlook journal the content also is new. One new feature is the large section in English. This symbolises the outward-looking policy of THE JAIN. We want people, Jains and non-Jains, The Vaishakh Vir Servet 2512 THE JAIN The first issue of THE JAIN was dated June 1982. That is not very long ago, but in fact the new journal was the old Jain News reborn.Jain News had run as a cyclostyled news sheet for several years before that. At a meeting of interested people some time early in 1982 the project for a new quarterly magazine was discussed and the plans were finalised. What would it be called? Several proposals were made. Then somebody suggested THE JAIN. 'I like that' said somebody else, and the short simple title was adopted. From the start the new journal was bilingual. On the front page two editorials, one in Gujarati and one in English, set the trend. Inside the earlier pages were in English and the Gujarati section followed. From the start THE JAIN was intended to have a wider circulation than the local Jain community. The English editorial expressed it like this: The Jain EDITORIAL THE HOUSE OF N who can read English, but not an Indian language, to be able to read the new JAIN. In it they will find news and information on Jainism, on Jain personalities and events, on what it means to be a Jain in this moderrn Western world. But, and this is very important, THE JAIN will never forget that it is the journal of Jain Samaj (Europe). Leicester the majority of whose founder members are more at home in Gujarati than in English. So the articles, news, events in Gujarati are. as you can see, a prominent feature of THE JAIN. Moreover, as a symbol of the wider audience of the new JAIN, articles will also be published in Hindi. Here it is then: THE JAIN. We hope you like it. THE JAIN is for Jains, both young and old. It is for non-Jains as well. It has one fundamental principle or belief, that is the belief that the Jain religion, perhaps the oldest religion in the world, has something to offer to the modern scientific Western world. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The promise of articles in Hindi as well as the two main languages of the journal was borne out in the first issue with a page and a half near the end, reproduced from a neatly handwritten original, for Hindi typesetting presented a problem at that time. Most of the English section of this first issue was taken up by a group of short summaries of aspects of Jainism which had been prepared for the Leicester Inter-Faith Festival and which fulfilled the intention of presenting Jainism to the wider world. The second issue appeared on time in September. (Regrettably it has not always been possible to keep to the quarterly schedule of publication: the work is entirely voluntary and carried out by very busy people). Certain features were to run for several issues. 'Jains as People', a series of potted biographies, started of with an account of Acharya Labdisurishwarji. In the next issue the subject was a layman, Seth Mansukhbhai Bhagubhai of Ahmedabad, a prominent businessman who died in 1913. 'Jainism through the Alphabet' started off in this issue: it was to continue with dictionary definitions of commonly-used terms until it reached the end of the alphabet with YAPANIYA and YATRA in January 1986. Here is a sample from the May 1985 issue: JAINISM THROUGH THE ALPHABET 8 Here are some more explanations of the words which can puzzle people reading about Jainism. Namaskara Mantra: the most widely-used Jain prayer, also known as the Panca Namaskara. Beginning 'Namo arihantanam...', it is a formula of praise to the enlightened souls, liberated souls, religious leaders, religious teachers and to all mendicants. Nirgrantha: name used for the Jains at the time of Mahavira and in the early centuries afterwards, unattached, without possessions. Nigoda: a very tiny living being, the lowest form of life. Nirjara: the shedding off of accumulated karma 2010_03 THE Jain_ particles from the soul, which is a necessary stage towards final liberation. Nirvana: another word for Moksa (Moksha), final and complete liberation of the soul. Om: an untranslatable syllable frequently used at the beginning of Jain (and other Indian) prayers. The deep reverberating sound has a spiritual significance rather like the 'amen' at the end of Christian prayers. Panca Kalyana: the five ('panca' or 'panch') auspicious events in Mahavira's life, conception, birth, renunciation, omniscience, final liberation. The events are frequently presented in dramatic form in Jain ceremonies. Panca Namaskara: see Namaskara Mantra above. Papa: demerit, unfavourable karma, opposed to Punya. Paramanu: the smallest particle of matter, atom. Parsva: the twenty-third Tirthankara, who lived 250 years before Mahavira. His emblem is a snake and he is depicted with a canopy of snakes behind his head. Parvan: holy day or festival. Paryusana (or Paryushan): the eight-day period of fasting and other religious exercises, the most important Jain festival, falling in August or September of the western calendar. Pratikramana: formal confession of the things one has done wrong, often in the presence of a monk. Pratima: the eleven stages by which a lay person gradually gives up worldly things. Pudgala: matter, the material non-living constituents of the universe. Puja: worship or prayer. For a Jain this means reverence and praise of the holy beings, not asking favours of them. Punya: merit, favourable karma,see Papa above. 13 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE -Jain 14 Purana: certain sacred scriptures. Purva: certain other sacred scriptures which were lost many centuries ago. Another series which ran for a number of issues was 'The Shah Family'. Intended to be fairly lighthearted, it depicted a fairly ordinary family doing fairly ordinary things. The family were certainly not perfect as this extract shows. It appeared in July 1983. The imagination of the author was sorely taxed to produce new situations and the Shah family eventually disappeared from the pages of THE JAIN THE SHAH FAMILY AT WAR There's a state of conflict in the Shah household! Padma has the offer of a nice job but it's on the other side of the city. She wants to look for another house half-way between her job and that of her husband, Gautam. The children have gone to bed and the argument has been resumed. Gautam: Just when we are getting the house nice you want to get up and move across the town. And our friends are all near. Padma: But it is a very good job and I might not get such a good chance again. And with the extra money we could easily afford the move. Gautam: We don't really need the extra money. My pay is enough to keep us both. And I don't think married women should work. Who's going to look after the house? Padma (angrily): Why shouldn't I get out and have a bit of independence. The children are old enough to give a hand with the housework and if you did a few things instead of sitting there reading the paper as soon as you get back from work we should manage very well. Gautam: Well, I'm tired when I come home. My job keeps me pretty busy. It's your job to look after the house and mine to go out and work. That's the way my mother and father did it, and their mothers and fathers before them. Padma: That's just not true. You know very well your mother practically ran the shop when your father was out doing deliveries and orders and so on. Just at this point the doorbell rings. 2010_03 Gautam: See who that is. Padma: See for yourself. Gautam gets up unwillingly and goes to the door. It is their neighbour Gerald. Gerald: Hello, I just popped in to see you. Hope I'm not disturbing you. Gautam: No. Glad to see you. You can make her see some sense perhaps. Padma wants to take a job and move from here. Gerald: Oh no, we don't want you to move. Gautam: See. He doesn't think you should take the job. Gerald: But what's the trouble? Padma explains the situation and asks him, What do you think we should do? Gerald: Well, that book on Jainism you lent me said something about anek..., what's it called? Looking at a question from two sides. I thought that was the way you Jains looked at things. But you're both looking at the question one-sidedly. Padma wants the job, Gautam doesn't want to move. I don't want you to move but I can see that it would do Padma good to take this job. Gautam: Well, I suppose if you look at it like that there are two sides but I don't see what we can do about it. Padma: Yes, it would be a pity to move, but there's no bus to the place where the job is. Gautam is struggling a bit. Then he says: Well, I suppose there are advantages to Padma's having a job and it's really a very good chance. Look, I don't really need the car to get to work. What if you took the car in the mornings: you could get there easily then. Padma: And then we could stay here in this house, couldn't we? That would be wonderful. Gerald has taken the book on Jainism off the shelf. Gerald: Ah, here it is, anekantavada. It means not looking at a thing from one angle only. It's really an idea the philosphers thought out to get at the truth of things. But you know, I think they really had something important there which can be applied in everyday life as well. For the past six years THE JAIN has chronicled the life of Jain Samaj Europe. It has published serious articles and lighter ones. The Editors have struggled with the difficulties of getting material from other writers but have often been rewarded by extremely worthwhile contributions. THE JAIN records a piece of social history. Long may it flourish! K Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Eguin_ Chaturvidh Sangha Monks and Nuns in Jainism Jain religion has developed considerably in recent times. In Buddhist countries the orange-robed monk is a familiar sight. Jain monachism differs from Buddhist in many aspects. Whilst a Buddhist will often enter the order for a short period, even as a sort of religious finishing school, the career of a Jain monk or nun begins with the ceremony of renunciation and the acceptance of the obligations of the five great vows, and continues unbroken to the end of life. The monastic state is a permanent commitment and those who leave are few. The discipline of the The monastic order plays a very important part in Jainism. Whilst society is divided into four groups, forming the Chaturvidh Sangha, laymen, lay women, monks and nuns, the lay life is seen as a lower stage, in a way preparatory for the monastic life. Whilst the laity have religious duties enjoined upon them, and the pious layman or woman will, at best, lead a life of devotion and religious observance, it is only when the interests and distractions of the world are set aside that the individual can pursue his or her spiritual development to the fullest extent. The monastic life is hard, demanding the utmost dedication from those who follow it. Whilst, indeed, the ideal of monastic renunciation is found in many religions, most notably in Christianity and in Buddhism, there is probably no harder religious discipline than that of the Jain monk or nun. Hence monks and nuns are accorded a very high degree of respect by the Jain laity. A layman or woman will greet members of the religious order with the very greatest deference, and ministering to their needs is regarded as highly meritorious. The Five Greatly respected Beings, Panch Paramesthin, saluted in the most widely-used religious invocation, the Namaskara Mantra, include, after the enlightened and the liberated souls (arihant and siddha), the monastic leaders (acharya), the monastic teachers (upadhyaya), and fifthly all monks of the world. Throughout the centuries monks have been the scholars and teachers of the Jain faith. Nuns have been much less involved in scholarship but have also taken a prominent part in expounding the faith to the laity. Not only work of a religious nature but also scholarship of great importance in science, medicine, mathematics, logic, language and other fields was, and is, produced by the monks. The tradition continues today, certainly in the area of religious writing, though lay scholarship in 15 Jain Education Intemational 2010_03 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =Jain 16 Jain monastic life is in most ways harder and stricter than that of the Buddhist. Frequent fasting is enjoined, as well as other mortifications involving indifference to all bodily pains and discomfort. The practice of ahimsa, non-violence or harmlessness, is governed for the Jain monk or nun by meticulous regulations to reduce to the minimum the possibility of harm to the least of living creatures. The monk or nun must be ever vigilant in walking, sitting, and indeed in every movement or action, to see that no minute creature will suffer. Whilst non-possession is a normal rule of monasticism in all religions, the monks of the Digambara sect of Jainism practise this to the extreme, renouncing even the use of clothing (whence the word 'Digambara', meaning 'clothed in the sky'). A Svetambara ('white-clothed') monk will dress in three pieces of white cloth and will have the minimum of changes of clothing. In addition he will possess a couple of pots for food and other uses, a walking staff and a soft brush (more like a small mop) to dislodge insects gently from his path. He may have a few other necessities, books, writing materials, spectacles and the like. One other difference from the Buddhist monastic order is the far greater proportion and 2010_03 importance of Jain nuns. Although the writings on the discipline of the mendicants tend to be very largely male-oriented, nuns have always made up a high proportion of the mendicant order and take an active part in the religious instruction of the laity. In this, indeed, they may be compared with Christian nuns. Although the mendicant order is seen as unitary, it has for very many centuries been divided into many stems or groups (gaccha, gana), traditionally 84 in number. These may take their names from original geographical location, from association with a particular caste, from their founders or from particular points of doctrine or ritual. The gaccha may be subdivided in different ways, most commonly into groups studying under particular teachers. References to these divisions of the mendicant order are found around the eighth and ninth centuries AD and some of those existing today are undoubtedly very ancient. For example the Kharatara Gaccha, widespread in Gujarat and Rajasthan, is mentioned in an inscription of the late eleventh century AD. Some gaccha can trace the line of succession of their leaders back through quite a long history. The practice of solitary religious retreat is known in Jainism but the Jain monk (or nun) is to be seen as a member of a group, attached to his (or her) spiritual director or guru. Although study, scholarship and preaching are important activities in the mendicant order, the primary aim of the monk or nun is the purification of his or her own soul. To this end all the austerities and monastic discipline are directed. In this the Jain monastic life is closer to that of the great Christian contemplative orders like the Carthusian monks or the Carmelite nuns rather than to that of the active Christian orders the members of which devote their lives to running schools or hospitals or to social work for the needy and distressed. Charitable service to humanity is a virtue and duty of the Jain laity, but the mendicant is seen as a highly deserving object of charity, not as the author of charity himself. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gåin The daily routine of the monks and nuns is meticulously regulated. The first daily duty of the mendicant around sunrise is to examine his clothing and necessaries carefully to make sure that no small living beings are trapped or harmed. Afterwards he (or she will go to the temple and, bowing before the holy images, perform an act of mental worship. (The elaborate rituals of bathing the images and making offerings to them are performed by the laity but not by monks or nuns). Frequently this will be followed by a lecture to the laity, for monks and nuns are the instructors and teachers in matters of religious doctrine. The word 'mendicant' means one who begs, and there are detailed rules regarding the daily tour to beg food. The Svetambara mendicant accepts food in a bowl, brings it back to the monastic hall (upasraya) or monastery, and eats after a ritual act of confession to his or her senior. A Digambara monk takes food in his hand and eats it on the spot, standing. It is, of course, regarded as a meritorious act for a householder to provide food for the mendicants. The afternoon will be filled with a rest, a further examination of clothing and necessaries a period of study, or perhaps lecturing to the laity. (There is no equivalent in Jain monasticism to those Christian orders of monks who support themselves by manual labour, indeed it very difficult to make comparisons between Jain and Christian monasticism Jain monks partake of some of the characteristics of those learned orders like the Dominicans, whilst resembling in other ways the hermit orders such as the Carthusians whose life is devoted to prayer and meditation. In their emphasis on the strictest poverty, and in their lack of permanent settlement in a fixed monastery they resemble, perhaps, the Franciscans.) In a country like India, where insect life proliferates lights can be a danger to small living beings: for the avoidance of ahimsa (harm) monks and nuns use no lights, so they will retire to sleep early, taking care first to examine the resting place for any tiny creature which may suffer harm. These meticulous rules emphasise the fact that, whilst a certain amount of ahimsa is unavoidable for the lay person in ordinary daily life (though it will be avoided as far as possible), the monk or nun should take precautions far beyond those possible to the laity. This constant watchfulness does not only result in the protection of life but also has its effects in the spiritual developement of the individual mendicant. During the rainy season (chaturmas) the mendicant will stay in one place so that the harm to the burgeoning life of this time, which might be occasioned by the monk or nun travelling around, is minimised. Towns and villages seek mendicants who are particularly respected for their piety and teaching to stay with them during chaturmas and give religious instruction. At other times of the year the monks and nuns travel in groups from one place to another (so that they do not get attached to a particular location) always on foot, for the use of any form of transport is forbidden. (For this reason Jain monks, unlike the Buddhists have not been able to spread their faith oversea). The greater danger of harm to small creatures resulting from the use of wheeled vehicles is the main reason for this prohibition. The rigours of the mendicant life means that relatively few people enter it. This is particularly true of the Digambaras: the total number of Digambara monks had fallen a few years ago to around 150. Hence some of the religious functions which in the Svetambara sect are carried out by monks, are undertaken among the Digambaras by religious 'ministers' (the word 'priests' would not be accurate) called bhattarakas. Nowadays, of course, with much greater opportunities for education for the laity, there are many distinguished lay scholars of Jain religion and practices, but the tradition of monastic scho Jain Education Intemational 2010_03 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 THE =Jain. larship is still strong. The ceremony of diksa or initiation as a monk or nun is a great step in the life of a religious Jain. The rituals are carried out with the greatest solemnity and frequently with much ceremony. The aspirant solemnly takes the five great vows of Non-violence, Truthfulness. Not taking that which is not given, Celibacy and Renunciation of possessions. The hair of the head is plucked out (as it is recorded was done by Mahavira). It is a lifetime commitment to a life which needs the greatest determination and strength of will but brings, it is certain, great rewards. Two Great Acharyas 1, Hemacandra Acharya 2, Vijay Vallabh Surishwarji HEMACANDRA ACHARYA Among the great scholars of medieval Jainism the name of Hemacandra stands out. It is recorded that he was born on the full moon night of the month of Kartika in the year Vikram Samvat 1145, that is 1089 AD. (The Vikram era, commencing 57 years before the Christian era is the commonest Indian reckoning of dates: the beginning of the year is not the same as the Western New Year so the Christian date is not always exactly 57 years before the V.S. one). His father was a well-to-do businessman of Dhandhuka, a small town near Ahmedabad in Gujarat, of the Srimodh caste. (Of course a monk abandons these family labels when he enters the Order but Hemacandra's background is of historical interest). There are various stories about his entering the monastic life, 2010_03 which occurred when he was a small child, perhaps no more than four years old, though more probably when he was a few years older. As so often happens with the famous, the details of their earlier life before fame reached them can be rather shadowy and often pious biographers can add imaginary accounts, often forecasting future distinction for a child who would have been far too young to show signs of it. Although regarded unfavourably nowadays, initiation in childhood into the monastic order was commonly practised then, and indeed up to recent times. Strictly speaking, no child is permitted to join the Order until the age of eight: the date 1098 for the young boy Cangadeva's (his original name) initiation, given in one of the (rather scanty) sources for his early life, seems probable. Cangadeva's mother was a Jain though his father probably was not: at any rate, it is recorded that his father was very hesitant about giving permission for his son to become a monk. The monk's guru was called Devacandra, of the Purnatalla Gaccha. Hemacandra's original monastic name was Somacandra but it was the custom for a monk to be given a new name on achieving the monastic status of Suri, a monastic leader, This happened when Hemacandra was 21. We have very little futher information about his early years, though he seems to have spent much of his time at Cambay and after his early years in the Order he did not. travel outside Gujarat. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jäin At some stage, probably when he was accounts agree that he did forbid still in his twenties, Hemacandra went drinking, gambling and the slaughter of to the capital of Gujarat, Anahillapura. animals, though how effectively is open Gujarat at that time was an important to question. He also built numerous kingdom, and the king, Jayasimha Sid- Jain temples, though none can be dharaja, of the Caulukya dynasty, was indentified today. Kumarapala died an energetic and successful ruler. He very soon after Hemacandra and royal was not a Jain, but a worshipper of Siva, favour for the Jains declined thereafter. however he made his court a centre for Hemacandra lived to the age of 84, teachers of various sects. The sources dying in 1173 AD. are not agreed on the occasion for the Hemacandra's scholarship was formidfirst meeting between Hemacandra able and wide-ranging encompassing and Jayasimha, but the monk soon grammer, lexicography, philosophy acquired a position of influence with and history. Many of his students the king. achieved distinction in their own right. King Jayasimha died in 1143 AD after a Many Indian scholars distinguished very long reign. He was succeeded by themselves in the study of Sanskrit his great-nephew, Kumarapala, after a grammer, certainly the most famous, lot of political in-fighting, for Jayasimha and one of the earliest being Panini. was childless. There are stories that Soon after his first association with when Kumarapala had to flee from King Jayasimha, and at the king's repersecution during his predecessor's quest, Hemacandra wrote the Siddhareign, he was helped by Hemacandra, Hema-Sabdanusasana, not by any who foretold Kumarapala's future means an original work but in its clarity greatness. Whatever the truth of these and arrangement well-deserving its accounts, Hemacandra acquired con- reputation as probably the best gramsiderable influence over the new king, mer written in the medieval period. so considerable, indeed that Jayasimha The eighth chapter deals with Prakrit was 'converted' to the Jain religion and Apabhramsa, the rest is concerned There are various accounts in the with Sanskrit. Hemecandra himself sources of the king's conversion, none wrote both in Sanskrit and Prakrit, as of them wholly convincing. It seems well as Apabhramsa. (The article on possible that the year VS 1216 (1159 Jain Literature in this issue of THE AD) was the year when Kumarapala JAIN gives some details of these lanembraced Jainism, and with Hemecan- guages.) Curiously enough, although dra as his mentor he tried to rule his the eighth chapter of Hemacandra's kingdom in accord with the principles grammer deals with five Prakrit lanof Jainism. However he did not totally guages, there is only a brief reference abandon the religion of Siva in which to Ardhamagadhi, the language of the he had been brought up, but the Svetambara canonical works. Hema 2010_03 nternational 2010_03 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lain candra also wrote a commentary on his Europe is planning appropriate comgrammatical work. two versions of memoration of this very great man. which are known today. VIJAY VALLABH SURISHWARJI Hemacandra's interest in linguistic Monks (and nuns) play an important matters is futher demonstrated by his role in Jainism. Whilst a man will lexicographical works, a dictionary of usually become a sadhu or muni (the nouns, a botanical dictionary, a diction commonly used words for a monk) out ary of Prakrit or provincial words and a of a yearning for his own spritiual collection of words having more than progress, seeking the teaching and one meaning. His work on Sanskrit help of an admired guru (teacher or poetics is also important, though in master), this will often not preclude an this, as indeed is true of most scholars, active life of teaching, writing and he can be seen as standing on the preaching for the benefit of the whole shoulders of his predecessors. Of more Jain community (samgha). This is an purely Jain interest, is his very lengthy account of the life and work of a work giving the legendary biographies leading monk, or Acharya, and a triof the 63 great figures who are tradi bute to him by one who benefitted tionally seen as being the leaders of from one of the institutions which he the current cycle of world history, wes instrumental in establishing.) commencing with the 24 Tirthankara, and the 12 world monarchs. They are a Among the great Jaina Acharyas of this favourite theme of Jain writers. He century, the late Vijay Vallabh Surishwrote hymns in praise of Mahavira, a warji enjoys a very prominent and valuable work of logic (only part of popular place. He was a favourite with which survives), and many other writ both the old and new generations of ings. Moral precepts appear in Hema the Jain laity. The key to his popularity candra's Yogasastra. lay in his earnest desire to see that the laity was helped spiritually and otherThis short article does not attempt to wise. He led the austere life of a Jain cover the whole range of Hemacandra's sadhu (monk) carrying out all the inworks, nor his influence on later scho junctions prescribed by the scriptures. larship. The name given to him, Kali Thus the orthodox mind saw nothing in him that would discredit him but at the kala sarvajna, means the Omniscient of the Kali Age (the present era). It same time, he talked and preached in indicates the esteem in which he was, support of various welfare activities for and is, held, not only in Jain circles but the betterment of the Jain samgha. For by Indian scholars in general. Next more than half a century, he carried on year, 1989, sees the nine hundredth a crusade in his inimitable way for the anniversary of his birth and this will be uplift of his followers. widely celebrated. Already Jain Samaj The flare for activities outside the 20 Jain Education Intemational 2010_03 ntemnational 2010_03 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ritualistic life of a Jain sadhu he inherited from his great Guru Atmaramji. Both seemed to believe that it was no use merely preaching religion to a samgha that was socially and psychologically not prepared to receive it. In practical economic terms, it meant first bread and butter, the wherewithal to get the same, and then religion. An understanding and a happy mind can alone absorb and live up to the tenets of Jaina philosophy and to create such a mind was the life-time work of this great Acharya. He was born in 1870 in a religiousminded Jain family at Baroda and was known as Chhagan. At the tender age of ten, he lost his parents. This shock changed his life and he passed most of the time in meditation and study of the scriptures. He was in quest of a true guru who could help in attaining perfect spiritual bliss and self-realisation. To his luck, he once heard a spritual discourse of Shri Atmaramji Maharaj (Vijayanand Suri). He was impressed by his knowledge, personality and speech. He became the disciple of Shri Atmaramji Maharaj and became a Jain sadhu at the age of 17. Within the first few years of his life as a monk he mastered the scriptures; got control over his mind through meditation and emerged as a scholar, a great saint and a social reformer, He got to grips with the situation and life of India at that time. It was the time of British RAJ, when values of Indian life ethical, spritual and cultural-were downgraded 2010_03 THE =Jain_ and importance was being given to physical possessions and so called luxurious ways of life. People were unhappy because of the lack of proper understanding and education. In his Ji JAIN ACHARYA SHREE VIJAY VALLABH SURISHWAR JI MAHARAJ last message his guru Shri Atmaramji Maharaj told him "Vallabh, I have been instrumental in establishing Jain temples, now you help in creating educational institutions". He dedicated his life to fulfill this message of his guru and tried to see that no Jain remains uneducated or hungry, and he established schools, colleges, vidhyalays and gurukuls (hostels). In the true tradition of a Jain sadhu, he moved on foot from place to place Punjab, Rajasthan, Gujarat, Maharastra and various other places. Mahavir Jain Vidhyalaya (with 7 branches at the moment) and Atmanand Jain College 21 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1din He was well respected by the Indian leaders and they used to come to him for blessings. He was the friend of the poor and downtrodden. Though he was an Acharya of Jains, he loved all human beings and at one big meeting in Bombay he said 'Neither | am a Jain or Sikh, nor Muslim or Hindu or Buddha; I am a human being devoted to follow the path of nonviolence and truth as shown by Bhagwan Mahavira'. At the age of 84 his soul left his human body and the Jains lost a great Acharya and the country a great social reformer. By Dr. Natubhai Shah JAIN LAYMAN AND LAYWOMAN and High School at Ambala (Punjab) are a few of the more important institu- tions which he was instrumental in establishing. These institutions have produced thousands of graduates, many of whom have reached high postions in various spheres. It may be worth mentioning that the founder president of Jain Samaj Europe and the General Secretary are both the products of Mahavir Jain Vidhyalaya, so is also the editor of the Gujarati Section of THE JAIN. He preached Maharvira's teachings in simple and effective language and told the masses that to achieve true happiness and peace, one should have amity. equanimity, integrity, honesty, goodness and tolerance towards all living beings. He believed that without changing the basic principles of Jainism, activities should be appropriate to the time and conditions for the welfare of the samaj. He believed in universal brotherhood unity of all the Jains and preached that all the Jains should unite under the banner of Mahavira and try to promote the message of non-violence and truth. He helped the welfare activities of mankind irrespective of caste and creed and his sermons were attended by Hindus, Muslims, Sikhs, Jains and Christians. He had tremendous love for India and was a true patriot. He wore khadi throughout his life and believed that religion, the samaj or the country cannot progress without independence. Many ancient Jain writings go into great detail as to the preferred pattern of daily life for the layman or woman. Written usually by monks in a more leisurely age, the daily routine they depict is often highly idealised and not easy to follow in actual practice. In modern days the speed and stress of daily life have made the ideal layman's daily routine still more difficult to achieve. In Europe and other places remote from India the problems are compoundes by isolation, often, from supportive Jain society, by distance from temples and other places of worship, by the absence of medicant teachers, and by many other factors. However, many do try to follow, as far as possible, the precepts of the old writings. For the pious Jain there is a guide to daily practice and, even if difficult in some circumstances, it is by no means impossible to follow, even in twentieth century Britain. Here is a summary outlining a typical day as envisaged by the serious practising lain. The shravak or shravika, layman or lay woman, should get up well before sunrise. The day 22 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ begins with the Panch Namaskara, the universal prayer of the Jains, a salutation to the enlightened souls (arihants), the liberated souls (siddhas), religious leaders (acharyas), religious teachers (updhyayas), and all the monks of the world. This, the Jain prayer par excellence, should be repeated seven times. A period of quiet recollection, samayika, follows if possible, contemplation of one's nature, one's place in the universe, perhaps of the holy places of Jainism, of the virtues of compassion, of non-violence, and like topics. Reflection on one's own shortcomings is enjoined. During this time, and for 48 minutes after sunrise, no food or drink is taken. (Forty-eight minutes, onethirtieth of a day, is a standard division of time.) The temple is the focal point of Jain daily life and any community of Jains in India will have its local temple. Oversea it is likely to be less convenient, though many families have a small shrine in the home. A morning visit to the temple is a part of daily life. The image is saluted and worshipped with incense and lights and other offerings. The visit to the temple may involve ceremoniously bathing the holy image. Rendering service to the mendicants is a meritorious act: after worship the Jain lay person will go to the monastic hall (upasraya), reverently greet the mendicants, receive their blessing and make provision for their needs. This may involve asking whether they need such things as food and water, clothes or permitted necessaries, medicines, books, writing materials and so on. The pious Jain returns home and now takes breakfast. Jain food is of course strictly vegetarian, and indeed long tradition excludes from the Jain diet certain foodstuffs believed to contain life to a particular degree, root vegetables, certain kinds of fruit and other things. The Jain may limit his or her intake of food, as a measure of austerity and self-control, or avoid the more tasty foods. On certain days in the month, and on certain annual dates, fasting is enjoined, either total or partial. 2010_03 THE gain__ The daily work of the individual's vocation should be commenced with a spiritual invocation such as the Panch Namaskara. Needless to say, the Jain should avoid earning money by any improper means, cheating or lying or taking advantage of another's weakness. Certain vocations which are held to involve the danger of harm, ahimsa, to living beings were traditionally forbidden to Jains. It is recommended that half one's income should be used for living expenses, a quarter should be saved for old age, sickness and other misfortunes, and the remaining quarter should be expended on charitable objects. The evening meal is taken before sunset so that there is no danger of tiny insects or other living beings sustaining harm in the cooking operations or the eating of food in the dark. The recommended time is 48 minutes before sunset at least. Afterwards there will be another visit to the temple for further worship. The moving ceremonies of arti and mangal deva, involving the waving of lights before the holy image, bring the day's worship to a close. Once again the devotee will examine his or her conscience. reflecting on any shortcomings, perhaps in the ritual of pratikramana, the solemn penitential ritual. Back at home again, the rest of the evening may pass in spiritual study or reading or listening to accounts of the great saints of the Jain faith. If one should wake during the night, the recitation of the Namaskar Mantra, the Panch Namaskara,will calm the mind and the opportunity may be taken for contemplation of holy subjects. Needless to say, this is an ideal picture. It takes no account of televison and the many other distractions of life today. It leaves very little time for social life or the many household duties or hobbies which everybody will expect to undertake. But as a guide to the devoted life it has some validity even in the modern world and does provide a routine which offers an escape from the cares of the world to something higher and calmer and better. 23 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHRIMAD RAJCHANDRA Shrimad Rajchandra had a short life, yet in that brief space of less than 34 years (1867-1901) he achieved much and left behind him the memory of a very great soul and an example which has inspired many to follow him. He was born in early November 1867 in a small seaport town or village called Vavania, lying on the northern coast of Kathiawar, or Saurashtra, now the western part of the state of Gujarat. In those days there were very many small princely states in Kathiawar, and Vavania was in the state of Morvi : the state capital, the town of Morvi, lay about 20 miles inland. Nowadays the sea has receded and Vavania has decayed, but in those days it was a prosperous enough place with a large Vanik, or trading, community. His parents, Rajivbhai and Devbai, were comfortably off, if not wealthy. Rajivbhai followed in the footsteps of his own father as a moneylender, and by hard work and shrewd business acumen he did well. The family belonged to the Dasa Srimali caste and whilst Rajivbhai adhered to the worship of Krishna, his wife was a Jain. Religious boundaries were not regarded as barriers to marriage and intermarriage between Hindus and Jains was by no means, uncommon. Raichand, or Rajchandra, was the second child and elder son. Various stories are told about Raichand's future destiny having been foretold to his mother, indeed miraculous events are attached to other phases of his life. He was a remarkably intelligent child, blessed with a prodigious memory : it is said that he covered the sevenyear school curriculum in two years. His formal education ended when he was eleven years old but he continued the study of Hindi, Sanskrit and Ardha-Magadhi (the language of the oldest Jain scriptures). His native language, of course, was Gujarati, and it was in that language that he wrote the letters and other writings which contained his teachings. He did also start to study English but does not seem to have progressed very far with it. During his late teens Shrimad gave evidence of his remarkable intellectual powers in contests or exhibitions in which he would carry on a considerable number of intellectual activities simultaneously, a game of chess, a game of cards, counting beads, counting strokes of a bell, and so on, to the number of even a hundred separate simultaneous feats of memory. (It is perhaps not quite correct to use the appellation 'Shrimad' for the youthful Raichand, but his followers were to call him thus in future and it is convenient to use it here). Whilst still in his teens Shrimad was writing regularly on religion and other topics. The age of twenty seems to have marked a watershed, for over the next few years he became convinced that he had a special calling to a spiritual life and he began to attract around himself a band of disciples. In parallel with his developing spiritual life, however, went the normal stages of the secular life. When he was 21 he married a wife, Zabak, and the first of his four children was born a year or so later. He left Kathiawar about this time for Bombay where he entered the jewellery business. He acquired considerable expertise in this field, and the business in which he was a partner operated on a large scale, with oversea connections with the Middle East and Britain. It is well-known that Shrimad Rajchandra had a considerable influence on Mahatma Gandhi. They first met soon after Gandhiji's return to India in 1891 after studying law in England. The younger lawyer was deeply impressed by Shrimad, who was only slightly older than him, and Mahatma Gandhi was later to record his impressions of Shrimad in his Autobiography. He noted Shrimad's wide knowledge of the sacred writings and his religious zeal, as well as his simple habits and carelessness about clothes. He remembered that Shrimad would always have some religious books on his desk to which he would turn in the intervals of business. After the initial contact they met only rarely, for Gandhiji left India shortly afterwards for South Africa, but they corresponded over the years and some letters survive. Perhaps the greatest result of the contact between Shrimad and Gandhiji was that at a period when Gandhi was uncertain of the direction of his faith (he was, perhaps, near conversion to Christianity) Shrimad gave him an anchor and a confirmation of the value of the Indian religious tradition. 24 Jain Education Intemational 2010_03 ation International 2010_03 For Privat Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lain Although actively and successfully engaged in business, Shrimad was increasingly being turned to by people seeking spiritual guidance and his many letters (some 800 are known) bear witness to his insight. But his letters show that he too was subject to doubt and uncertainty, and it was not until he reached his mid-twenties that his letters reveal a more settled mind. In his later years he would spend much of his time away from the stresses of the great city of Bombay, staying in various places in Gujarat, and, as well as his own closer associates or disciples, numbers of people would seek him out to hear him speak on spiritual matters. Inevitably, as a layman, he aroused some opposition among a section of the more orthodox Jains who were accustomed to the doctrinal leadership of the monks and tended to view with hesitation or suspicion a layman who assumed (however modestly) a position of spiritual leadership. This did become rather serious when a small group of half a dozen monks from the Sthanakvasi (nonimage worshipping) sect became followers of Shrimad and a good deal of tension arose between them and other members of their sect. There is no doubt that the life of a monk had attractions for Shrimad but he remained a layman to the end of his life. In his last two or three years he reduced his business commitments, giving more time to religion, practising meditation, fasting and austerities, and becoming a celibate (though within the married state, his wife was to survive him by twelve years : Mahatma Gandhi was to follow the same course). The austerities took their toll on his body. Although he was fit when a young man, he became thin to the point of emaciation : a well-known photograph of Shrimad, taken at this time, shows him sitting in a posture of meditation, his body reduced to a waif-like thinness, but his gaze keen yet placid. His health was failing and in spite of medical attention it became apparent that his life was nearing its end. He died at Rajkot on 9 April 1901 in his thirty-fourth year. Shrimad Rajchandra's memory and teachings are honoured today, not only by those who feel a special devotion to him and consider themselves to be in a particular way his followers, but also by many others. He does not fit easily into any category. Brought up in a home where Jainism and Vaishnavism were both practised, he turned to the Jain way of life. Yet he was frequently critical of the ritualism and fomalism which he saw as a departure from the message of Mahavira, as also of the sectarian divisions which had emerged over the centuries. Yet he was tolerant as well : in one letter he advised that any person who devoted his time to the orthodox rituals should not be encouraged to abandon them, but rather to devote an equal space of time to reading, meditation and hearing sermons. Once one of his desciples enquired of him how they should answer if asked what was their gaccha (sect or division) and what form of the ritual of penitence they followed. Shrimad replied 'We are Jains of the eternal sect and our only pratikramana (penitence) lies in retracing our steps from the path of sin... Shrimad left many writings in Gujarati, most of which were not published until after his death. The large collection of his letters has been published in book form : more than half of these were to three particularly close companions. The letters cover a side range of spiritual and ethical topics, giving guidance and help to his correspondents. Before he was 17 he had written a simple guide to the main principles of the Jain faith, aimed particularly at the young. Perhaps the best-known of his works is Atma-Siddhi, a fairly short poetical work, written in Gujarati in 1895. It was published after his death and has been translated into many languages. It centres on and expounds what may be seen as the fundamentals of Jain faith, (1) the soul exists, (2) it is eternal, (3) it is the doer of its own actions, (4) it enjoys the fruits of these actions, (5) there is Liberation, and (6) there is a means to achieving Liberation. The work is straightforward, easily understood, avoiding theological subtleties : it can be seen as a practical guide for the ordinary person. Shrimad Rajchandra wrote in the language of his home country, not in Sanskrit which was still the language of learned religious discourse. He expressed the truths which arose from his own spiritual life, and those who were close to him knew that they were in the presence of a great soul. Today, nearly a century after his death, the light of this great soul still burns bright. The information for this article has been taken from: Saryu R. Mehta and Bhogilal G. Sheth. Shrimad Rajchandra : a great seer. Agas, 1971. Digish Mehta. Shrimad Rajchandra: a life. Ahmedabad, 1978. J. L. Jaini The Self-Realisation, being the translation of Atma-Siddhi. 5th ed. Ahmedabad, 1978. 25 Jain Education Interational 2010_03 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 -jain Although Indian civilisation is very ancient its early history is still obscure. We know that four thousand years ago and more an advanced culture was present in the north, in the valley of the Indus. Excavations of two cities, Mohenjodaro and Harappa, have revealed to us some details, tantalisingly incomplete, of the material remains of the Indus valley civilisation. The lower walls of brick-built dwellings and some larger buildings have been uncovered by the archaeologists. Perhaps some were for religious use but we cannot yet be certain. The architecture, so far as the surviving remains can show, was functional and plain. If decorated at all, the decoration, perhaps of carved wood, has long since perished. We cannot look for the origins of Indian temple architecture in the utilitarian buildings of Mohenjodaro. THE TEMPLES OF INDIA The Indus valley civilisation came to an end carly in the second millennium BC as the nomadic Aryan tribes moved in from what is now Afghanistan and Baluchistan. Historical research is only very slowly uncovering the early story of India and our knowledge of the long ages before the seventh century BC is very patchy. If there were temples in this period they have long since vanished: made of wood or mud-brick they would not have survived the revages of time. Probably there were no temples: the daily rituals would be performed in a little sanctified place in the home. Communal or public sacrifices would take place in a sacred enclosure out of doors where the altar was set up according to the prescriptions in the sacred texts, and a temporary shelter for the participants erected. This was the period of the Vedas, the primary texts of Hinduism, which give details of the religious ceremonies but do not refer to temples. Indian religious architecture, if such we can call it at this stage, comes into focus around 250 BC with the emperor Asoka who made Buddhism the state religion all over his wide dominions, which took in most of the sub-continent except the extreme south. Asoka caused to be erected in various places tall stone pillars, sometimes fifty feet high. crowned by a Buddhist symbol: the triple lions and wheel of the law on the pillar at Sarnath have been taken as the state emblems of modern India. At about the same time the stupa, a hemispherical mound over a grave or over sacred relics came to be faced in stone and became, in various forms, a characteristic Buddhist monument wherever Buddhism spread. In India the stupa stood on a round or square base, it was faced with worked stone on a foundation of stone rubble. A mast at the top bore an umbrella-shaped finial. A stone railing with one or more entrance gates formed an enclosure around the stupa and steps led up to a circumambulatory processional path at a higher level. Some stupas were of great size, others were sufficiently small to be enclosed within a building or chaitya hall. The word 'chaitya' was occasionally used to designate 2010_03 a stupa but more generally can refer to a shrine or temple or any sacred place. Here we have something which can be looked upon recognisably as a temple. From around 200 BC temples cut into rock faces appear in various parts of India. The chaitya hall at Bhaja near Bombay dates from the first century BC: it is high-arched and is cut deep into the rock with a stupa carved from solid stone at the inner end. A still grander example is at Karli, also near Bombay. Constructed some two hundred years later, like the earlier one it has a line of columns on each side of the main hall separating it from side aisles: the columns are beautifully carved. JAY TALETI Cave temples continued to be constructed for over a thousand years. Perhaps the most famous of all are at Elura in Hyderabad. Here there are no fewer than thirty-four temples, chaitya halls and monastic quarters cut into the rock. The earliest are Buddhist but from the early sixth century AD some seventeen Hindu temples were constructed. Perhaps the most astonishing is the Kailasa temple which is carved from a solid mass of rock 276 feet long and a hundred feet high left standing after the hillside had been trenched on three sides around this rock mass. This incredible structure took a hundred years to complete. This is a unique example, the remaining temples, including five Jain ones, are true cave temples, cut into the rock of the hillside. The cave temples vary considerably in plan but basically consist of a large hall with a small shrine at the end Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE TEMPLES OF INDIA Satrunjay, the most holy place of pilgrimage for Jains, having more than 550 temples and shrines. On Satrunjay Hill, Gujarat. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain for the sacred image of the particular cult. Other smaller rooms may open off, or sometimes two wings give a cruciform plan. The five Jain temples are among the latest and probably were begun early in the ninth century AD. though the images could have been completed later. Each of the Jain temples has the basic plan of a main hall and shrine, with a few exceptions. Most notable amongst the exceptions is a temple in the caumukha tradition with four seated images in a central position facing the four directions. SHATRUNJAYA JAIN TIRTH PALITANA, GUJARAT - INDIA in the broader architectural features there is no major difference between the temples of the main branches of Hinduism, nor between those of the Hindus and the Jains. The distinctions become apparent only on examination of the images and other sculpture. In its fully developed form the temple is entered through a porch which leads into the main hall, the mukhashala or mandapa, a more or less spacious pillared area where the faithful can assemble for worship. Sometimes there may be side wings giving a cruciform plan. A vestibule, antarala, will connect the hall with the vimana, the sanctuary area within which is the garbha griha, the shrine containing the holy image. The vimana is usually continued upwards as a pyramidal or spire-shaped sikhara which may be of considerable height and which is often the dominant feature from the exterior view. Often an ambulatory way allows the worshipper to pass around the garbha griha and the image within. The Indian temple is essentially the house of God: the image in the garbha griha (which is frequently a small dark cell) is the focal point, the raison d'etre for the temple, its location clearly marked from outside by the high-rising sikhara tower. Whilst the architecture of the temple developed over the centuries, it developed within the broad framework of the rules of architecture laid down in the ancient traditional Vastusastra which formed the basic textbook for the architect and builder. The techniques of the Indian temple builder were simple. Arches and domes were constructed from horizontal overlapping slabs of stone kept in place by the weight of those above. Thus the Indian temple is weighty, resting solidly on the ground, not free and loose like the later Gothic cathedral in the West with precisely calculated stresses in its keystone arches and minimal columns and buttresses. The solidity of the Indian temple is concealed by its decorative treatment with its walls and columns, outside and in, often richly carved into a breathtaking splendor. The earliest Hindu temples which survive today do not date any earlier than 400 AD. Indian temples, both Hindu and Jain, are usually classified on the basis of their architectural style into two main groups. In the south the so-called Dravidian style developed on different lines from the nagara' or 'Indo-Aryan' style of the north. A third style is also identified, described as the 'intermediate style, or (from the ruling dynasty) the 'Chalukya' style, which flourished in the Deccan from the eleventh century AD. The term 'intermediate' is not completely satisfactory for the basic characteristics of this style were nearer to those of the southern temples than the northern, though with certain characteristics of plan and decoration which distinguish it. In particular the rich ornamentation of this style suggests the dominance of the sculptor rather than the architect. It is not possible to draw a firm line across the map between the different styles : although the Dravidian style is mainly confined to the southernmost fifth of the sub-continent there are some examples much farther north, whilst examples of the northern style may be seen in the south. the most noticeable difference between the northern and southern styles of temple architecture lies in the treatment of the sikhara tower. The northern temple commonly has the sugar-loaf shaped tower, tapering with gentle convex vertical curves to a rounded finial or cap stone at the top. Basically square in plan, such a tower can have smaller shorter versions of the same shape protruding from the sides, giving a star-shaped plan and, where there are several levels of these smaller elements, producing an elegant curved cone with vertical emphasis which leads the eye upwards. It has been suggested that the shape of this tower developed from an early shelter for an image the framework of which was made by setting four bamboo rods vertically in the ground and then bending and tying them together at the top. This derivation sounds fanciful but certainly the resultant form is very pleasing to the eye. 28 Jain Education Intemational 2010_03 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -join Over the main hall, the mukhashala, of the northern temple the roof may be flattened or pyramidal, or may perhaps have a low dome. In some examples two or three pyramidal roofs rise from the porch to the main hall and lead the eye up to the overtowering sikhara tower. FRONT VIEW-AJITNATHAJI TEMPLE TARANGA JAIN TIRTH GUJARAT - INDIA In the Dravidian style the tower rests on a square base and is pyramidal in form, commonly with two sides steeper than the others so that the top of the pyramid is a ridge, not a point. Marked horizontal emphasis is given by lines of ornament and figures repeated around the sides of the tower so that it seems to rise in a series of horizontal bands. The straight lines (although broken by ornament) of these towers are not so pleasing to the eye as the magnificently proportioned convex-sided towers of the northern style. It is probably safe to say that the finest gems of Indian temple architecture, whether Hindu or Jain, are in the northern style. Another characteristic of the southern temples is the development after around 1000 AD of magnificent gate towers to the temple enclosure, sometimes exceeding in size the sikhra itself. LCHER Temple building continues in India today. Families of hereditary temple architects still design temples on traditional lines. Indeed construction and endowment of temples has always been seen as a pious religious work: many of the finest examples, both Hindu and Jain, were built in relatively recent times. The Indian temple may be a tiny building or a vast edifice of cathedral-like proportions. It is highly stylised, traditional and conventional, but nonetheless usually beautiful. What does seem to be lacking is any really innovative modern style comparable with that of some of the more successful modern churches in the West. One thing we must not forget. The temple is not constructed as a museum piece, as a work of art pure and simple. It is the locus of the god whose image is found within the inner shrine. It is a religious building and its artistic qualities are there at the service of, and subsidiary to, its spiritual functions. in the temple. The building of temples is a highly meritorious act. In past times rulers, and more recently wealthy merchants and businessmen, have caused to be built the Jain temples which are an important feature of Indian religious architecture. In this they follow the example of Bharata, son of the first Tirthankara, Rsabha, who is traditionally said to have erected the first temple, dedicated to his father. Not only individuals but also a whole community may take the initiative in the construction of a temple. THE JAIN TEMPLE In the middle world of Jain cosmography is the continent of Nandisvaradvipa, the island of the gods. Here, according to Jain tradition, are situated the fifty-two eternal temples which figure frequently in Jain art as stylised buildings on a plaque or conventionally represented by fifty-two Jina images around a stone or metal pyramid. The temple is central to Jainsim and these representations indicate its importance as the building which houses the image of the Jina. Meditation on the Jina and reverence to the Jina image is a fundamental part of the religious life of the Jain: this may be before a small shrine in the home. or it may be Jain temples come within the wider tradition of Indian temple building and their architecture follows the style of the region and era in which they are built. The finest temples are found in those areas where the nagara or northern style of temple architecture was dominant. The Jain temples of the areas of the Dravidian style in the south are generally less splendid and simpler in concept than the most magnificent examples of more northern parts. The focus of the temple is the shrine or garbha griha in which the Jina image is placed. There will normally be space around the garbha griha for the circumambulation of the image in the rituals of worship. Above this the dome or spire (sikhara) will rise. Before the shrine there may be a vestibule and then the main hall. The exact layout may vary but basically the temple needs a hall where the worshippers may assemble and the shrine at one end. One variant found in some Jain temples is the caumukhu or caturmukha layout. An especially splendid example is the temple at Ranakpur dating from the fifteenth century AD. The shrine holds a grouping of four images (at Ranakpur they are of Rsabha, the first Tirthankara) facing the four directions. In the caumukha temple the group of images Jain Education Interational 2010_03 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 THE =Jain will be centrally situated facing towards four entrances to the temple. Sometimes, as at Ranakpur, the images are of the same Tirthankara, sometimes of different ones. Whilst Jain temples are often situated in towns and villages where they serve as places of worship for the local Jain community, many others are located at places associated with events in the lives of the twenty-four Tirthankara, or having other sacred associations. Often the sacred location, or tirtha, is on the top of a mountain or hill, frequently in a location of wild and secluded natural beauty. From the medieval period at least pilgrimage to these places has been an important feature of Jain piety. On some of these holy hills veritable temple cities have been erected containing hundreds of temples and smaller shrines, not laid out on any ordered plan but constructed wherever a level or potentially level space presents itself. With few exceptions the temples as they stand today date from the fifteenth century AD or later and most of the earlier ones have been reconstructed. Strong walls surround these aggregations of temples, and also the inner tuk or courts within which groups of shrines stand, a precaution against vandalism and destruction, perhaps, in earlier troubled times. One of the most famous temple cities is Satrunjaya, south of Palitana in Kathiawar, Gujarat, the place where the first Tirthankara achieved nirvana. The ridges of the two hills, two thousand feet above sea level, are crowded with an incredible collection of temples and shrines of very varied description and size. The holiest part of the mountain tops is occupied by the Sri Adisvara temple, a particularly ornate building dating from 1530 AD but situated on the site of a very much earlier temple dating from the tenth century and perhaps before. There is a fine caumukha temple dedicated to Rsabha, built in 1618, also on the site of an earlier one. The eastern entrance to the vimana, 2010_03 sanctuary, leads from the main hall, whilst the other three open through elegant two-storied porches into the courtyard. About a hundred miles away to the west, near the town of Junagadh, stands the notable collection of temples at Girnar. They are not so numerous as those at Satrunjaya but at least one, dedicated to Neminatha, the twenty-second Tirthankara, dates back before the thirteenth century. Very interesting and unusual is the Vastupala temple. An inscription claims that the wealthy ministers Vastupala and his brother Tejpala had erected a crore of temples in various places. Allowing for considerable exaggeration, the brothers were certainly very generous patrons of temple building and restoration in the thirteenth century. The Vastupala temple is unusual in having a central shrine leading from the east side of the main hall, dedicated to Mallinatha, whilst two further shrines on the north and the south sides of the hall contain massive representations of the sacred mountains Sumeru and Sametsikhara. Although the temples of Girnar, Satrunjaya and Mount Abu follow the style of the northern or nagara temples of the Hindus, they are built of marble which the wealthy Jain businessmen who founded many of them were able to afford. Moreover it was usual to establish a committee to see to the upkeep of the Jain temples so they are often kept in particularly good repair. Mount Abu, just on the Rajasthan side of the boundary with Gujarat, rather more than fifty miles west of Udaipur, is noted for the famous Delwara temples. One of the large temples there was founded by the brothers Vestupala and Tejpala mentioned above. The temple has a large outer hall or rangamandapa. To keep a wide space clear of pillars the low dome has pushed to the extreme the technique of constructing such a dome with overlapping stone slabs and the technique of support which has allowed the structure to stand for many centuries is something of a puzzle to modern architects. Mount Abu was already the site of a temple erected two hundred years earlier by Vimala Shah, a minister of the king of Gujarat. It is said that he built it as a penance for the blood shed when he was sent as a military commander to quell a rebellion. The outstanding feature of the Mount Abu temples is the extraordinary intricacy of the marble carving. Practically every surface and every structural detail is covered with figures and delicate tracery. Jainsim has made a considerable contribution to the architectural heritage of India, not only in the splendours of the great temple cities but also in countless other edifices, great and small throughout the length and breadth of the sub-continent. New temples, some of them very splendid, keeping to the traditional forms. are still being erected. Unhappily there are old temples in areas where Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Egain= the Jain population has declined which have fallen into decay. In a way, though, this shows that the Jain temple is a vital living institution, not simply an artistic museum piece. The temples of the great pilgrimage centres attract throngs of the devotees. But the smaller less well-known temples as well are centres for active religious life. it is right to beautify the edifice which houses the Jina image, as a sign of pious devotion and because the beauty of the surroundings can lead people to a spirit of religious worship. Some, it is true, prefer to worship in plain surroundings: they are, or should be, respected by those who prefer more elaborate outward forms. The object of Jain worship is not really confined within walls, but the temple, hallowed by the presence of the Jina image and by the prayers of devotees is a most important institution of the living faith of the Jains. ur THE IMAGES OF THE TEMPLE .W .. The Jain temple is sanctified by the presence of the Jina image. The image of the Tirthankara is the focus of worship by the faithful, approached with reverence, treated almost (but not quite) as a living god. An image which has undergone the ritual consecration is highly venerated and must receive daily worship and care. Such an image is a great responsibility for the guardians of the temple : if the services of a permanent pujari, a temple custodian, are not available the community must make arangements for the daily attention to the image, the ritual bathing, offerings and worship, and the arati ceremony of waving lights before it. riye YOUR TEET and the absence of a dot on the forehead, as well as the total nudity of many Jain images, distinguish these from the Buddha images with which they can sometimes be confused. Conventionally the ear-lobes are enlongated. the hair of the head is carved in close stylised curls. Only Rsabha, the first Tirthankara, is shown with pendent locks of hair : in an account of his renunciation he is said to have desisted from pulling out the last locks of hair on the intervention of a follower. The Jina image is most commonly depicted in a seated position. Usually the full lotus' (padmasana) posture is shown, the right foot on the left knee and the left foot on the right knee, the hands laid in the lap, right over left. The *half-lotus' posture with the right foot under, not over, the left knee is sometimes seen, more often with images from south India. Although, according to Jain tradition, twenty- one of the twenty-four Tirthankara achieved enlightenment in the standing posture of meditation (kayotsarga), this is not so frequently depicted in Jain iconography. Standing figures are, however, by no means rare : when shown standing the Jina figure is in a natural, rather relaxed, position, indicative of meditative detachment, with the feet slightly apart and the arms hanging by the sides. The sculptural convention makes the arms rather long and the shoulders (as with the seated figure) broad. The Digambara image is completely naked (in the tradition of Digambara monks): the Svetambara often show the Jina clothed in a simple garment and the image may be adorned with a crown and jewels. Usually, but not always, there is a diamond-shaped, four-petalled srivarsa symbol on the chest of the Jina image, this symbol The nineteenth Tirthankara, Mallinatha, is believed (though not by the Digambara) to have been a woman but this is rarely indicated in sculpture. Indeed the conventional representations of the twenty-four Tirthankara may usually only be distinguished by the accessory emblems and figures. Parsva, the twenty-third Tirthankara, has a canopy of seven hooded snakes, an allusion to the account of his having saved a snake from fire. As the immediate predecessor of Mahavira, though some two and a half centuries earlier, Parsva is one of the most commonly represented Tithankara in Jain Jain Education Interational 2010_03 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iconography. However, images of the seventh Tirthankara, Suparsva, also show a canopy of snakes (leading sometimes to wrong identification of ancient images). Suparsva's canopy has, however, one, five or nine snakes, not the seven which is the (almost) invariable number shading the head of Parsva. fourteen dreams of Mahavira's mother. The Kalpa Sutra has a beautiful description of her as she appeared in the dream, seated on a lotus. The lotus is a particular emblem of Laksmi. Clear identification of each several Tirthankara is provided by the distinctive emblem on the pedestal. There are a few variants in these : in one or two cases the Svetambara and Digambara traditions differ. The bull of Rsabha, the deer of Shantinath, Parsva's snake (appropriately) and Mahavira's lion, to give a few examples only, are accepted in both traditions. (The full list is conveniently available in Marett, Jainism Explained, page 84). Often depicted in Jain art and sculpture are the Panca Paramesthin, the five specially revered beings, the liberated soul, the enlightened soul, the religious teacher, the religious leader and the monk. They are commonly depicted as five seated figures in a group, as on the siddhacakra, a lotus-shaped disc or other representation which is venerated in Jain rituals. The Siddha, the liberated soul, has form but no material substance and is depicted as a blank outline or sometimes as an empty cut-out shape in a metal sheet. The Digambara especially, but also the Svetambara, pay great honour to Bahubali, the son of Rsabha who was the first Tirthankara. It is believed that Bahubali was the first individual to achieve total liberation in the present cycle of time. Although this is not universally accepted, his noble sancity ensures the respect of all Jains. He is shown, most notably in the great monolithic statue at Sravana Belgola, as standing in such deep meditation that plants are growing over his limbs unheeded. The Jina image will probably be placed in a more or less elaborate setting or shrine. It may be seated on a stylised lotus, supported by lions, escorted by elephants, protected by a carved triple umbrella. The dharmacakra, wheel of the law, flanked by two bulls or two deer, is often shown. Worshippers, musicians and attendants, depicted smaller than the main image, throng around. Each Jina may have his attendant Yaksa and Yaksini, male and female demigods, on either side, appointed by Indra, god of the heavens, to serve the Jina : they are sometimes explained as originating from the principal male and female disciples of the Tirthankara. Each Yaksa and Yaksini has his or her distinctive characteristics and emblems held in two or more hands. Ger Many other divine beings are depicted in the Jain temple but they are, of course, regarded as subsidiary to the Tirthankara. The outer wall of a temple may be adorned with the figures of the Dikpala, lords of the directions, east, south-east, south and so on, the last two governing the upper and lower regions respectively. The nine planets are given iconographic form and are usually depicted as a group, often over the entrance door of a Jain temple. They receive respect in certain Jain rituals. Particular regard is paid by the Jains to two Indian goddesses, Sarasvati, or Sruta-devi, the goddess of learning, and Laksmi, or Sri, the goddess of wealth. Jains have always placed emphasis on learning and Sarasvati is honoured on certain days with special devotions and fasting. She is depicted by the Svetambara riding on a swan, the Digambara show a peacock. It may seem at first a little incongruous that a religion of austerity should honour the Indian goddess of wealth. As a largely mercantile community the Jain laity have seen nothing improper in riches if properly applied and honestly acquired. Indeed the Jain temples and charitable foundations show the proper application of wealth. Laksmi is especially revered at Divali, the festival of Mahavira's nirvana. She appears as the fourth of the DA SE the images of a Jain temple are rich. varied and beautiful. However the simple figure of the Tirthankara is the prime focus of Jain worship. In spite of the austere simplicity of basic Jainism the worshipper's respect can wander 32 Jain Education Interational 2010_03 in Education Intermational 2010_03 Fo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meditation and came to Sravana Belgola from very early times. It is said that one of the many temples originated as early as the third century BC. nevertheless freely across the regions of the gods. But central to the worshipper's faith is faith in the Jina, as an example to be followed, not as a donor of gifts or a judge of merit and demerit, still less as the awesome bearer of divine retribution. In the final resort the individual has no external gods to grant him or her salvation but must strive onward by individual effort and self-cultivation. As they stand today the temples are of much later date. There are about thirty in all in the vicinity. The oldest is the Chamundaraya Basti named after the general who commissioned the carving of the great statue. There are inscriptions stating that he built the temple. It is a building of austere beauty, rectangular in plan. A porch leads into a pillared hall. Beyond that a vestibule contains figures of the Yaksa and Yaksini attendants of Neminatha, the twentysecond Tirthankara, and the statue of Neminatha is in the inner shrine. The three statues are in a later style and must have been placed in the temple at a later date. The Neminatha image has a solid and abiding air. There is a second-storey shrine with an image of Parsva. Externally SRAVANA BELGOLA AND ITS TEMPLES Probably the most famous Jain religious centre in the southern part of India is Sravana Belgola. Situated some sixty miles from Mysore in Karnataka, it is known for the great monolithic statue of Bahubali or Gommatesvara. Nearly fifty-seven feet high, this is the largest free-standing monolithic statue in the world and outstrips by fifteen feet another similar gigantic statue of Bahubali at Karkala. There is a third statue, thirty-five feet high, at Venur, also in Karnataka. The Sravana Belgola statue is by far the oldest having been consecrated in 981 AD, about four hundred and fifty years before the Karkala statue. The one at Venur dates from 1604 AD. Although both are fine examples of sculpture in the Jain iconographic tradition the two later images have never become so well-known as the oldest and largest of the three. All three represent their sainted subject standing in the kayotsarga posture of meditation with those slight distortions of the figure which are a familiar convention in Jain images, the elongated arms hanging loosely by the sides, the exaggerated breadth of the shoulders and the long pendent ear-lobes. The creepers which grew unheeded over the deeply meditating saint are represented as curling tendrils over his limbs, a slight rendering of the thicket of vegetation in which according to one version of the story, he was almost completely hidden. Sravana Belgola owes its present fame and its importance as a pilgrimage centre to this great statue but the religious significance of the site is far older than that. Traditionally Sravana Belgola was the place where Bhadrabahu, the last srutakeralin, one who knew all the fourteen purva of the Jain Scriptures by heart, settled some 2300 years ago in company with his disciple the great emperor Candragupta Maurya, and where both the emperor, according to the tradition, and his spiritual master ended their lives by sullekhana, the voluntary ritual death by refusal of food. Certainly Sravana Belgola was very early one of the major centres of South Indian Janism. The great acharya Kundakunda, details of whose life, and indeed his dates (perhaps second third or fourth century AD), are obscure, is associated with this place. It does appear that Jain ascetics found the tranquil atmosphere conducive to 33 Jain Education Intemational 2010_03 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain the plain lower walls with rectilinear emphasis contrast with a richly ornamented roofline and two-level rectangular tower. The Parsvanatha Basti dates from the twelfth century AD. Its rectangular lines, the walls broken by ornamented niches, with the roofline decorated but level, give it an austere grandeur. The standing image of the Tirthankara, with his sevenfold canopy of snakes, is fifteen feet tall. Outside is a tall manasthamba, a 'pillar of glory', of graceful proportions, a round column surmounted by a square platform with four niches holding images. This dates from the late seventeenth century AD. Many ancient writings, and modern ones too, describe the rituals of worship. The rituals put order and structure into worship, again focusing the devotions of the faithful. The beauty of the words and music, with the beauty of the image and its setting, inspitre in the devotee the beauty of religious faith and worship. hence worship should be performed with due and proper ceremony, with proper preparation and with full understanding. The first requirement for the devotions in the temple is purity. This is a rather vague word. What it means here is first of all actual physical cleanliness of the body and Whilst most temples house the image of one, or perhaps two or three, Tirthankara, the 'Chauvisa Tirthankara' images of all twenty-four form a feature of some. In the Bhandari Basti built by the king's treasurer in the midtwelfth century the garbha griha or shrine is long enough to house the twenty-four images in a single long line. The Sravana Belgola temples are on the whole simple in style and ornamention : only one or two have the lavish decoration which we see in the splendid Jain temples of the more northern parts of India. Perhaps the simplest of all the shrines is the small natural cave in which Bhadrabahu is said to have died : two carved footprints are traditionally believed to be those of Bhadrabahu. A cluster of temples of varying size, splendour and date is very charactertistic of Jain holy places. Although it is the colossal statue of Bahubali which attracts most attention at Sravana Belgola, enough has been said to indicate that the temples of this ancient holy site testify to the appeal of Sravana Belgola and to the faith of those who built them. Tour TEMPLE WORSHIP Worship is of two kinds. It can be worship in the presence of an image or alternatively worship of the God without any image. The latter is regarded as a higher form of worship but for most pwople it is valuable to have a physical representation of the God before their eyes. It focuses attention and the mind and spirit are immediately directed to the object of worship instead of wandering loosely around failing to centre in on the object and act of worship. Some deride this as mere idolatry but that is to mistake the whole nature of worship of a holy image. The lump of stone is not itself God but is a sacred symbol of the God. The Tirthankara or siddha is far beyond our reach, but, in a way difficult to explain in words, the Tirthankara is present in the holy image for the worship of the faithful. The focal point of the temple is the holy image of God and the temple is a place for the worship of the God. RANKAPUR JAIN TEMPLE (INDIA) clothes. One should bathe before worship and it is right to keep special clothes, simple and clean : a dhoti and scarf are ideal for a man, simple clothing for a woman. This is the exterior aspect of inner purity : bad, coarse, irrelevant thoughts should be kept away. The surroundings of the image should be kept clean and swept. The objects used in worship and offered before the God should be pure and fresh and good, purchased with money honestly earned. Lastly, the ceremonies of worship should not be interrupted or distracted by worldly affairs or cares. The process of formal worship may be summed up in ten groups of triple actions or considerations. First there is the triple utterance of the word 'nisihi. It symbolises the putting aside of former activities. On entering the temple one leaves outside activities behind, on approaching the 34 Jain Education Intemational 2010_03 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gáin We are grateful to AIR-INDIA inner shrine even the activities concerned with the outer temple are set aside. Thirdly, the word marks the completion of the physical acts of worship before the abstract worship or chaitya vandan begins. Second comes the triple circumambulation of the image from right to left. Third is the reverence to the image with folded hands and the words 'Namo Jinanam', with a deep bow and with complete obeisance. Then, as the fourth set of actions, come the three kinds of puja, anga puja with water, sandalwood paste and flowers, agra puja with incense, lights, the swastika symbol in rice grains, with sweets and with fruit, and bhava puja or chaitya vandan, worship with songs and prayers which follows the others. Then the fifth trio consests of contemplation during the puja on three stages of the Tirthankara's life, childhood, kingship and the ascetic life. Restraining the gaze from wandering in any of three directions away from the Jina image, and gently brushing tiny creatures to safety in threefold action, constitute the sixth and seventh. for Transporting the Images, Stained Glass Windows and other materials for The Jain Centre FREE OF CHARGE from BOMBAY to LONDON We sincerely Thank this great Air Line for their help Eighthly, during the prayers and hymns of the chaitya vandan three things should be borne in mind, to enunciate them clearly rather than rushing over them, whilst following the meaning with understanding, and keeping gaze and contemplation on the image. Three mudras, positions of the hands, are appropriate during the chaitya vandan, firstly the ten fingers folded in lotus form, secondly the hands hanging loosely whilst standing, and then the hands brought together, hollow, against the forehead. The tenth point for attention is that the chaitya vandan is followed with triple concentration of mind, voice, action. If the previous paragraphs are re-read it will be seen that the ordered tenfold sequence leads the worshipper through from entrance into the temple to reverence of the image. then into the ritual acts and offerings, and lastly into the prayers and hymns and to the conclusion of worship. Jain rituals can be very beautiful and very moving. The actions and words become familiar to the devotee so that the whole flows graciously from one stage to the next. Ritual can get mechanical, however, and it is necessary to keep the mind fixed on the object and purpose so that the familiar does not degenerate into the mindless repetition of sterile and token obeisance. We are grateful to Shipping Corporation of India for Transporting more than 250 Tons of Stone and Marble Carved Pillars, Dome, Ceilings, and other Temple materials FREE OF CHARGE from BOMBAY to UNITED KINGDOM The rituals, the ceremonies, the formal prayers and hymns lead the faithful onwardsin spiritual development. These are not the final stages of the spititual training. Beyond a certain stage the Jain will find that he or she has less and less need for external aids to devotion and worship will reach that higher level when the God is present in abstraction, not in physical image. This stage is not, yet, for everyone and the temple and its worship are there to help the aspirant onwards on the path. We sincerely appreciate the generosity of this Famous Shipping Corporation to promote Indian Culture 35 Jain Education Interational 2010_03 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAIN LITERATURE From very early times right up to the present century the scholarly language of India has been Sanskrit. As the language of serious communication it has long occupied a position similar to that of Latin in Western Europe, indeed there was a serious proposal that Sanskrit should become the official language of the Republic of India, updated, doubtless, with modern technical and other vocabulary. Closely related to Sanskrit were the ancient languages spoken by the general populace of northern India: these are known as Prakrit languages. The early Buddist writings are in one such Prakrit, called Pali. The early Jain scriptures are in the Prakrit which Mahavira is presumed to have spoken, Ardhamagadhi. In pious Jain belief Ardhamagadhi was the original language from which all others descended, and was understood by all the creatures to whom Mahavira preached. The earliest religious texts of Jainism, those which make up the accepted canon of the Svetambaras, were originally transmitted orally and were not written down until many centuries after their compilation. The Svetambara tradition is that the canonical works were preserved in the memory of the monks for many generations, being handed on by word of mouth in the Jain community. There came a time when there was danger that the holy scriptures would be forgotten. Accordingly a large council of monks was held at Pataliputra (Modern Patna, in Bihar) to collect all the scriptures and preserve the authentic text. The date of the council at Pateliputra cannot be determined with historical accuracy: if it was indeed, as tradition holds, some 160 years after Mahavira's nirvana, that would place it in the early fourth century BC. Modern critics, however, are fairly confident that at least parts of the ancient texts are of later date. At any rate, tradition holds that the 12 texts known as the Anga texts were set in order at this council. The Digambaras do not accept this tradition: they believe that the original 12 Anga texts have long been lost and they revere a different collection of sacred scriptures. Leaving these problems aside, there is no doubt that the texts as they exist today are of very ancient origin. Although oral transmission long remained the norm, it is probable that some texts at least were written down by the first century AD. Setting in order, and preserving the canon was not by any means a short simple process: two more councils were held, at Mathura and at Valabhi (in modern Saurashtra), before the final council, also at Valabhi, took on the task of producing a definitive written collection of the old texts, and it is believed that this collection was the same as the Svetambara canon as it exists today. The recension of the canon in the fifth century AD marked the end of the use of Ardhamagadhi as a language of literary composition and Jain writers thereafter turned to writing in Sanskrit or in the languages which were current by then. Much of the earlier noncanonical literature of the Jains is in the regional Prakrits: the relationship of these to Ardhamagadhi and to the later languages is too complicated for consideration here. Suffice it to mention Maharastri, a western form of Prakrit, which is used widely by the Svetambara writers in the version known by scholars as Jain Maharastri, and Jain Sauraseni, a dialect from the central regions, used by Digambara writers. From around the seventh centure AD a literary form of Prakrit developed, Apabhramsa, and Jain writers wrote extensively in this language. Apabhramsa came to connote the literary form of the speech of the provincial cultured classes. 36 Jain Education Intemational 2010_03 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ By the twelfth century AD it had contents of the Angas. Needless become crystallised as a to say, this is only a very sketchy classical literary language rather summary. Extensive than a spoken varnacular as the commentaries have been various modern northern Indian written by later writers on these languages, Hindi, Gujarati and texts, described as curni, others, developed out of nijjutti, bhasa, as well as various Apabhramsa and began other explanatory writings. One gradually to assume their difficulty is that the names of modern forms. Once again, Jain these scriptures take various writers are found writing in different forms, as the title may these languages, and, of course, be given in Sanskrit or Prakrit. the output of Jain writings in Problems of Romanisation of Hindi, Gujarati and other Indian languages add to the modern Indian languages is complications. Modern critical considerable at the present day. scholarship. Jain and non-Jain However, we must not get the (including the work of European impression that Jain literature scholars), has done much to was composed solely in the less elucidate the process of learned Prakrits and vernacular compilation of these texts, tongues. The literary language, without detracting from their the language of scholarship par religious importance, and has excellence in India, was shown that they are generally Sanskrit, and Jain scholars wrote made up of various sections extensively in this language. brought into order and put Sanskrit writings by Jain authors together in many cases a are of great importance and by considerable time after they the eighth century AD Jain were originally produced. Here, Sanskrit works were being then, are the eleven surviving written in both the north and angas. They are, of course, in south of India. the Ardhamagadhi Prakrit, and Collectively the canonical they were transmitted for many works recognised as such by the centuries in manuscripts written Svetambaras are known as on palm leaf strips often held Agama. The number of these together by cords. When paper texts is not quite fixed but is came into use the same oblong taken by most as 45 (though the shape was retained, and this, Sthanakvasi, the non-image indeed, continued in modern worshipping sect, recognises printed editions. Many of these only 32). The oldest texts are the have been translated into Angas, believed to have been European languages, especially originally 12, but only I survive. German and English, though the The word anga means a limb, translated versions are not that is a part of the canon. The always easy to come by. remaining 34 texts are called 1. ACARANGA This is certainly Angbahya, they are regarded as one of the oldest texts, subsidiary to the Anga though it was not all collection. There are 12 Upanga composed at the same time. texts which parallel the 12 The contents are varied. Angas. Then there are 10 dealing with, amongst other Prakirnas, six Chedasutras four matters, ahimsa, the life of Mula sutras, and two Mahavira, and rules for the Chulikasutras. conduct of monks. Much Let us now look at the incidental detail of life in early India may be found in the text. 2. SUTRAKRTANGA This anga contains much detail on non-Jain philosophical systems. Like other texts it contains a variety of material: the different forms of life are described in one section, the hells and their tortures in another. 3. STHANANGA is concerned not with the teachings of Mahavira but with a miscellaneous collection of matters arranged in categories. 4. SAMAVAYANGA(probably one of the latest) is similar. VYAKHYAPRAJNAPTI The most important anga, this gives a wide-ranging survey of the teachings of Mahavira, largely in the form of answers to questions given by Mahavira to his close disciple Gautam a Indrabhuti. There is a great deal of incidental information on society and political history near the time of Mahavira. The life of Gosala, leader of the Ajivikas, is given. (The Ajivikas were a rival religious group arising around the time of Mahavira and the Buddha, and surviving at least to the twelfth century AD.) 6. NAYADHAMMAKAHAO is more readable than many Jain scriptures as it contains a lot of improving stories. For example, Mahavira expounds the virtue of patience by telling how, as an elephant in a previous incarnation, he patiently protected a hare beneath his uplifted foot. 7. UPASAKADASA Ten (dasa) accounts of pious layman in Mahavira's time. 37 Jain Education Intemational 2010_03 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Join 8. ANTAKRDDASA Various narratives, grouped partly in tens, and referring in many cases to the time of the twenty-second Tirthankara, Aristanemi, said to have been the contemporary of Krsna. 9. ANUTTAROPAPATIKADASA Also in ten parts: two only are of real interest and originality, these concern persons reborn in the highest heavens. 10. PRASNAVYAKARANA The titles of the two parts of this work are Asvara (inflow of karma) and Samvara (cessation of inflow). The five great sins and the five great renunciations appear, together with much information on social life of ancient times, crime and punishment and other topics. 11. VIPAKASRUTA Two groups of ten quite readable stories illustrating the consequences of karma, respectively evil and good. (12 the twelfth anga has been lost.) Anga-Magadha. Various other topics are dealt with in the second part of the text, mainly in the form of replies by Mahavira to questions by his disciple Gautama on subjects such as reincarnation and Moksha. 2. RAJAPRASNIYA Much of this work consists of a dialogue between a monk, Kesi, who is a follower of the twentythird Tirthankara, Parsva, and a king, Paesi by name, and it includes a discussion on the nature of the soul. 3. JIVAJIVABHIGAMA gives a detailed classification, in the manner beloved of Jain scholars, of the different categories of animate beings, that is beings having a soul, jiva. 4. PRAJNAPANA The longest of the upangas, written by, or at least based on the work of, one Arya Syama. It is a methodical collection, in question and answer form, of definitions or categories relating to a wide variety of subjects, eg. living and nonliving things speech, passions, karma,and many others. 5. SURYAPRAJNAPTI starts in questions and answer form (but does not continue in this style). Once again, Gautama and Mahavira are the speakers. It is a treatise on astronomy, dealing with the sun, moon, and stars. 6. JAMBUDVIPAPRAJNAPTIA description of the geography of Jambudvipa, the inhabited central part of the universe. 7. CANDRAPRAJNAPTI This Upanga repeats (with minor variants) the latter part of the Suryaprajnapti (above). dealing with the moon and stars. 8. NIRAYAVALIKA forms, with the four following Upangas, a single work in five parts. These contain various accounts, sometimes repetitive, of the lives and reincarnations of various people. The hells and heavens of Jain belief are mentioned, and there are references to historical events. The four remaining parts of this composite work, the last four Upangas, are as follows: 9. KALPAVATAMSIKA 10. PUSPIKA 11. PUSPACULIKA 12. VRSNIDASA The number of the predominantly metrical, compositions comprising the Prakirnas is not exactly settled, but is generally taken as ten. The name signifies 'scattered pieces' or 'miscellaneous' and these works give the impression of hasty compilation. The subject matter is very varied. Apart from ritual hymns, much of this collection is devoted to the preparation for holy death and to various aspects of monastic life and discipline. 1. CATUHSARANA is concerned with seeking protection with the enlightened ones, the liberated souls, the mendicants, and the religious doctrine (dharma). four refuges in all. 2. ATURAPRATYAKHYANA Renunciation of evil by the sick in preparation of death. 3. BHAKTAPARIJNA Ritual on giving up food. 4. SAMSTARA Regarding the rituals and preparation for the death bed. 5. TANDULAVAITALIKA A collection of varied material in prose and metre concerning, for example, the The next section of the Svetambara canon comprises the texts know as Upangas. Although these, like the Angas are 12 in number, there is no correspondence between the two sets of texts. As with the Angas, numerous commentaries on the Upangas have been written by Jain scholars through the centuries. 1. AUPAPATIKA This is probably the most important work in this group. There is a description of the visit of Mahavira to the vicinity of the town of Campa where he delivered a sermon before the king Kunika Ajatasatru, ruler of 38 Jain Education Interational 2010_03 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duration of life, a discussion stories, making it more Mulasutras. Actually only three on physiology between readable. survive today though Mahavira and Gautama, 3. VYAVAHARA This also sometimes another text is measures of capacity and contains rules for monks and brought in to make up the time. nuns and it is similar to the number to four. 6. CANDRAVEDHYAKA Brihatkalpa (below). It is Various questions relating to ascribed to Badrabahu. 1. UTTARADHYANA This is monastic discipline and 4. DASASRUTASKANDHA (or traditionally described as education, and to dying. ACARADASAH) contains lists the last sermon of Mahavira 7. DEVENDRASTAVA concerns of monastic transgressions before he achieved moksa. heavenly kings and praise of as well as the required However in its present form Mahavira. qualities of a monastic modern scholars believe it 8. GANITAVIDYA Propitious leader and other matters of to be a composite work dates and omens for monastic life. The Kalpa containing subject matter of monastic life. Sutra forms part of this various dates. Nevertheless 9. MAHAPRATYAKHYANA The Chedasutra. it is a very important and great renunciation at the BRIHATKALPA Another work well-known text. The time of death. detailing rules for monks and contents are concerned with 10. VIRASATVA Praise of nuns. One interesting point is various topics. Matters Mahavira that the geographical limits discussed include beyond which monks should not temptations, chastity. daily The six surviving Chedasutras travel are mentioned: these duties, austerities, and (one other has been lost) are exclude the further western and nature of karma, and other concerned with monastic life southern parts of India, subjects. and rules. The Buddhists have a suggesting that the work was 2. DASAVAIKALIKA The rather similar collection dealing, composed at a time before meaning of the title is 'Ten like the Jain collection, with the Jainism had spread that far (lectures going) beyond minutiae of the life of a monk, beyond its original homelands. (prescribed study hours)'. and making, it must be The chapters deal admitted, rather difficult (PANCAKALPA This work does alternately with monastic reading. However, included in not survive in its original form life in detail, and monastic one of the Chedasutras are the and the present text under this life in general, the former rules for a monk's conduct in the name is apparently a much being the odd-numbered rainy season. This section has younger work. Details of the lectures, and the latter the been combined with a set of original Pancakalpa may be even-numbered. biographies of the Tirthankaras, deduced from references in 3 AVASYAKA Another very and lists of religious leaders, to other works.) important work, loosely form a separate work, probably 6. JITAKALPASUTRA This text, constructed around the six the best-known and loved compiled by Jinabhadra, is essential daily formulae of religious text of the Svetambara often regarded as a recitation, with a lengthy Jains, the Kalpa Sutra. A Chedasutra, making the introduction which appears separate article later in this number up to six (if the to have been intended to issue deals with this text in missing Pancakalpa is introduce a longer work of more detail excluded). It deals with ten which the present text is the 1. NISITHA Deals with kinds of punishment. earlier part. monastic transgressions and (The fourth Mulasutra has been punishments. Contains The Angabahya texts (those lost.) much incidental information outside the Angas) are on the social and cultural life frequently arranged according There are two other texts, not of early India. The longest of to the decreasing number of always regarded as canonical. the Chedasutras. texts in the various groups These are sometimes called the 2. MAHANISITHA Related to (though this order is not Chulika sutra (meaning the Nisitha: this text inflexible). Hence, after six 'Appendix'), but commonly they contains some interesting Chedasutras we pass on to four are listed separately without 39 Jain Education Interational 2010_03 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Join any collective title. 1. NANDISUTRA In this text there is a study of cognition and a survey of the other texts of the Svetambara canon, together with other miscellaneous material. 2. ANUYOGAD VARA ('Investigations'). Like the Nandisutra this work contains summaries of the other canonical works and other matters of Jain belief. Finally, before leaving the Svetambara canonical works, mention may be made of the 14 Purvas. These are now lost, though references in other works give us an idea of the contents which included much early Jain belief on the nature of the universe and of the soul. They are believed to have formed the twelfth Anga (now lost). THE SAMAYASARA OF KUNDA-KUNDA The author of the SAMAYASARA, attributed to one Kunda-kunda, is an obscure figure. This work is one of a number of texts written in a Prakrit language known as Jain Sauraseni and said to be written by the same author. (The Prakrits were based on the popular speech of their time are contrased with the more formal Sanskrit.) However it is nowadays accepted that they cannot all be by the same writer. Even the date of Kundakunda is a matter for dispute by scholars: there are some biographical details available but they are so late as to be unreliable. Probably he lived and wrote in south India around the first century BC or the first century AD. His works, and perhaps particularly the Samayasara, have been widely read and studied. They have been translated into several Indian liberation and moksa. languages, and some of them The Samayasara is easy to (including the Samayasara) into read, at least in the English English. They have attracted translation, and the reasons for many traditional commentators its success are clear. It describes of whom one very important was simply and basically the Amrtacandra around 1000 AD, processes by which we are who wrote in Sanskrit. A bound by the effects of our commentary in Kannada (a actions and attitudes, and the major south Indian language) path of understanding and selfwas written by Balacandra about control which can lead us to our the thirteenth century AD. full potentiality, unfettered by An edition of the Samayasara the things of the world. with English translation and with an English commentary (largely (Reprinted from The Jain, July 1983) based on Amrtacandra) and introduction by the late THE LOST PURVA TEXTS Professor A. Chakravarti, of Madras, was published by The sacred scriptures of the Bharatiya Jnanapith, Delhi Jains are of great antiquity. (second edition 1971). Inevitably, with writings of great Samaya means "self" and is age there is a lot of dispute used in the same sense as amongst scholars about their "atman" in Hindu philosophy. It age, their authorship and of can be very loosely rendered course their authenticity. With "soul". Professor Chakravarty in books which may have been his lengthy introduction deals originally compiled over two with the concept of the Self in thousand years ago it can be many Western and Indian very difficult to know whether schools of thought. the text which we have today is After a sentence of homage to a faithful copy of the ancient the Siddhas, the liberated souls, version. Even if we have a very the Samayasara commences by early manuscript, saya pointing the difference between thousand years old, that is still that jiva (or individual soul) many centuries after the which rests on the "three jewels" compilation of the original work. of Right Conduct, Faith and in that time all sorts of changes Knowledge, which pure soul is could have been made, pieces the real Self, in contrast to that added or taken out, mistakes which is contaminated by the made in copying and so on. material of karma. Jains see Indeed these difficulties have karma as a sort of cloud of dust led some Jain scholars to be which clouds over the blissful very cautious about the all-knowing qualities of the pure authenticity of writings which soul). This is the basic message are accepted by others: by and of the Samayasara and in the large the Digambara are not subsequent chapters it is fully happy about the scriptures of developed. The true Self is the Svetambara as they exist pure. However emotional states today. such as attachment to things, Some people are afraid to lead to the bondage of karma, apply scholarly research and The realisation of one's true criticism to their sacred writings: nature leads to repentance and it is quite natural to be upset at renunciation and eventually to the possibility that scholars will 40 Jain Education Intemational 2010_03 2010_03 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain come to conclusions which are different from the traditional views. This is true of other religions as well as Jainism. When scholarly research began to be applied to the Christian Bible large numbers of more conservative Christians were upset by the results. But in fact, now that the fuss has died down and the conclusions of the experts have been shown to be generally right the fact that Christians know the way in which their sacred writings were compiled, which parts were added later, which are interdependent on each other or come from a common source, which can be regarded as genuine history and which are only edifying stories (but not necessarily less valuable for that), after this the value of the Bible has been strengthened not weakened. We must believe that there is no conflict between modern scientific research methods and true religion. This is a fact which should be particularly evident to Jains, whose religion is particularly well able to fit in with modern scientific world. One of the fascinating problems of Jain writing relates to the collection known as the PURVAS (also spelled PUWVAS). These were fourteen works which were believed to go back to the time of Parsva 250 years before Mahavira. They were passed down by word of mouth (none of the Jain 'writings' was actually written down until very many centuries later) until the middle of the fourth century BC. It is generally agreed by ancient writers that the great Jain leader Bhadrabahu was the last man to know all fourteen of the Purvas. After his time there were some people who knew parts of them but they too died without study of the ancient Jain passing on the texts to their literature is a very valuable successors. A few parts only work, difficult it is true, but seems to have been preserved ultimately very rewarding. in the memory of some monks and were passed on in the Reprinted from THE JAIN, December 1982.) Digambara tradition until they were finally put in the written THE TATTVARTHA SUTRA form around 200 AD. Of course quite a lot of material in the DATE, AUTHORSHIP AND Purvas has probably been IMPORTANCE incoporated in other writings. Like so many early Jain tests, the the twelfth work in the group or Tattvartha Sutra is difficult to Jain writings known as the date. The author, Umasvati, or ANGAS is believed to have Umasvami, is a shadowy figure included much of the Purvas, and scholars have suggested but unfortunately the twelfth various dates for his life. Some Anga have been largely lost Jain sources place him as early (though the other eleven have as the first century of the survived). the matter is quite Vikrama Samvat* (in European complicated and doubtless terms around the beginning of scholars of the future will have a the Christian era): Guerinot difficult but fascinating job (1926, p6l) suggests 44-85 AD. unravelling it. From other P.S. Jaini (1979, p81) dates him references, however, it is without comment to the second possible to get some idea of century AD in agreement with what the Purvas contained. many Digambara sources, On There seems to have been some the other hand, the fourth or material about the nature of the fifth century AD is accepted as universe as understood by jain probable by von thinkers in antiquity and with Glasenapp(1925, p106). this, of course, astronomy (and Not only his date but other its sister science-less information about Umasvati's acceptable nowadays- life is uncertain. Digambara astrology). The nature of karma tradition would put him as a seems to have been discussed student, or at least in the line of as well as the practice of yoga. succession of the famous south Indeed it seems possible that Indian scholar Kundakunda the Purvas were related to the (whose dates and life are wider body of very early Indian equally uncertain) whilst religious literature. It has been Svetambara and the Digambara argued that the Purvas claim Umasvati, or Umasvami, as preserved an important body of their own: there are naturally ancient ascetic literature which some differences between the is referred to in many other Svetambara and Digambara Indian writings. versions of the Tattvartha Sutra. One day perhaps researchers Modern scholars have been will have managed to unable to resolve this question: reconstruct the probable text of it may well be, as suggested by the Purvas. Perhaps in the great von Glasenapp (1925. p 106). Jain libraries of India there are that the division between the manuscripts which have not yet two sects had not yet hardened been fully studied but which will by Umasvati's time. According to help in this world. The scientific early commentators the 2010_03 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the application of results are mentioned in verse RELIGIOUS DECIPLINE IN THE consciousness, that is cognition, 22, whilst verse 38 states that TATTVARTHA SUTRA upayoga, as the defining certain authorities regard it as a While Chapters VI and VII deal characteristic. Souls fall into two 'substance'. with the negative side of the major categories, those which karmic processes, giving are still subject to the cycle of THE KARMIC PROCESS detailed analysis at a fairly birth and death (samsara) and it will be seen that the first five abstract level, Chapter VII and those which have achieved final chapters of the Tattvartha Sutra IX are largely concerned with liberation (moksa) (II.10). outline the nature of cognition the moral and disciplinary life of Chapter II then continues in and the Jain view of the the individual which can lead to detail with an analysis of the universe. The remaining five the halting and reversal of the different kinds of soul in chapters explain the karmic karmic inflow. There are five samsara, in other words of living process, wrong and right vrata, translated 'vows' or beings, their senses and types behaviour in their relation to 'restraints': when kept partially of body, transmigration and this process, and hence the path (by the lay person) they are birth and so on. to final liberation. In Chapters VI known as anuvrata, or when they Chapter III is a short chapter and Vill the inflow and binding involve total renunciation they of eighteen verses, describing of karma to the soul are are mahavrata. These are the very tersely the lower and discussed, Chapter IX takes up five main ethical principles of middle portions of the loka, or the reverse process, the Jainism. They are listed in the inhabited universe, and their stoppage of inflow and the first verse of Chapter VII, noninhabitants, according to Jain shedding of karma. Chapter VII violence, truthfulnes, nontradition. In the lower portion interposes a consideration of stealing, chastity and nonare the seven hells and the ethical behaviour, and the other acquisitiveness. They are briefly beings suffering there. The facet of the disciplined Jain life, defined in subsequent verses middle portion is the abode of austerity, links naturally with the and elaborated in verses 19 to humans and animals and subject matter in Chapter IX. 32. Verses 4 to 7 are a guide to consists of a series of concentric Inflow of karma to the soul is mental attitudes: one should continents and oceans. Like called asrava. It is the activity or regard violence, stealing and so Chapter III, Chapter IV is rather vibration of body, speech and on as detestable and nothing cryptic without the aid of a senses which brings about this but misery.. One should commentary: it lists the four inflow. This activity or vibration, cultivate friendship to all species of gods or heavenly as it affects the soul is called beings, pleasure for those beings who reside in the upper yoga (here given a specialised whose merits are superior to regions of the inhabited meaning). Chapter VI analyses one's own, compassion for those universe. the various types of karma and who are suffering and neutral From a consideration of jiva or the several actions and feeling towards the dull and soul, the Tattvartha Sutra moves emotions which cause their unteachable. One should reflect on in Chapter V to discuss ajiva inflow into the soul. The analysis on the nature of the world and or non-soul. The categories of is interesting for it brings an the body and view them with non-soul, according to the Jains, explanation of the complicated detachment. The householder, are matter (pudgala), space effects which previous actions like the homeless monk, may (akasa), time (kala), and the have in the life of the individual. observe the five restraints, principles of motion and rest This discussion continues in albeit in a reduced fashion. (dharma and adharma). The last Chapter VII where the causes of Certain supplementary two are concepts apparently bandha, binding of karma to the restraints for a fixed time, fasting unique to Jain philosophy. soul are given. They are the on certain days, foregoing There is some dispute as to absence of right faith, the failure bodily adornment or sleep, whether time is to included in to abstain from vicious acts, restraint on use of food, drink the 'substances' described as carelessness as to right and and other articles of daily use, non-soul: the Tattvartha Sutra is wrong behaviour, passion, and and donation of food and the ambivalent on this point. In activity. This leads on to like to worthy recipients. Lastly verse l kala is omitted from the complicated listing of the sub- there is sallekhana or the fast to list of ajiva substances but its types of karma. death. 43 Jain Education Interational 2010_03 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Jóin universe. Sukla-dhyana is possible only for a person highly spiritually advanced and versed in the sacred texts, indeed the highest levels of sukla-dhyana can be approached only by a kevalin, a person who has achieved omniscience. Ten stages of the process of nirjara, shedding of karma, are listed in verse 47, from the finding of right faith to complete enlightenment, whilst another listing on different principles of five stages of spiritual progress is found in the next two verses. The cessation of the inflow of Parisaha,discomforts to be karma is called samvara: it is overcome, tapa, penances achieved through seven forms of deliberately undertaken, are religious discipline detailed in both instrumental in teaching Chapter IX, restraint. restraint of the passions. watchfulness, rules of Twenty-two afflictions are listed righteousness, deep reflection, which the monk has to learn to endurance of afflictions, right endure, these are less conduct, and austerities. The applicable to the lay person. process of shedding the However the twelve penances accumulated karma is nirjara: or austerities, six external or austerities are also the means to bodily and six internal or nirjara. Each of these disciplines mental, apply both to the monk is defined and subdivided. or nun and to the lay man or Restraint (gupti) means woman. It is made clear (IX.3) restricting the activities (yoga) that austerities not only halt the of body. speech and senses, further inflow of karma to the avoiding what is not necessary. soul but also are instrumental in Watchfulness (samiti) is its the actual shedding of already complement, involving positive accumulated karma. caution in movement, speech, The Sanskrit word dhyana is procurement of necessaries, usually translated 'meditataion': handling and disposing of 'mental concentration' is things to avoid harm. another possible translation. The rules (dharma) of Meditation is discussed and righteousness are ten in analysed in veses 27 to 46 of number: they involve the Chapter IX. It involves fixing the qualities of forbearance, mind on one subject of thought humility, sincerity, absence of for a space of time up to one greed, truthfulnes, self-restraint, muhurta (one thirtieth of a day. austerity. renunciation, absence forty-eight minutes). It is of feelings of ownership possible only for someone with Deep reflection (anupreksa) the right bodily power. on the true nature of things as a Meditation can take various means of stopping the karmic forms, some of which are inflow involves reflection on the beneficial and lead to moksa transient nature of life, the whilst others are harmful. Thus, solitariness of the individual in concentration on acquisition of the cycle of birth and death, the an agreeable thing or getting rid nature of karmic inflow and of something unpleasant is cessation...Caritra, translated as harmful, so is constant reflection right conduct, in this context on violence, untruthfulness, describes the endeavour to theft, protection of possessions. remain steady in a state of Persons in the lower stages of spiritual purity. Its main spiritual life are susceptible to characteristic is samayika or these. In the higher gunasthana. equanimity, a term often used stages of spiritual development, for a period of quiet reflection the valuable forms of for the cultivation of equanimity meditation are practised daily by the pious possible Dharma-dhyana lain. A monk's initiation, with the concentration on the sacred promise of continued spiritual teachings, the elimination of purity, is a form of caritra as here defilements, the consequences defined of karma and the nature of the THE FINAL GOAL All this leads up to the final goal of the spiritual path. moksa or complete liberation of the soul. This is the subject matter of the tenth and final chapter of the Tattvartha Sutra. It is very short chapter, just seven verses, but it marks the culmination of the work. Indeed the Tattvartha Sutra. is sometimes called the Moksasastra, the Moksa scripture. The true nature of the soul includes, it must be remembered, total knowledge but until the final elimination of all karma this total knowledge is obscured and dimmed. The last and most powerful forms of karma ultimately succumb to nirjara, shedding off, and kevala. omniscience, appears. The complete destruction of all karma is called moksa: the liberated soul. by its natural unhindered motion, now rises upwards to the uppermost part of the universe. With verse 6 the Tattvartha Sutra reaches its culminating point. However the author cannot resist adding a further note (verse 7) listing twelve ways in which the souls achieving liberation may be classified Paul Marett Jain Education Intemational 2010_03 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain NOW - WAY - GOAL: EXTERIOR, INTERIOR, TRANSCENDENTAL There are three words: NOW - WAY - GOAL. NOW means what is the conditon of our soul right now? WAY means on what road or in what process do we find ourselves? GOAL means the ultimate resting place, a state of peace in which one feels completion, perfection and fulfillment. In this state there is no fight, no movement, no journey, no desire to go anywhere because one has reached the ultimate fulfillment. In the words of Bhagwan Mahavira, NOW -WAYGOAL are expressed as BAHIRATMAN ANTARATMAN - PARAMATMAN. ATMAN means SOUL. The three adjectives used to describe soul are: BHAIR, EXTERIOR; ANTAR, INTERIOR; PARAM, TRANSCENDENTAL. BHARIRATMAN describes our condition now. We are exterior souls. We are using our energy to get joy from the outside world through the senses. This we have to recognize. There is no need to pretend and say, "I am spiritual. I don't look for pleasures which come from sense objects". We may call ourselves spiritual, but still we are using energy on what to see, hear, speak, smell, eat and touch, and on how much to see, hear, speak, smell, eat and touch. This engages our brain which is connected with the senses. With the help of these senses, we are running the show of our day. The whole day we see how much we get from the world. That is our game. If you have satiated your senses, that day you are happy. If you don't get enough from the senses, that day you feel a vacuum, a kind of sadness. That is the condition of our soul; we are out. We are in BAHIRATMAN condition. There are two religious approaches to stop the processes of turning outward, to curb or reduce the desires, and to turn the soul inward. One comes from the West; another from the East, in particular from Bhagwan Mahavira. Both agree that in order to evolve, sense desires must be reduced and soul must become ANTARATMAN. The EASTERN APPROACH is to watch and meditate, see and understand. It is to see that the senses are not to be blamed. They are neutral. When you understand these two approaches, you will see how, through them, different feelings and attitudes towards the philosophy of soul are built in our life. Our five senses are nothing but doors. They let the outer world in and the inner world out. Through them, we see, hear, create and function. So, one approach is to blame the sense object in order to create disgust toward it. You use the eyes to see beauty, but you go on making it ugly with your blaming. Woman is a state in which some beauty is revealed but in order to bring yourself back from sense desire, you start blaming woman as the cause of temptation. Eve was made the cause for Adam's fall. Birth is considered evil because it is born from desire, and desire is not good. So, all of us are born from mistakes. As a result of this approach, you criticize everything; we let the inner world out. Life comes from inside feelings, from unity, but in this negative approach, there is no unity. 45 NON-VIOLENCE IN ACTION RELATIVITY IN THINKING Jain Education Interational 2010_03 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =Jain Anything you do with two ends pulling you in opposite directions may give you temporary pleasure, but it does not give you life. You will see the day you are unhappy, you may eat good food, but it will not turn into health. You have burned it up in the oil of worry. The whole process is caught up in fight. A person who is fighting is not free. Always his hands are caught up. Whom are you fighting? Your left hand wants to win over your right hand. You become exhausted. 46 On the other approach, you do not fight, you don't make an effort to give up. You choose something better. You transcend. When you go up a staircase and are about to take the sixth step, you don't kick back at the fifth step and say, "Oh, I am leaving the fifth step behind. I am going on to the sixth." When you go onto the sixth step, the fifth naturally goes. You do not fight it; you choose something better. ANTARATMAN means to find something better. When you find better, good is left behind. When you go to the best better is left. What is the process of turning inward? To see that the same doors which take you out have the power to bring you in. You have not to make two doors: one to go out and another to come in. It is a matter of changing your direction: facing this direction instead of that; turning inside instead of out. nature of these senses. When you turn inside, you start using your senses to see your inside world. As you see beauty in the sky, you see radiance in meditation. As you hear music outside, so you hear the soundless sound and the inner music within. Your whole approach changes because you are not fighting. You are not impatient either. You know, "It cannot be done overnight. Only I have to grow in my understanding". As you grow in your understanding, your outward approach becomes inward. 2010_03 PARAMATMAN is the GOAL. It is transcending both sides. There is no outside, no inside. It is "I am in myself. I am in my own light of awareness". The highest soul has reached its own state of peace. There is nothing to get, to win, or to achieve. If we keep our eyes on PARAMATMAN, our attachments, expectations and demands gradually fade away and we will feel that we are there without any fight or flight to experience the state of being which is LIGHT, LOVE AND PEACE. Otherwise, life will be competitive and a constant fight in which we live in turmoil and frustration. When we change and turn the senses inside, we go from BAHIRATMAN to ANTARATMAN. Eventually all duality ceases. What is felt is inside unity, fulfillment: the transcendent state of PARAMATMAN. BHAGWAN MAHAVIRA says, "Have SAMYAK DARSHAN! Watch! Don't fight!" Watch the by PUJYA SHREE CHITRABHANUJI May the sacred stream of amity flow forever in my heart may the Universe prosper, such is my cherished desire. May may heart sing with ecstasy at the sight of the virtuous And may my life be an offering at their feet. May my heart bleed at the sight of the wrethed, the cruel and irreligious And may tears of compassion flow from my eyes. May I always be there to show the path to the pathless wonderers of life. Yet if they should not hearken to me, may I bide in patience May the spirit of goodwill enter all our hearts May we all sing the chorus, the immortal song of human concord. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gáin= JAINISM AND THE W E S T E R N WORLD A Greek writer, Hesycnios, of the fifth century A.D. explains the Greek word gennoi as 'naked philolsophers'. This may be the earliest surviving written reference in the West to the Jains. However this indentification of gennoi with Jains is problematic and we should be wise not to take it as definite or even probable. The story of the contacts between Jainism and the Western world has still to be written and in this slight paper I do not propose to attempt the task. All I intend to do is say a little about Western knowledge of Jainism in the past and discuss briefly the growth of Western scholarship on Jainism as well as efforts by Jain scholars to make knowledge of their faith available to the West. I want briefly to relate Jainism to the Western religious tradition. Finally I shall say something about Jainism and the Western world in modern times, now that communities of emigrant Jains are established in Europe and America. There is a Jain tradition that Jain monks travelled as far West as modern Austria and there is nothing inherently improbable about this. Of course, the rule that Jain monks may travel only on foot meant that the extensive missionary work of Buddhist monks in other lands had no counterpart in Jainism which has remained until recently almost entirely confined to the Indian sub-continent. In medieval Europe religious toleration was unknown. It was believed that the one holy Catholic Church guarded the only route to salvation. Any person who challenged the beliefs of the Church not only put his own soul's future at risk but was also a source of infection, a cancer within the body of the Church which must be cured, or, as a last resort, cut out to prevent its spread. Nevertheless heretics did arise, and in some cases heretical movements attracted large numbers of followers and survived for relatively long periods before the forces of orthodoxy regained control. One such movement was the Cathar heresy which emerged in the twelfth contury, became powerful in the thirteenth and all but disappeared in the fourteenth. The religion of the Cathars derived from various sources : some of its most fundamental beliefs may be traceable back to Zoroastrianism, the religion of ancient Iran (represented now by the Parsis of India). However certain beliefs and practices of the Cathars show interesting parallels with Jain beliefs and practices. Firstly, the Cathar community was composed of a class of lay believers and a class of men and women known as the Perfect. To join the ranks of the Perfect a rigorous period of probation was necessary. Fasting and austerities were frequent and severe, diet was almost strictly vegetarian, avoiding not only meat and eggs but also dairy products (though not fish), complete celibacy was required. Can we not see parallels here with the Jain sadhu? The Perfect were held in great respect by the laity who bowed down three times on greeting them. Secondly, there was a belief, held by some (but not all) Cathars in the transmigration of the soul from one body to another, higher or lower according to one's merits, until rebirth in a body which became a Perfect could lead to release from the cycle of birth and death and the attainment of heaven. This is completely different from the Christian view of the soul's destiny but will be familiar to Jains. The most interesting parallel, however, is that between the Cathar practice of endura and Jain sallekhana. Like the Jain, the Cathar Perfect (or perhaps a lay person who had just undergone an initiation ritual), when old and infirm, would sometimes refuse food and drink and quietly compose himself or herself to religious thoughts until death supervened. Any connection between Catharism and Jainism must be speculative, in any case the differences are greater than the similarities. But it is strange to find what is, in effect, the rite of sallekhana transposed to Western Europe. The roots of Catharism have been traced to the Balkans and it is not totally fanciful to suggest that travellers, perhaps even Jain monks, provided a link which brought some Jain beliefs from India to Europe. Let us now move on many centuries. It appears that little or nothing was known in Europe about Jain Education Interational 2010_03 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the Jains until the late eighteenth century, although obviously Europeans in india must have come into contact with individual members of the Jain community. At the end of the eighteenth century a new spirit of inquiry into Asian civilisations in general is manifest in Europe, and perhaps particularly in England. The formation of the Asiatic Society of Bengal, precursor of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, exemplifies this, and it is in the journal of the Society, Asiatick Researches, in 1807, that we find the earliest substantial particulars in English of the Jains. These include three articles by Major Colin Mackenzie totalling twenty-six pages: (1) 'Account of the Jains, collected from a priest of this sect; at Mudgeri : translated by Cavelly Boria, Brahmen'; (2) 'Notices of the Jains, received from Charukirti Acharya, their chief pontiff at Belligola in Mysore'; and (3) Historical and legendary account of Belligola, communicated by the high priest at that station'. Belligola is obviously Sravana Belgola : Mudgeri (Mudigere) is also in Mysore state. Mackenzie had obtained his information at first hand. So also did Doctor F. Buchanan, whose journal during travels in the same place, of the Jains given to him by Pandita Acharya Swami, 'The Guru of the Jains'. H.T. Colebrooke, who also contributed an article, obtained his information from conversations with Jain priests as well as from books (some of which came from a prominent Jain who had lately converted to the worship of Vishnu and was discarding his Jain books). With the publication of these papers, Western study of Jainism got off to a good start. It was appreciated that Jainism was not just a Hindu sect, though it took longer to dispel the belief that it was a sect of Buddhism. In part this arose from a fallacious identification of Indrabhuti Gautama, Mahavir's ganadhara, with Gautama the Buddha, but of course there are sufficient similarities (in spite of fundamental differences) to mislead the casual observer. The fallacy of the common origin of Jainism and Buddhism was finally laid to rest by Hermann Jacobi, a great German scholar, in his introduction to his English translation of Jain sutras, published in the Sacred Books of the East series in 1884 (with a second volume in 1895). Although not the first published translations of Jain sacred books, Jacobi's work is a landmark in Jain studies on account of its scholarly standard and its publication in a widely accessible series. Most of the interest in Jainism in the nineteenth and early twentieth cetnuries stemmed from detached and serious scholarship, with German, and later in addition Italian, Indologists taking the lead. However this was also the era of most vigorous Christian missionary effort, and the study of Asian religions in general was often motivated by the desire to refute the beliefs of prospective converts. This does not mean that the missionaries were always unsympathetic. Mrs Sinclair Stevenson, whose book The Heart of Jainism, published in 1915, is still widely read, was clear that Jain beliefs were misguided, but she compares the teachings of Mahavira and Jesus who each proclaimed 'the beauty of poverty of spirit, of meekness, of righteousness, of mercy, of purity, of peace, and of patient suffering' (p. 292). This book, the result of close observation, sympathetic inquiry and serious research, is another landmark for it made available at last a readable comprehensive general account of Jainism, even though it was soon superseded, for those who can read German, by H. Von Glasenapp's Der Jainismus (1925). Jainism remains still very largely an academic study as far as Europeans and Americans are concerned. Outside a small group of Indologists, students of religion and social anthropologists, Jainism is very little known in the Western World. Let us now turn from the Western world's view of the Jains to the Jains in the Western World. Although Jain monks were reluctant, until relatively recently, to open their great libraries to outside scholars, Jains have generally shown willingness, often eagerness, to explain their religion to outsiders. This is not from a desire to proselytise, but for the sake of mutual understanding and to encourage adherence to those principles of Jainism which are of universal validity. As we have seen above, the informants of the writers in Asiatick Researches included at least two acharyas. In 1893 an international congress of religions was held in Chicago. The organisers sought the participation of a great Jain scholar, Pujya Acharya Shri Vijayanandsuri Maharaj, known as Atmaramji. As a monk the Archarya was unable to go but he realised the importance of the occasion and deputed a layman, Shri Virchand Gandhi, in his place. Virchand Gandhi gave 48 2010_03 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ what was probably the first systematic public exposition of the Jain religion in the Western world at the congress in Chicago. He later visited England where he gave a series of talks on Jainism at the invitation of Herbert Warren, Secretary of the Jain Literature Society in London. Herbert Warren published a book in 1912 largely based on Virchand Gandhi's lectures under the title Jainism in Western Garb, as a Solution to Life's Great Problems. It has passed through many editions and its value as a summary of Jain philosophy and ethics is a tribute both to Herbert Warren and his teacher. Virchand Gandhi died shortly before his thirtyseventh birthday in 1901. Champat Ray Jain, a barrister like Virchand Gandhi, studied Western religion, both Christianity and Islam, and saw their essential message as the same as that of Jainism. In The Practical Path (1916) (later re-issued as Fundamentals of Jainism) he presents a practical scientific method of selfrealisation and this modern scientific approach is seen in his many books in English. The twentieth century has seen a considerable number of publications in India, both at the academic level and of more popular works, on Jainism in the English language. Jain scholars, and some non-Jain Indian scholars, have made available translations of Jain scriptures as well as works on philosphy, ethics and doctrine. On the whole, though, these have not been widely disseminated in Europe or America and the Western student who is ignorant of Indian languages will find it a difficult task to build up a reasonable collection of books. He will, however, be able to obtain one extremely useful up-to-date general survey of Jainism, a work of synthesis and scholarship by a distinguished professor of the University of California, a Jain living and working in the West, P.S. Jaini's The Jaina Path of Purification (1979). Even in most academic libraries in Britain the Jain section will comprise a dozen or so books only, if that many. Writings by Jains in European languages other than English are virtually, if not totally nonexistent. Let us turn now from the more scholarly aspects of Jainism and the Western World. Since the Second World War, with emigration from India, particularly from the Bombay region and Gujarat, considerable Jain communities have grown up in the West. There are over twenty 2010_03 THE =Jain_ thousand Jains in the United Kingdom and substantial numbers of the European continent, particularly in Belgium. In the United States there are Jain communities in many cities. There are over one thousand families in New York. Canada also has some Jains. Jains have been settled in East Africa for several decades: the political situation and other considerations have led to numbers of them moving to Europe and North America since the 1960's. The first priority for Jains settled in the Western world has been to build up new communities to preserve and reinforce the sense of Jain identity. Jains have, it seems, a genius for organisation, and furthermore they produce people prepared to lead and organise the many Jain institutions which emerge. There are over twenty Jain centres and societies in North America. In New York a modest beginning was made in 1965 when the Jain Centre of New York was established. Members were few at first but the work of the pioneers led to the Centre's development, particularly as more Jain families moved into the area. From the start it had twofold objectives, to provide a social and religious forum for local Jains and to disseminate the philosophy and teachings of Jainism to the people of the United States. The first objective in the Constitution of the Jain Centre of North America (as it was later re-named, in view of its wider scope) is 'to promote ideals and teachings of Jainism'. The Centre was able to obtain suitable premises and the first Jain temple in the United States was established as a place of worship for all Jains. Contacts were made with Jains in other towns. Boston, Cleveland, Pittsburgh, may be mentioned among the large cities where Jain centres have come into being. A united organisation has been formed for Jain societies, the Federation of Jain Associations in North America (a title which gives the happy acronym J.A.1.N.A.). In the United Kingdom the principal Jain communities are to be found in London, where the large majority live, and Leicester, though there are smaller groups in Manchester, Birmingham and elsewhere. A number of Jain organisations have been established in recent years to bring together Jains in different areas. Most ambitious, perhaps, is the Jain Centre in Leicester. Jain Samaj in Leicester, in spite of early vicissitudes, acted as a focus for a large 49 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =Jain 50 part of the Leicester Jain community. Religious and social functions were organised and a cyclostyled periodical, Jain News, was published. In 1979 the opportunity came to purchase permanent premises. The building, a disused chapel, was in poor condition and would need considerable funds to convert it. But it was in a central location and the farsighted decision was taken to purchase it. Immediately the Jain Centre gave a place of their own to the Leicester Jains and indeed Jains of all Europe. No longer were functions held in hired halls in different parts of the city. In nine years it has been transformed. The ambitious plan to create a Jain Centre for Europe attracted generous donations. On 25th August 1985 three images of Tirthankaras, Shantinatha, Parsva and Mahavira were be installed in the Centre, having previously been consecrated in rituals in India, to make this the first Jain temple with fullyconsecrated images in the Western world. The consecration was carried out by Acharya Shri Padmasagar Suri Maharajji to whom Jains in Europe are greatly indebted. Not only Jains will admire the Jain Centre when it is completed. The white marble frontage on Oxford Street will be visible to the constant stream of motorists and people who pass by. This Centre will be open to everybody, Jain and non-Jain, and the auditorium, dining room and other facilities will be available for functions. The library is planned to attract scholars from all over Europe and it is hoped a fine collection of books on Jainism will be built over the years. For the pious pilgrim, visiting Leicester for religious purposes, the central temple will be the main attraction. Here in a shrine or Garbhagriha of carved stone and marble exhibiting the finest work of Indian stone carvers, the three central images of Shantinath, Parswanath and Mahavir are being installed in their permanent position during the Pratistha Ceremonies in July 1988, in the presence of many thousands of people from Britain and abroad. But there is also Digamber temple housing images of Rishabhdev, Neminath and Parswanath as well as a 2 metre high statue of Bahubali. For Sthanakwasi there is an Uparhraya. In addition there is a Gurusthanak, and those who admire the life and teachings of Shrimad Rajchandra can pause in the Shrimad Rajchandra Jain Mandir. Jainism in the Western World is rather new. Yet 2010_03 Jainism is not an exclusive faith restricted to a relatively small population in India. Jainism offers something to the whole world, in the West as well as East, a message of peace and hope. The generosity of donors in India has provided a pillared temple of carved stone to house the images on the upper floor of the Centre and it is expected that this temple will become a destination for pilgrims from all over Europe, and indeed beyond. In recognition of its expanded role Jain Samaj Leicester became Jain Samaj Europe. The Jain is the quarterly trilingual publication of Jain Samaj Europe. The Centre will have a strong concern for the propagation of the principles of ahimsa and other Jain tenets, as well as for providing information on Jainism to inquirers. This all sounds easy on paper but it has meant hard and unremitting work over many years for the members of the Jain community and their Executive Committee under the presidency of Dr. Natubhai Shah. The Jain communities in the Western world maintain contacts with India. They do, of course, lack the guidance of Jain monks and nuns which can be taken for granted in India, though a few people with previous experience of the mendicant order have been prepared to travel to the Western world. But the Jain communities of Europe and North America have had very largely to rely on their own resources in the religious, as in the community, field. One feature of Jainsim in the Western world is that sectarian differences are often forgotten in the new organisations as Jains of all persuasions work together as followers of Mahavira. What of the future? Jainism in the Western world is at a crucial stage. Much depends on making sure that the coming generation will be able to accept the modern Western world without losing their Jain faith. Jainism is, perhaps of all religious traditions, best adapted to fit in with this modern scientific age. One can see a bright future, with Jainism looking outwards, not introverted, well-established in the Western world and contributing the age-old, but up-to-date, principles of Jain philosophy, ethics and science to the modern Western world. - Paul Marett (Dr. Paul Marett lectures on intellectual property law in Loughborough University, U.K. He is an Honorary Life Member of Jain Samaj Europe). Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaine JAIN CULTURE 1. INTRODUCTION Culture is the sum total of man's learned behaviour in a society. How a Jain behaves in a radically different society such as in European society can bring out his individual makeup more clearly. How does he react to affluence and permissive elements? How does he react to ever increasing modern developments? How does he combat racial prejudices? How does he give his children a Jain culture especially where there are very few Jains or their preachers? How does he convince others of 'Jainness' when he himself, at the most, has been trained through rituals only? We briefly answer these questions after introducing the foundation of Jainism in the modern context. 2. SCIENCE AND THE FOUNDATION OF JAINISM To call Jainism simply a religion is a misrepresentation since it tries to give a unified scientific basis for the whole cosmos including 'living and non-living' entities. Thus it is a holistic science which encompassess everything. In Jains scriptures it has been emphasized that 'knowledge comes first and then compassion' (Desá-vaikālika-sutra, verse 10, Ch. 4) This is consistent with one of the greatest scientists of this century, Albert Einstein, who maintained 'Religion without science is blind, Science without religion is lame! The main contributions of science in this era and their parallels to Jainism are as follows: 1) Particle Physics and Quantam Physics. It is only in this century that technology has advanced to the point where atomic processes and elementary particles may be studied and understood in detail. However, it is interesting to note that Jains had formulated their ideas presumably one step further by evolving the concept of karmic particles (Karmons). Whether such particles exist or not may be debatable but it is interesting that they fit in well with a self-regulatory universe and the life in it. Quantum physics is very much probabilistic. In some cases it is very near the probabilistic Jaina principle of Syadvad. The principle is partly a probabilistic principle connected with the reductionistic principle of science. Jain would complement this principle with the holistic principle Anekantvad. At present, science is moving within these two principles. 2) Evolution. One of the greatest achievements of the biological science of the last century has been the evolution theory of Darwin. It is interesting to note that through the density of karmic matter in living species, one goes beyond evolution of any theory of Darwin, and tries to encompass the whole of creation. It tries to answer the fundamental question of evolution of life as an individual mechanism. 3) Exchangeability of Matter and Energy. One of the most revolutionary ideas of Albert Einstein was the claim that matter can be converted into energy and vice versa, i.e. matter and energy are exchangeable. This concept has been with Jains for centuries. The word that is used is Pudgala to describe the matter. Explicit in this word is that matter and energy are the 51 2010_03 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =jain two sides of the same coin. As we know there is no terminology to describe this phenomenon in the Greek language and therefore no such scientific expression. The best one can do is write mass-energy for this profound concept. 4) Fundamental Forces. Science recognizes at present four fundamental forces: gravitational, electro-magnetic, weak nuclear, and strong nuclear. Investigations are in progress to reduce the number of these forces to 'superforce'. Importantly, Jain's concept of karmic force/animation force, must be an additional force which requires further studies but might explain various nonphysical phenomenon such as mind over matter. If such forces do exist, the underlying particles behind this force are Karmons which have subtle properties because of their absorption into anything living. Thus it will make their tracking down much more difficult. 3. JAINISM IN PRACTICE The contamination of the soul by karmic matter keeps the soul at an inefficient state. The density of karmic matter attached to a soul is also a determining factor for different types of life as well as the cycles of birth and death. Complete removal of this matter will bring the soul with its perfect qualities including absolute knowledge, bliss and energy. The process also eliminates the cycle of birth and death. For Jains, the fundamental importance in practice is to Ahimsa which can be translated as 'harmlessness' to all living creatures. In general, the effective use of Ahimsa not only reduces existing karmic matter but also restrains the inflow of new Karmons. Its implementation requires full alertness in any action physical, mental or through speech. (Mahavira prefixed various statements to Gautoma in Uttradhyana Sutra Ch. 10 by 'Never to be careless even for a moment'). 52 2010_03 It has four practical components: Amity, Compassion, Appreciation and Equanimity as described in the following quotation: "To develop a feeling of friendliness in relation to beings in general, a feeling of gladness in relation to those superior to oneself in merits, a feeling of compassion for those in misery, a feeling of neutrality in relation to those in an idiot-like fashion who are unworthy of instructions". (Tattvartha Sutra, Verse 5, Ch. 7) The effective use of these four fundamental components of Ahimsa with complete alertness can virtually answer all the questions raised in S1. As an analogy, it is like driving a car (a vehicle with tremendous power) towards one's destination. It is not only how you drive and what route you take, but carefulness plays a role each second. In principle, Right conduct which reduces the karmic matter is also non-acquisitiveness (Aprigraha), which is antagonistic to materialistic values, e.g. love of money for its own sake. It has been suggested that beyond ones own needs a small percentage of one's income should go to worthy causes for a true Jain. Elimination of karmic matter is also through meditation etc. It is mentioned, anyone who makes selfconquest would be regarded as a Jain. He starts from the Right Knowledge and then balances it with Right Conduct, coming through the Right Conviction grown out of the Right Knowledge. It is a pity that most of the main recitations summarizing Jain principles, are still in Arda-Magadhi. This is not in the spirit of Mahavira who preached in the common language of that time. It very much requires Jains to come forward to try to re-interpret various concepts in terms of modern science as objectively as possible. One of the major difficulties in reinterpretation is that Jain terms are based on Prakrit/Sanskrit languages whereas modern Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ science takes its roots in the terminology from the Greeks. To specialize in a small area of science, one works towards research degrees after many years of labour but it is amazing that one expects to understand the technical basis of Jainism at a stroke. Jains should come Questions Answers & on Jainism by Paul Marett Although jainism is an ancient and respected religion, it is little known in Europe. Here are answers to some questions which may be asked by the westerner on first coming into contact with the Jains. 1. Who was the founder of Jainism? Jains believe that their religion is extremely ancient. The Lord Mahavira, who died in 527 BC, was the last of a long series of prophets (tirthankara). He followed an existing religion, which Jains believe was established by Rishabhdev, who lived countless centuries before. 2. Is there any one principle above all which characterises Jainism? Yes. The fundamental principle of Jainism is Ahimsa or non-violence towards all living things however insignificant to our eyes. To a true Jain, violence in thought and speech is as bad as physical violence. 3. Surely this (ahimsa) is impossible to achieve? That is not true. Jains recognise that in everyday life for the ordinary person it is almost impossible to avoid all harm to other beings. But every attempt is made to avoid harm and this is obligatory (even at the cost of their own life) on monks and nuns who are not caught up in the business of ordinary life. 4. Does that mean that a Jain will defend himself from violent attack? If unavoidable a layman (shravaka) may. Violence is bad because of its effect on the victim, but particularly bad for the passions it creates in the perpetrator. But as far as monks and nuns are concerned even self-defence is totally forbidden. 2010_03 THE Jain__ forward with a gradual scheme of learning through a Centre such as the one in Leicester. by Professor K.V. Mardia Head, Department of Statistics University of Leeds 5. Do Jains believe in God? Not is the sense of a creator or judge or controller of universe. The universe is always existing, controlled by its own laws. Every individual soul is potentially god and this is the state of the Soul, which has reached moksha or liberation. (Incidentally Jains do believe that there are heavens beyond this world inhabited by celestial being, who are however not eternal but may be reborn as humans or other creatures in due course.) 6. So Jains believe in reincarnation? Most definitely. Every soul passes through countless lives carrying with it the accumulated effects ('Karma') of its deeds and passions, good and bad. 7. But the soul, you say, can become godlike in time? A soul, born into human life, may become aware of the true aim of existence and may, by meditation and austerity, conquer the passions, purge itself of the accumulated karma, and achieve a total knowledge of the whole nature of the universe and eventually may attain moksha (or nirvana). 8. What is karma? All phenomena are said to be linked together in a universal chain of cause and effect. Every event has a definite cause behind it. By nature each soul is pure, possessing infinite knowledge, bliss and power. But these faculties are restricted from time immemorial by foreign matter coming in contact with the soul. This foreign matter is karma. The effects of both good and bad deeds are attached to the soul and are caused forward through subsequent rebirths. When the soul frees itself from all karma, good and bad, it reaches moksha. 9. Can you describe moksha? Not really, for it is absolutely beyond all human sense experience, a condition of infinite bliss and complete knowledge. The liberated souls live in a timeless totality, yet retaining their individuality in a state which human comprehension cannot 53 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ again Jain Cosmography reach. These souls are free from the cycle of death and rebirth. 10. Am I, then, right in gathering that the keys to Jain life are faith and knowledge, coupled with ethical conduct arising from these? That is exactly right. Jains speak of the three Jewels' of right faith, right knowledge and right conduct. Right conduct for the lay person means above all non-violence but also truthfullness, restraint of sexual passion within proper limits, the avoidance of stealing in any form, and the reduction of attachment to material possessions. For monks and nuns the rules are stricter. Jains believe that this conduct will spring from faith in the teachings of the tirthankara and knowledge of the true ends of existence. ii. Doesn't that sound like a recipe for sainthood? Perhaps. Let us be honest: not all Jains live up to all the precepts. However Jains do have a reputation for truthfulness and honesty in business dealings, delinquency seems to be rare among lain youth, care for animals is a main object of Jain charity and strict vegetarianism is almost universal. 12. Can you say a word or two about Jain monks? When a Jain lay person reaches a particular stage of spiritual development, he or she decides to leave worldly affairs and follow the stricter rules for monkhood; total non-violence, complete truthfulness and control over sexual desire, absolute honesty and renunciation of possessions. 13. Do the Jains have sacred literature? Yes. We cannot go into the details in this short artical, but it comprises all that goes to make a well developed and comprehensive philosophical and religions system, in accordance with logic and science. 14. In conclusion, how does Jainism fit into the modern world? Very well. We have not touched on Jain philosophy, but to many thinkers Jainism stands up better than many religions to the discoveries of modern science. Jainism lays stress on the individual: there is no 'pope' or central authority just as there is no controlling god. The individual is master of his or her soul. The attitude of Jainism to women is enlightened. Jains are tolerant towards other religions. The man or woman who lives a life according to Jain principles lives a life of rationality, humanity and care, and a life of spiritual striving and achievement. Jain scholars produced, and developed over many centuries, a detailed description of the form of the universe. the idea of the universe as so described is generally regarded as a basic part of Jain belief, though many will feel that a belief in Jain cosmography is separated from, and unnecessary to belief in the philosophical and religious fundamentals of the Jain faith. Whilst the whole package, cosmography and philosophy, is seen by many as a coherent whole, certainly a great many Jains today are not prepared to take traditional cosmography literally, and will accept the modern scientifically deduced structure of the universe, whilst accepting, as the same time, the essentials of the Jain religion. However the traditional Jain cosmography locates in space the stages of existence and the different forms of animate life and inanimate matter for those who cannot take it literally it still does provide a useful framework on which to set in order the complicated doctrines. The inhabited universe is seen as finite, though vast, it is loka, translatable very loosely as 'the world', or perhaps better as 'the worlds. Outside this is aloka: the prefix 'a-' is a negative: 'non-world' empty space. We cannot reach the non-world. for there the principle of motion is absent. (Jain philosophy posits two principles of motion and rest, dharma and adharma.) In empty space there is no possibility of motion, only eternal changelessness. The inhabited worlds comprise three parts, an upperworld, a middle world and a lower world. The shape of these is variously described in the ancient Jain texts, and in more recent centuries various diagrammatic representations have been made. Commonly the lower world is seen as a pyramid or cone, narrowing to the top, and often shown with stepped sides. Above it is the middle world, the base of which is a flat circular disc, frequently shown in plan view whilst the upper and lower worlds are in elevation. At the top, the upper worlds is shown in the shape of an Indian drum, tapering a little to the top and bottom ends. Frequently the diagram is shown in anthropomorphic form, the head of a human figure forming the upper world, the thorax and waist the middle world, and the lower world shown as the lower limbs astride. Illustrations of the inhabited universe in this human form are very common: they are often painted in colours to separate out the various elements, and annotated with the names of 54 Jain Education Interational 2010_03 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the various parts and sometimes with the dimensions. Dimensions have been calculated, sometimes apparently to be taken literally, the unit of measurement being the yojana, being the distance which a celestial being can fly in six months in a straight line at a speed expressed in certain (apparently) immeasureable units. Sometimes dimensions are given as proportions, a certain number of raiju or ropes, not originally to be taken as absolute measurements. The impression conveyed, however the highly speculative units of measurement are taken, is one of vast extent. In the simplest terms, the lower world holds the hells, the middle world is the world of animals and humans, which we know, and the upper world is the seat of celestial beings. The lower world consists of seven regions in the form of layers one above another, separated by considerable distances. The several regions are named in some texts and their dimensions given. They decrease in lateral extent from the lowest region upwards, hence giving a pyramidal form to the lower world as a whole. Some texts go into great detail as to the structure of the lower world. Graphic descriptions are given in different texts as to the nature of the hells, which are as unpleasant as human descriptiveness can depict them, dark, noisome, malodorous, extremely hot or extremely cold. The occupants are vaiously described as human beings tortured by sadistic keepers, or beings of non-human form, repulsive in appearance, evil-smelling, undergoing torments of hunger, thirst, heat and cold, suffering pain when merely touched, terrible in attackting each other. As the seven hellish regions are graded, from the uppermost to the lowest, so are the torments of their inhabitants greater. Strangely, however, the uppermost hell has other inhabitants, the gods of the lower world and other divinities. They occupy a pleasant, bright and well-provided section of the top hellish region. The middle world, as mentioned above, is commonly depicted in plan, being shown usually as a circular disc. The representation is a highly imaginative map of the world as it was believed in ancient times to be. The whole picture was given regular form, and dimensions were provided. The centre of the world is occupied by a circular continent, Jambudvipa, divided into a number of parts. Bharat (India) lies on the southern side. Around the central continent is an ocean, and, moving outwards, other continents and oceans in concentric rings. (It is not improbable that the idea derives from imperfect knowledge of the real world: from the eastern side of India, Indo-China, Thailand and the Malay peninsula might seem like another continent encircling that of which India is the southernmost part.) The centrel continent of Jambudvipa is divided laterally by six ranges of mountains, creating thus seven zones: the southernmost of these is Bharaha or Bharat. In the centre of each mountain range is a lake from which the great rivers flow: three Ganga flows eastward through Bharat, and the Sindhu westward. The whole schema is symmetrical, so that each zone has its mountains on its boundaries and rivers flowing through. Detailed dimensions may be found in the old texts. The central part of Jambudvipa is known as Mahavideha, and in the middle of this land is Mount Meru. Representions of this holy mountain are common: it may be found in sculptures in stone as well as depicted in drawings. It is of great height, described as one lakh of yojanas. Mount Meru (another name is Mandara) is terraced and laid out with parks and pleasant places, palaces and sanctuaries for the Jinas. The upper world begins high above the stars. Like the lower world, the upper world is arranged in layers. Here are the abodes of the heavenly beings. devas, we can call them gods if we are clear that they are not the same as the eternal omnipotent god of other religions. For the gods are subject, like every living being, to the cycle of death and rebirth, and eventually they too pass on to another form of life, just as they have been reborn after a previous incarnation as a human or other living being. Here in the heavenly realms are kings (Indras) and kingdoms, and in the different heavens the gods and goddesses pass their time in luxury and pleasure. As the several heavens are graded upwards, the pleasures become more rarefied as desires become less burdensome. In Jain paintings the heavens are depicted in delightful form, with trees and flowers. At the very top of the universe is the abode of the siddhas or liberated souls. Its shape is like that of an inverted umbrella, so when depicted in side elevation, as it usually is, it appears as a crescent with the open or concave edge upwards. Here the liberated souls abide in permanent and tranquil bliss. This concludes a brief description of the universe as conceived in traditional Jain thought. To some today it is very real and complete. To others, of course, it is to be taken metaphorically, not literally. Modern science shows us a different universe. However, an understanding of the Jain universe helps, even today, in understanding the way in which Jain philosophers have explained the fundamentals of Jainism. As a framework on which to place the concepts of karma and rebirth, the nature of the soul and of space and time, of motion and of rest, it has value even for the most modern and scientific thinker today. 55 Jain Education Intemational 2010_03 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ETT SAS KARMA 'The doctrine of karman is the central dogma of the Indian religions'. These are the opening words of the Preface to Helmuth von Glasenapp's book (and doctoral thesis) The doctrine of karman in Jain philosophy (Leipsig 1915; English translation, Bombay 1942). The idea that every action of ours involves a reaction, an effect which has to be worked out in this life or a subsequent life, is axiomatic in the thought of practically every Indian religious school. Different schools of thought have analysed the question of karma in different ways and have produced different explanations of its nature and operation. Probably no Indian thinkers have written in greater detail on this subject than the Jain scholars. Jain scholars have always had a genius for meticulous (the uncharitable might say at times pernickety) classification of every possible religious and philosophical phenomenon. Anyone who reads Jain texts will be struck by the multitudinous divisions into ten categories of this, fifteen categories of that and so on. (Undoubtly this practice has mnemonic purpose : the feats of memory required when written material is scarce or non-existent are made easier when there is a framework of numbered categories on which to hang the detail). Thus Jain scholars over very many centuries have investigated the nature and operation of karma through a process of dissection of every aspect into smaller and smaller modules. The doctrine of karma will usually presuppose a universe which is not controlled nor created by an omnipotent deity. It provides an explanation of the motive force which powers the changes and fortunes of life, not only of human life but also the life of the heavenly beings or of the minutest living creatures. In Western thought life (and the whole order of the universe) depends on God, understood (most commonly in a more or less anthropomorphic form) as a being having intelligence, controlling power and choice. Choice is an important characteristic of the Christian God, the ability to choose between different lines of action. Sometimes choice an be seen as arbitrary, even whimsical : men and women are led to wonder if they are simply the playthings of the Almighty. To the Jain there is no controlling deity, choice lies with the individual. The individual's actions generate his or her karma. The individual is in one sense in control, in another sense he is not. He can control his actions and thoughts and thus the nature of his karma : in this sense he has control. But karma acquired in the past must either work itself out or be annihilated. Every creature, every living being, brings to its new life the accumulated karma of the past : in this sense he has no control. Thus the doctrine of karma can lead at the one extreme to fatalism, to the attitude 'It's my karma : there's nothing I can do about it'. At the other end of the scale, however, the individual will realise that his actions alone can control his destiny, Jain Education Interational 2010_03 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain that he, or she, has control of the influx of karma and that there are ways in which the elimination of past karma may be hastened. A few lines earlier it was said that the individual 'generates' his own karma. The inverted commas were used because this is a very loose way of describing the way in which karma becomes associated with the individual soul Jain scholars have, over many centuries, rationalised and explained the process by which this association takes place. To simplify to the extreme, certain particles are caused to flow to the individual soul (jiva) by 'vibrations in the soul set up by activity, whether of body, speech or mind. This inflow is called asrava. If in fact activity is linked with passion (kasaya) then the soul is receptive to the particles and they become associated with the soul as karma, a process known as 'binding' (bandha). Perhaps 'passion' is not the best translation of kasaya, for the English word connotes generally feelings of great strength. It is better to define kasaya as 'violating the limits of equanimity': it may be violent, or only moderate. At this point a word needs to be said regarding the Jain view of the nature of karma. All things in the universe are either jiva (souls) or ajiva (non-soul). A major category of ajiva is matter, pudgala. One kind of matter is in the form of particles so fine that they cannot be perceived by the senses. These particles are capable of becoming karmic matter on association with the soul. Whilst many schools have described it as a kind of matter. It would not be correct to think of 'matter' in quite the same sense as the English word would convey : the word pudgala refers not only to gross matter proper, but also to such things as shade, sunshine, scent, sound, sweetness. The karmic particles are finer, less gross, even than these. The effects produced by karma cannot be numbered. If every action causes a karmic reaction, there are probably as many different ways in which the reaction may work out as there are possible actions producing it. However broad systems of classification have been established, though different writers differ quite markedly on the details. First of all there is a division into two categories depending on whether the vibratory activity of the soul is, or is not, accompanied by passion. If not (possible only for a soul in the higher stages of spiritual accompishment), then the inflow of (karmic) particles is only fleeting and transient. Otherwise, when passion (as defined above) is present, the inflow to the soul results in the binding of karmic particles to it, with the effects described below. The causes of inflow have been analysed : 39 kinds of cause are given in a typical classification. Five result from the activities of the five senses, four from the four passions, five from the five major sins, and 25 from a miscellaneous collection of actions such as deliberately misinterpreting scriptural injunctions, inventing new sensory pleasures, or carelessness in various ways of the possibility of harm to living beings. These, again, may be subdivided according to the intensity of the activity, its intentional or unintentional nature, and in other ways. The different kinds of causes of karmic inflow result in the production of the different types of karma. The different types of karma are basically eight (though these are in their turn subdivided into, typically, 158 sub-categories). These indicate the sort of effects which the particular type will produce when associated with the soul, and are as follows: 1 Karmas which obscure in various ways the soul's faculty of knowledge; 2 Which obscure the faculty of darsana (indetermine apprehending); 3 which produce feelings; 4 which cause delusion as to right belief and right conduct; which determine the duration of life in any of the four fields or rebirth, celestial, human, sub-human, hellish; 57 Jain Education Interational 2010_03 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ slain 6 which determine the individual characteristics of body and disposition; 7 which determine the individual's social position or standing in life; 8 which obstruct the faculties of charity, gainful activities, enjoyment and will-power. If the list above is examined it will be seen to give an explanation which can cover possible permutations of physical and psychological characteristics, and the general nature of life in this or the next rebirth. Thus the individual's life is predetermined within broad limits. To that extent, the doctrine of karma is fatalistic. However, this is true only to a certain extent : the individual is still left with a good deal of freedom of action, both to improve (or otherwise) his or her lot in this lifetime and, particularly, to influence the circumstances of the next rebirth. So far this account of karma has dealt with what may be described as the negative aspects, the nature and cause of karmic bondage. The positive aspect may now be dealt with. There are two aspects to this, firstly, stopping the inflow of further karmic particles (samvara) and, secondly, ridding the soul of the karma which is already bound to it. Here we are in the field of ethical and spiritual training. The inflow may be reduced (or even halted) by following certain practices and restraints. These, again, are organised by Jain scholars into numerous sub-categories, but essentially they fall into six groups: I proper control of mind, speech and body; 2 care in all actions to avoid harm to living beings; 3 observance of ten virtues, including forgiveness, humility, austerities, truth, chastity; 4 meditation on the nature of the universe, the soul, karma, and the path to liberation; calm acceptance of hardship and suffering; 6 right conduct, in the form of equanimity, freedom from passion, total non-violence. It is axiomatic that a particular 'unit' of karma, once attached to the soul, will in the normal course of events produce its appropriate effect and thus work itself out, leaving the soul free of it. This is a slow process : a given unit of karma may reach fruition and complete its effect in the current lifetime or it may carry over into future lives. However, the process may be hastened. By the observance of the practices and restraints enumerated in the preceding paragraph a reaction is set up which neutralises the contrary karmas before their full effect is worked out. This is one way of hastening the 'shedding' (nirjara) of karma from the soul. There is another way, the deliberate practice of tapa, usually (though not entirely satisfactorily) translated as 'austerities'. Jainism is often described as an ascetic religion, and this is in a large measure true. Austerities involve lifting the mind above the demands and impulses of the body, deliberately assuming restrictions on the more pleasant things of life and rising above the desire for them. Whilst various forms of mortification of the body may be engaged in, the commonest is fasting, ranging from total abstinence from all intake of food and drink for a given period, through reduction in quantity, to avoidance of the tastier items. In addition to these 'external austerities, certain 'internal' austerities are recognised, including service to monks, study, meditation. The doctrine of karma can be looked at as involving both a short-term and a long term perspective. In the short term the perspective is limited to a more favourable reincarnation the next time around. But the ultimate aim is the total liberation of the soul from the cyle of worldly existence. The soul which ascends the spiritual ladder ulimately becomes free from all karma and achieves that permanent state of total knowledge and total bliss which is called nirvana or moksha. 58 Jain Education Intemational 2010_03 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Egain THE CONCEPT OF GOD AND THE DESTINY OF THE SOUL IN JAINISM Jainism is perhaps the oldest religion that developed in Indian Subcontinent. It is believed that its culture, which professes the tenets of non-violence and truth, refraining from theft, good conduct and restraint on accumulation of possessions, existed in India before the advent of Aryans, who believed in the Vedic religion. Jain culture was known as ascetic Shraman tradition, while Vedic religion as Brahmanic tradition (modern Hinduism). It is believed that in every half-cycle of time in the Universe, twenty-four Tirthankars or Prophets (also known as Jinas) revive the philosophy and show the path for permanent happiness and bliss in language which living beings can understand. The first, Rsabhnath, lived thousands of centuries back and the last, Mahavira, who was thirty years older than Buddha (founder of Buddhism) preached his teachings, more than 2,500 years ago. Mahavira showed a path to liberation of the soul from the cycle of reincarnation, of birth and death, through spiritual training, austerity, the control of passions and a noble ethical code centring on Ahimsa (total harmlessness to every living being). The aim of Jain way of life is to purify soul from its attachment to the Karmas and achieve Moksa, a state of permanent happiness, bliss and self realisation. It is the state from which the soul, which has removed the bondage of its deeds, does not have to go through the cycles of birth and death. The teachings of Jainism lead us to happiness which is permanent, self-generated which comes from within, not dependant upon external materials and which produces peace and tranquillity of mind, as opposed to sensual pleasures which are temporary, dependant upon external things and which produce wavering and unsatisfied mind. The focal point of a Jain Temple is an image or images of one or more of the twenty-four Tirthankars. The image is conventionally represented seated or standing, calm and detached, worshipped as God. God, according to Jain belief, is perfectly happy soul with infinite capacities for activities, a pure and perfect soul without any material body, a being that cannot perish or become degenerate. Jains do not believe in God as creator and ruler, but believe that every soul has existed from eternity and from eternity souls have ever been emerging from the ordinary embodied worldly condition in the pure liberated condition, and will continue to do so for ever, but they will never come down from this condition of Godhood to the condition of souls in the ordinary embodied states. From all eternity, the ordinary soul has been indulging in the false attachment and aversion to other things, ignorant of its nature, and by reason of this indulgence it is never at ease. Upon the abandonment of this attachment and aversion the soul becomes calm and tranquil and when completely free from the influence of these unnatural activities, the soul lives its natural life and becomes all-knowing, permanently happy and immortal. In short it becomes God. Jains worship images in the Temple or meditate on them, not for asking any wordly favours, but to follow their examples so that one day their own souls become liberated and purified, achieve Moksa the state of permanent happiness and bliss. The Tirthankar is not a creator or the ruler. Neither does the Tirthankar answer requests or control the affairs of the world. The prayers and meditation of the devotee are directed to admiration and praise of the object of his or her devotions, and to the noble aim of emulating the Tirthankar's virtues and spiritual life. In short Jain's concept of God is that of purified, omniscient, happy, blissful, all-powerful and eternal perfect being, who neither creates other things or beings, nor rewards, nor punishes. To explain what happens to us when we die, one has to understand some aspects of Jain philosophy. Everything in the Universe is either living or non-living (jiva or ajiva). Jiva or souls could be either liberated or embodied. Ajiva or non-living things could either be rupi (with form) or arupi (formless). Non living things with form are called 59 Jain Education Interational 2010_03 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 THE -Jain Pudgala or matter. It has primary characterisitics of touch, taste, smell and colour and can be divided into a number of subtle sub-divisions, smallest being paramanu (sub atom) formless non living beings like Dharma (motion), Adharma (Rest), Akasa (Space) and Kala (time) which cannot be experienced by sense organs, while Pudgala can be experienced. The Universe consists of matter and spirit (soul) and though they are found in combination to a large extent, they are distinct. Conciousness is the attribute of the soul, while the function of matter is to provide a body for the soul to inhabit, to form the organs of speech, mind and respiration and to contribute pleasure, suffering, life and death of living beings. The Dharma (medium of motion) assists the motion of souls. Adharma (medium of rest) assist rest of matter. Akasa (space) provides accommodation. Kala (time) assists substances in their continuity of being (through gradual changes) in their modifications, in their movements and their priority or non-priority in time. The destiny of the soul is decided by the fine subatomic particles attracted to the soul by its action or deeds (Karma). Whatever we do, whatever we speak, whatever we think and whichever manner these activities are done, attract different Karmic particles in intensity, quality and quantity. If these Karmic particles are mild in character, they are dissociated from the soul by feeling sorry or asking for forgiveness. If they are strong in intensity and character, they remain attached to the soul, till they get ripened, which may happen in short time or after thousand of years. High intensity Karmic particles are removed by experiencing their effects, but low intensity ones can be removed by austerity and living a noble life. Karmas are like bank balance. If they are good (merit), one enjoys their fruition till they are exhausted. If they are bad (demerit), one suffers from misery. Jain scripture have described different kind of Karmas in detail and have explained the causes of happiness, misery and apparent inequality of this world. If some person is doing bad deeds, still enjoying a good life (of material wealth), it is due to fruition of good Karmas in past lives, but his soul is collecting demerit because of bad deeds and he will have to suffer its effect in future. When all the Karmas are shedd, the soul 2010_03 is purified and remains in its natural blissful state. Until liberated, the destiny of living beings is constant transition from one physical body to another, a recurring cycle of birth and death and rebirth. We have all of us passed through countless lives in the past, and we face countless more lives in the future. The Soul (jiva) is the one unchanging element of a living being. It may be embodied in any of four broad categories of existence, as heavenly being, human, in animal or plant form, or as a denizen of the hells. The type of being in which the soul is reborn, the shape, form, colour longevity etc., of the body it occupies depends upon its Karma. When we die the soul rises and occupies a body which is formed by fusion of Pudgala or matter particles and which grows with the help of the soul, while the corpse which is made of matter gradually disintegrates in Pudgala. These Pudgala may form the body of other soul. In conclusion when one dies, depending upon its Karma the jiva (soul) takes birth in the uterus, it may be umbilical (with a sac covering), incubatory (from an egg) or umbilical without sac covering, or it takes birth of celestial or hellish beings in special beds. The body is formed from Pudgala (matter) and the longevity, the happiness or misery are experienced according to the attachment of Karma. It may be liberated and can attain perfection and permanent happiness and bliss by annulling the previous Karma by calm and patient endurance of their effects and simultaneously warding off fresh Karma by the attitude of dispassion and the contemplation of their true nature. When the soul eliminates all the Karmas, it achieves its final pure state, Moksha or Nirvana, the state of Siddha. The Siddha is completely detached from the affairs of the universe, abiding in a state of eternal calm, bliss and total knowledge. Numbered among the Siddha are the Tirthankars (whom Jains worship as Gods), who in their last worldly lives attained omniscience, taught the people the path of liberation, and finally passed to the bliss of Moksa. Dr. Natubhai Shah, President, Jain Samaj Europe. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A SCIENTIFIC ANALYSIS EVIL OF This is not, you may say, a very promising title for an article in THE JAIN. Some, indeed quite a lot, of ancient Jain religious texts are pretty obscure and very heavy reading even in modern translation. The reader needs badly the help of the many modern commentators who have edited such texts and added voluminous commentaries, often many times the length of the original. Gommatsara Karma-Kanda is just such a text. An edition of this work, with translation into English and a very full commentary and explanation of the difficult text was published in 1927 in Lucknow as Volumes 6 and 10 of the series Sacred Books of the Jains. This modern version is by Jagmandar Lal Jaini who performed a noble task in making at least moderately understandable a text which is characterised by A.K. Chatterjee in his Comprehensive History of Jainism as 'frankly unreadable'! The work had already been translated into Hindi in the eighteenth century AD. The author of the Karma-Kanda was Nemichandra (one of several Jain authors of this name) and he lived at the latter part of the tenth century AD. He is said to have been a friend of the minister and general Camundaraya who had the colossal statue of Bahubali or Gommata carved at Sravana Belgola. Nemichandra belonged to the Digambar sect. 2010_03 THE Jain___ The Karma-Kanda is really the second part of a larger book. The Jiva-Kanda, the first part, is a treatise on the soul or jiva. The Karma-Kanda deals, as its title suggests, with the nature of karma and its effects on the soul. The pure soul is immaterial, it has no material substance. By contrast, karma is seen by the Jains as having material qualities. It is a particularly fine kind of material particle, incapable of being perceived by the senses, which has the capacity to become attached to the soul. The pure soul thus is fettered or tied to worldly existence. Evil is material, in the sense that evil occasions the binding of (certain kinds of) karma to the soul. Thus an analysis of karma can be seen in one sense as an analysis of evil. Hence J.L. Jaini describes this book as 'a scientific analysis of evil'. It is not intended here to give an account of the doctrine expounded in this frankly unreadable text but to point out some of the difficulties which are put in the way of the scholar who seeks to work on the old Jain writers. Happily not all are so difficult as this one. Jain writers had what may seem to some as a mania for classification. Every conceivable thing is analysed and sub-analysed into numbered categories. Basically, this book tells us (but not very clearly unless we have the help of the commentary) that there are eight kinds of karma, classified according to their effect on the soul. Four are destructive, four are nondestructive. Thus one variety of karma, when it is attached to the soul, has the effect of obscuring the soul's faculty of knowledge. A second obscures perception, a third leads to delusion (wrong belief or conduct), a fourth is obstructive in that it obstructs the normal operation of the living being. Those are the four destructive kinds. The others are the ones which determine the soul's destiny in the next life, whether as a denizen of the hells, as an animal, a human or a celestial being; the kind of body entered by the soul; the type of family; and the feelings undergone. If this sounds complicated, it is! But this is only the start. Each of the eight categories of karma is further analysed. Whilst there are only two kinds of feeling karma, those producing pleasure and those producing pain, there are no fewer than twenty-eight deluding ones and ninety-three body-making. Indeed it is said that even these may be subdivided further into innumberable categories. 61 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain The reader can reasonably become exasperated by all this hair-splitting. It is by no means unique to Jainism but has been the method of seeking or explaining knowledge by theologians of all religious colours. Whether it is true or not that medieval Christian thinkers debated solemnly how many angels could sit on the head of a pin, this type of thinking was certainly commonly found among the great theologians of the Middle Ages. Often, of course, the numbered categories have a mnemonic purpose: the student can remember ten types of this, twelve of that (just as many of us do today when faced with rote learning). Does this work, and others like it, have any value for us today? Yes and no. No to the extent that we try to read it as sacred literature, having some sort of holy character in itself. Yes in that it does show a subtle mind wrestling with problems which are very difficult to elucidate. Perhaps in the twentieth century we should prefer to use the categories of modern science as a more acceptable framework in an attempt to understand the fundamentals of Jain philiosophy' but the work of these early writers is the ladder on which we stand in trying to grasp the truth which is always just out of reach. JA I NISM IN WESTERN GARB Jainism has attracted the attention of relatively writers, some of it very good and helpful, some few Europeans. Unlike Buddhism which has of it, we must admit, of dubious quality. made a tremendous appeal to large numbers of Westerners, as reflected in shelves of books on What is curiously lacking, however, is any the subject, Western interest in Jainism has very considerable body of what may be described as largely been confined to a few learned scholars. the middle-range material by Western writers, From massive and scholarly editions of the Pali books, that is, and indeed articles, which literature of Theravada Buddhism, translations explain Jainism for the average intelligent of the sutras and other Japanese and Chinese reader. There is no equivalent, for example, of works of the Mahayana schools, down to popular that excellent guide to Buddhism by a wellpaperbacks, pamphlets and books meant for a known English Buddhist, Christmas Humphreys, wide audience, Buddhism has been served by which has retained a place in the list of Penguin countless writers in every language of Europe. Books for several decades, and which must have Jainism on the other hand has been largely the been the introduction to Indian religion for very preserve of specialist Indologists who have many people. Perhaps the nearest is the book given us useful translations of many of the more by Mrs Sinclair Stevenson, The Heart of Jainism, important Jain texts. Apart from these, there is a published as long ago as 1915, and for all its considerable corpus of writing in English by sympathetic stance, written from an avowedly Indian Jains, work of very varied quality. Much of Christian missionary point of view. The modern it is valuable and scholarly. Much of it is general reader will go to the valuable book The intended for the average reader, not the scholar Jaina Path of Purification, if he or she wants to and thus serves to put Jainism in its rightful see Jainism up-to-date. This work was published place in the religious tradition and the current in the United States and is the work of a religious practice of India. There is a large distinguised scholar of Indian religion P. S. Jaini. devotional literature, hagiography and But, although his English is faultless and the collections of improving stories, by Indian Jain learned author is fully assimilated in Western 62 2010_03 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ culture, he is of course an Indian Jain by birth Jainism in Western Garb deserves to be better and upbringing. known. Herbert Warren's portrait in the Indian of an old studio photograph, shows a serious edition of 1983, a slightly blurred reproduction bespectacled man with the heavy moustache and high stiff collar of his day. His book, however, has not dated. He is cautious in asserting facts which will be challenged if presented dogmatically in a small book intended for the general reader. 'It is claimed' he says 'of the Jain spiritual leaders that they were omniscient... The Jain scriptures are claimed to be the historical records of the lives leaders; and it is from these scriptures that the and teachings of these omniscient spiritual Jain doctrines are taken'. It is difficult to understand the lack of appeal which Jainism has had for the Westerner, even in recent years when the study of Indian religion at the popular level has advanced greatly in Europe. Jains and their faith are very little known in Britain. For those who do take more than a transient interest, Jainism appears at first as difficult and rather esoteric. The Jains are not inclined, on the whole, to believe that other people want to know about their religion. Those who do get into the subject find that Jainism is indeed fascinating as a study detached from commitment, but more than that, of a value at least equal to that of any other Easterrn religion as a guide to conduct and an explanation of life and the universe. THE jain___ With this caution, 'it is claimed' out of the way, Herbert Warren can continue to describe the One who did take a deeper than average religion he so obviously admires and loves. interest in Jainism was Herbert Warren, who was Honorary Secretary, and it seems the leading member, of the Jaina Literature Society of London which existed in the earlier years of this century. His mentor was Virchand Raghavji Gandhi, an Indian lawyer who represented the Jain faith at the Congress of World Religions held in Chicago in 1893, and who subsequently gave a series of talks in London arranged by Mr Warren. Shri Gandhi died at an early age in 1901 but his lectures formed the basis of Herbert Warren's book Jainism in Western Garb, as a Solution to Life's Great Problems, published in 1912. 2010_03 Apart from any question as to whence the doctrines have come, however, they stand on their own merits and are in themselves comforting and satisfactory. They protect the soul from evil, they fulfil the requirements of the heart, will bear the severest scrutiny of the intellect, and they give freedom to the individual - there are no commands to obey. Religion is the act of bringing one's own life up to an accepted standard of excellence morally and spiritually, and these doctrines offer such a standard; they are a serious concern for man in his relations with his fellow human beings, and in relation to his own future state of life in eternity; and they show him how to relieve others and himself of misery, and how to increase happiness in himself and in others. We cannot say, unfortunately, that this small book burst like a blinding light on the society of its day. It has gone through a number of editions, in Britain and India, but has had modest sales and gathers dust among the handful of books on Jainism which is all the average fairly large library can muster. The Jaina Literature Society seems to have disappeared without trace (while by contrast the Buddhist Society of London, founded by Christmas I would not be easy to epitomise Jainism more Humphreys, continues to flourish). completely and more succinctly. 63 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = lain The treatment in the book is simple and logical. destroyed by stopping the influx The nature of the universe, according to the (samvara) and by ridding the soul of Jains is first described. Man as he actually is matter (nirjara) ... In this process of forms the next section: it is rather technical, but stopping the inflow and of ridding the clear, it is largely taken up with an exposition of soul of matter, the individual the traditional 158 kinds of karma (which he develops gradually through fourteen calls 'energies'). Man as he actually is gives way stages, in which there appears, more to Man as he may become, a single page on the and more, unimpeded activity of the siddha and moksa. Then the longest section is immortal self, in the form of right entitled 'Means to the End and deals with the knowledge, wisdom, love, strength, stages of spiritual development and the rules of blissfulness, etc., until, at the finish, conduct, bringing the subject away from theory every atom of physical matter in to practice. combination with the soul and the consequent ignorance, foolishness, Here is the summing up. cruelty, weakness, pain, misery, etc., We live socially in a real and, in a are removed from us for ever sense, everlasting universe of (moksa). sentient, conscious beings (jiva), and of inanimate, insentient, unconscious The nine fundamentals of Jain thought (tattvas, things (ajiva). We attract (asrava) jiva, asrave, bandha, punya, papa, samvara, subtle forms of matter to ourselves, nirjara and moksa, could hardly be more clearly and we assimilate it (bandha); the expressd. natural qualities of the soul are thus The last words in the book are these: more or less obscured, and The above statements are put consequent various conditions of forward as being literally true; they weal (punya) and woe (papa) are are not figurative or mystical; they experienced. We have been doing are about concrete realities, are not this, and suffering the consequences, abstractions, and are of universal for ever in the past, before birth and application to living beings. since, perpetuating our bodily existence through deaths and Herbert Warren was in his time almost unique. rebirths continually. This continual Even today, three-quarters of a century after the attraction and assimilation of matter appearance of Jainism in Western Garb, very generates in us energies which are little has been written by Western writers on not essential factors of the soul's Jainism compared with the vast outpouring on existence, but which hinder the soul's other forms of Indian religion. It is still difficult natural activities. These unnatural to produce a short reading list of readable and energies may be stopped and available books. It is a puzzle why this is so. VERO "Belief in the self and other reals is Right faith their compreshension is Right knowledge, non violence, self control and austirity is Right conduct. These together constitute the way to freedom." Lord Mahavira 64 Jain Education Interational 2010_03 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . THE VALUE OF A VEGETARIAN DIET Proteins, Carbohydrates, Fats, Mineral Salts and Vitamins 1 gram of Fat produces 9 calories, while 1 gram of Carbohydrate produces approximately 4 calories. Dietary requirements depend upon age, sex, height, weight and activity (metobolic and physical). The objective of a proper diet is to achieve and maintain the desirable composition. Diets require modification if you are suffering from a disease. For diets in different illnesses please consult your doctor. The Calorie Reckoner will help you to plan the diet. Proteins: Fats: Most of the Gujarati residents in Europe have remained vegetarians, inspite of the influence of non vegetarian persons on them. All the eastern religions put emphasis on vegetarian diet and the non vegetarian food is prohibited in temples, gurudwaras and other religious places. The Jains are usually vegetarians and are also expected not to eat root foods like potatoes, carrots etc. in their diet. One may be a proud (fanatic!) Hindu, Sikh, Buddhist or Jain, but when the question of observing the fundamental principles of their faith comes, lot remains to be desired. The mere fact of being born in Hindu, Sikh, Buddhist or Jain family, does not make one a Hindu, Sikh Buddhist or Jain. It is the observance of fundamental principles makes them Hindus, Sikhs, Buddhists or Jains. What we observe and expect to observe in religious places, we should observe in the outside world, if we wish to be proud about our faith. One should eat what one is supposed to as laid down in one's faith. It is a misnomer that non vegetarian food is essential to remain healthy in the Western world. On the contrary persons taking carefully selected vegetarian diet are healthier than their non vegetarian friends. Following quotations show that one can live a healthy life on a vegetarian diet. Flesh foods are not the best nourishment for human beings and were not the food of our primitive ancestors. There is nothing necessary or desirable for human nutrition to be found in meats or flesh which is not found in, and derived from vegetable products. Dr. J. H. Kellogg It must be honestly admitted that, weight for weight, vegetable substances, when they are carefully selected possess the most striking advantages over animal food in nutritive value. Sir Benjamin W. Richardson, M.D., F.R.S. There are many alternative sources of first class protein and the meatless diet can be as good as any other. Dr. Charles Hill We have given the following charts which I am sure would be quite useful to the readers of The Jain and vegetarians in general. Whilst planning a diet one should remember that a well balanced diet is essential in supplying all the body needs to keep it fit and healthy, and must contain all the following:-- Carbohydrates: Proteins are needed every day to provide for the growth and repair of tissues. Proteins can be used for energy too, but surplus proteins are stored as fat. The main sources of protein are dairy products, nuts, pulses, especially Soyabeans. Fats provide heat and energy and surplus is, of course, stored as fat. The main sources are known to everybody. Carbohydrates provide one of the cheapest source of energy for the body, but surplus is quickly turned into ....... you've guessed it — more fat to go into your waistline. Most of our food contains Carbohydrates. (Including calcium, phosphorus, iron, sodium, potassium and colbolt). Present in varying quantities in many foods and essential for the regulation of certain body processes and growth. Fruits, Vegetables, Milk and Cheese give us necessary minerals. Necessary to maintain health and to protect against specific dietary disorders The main sources are carrots, green vegetables, cheese, butter (Vit. A), margarine, green peas, oatmeal, marmite and cabbage, sprouts, cauliflower, watercress, lemons, oranges, blackcurrants (Vit. C). Minerals: Vitamins: 05 Jain Education Intemational 2010_03 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =Jain CALORIE RECKONER CALORIES RELATE TO 100 GRAMS WHERE QUANTITY NOT SPECIFIED. CEREALS AND CEREAL FOOD Bajra Barley Wheat Millets Maize Flour Maize Tender Weetabix, Shredded Wheat Corn Flakes, Rice Crispies 1 oz Popcorn 50gms Ragi. Rice, Raw Milled Rice, Puffed Rice, Cooked 3 Table Spoons (60g) Rice-Khichri 1 Vati (210g) Sago. Suji Wheat Flour. Biscuits 1 small 16gms Chapati (Thin) 16gms. 24gms Chapati (Small) Chapati (Medium) 35gms. Bread, White 1 slice (31⁄2" x 4" x 0.4") Bread, White Bread, Brown 66 Bun Oat Meat 3 cup Table 2 Infants.. Children Males.. Females.. Pregnancy Lactation 철도 0-1/6 1/6 11⁄2-1 100gms.. 100gms 100gms 27gms 4 (9) 7 (15) 9 (20) 1-2 12 (26) 14 (31) 2-3 3-4 16 (35) 4-6 19 (42) 6-6 23 (51) 8--10 28 (62) 10-12 12-14 14-16 16-18 18-22 22-35 35--55 55-75+ 10-12 35 (77) 12-14 43 (95) 14-18 59 (130) 18-22 67 (147) 22-35 70 (154) 35-65 70 (154) 70 (154) 55-75+ 35 (77) 35 (97) 52 (114) 54 (119) 58 (128) 58 (128) 58 (128) 58 (128) 2010_03 81 (32) 91 (36) 100 (39) 110 (43) 121 (48) 131 (52) CALORIES 140 (55) 151 (59) 170 (67) 175 (69) 175 (69) 173 (68) 171 (67) 55 (22) kg x 120 kg x 2.2 63 (25) kg x 110 72 (28) kg x 100 kg x 2.0 1,100 1,250 1,400 1,600 2,000 2,200 2,500 2,700 3,000 2,800 2,800 2,600 2,400 ទ ទ ទ ន ន ន គ | ៖ ទី៩៩ ៖ | XXX GRTEIN 142 (56) 2.250 154 (61) 2,300 157 (62) 2,400 160 (63) 2,300 163 (64) 2,000 2,000 163 (64) 160 (63) 1,850 157 (62) 1,700 +200 +1,000 kg x 1.8 50 55 55 55 55 55 55 65 75 Calories 361 336 346 334 355 1,500 1,500 1,500 4,500 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 FAT-SOLUBLE VITAMINS 400 400 2,000 2,000 400 400 2,500 400 2,500 400 400 3,500 3,500 400 400 400 4,500 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 6,000 400 8,000 400 400 400 125 125 104 170 328 345 325 70 250 351 348 341 129 40 80 119 60 245 400 400 244 280 110 RECOMMENDED DAILY DIETARY ALLOWANCES ********* 88888886 ACTIVITY (1.U.) Table 1. DESIRABLE WEIGHTS FOR MEN AND WOMEN (According to height and frame, age 25 and over) 30 Height In. Ft. (in shoes, 1-in. heels) 5 2.. 5 3. 29 9448888 948822 (in shoes, 2-in. heels) 10.. 4 11. 0. 1. 2. 3. 4. 55 60 60 0.05 0.05 0.1 0.1 0.2 0.2 02 02 0.3 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 4. 5. 6. 7. 8. 0.4 0.4 9. 10. 11. 0. 1. 2. 0.4 0.4 0.4 3. 4. 0.5 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 0. 18 quiv) 15 15 16 15 13 13 13 13 15 20 0.4 0.5 0.6 0.6 0.7 0.8 0.9 1.1 1.2 Small Frame 1.3 112-120 115-123 118-126 121-129 124-133 128-137 132-141 136-145 133-150 137-154 141-158 145-163 149-168 153 173 For nude weight, deduct 5 to 7 lb (male) or 2 to 4 lb (female). 1.5 1.6 1,7 1.7 1.7 140-150 144-154 148-158 WATER-SOLUBLE VITAMINS 1.3 1.4 1.4 1.5 1.5 1.5 152-162 156-167 160-171 164-175 92-98 94-101 96-104 99-107 102-110 105-113 108-116 111-119 114-123 118-127 122-131 126-135 130-140 134-144 138-148 Weight (lb) in Indoor Clothing Medium Frame 0.6 0.6 0.8 1.1 1.3 1.4 1.5 1.4 1.4 1.3 1.2 1.1 1.2 1.2 1.2 1.0 1.0 1.0 1.5 1.8 +0.1 2.0 +0.5 * 1 2 3 24 0.2 0.3 0.5 0.6 0.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.0 2.0 2.0 1.4 1.6 THE INTER CORDOOD VOOR 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 2.5 2.5 Men 118-129 121-133 2.5 124-136 127-139 130-143 134-147 6 8 6 138-152 142-156 146-160 150-165 154-170 158-175 162-180 167-185 172-190 Women 96-107 98-110 101-113 104-116 107-119 110-122 113-126 116-130 120-135 124-139 128-143 132-147 136-151 140-155 144-159 8888*55 688889 8 CALCIUM 1.3 1.3 1.3 0.8 MINERALS 0.8 0.2 0.4 0.5 0.7 0.8 0.8 0.9 1.0 1.2 1.4 1.4 0.8 0.8 0.8 0.8 1.3 1.3 55 60 80 110 125 150 140 140 125 1.3 0.8 0.8 0.8 0.8 80 +0.4 125 +0.5 +0.5 150 115 120 115 100 Large Frame 100 126-141 129-144 132-148 135-152 138-156 142-161 147-166 151-170 155-174 159-179 164-184 168-189 173-194 178-199 182-204 104-119 106-122 109-125 112-128 115-131 118-134 121-138 125-142 129-146 NOW 2222222 ********** 10 15 15 15 10 10 10 18 10 10 10 18 18 18 10 18 18 MAGNESIUM 70 100 150 200 250 300 350 400 350 350 350 350 350 350 350 300 300 300 450 450 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dosa, Plain 1 Medium (9" Diameter) Dosa, Masala 100gms.. Idli 1 Medium (31⁄2" Diameter). Macroni 3 cup cooked Puri 1 Parotha 1 Chakali (Wheat Flour) Chat Chevra (Fried) Dal Vada 1 Dhokla Gharvada Pakora Samosa Potato Kachori Potato Chips 10 pieces Upama PULSES Bengal-Gram (Roasted, dehusked) Bengal-Gram, Chana Dal. Black-Gram, Urad Dal.... Green-Gram, Whole (Moong or Mug) Red-Gram, Tuver 30gms 16gms 70gms 100gms Lentil (Masur) Soya Bean Dal (Cooked, Thick-Consistency 1⁄2 cup 113gms) Dal (Cooked, Medium-consistency 1/3 cup 92gms) Rasam 1 Cup. Sambar 1/2 Cup Sarli Sag. Spinach-Palak 100gms 100gms 30gms 100gms VEGETABLES, LEAFY VEGETABLES Bengal Gram, Green (Channa) Brussels Sprouts Cabbage ROOTS Carrot-Gajar. Colocasia-Arvi 100gms 100gms Colocasia Leaves (Arbi-ka-Patta) Fenugreek Leaves (Maithi). 100gms 100gms 20gms 100gms Mustard Leaves (Sarson). Redish Leaves (Moli-ka-Patta) OTHER VEGETABLES Ash Gourd-Dudhi Bitter Gourd Karela Bottle Gourd - Toriya Brinjal Baingan Broad Beans - Phansi. Cauliflower Cardamom Chillies - Green Chillies - Dry Cloves - Dry Corriander Lotus Root-Kamal-ki-Jarh Onion. Potato Sweet Potato (Shakarkand). Tapioca-Mara Valli Cassava Turnip Shalgam..... Yam-Kand.... 2010_03 French Beans - Phali 130 210 Garlic Dry 100 Ginger Fresh 115 Ladies Finger - Bhindi 70 Mushrooms 250 Mogra 550 Papaya Green. 474 Parval. 420 Peas Matar 200 Pepper Dry Pepper Green 122 364 Plantain, Green-Kela 200 256 166 110 230 Calories 369 372 347 334 335 343 432 145 92 12 105 Calories 66 15 45 56 49 34 28 86 26 Calories 48 97 53 50 97 120 157 29 79 Calories 10 25 12 24 48 30 229 29 246 285 288 Pumpkin Kaddu Tindora Turmeric Vegetable Marrow - Ghei Water Chestnut, Fresh Singhada. Choli Guvar. Green Mangoes Papdi..... Cucumber Tomatoes Kothmir ********.. SWEETS & SUGARS Badam Halva Balushahi Burfi 1 Piece Fruit Jelly Gulab Jambu 1 Piece Jalebi Mysore Pak. Nankhatai Penda 1 Piece Ras Gulla Shakarpara Sohan Halva Suji Halva Gur (Jaggery) Honey 1 Teaspoon Jam 1 Teaspoon Sugar 1 Teaspoon Sugar 1 Cube BISCUIT AND CAKES Biscuits Salted 1 Biscuit Sweet 1 Cheese Tit Bits 10 Coconut Macroon 1 Cake Chocolate 1 slice Cake Fruit 1 slice Cake Plain 1 slice - 25gms 25gms Kheer Milk Cake 50gms 30gms Butter Milk Skimmed 1 Glass Cheese Curds (Yoghurt) Low Fat Ice Cream 15gms 5gms 5gms MILK & MILK PRODUCTS Milk 1 Cup 100gms Milk Skimmed 1 Cup. Milk Condensed 1 Cup (Sweetened) Milk Powder.... 3gms 4gms 3.5gms 13gms 45gms 30gms 40gms Jain__ 22622722822222 65 42 23 £****⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀±^**** ******* *******⠀⠀⠀ Calories Calories 24 Calories 67 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ghee ..... Oil ...................... Cream 1 Tablespoon Butter Margarine ................ Peanut Butter ......... 15gms ........ 900 900 50 755 755 620 Coffee - black with milk - 1 cup .............. Coffee black - 1 Cup ............... Coffee - Milk and sugar - 1 cup ............................... Cola drinks - 8 fl oz....... Fruit Juice (Unsweetened) 312 fl. oz..................... Orange Juice 342 fl. oz. ..... Lemon, Grapefruit & Squashes 31/2 fl. oz. .......... Chocolate drinks with milk 5 oz.. Horlicks Powder 15gms .............. Lucozade 6 OZ... Ovaltine Powder 1/2 oz............. 110 Calories 65 115 56 114 66 662 41 150 560 102 626 53 ries NUTS Almond (10-12) 10gms ..... Cashew Nuts (8-10) 10gms Coconut (Dry)... Coconut Tender .. Chestnuts, Fresh .................. Ground Nuts ....... Walnuts (8-10 Halves) 15gms Pista ......... Jardalu ............ Berries (Bor) - Dry ......... FRUITS Apples ........... Apricot Banana Cape-Goose-Berry (Raspberry) ............ Cherries..... Dates (Fresh).... Dates (Dried) ............ Figs (Tender-Fresh).. Figs (Dried) ...... Guavas (Peru=Jamfal) Grapes (Blue) ..... Grapes (Dried) .... Jackfruits (Ripe)... Jambu ...... Lichis................ . . 70 DalCOESI... E 283 317 75 320 51 45 290 88 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . L I NE ........ 59 ....... . ...... . ...... . ............ . 43 LORY U L ..... ........ .............. ... ...... 250g Malta ........... Mandarine .......... Mangoes (Green) ....... Mangoes (Ripe) .............. Melon (White) Melon (Water Melon) ........... Mulberry ... Orange ..... Papaya .... Peaches ......... Pear ............... . Pineapple ......................... Plums ..... ********** Prune .......... Pomme Granate (Red) ......... Sapota (Cheeku) Tomatoes (Ripe).......... Strawberry Sitafal..... It is impossible to include all the food substances available and details of different diet plans in this article. The calorie reckoner will be useful as a rough guide, in calculating the value of different diets, whether it may be overweight, underweight, high cholesterol in blood or different diseases, but whatever plan you make yourself, make it sure that you have well balanced diet with sufficient amount of proteins, vitamins and minerals. We have given two most common diet plans, which may be useful to our readers. Table 4 - Diet plan for reducing weight To reduce weight it is essential to take well balanced diet with sufficient proteins, minerals & vitamins. One must take sufficient milk, yoghurt (curds), cheese, vegetables, fresh fruits. Avoid sugar, sweets, chocolates, jam, honey, biscuits, cakes, sweet pickles, potatoes, nuts etc. Suggested daily intake Milk 600g Rice & Wheat Flour 100g Pulses 50g Yoghurt-low fat Fruits 2 pieces Leafy vegetables unlimited amount Spices unlimited amount Butter, Ghee 15g Table 5 - Cholesterol - lowering food plans Many people have too much cholesterol in their blood. A large amount of cholestrol in blood indicates a greater than average risk of suffering from heart disease. The following food plan is designed to reduce blood cholesterol. If you are overweight, reduce your weight Eat lots of vegetables Substitute poly unsaturated margarine for butter and other margarines. Do this for both cooking and spreading. Eat Cottage cheese instead of hard and cream cheeses. Use skimmed milk instead of whole milk in drinks, on cereals and in cooking. Skimmed milk may be bought in both liquid and dried forms. Eat low fat yoghurt instead of cream. Cut down on fried foods. Dr. Natubhai Shah 77 112 44 104 12 SOUPS & BEVERAGES Calories Clear Vegetable Soup 150ml ......... Tomato Cream Soup 150ml ......... 65 Vegetable Soup 150ml 65 Tea, Lemon no sugar - 1 cup ........ Tea, milk no sugar - 1 cup .............. Tea, milk and sugar - 1 cup ............. Cocoa, 12 milk with sugar 1 cup ............................ 145 68 Jain Education Intemational 2010_03 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૂ. આ. શ્રી યશોદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજના માર્ગદર્શન નીચે કલાકાર શ્રી ગોકુળભાઇ કાપડિયાએ તૈયાર કેરલ કલાત્મક ચિત્રસંપુટ ‘તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર’ માં થી તેઓશ્રીના સૌજન્ય થી ૨૮: પરિસહ-ઉપસર્ગોને સમભાવથી સહન કરવાપૂર્વક, સંયમ અને તપની ઉયસાધનાથી માસ ૫૨મસમાધિમાં લયલીન ભગવાન २८ : परिसह-उपसगों को समभाव से सहन करने के साथ संयम और तप की उग्र साधना से प्राप्त परमसमाधि में लयलीन भगवान् 28 : Bhagavan Mahavira d eeply absorbed in the highest type of meditation 2010_03 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મહાવીર નામ કરતાં વિશેષ સ્વયં એક યુગ છે. સ્વયં એક દર્શન છે. વયં એક ક્રાંતિ છે. મહાવીર! જેઓએ હિંસાના તાંડવવચ્ચે અહિંસા ની જગાવી આલહેક, અબોલ પશુઓના હિંસાના સ્થાને, આત્માની સાથે ચોંટેલા પાપ કર્મોન, આહુતિ આપવાનો મંત્ર આપ્યો. મહાવીર! જેઓએ પતિત, કચરાયેલા, તિરસ્કૃત, લોકોને પ્યારનુ અમૃતપાન કરાવ્યું. તેઓના તે આધાર બની ગયા ને પંચ પરમેષ્ઠીના શરણનો માર્ગ ચીંધ્યો. મહાવીર! જે લોકો સાથે લોકોની વાણીમાં વાત કરતા. જેઓ પોતાની કરૂણાની ગંગામાં, પતિતોને પાવન બનાવ્યા. વંશ દેનાર સર્પને પણ દુધનું પાન કરાવ્યું. મહાવીર! જે નારી ઉત્થાન માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યા. જેઓએ સમતાવાદ નો સંદેશો આપીને લોહીયાળ કાંતિથી દેશને બચાવ્યો. જે સમતાનું બીજ વિનોબા ના સર્વોદયમાં અંકુરિત થયું. મહાવીર જે વિવિધ વૈચારિક દ્રષ્ટિનાં સમર્થક હતા. જેઓએ સ્યાદવાદના મંત્રથી, વિશ્વની સંઘર્ષ રક્ષા કરી. મહાવીર! શસ્ત્રની સંહારક ભૂમિ પર વિહરતા, અવિશ્વાસ અને ત્રાસના વમળમાં ફસાયેલા, યુધ્ધની અગ્નિમાં સપડાયેલા, વિશ્વને કાલ કરતા આપની વધુ જરૂર છે આજ.. મૂળ: ડૉ. શેખરજૈન, ભાવનગર અનુવાદક: મનુભાઇ શેઠ, ભાવનગર 70 Jain Education Interational 2010_03 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જૈન સમાજ યુરોપ Jain Samaj Europe પરમ કૃપાળુ શાસન દેવની અસીમ કૃપા છે કે દોઢ દાયકા પહેલા નાના બીજમાંથી પાંગરીને આ સંસ્થા વિશ્વભરમાં જાણીતી થઇ છે. વિના જૈન અને જૈનેતર ભાઇ-બહેનોએ પોતાનો ફાળો આપીને વિકસિત કરી છે. નજીવા મતભેદોને ભૂલીને જૈન એકતાનો સંદેશ ફેલાવવા, મહાવીરની વાણીના મર્મને સમજાવવા, તેમણે આપેલા સંદેશને જીવનમાં ઉતારવા, તેની પ્રભાવના કરવા અને આપણા બાળકોને આપણી જૈન સંસ્કૃતિનો સાચો વારસો આપવા જૈન સેન્ટરની સ્થાપના કરવામાં આવી. લેસ્ટરમાં ભારત અને સવિશેષ પૂર્વ આફ્રિકાથી જૈન બંધુઓ અહીં આવીને વસ્યા. ૧૯૬૫ થી ૧૯૬૯ સમય દરમ્યાન જૈનોનું સંખ્યાબળ વધતા સર્વની ધર્મભાવના પ્રબળ બની અને ૧૯૬૯ માં એક ભાઈને ત્યાં થોડા ભાઇ બહેનોએ પર્યુષણ દરમ્યાન પ્રતિક્રમણ કરવાનું શરૂ કર્યું. જૈનધર્મની પ્રગતિનાં શ્રીગણેશ ત્યારથીજ લેટરમાં મંડાયા તેમ કહી શકાય. પૂર્વ આફ્રિકા અને ભારતથી શરૂઆતથી આવીને સ્થાયી થયેલ જૈન બંધુઓની ઉપલબ્ધ માહિતી પરિશિષ્ટ (એપેન્ડીક્ષ) માં છે. ૧૯૭૨ માં સનાતન મંદિરમાં પર્યુષણ પર્વની ઉજવણી શરૂ થઇ. ૧૯૭૩ માં પર્યુષણ પર્વ દરમ્યાન જૈનોના એક સંગઠનની આવસ્યકનો જણાઇ અને ચર્ચા વિચારણા કરતો નક્કી કરવામાં આવ્યું કે કોઇ પણ જૈન નાત-જાત કે સમ્પ્રદાયના ભેદભાવ વગર તેનો સભ્ય બની શકે છે. પરિણામે શ્વેતાંબર, દિગંબર, સ્થાનકવાસી, દેરાવાસી, નવનાની, ઓસવાળ બધા જૈનોએ ભેગા મળી ‘જૈન સમાજ લેસ્ટર' ની સ્થાપના કરી, અને સુકાન શ્રી.મનહરલાલ લક્ષ્મીચંદ મહેનાના હાથમાં સુપ્રત કર્યું. ૧૯૭૩ થી ૧૯૭૭ સુધી શ્રી. મહેતાની સેવા પ્રાપ્ય બની. ૧૯૭૭ થી ડૉ. નટુભાઇ શાહ પોતાની સેવા જૈન સમાજને આપી રહયા છે. ૧૯૮૦ માં લેસ્ટર શહેરની સીમામાંથી બહાર નીકળી સંપૂર્ણ યૂરોપમાં જૈનધર્મ અને સંસ્કૃતિનો ફેલાવો કરવાના ઉદ્દેશથી “જૈન સમાજ યૂરોપ'' ના નામથી સંસ્થાનું પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું. જેનું સુકાન ડૉ. નટુભાઇએ કુશળતાથી સંભાળ્યું, "ને સમાજ યુરોપ" ની સ્થાપનાનો નિર્ણય જૈન _2010_03 THE Jain__ સમાજ લેસ્ટરના વિશાળ દ્રષ્ટિકોણનું સૂચક છે. ૧૯૭૮ માં “જૈન સમાજ યૂરોપ”ને ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ તરીકે યુનાઇટેડ કિંગ્ડમના ચેરીટી કમિશ્નરે માન્યતા આપી. ‘જૈન સમાજ યૂરોપે’ જો કે તેની રચના પહેલાં ૧૯૭૮ માંજ મકાન લેવાનું નક્કી કર્યું હતું અને તે માટે લેસ્ટરમાં વસતા દરેકે દરેક કામ કરતા ભાઇઓએ ઓછામાં ઓછા ૬૦ પાઉન્ડનો તેજ વર્ષે સમાજના મકાન ફંડમાં ફાળો આપવાની ઉદારતા બનાવીને મકાન લેવાના કાર્યમાં ઝડપી સહયોગ આપ્યો, નાની-મોટી રકમ નોંધાવીને લેસ્ટરમાંથી લગભગ બાર હજાર પાઉન્ડ ભેગા કર્યાં. તેજ સમયે એન્ટવર્પ યાત્રા દરમ્યાન ત્યાનાં ભાઇઓએ થોડા કલાકોમાં પંદર હજાર પાઉન્ડના ઉદાર ફાળો આપીને અમારી પ્રવૃત્તિઓને વિકસાવવા પ્રેરણા આપી. લંડન નથા અન્ય સ્થળોમાંથી નોંધપાત્ર ફાળો મળ્યો. પરિણામે ૧૯૩૯ ના સપ્ટેંબર માસમાં લેસ્ટર શહેરના હૃદયરામભાગ સીટી સેન્ટરમાં એક વિશાળ જુનું ચર્ચ ખરીદીને કબ્જો મેળવ્યો, જેનું આધુનિક ‘જૈન સેન્ટર” માં પરિવર્તન કરવામાં આવ્યું છે. આ સેન્ટરમાં દહેરાસર, ઉપાશ્રય, ગુરૂ થાનક,લાયબ્રેરી, ઓડીટોરિયમ, ભોજ નશાળા, ઓફીસ, કોન્ફરન્સ હૉલ તથા બીજી સગવડો રહેશે. જૈન સેન્ટરના વિકાસ માટે ૧૯૮૦ માં ડૉ. નટુભાઇ શાહ મુંબઇ, અમદાવાદ, દિલ્હી, બેંગલોર જઇ અનેક જૈન અગ્રગણ્ય મહાનુભાવોને મળ્યા અને જૈન સેન્ટરની યોજના પ્રસ્તુત કરી. સેન્ટરની યોજના સને પસંદ પડી અને તે માટે આર્થિક તથા અન્ય મદદ કરવા માટે શેઠશ્રી શ્રેણિકભાઇના પ્રમુખપદે ઓવરસીજ જિનાલય ટ્રસ્ટ' ની રચના કરવામાં આવી. જૈન સમાજ યૂરોપે પોતાનાં ઉદ્દેશો વિશાળ દૃષ્ટિકોણ રાખીને નિશ્ચિત કર્યા છે જેમાં જૈનધર્મ અને સિદ્ધાંતોનો વહોળો પ્રચાર પશ્ચિમી જગતમાં પ્રકાશનો, સભાઓ, શિક્ષણ અને ગ્રંથાલયો સ્થાપીને કરવા. જૈન, યુરોપિયન જૈનેતર, વિદ્વાનો, અને સામાન્ય રીતે જૈનધર્મ પ્રત્યે જિજ્ઞાસુને માટે સરળ ભાષામાં પ્રચિલન શબ્દાવલીમાં પ્રકાશનો ઉપલબ્ધ કરાવવા. જૈનધર્મ માટે શિક્ષણની વ્યવસ્થા કરવી. જૈનસંસ્થાઓ, જૈનધર્માનુયાયીઓ અને શોધકાર્ય કરતા જૈન વિદ્વાનોનો સમન્વય કર્યો. અહિંસાનો સિદ્ધાંત અને શાકાહારનો પ્રચાર કરી પ્રોત્સાહિત કરવા. ભારતનાં નીર્થસ્થળોનો નકશો પ્રકાશિત કરી પ્રમુખ જૈન સંસ્થાઓ વગેરેનો પરિચય ઉપલબ્ધ કરાવવો. ભારતનાં નીર્થદર્શન માટે યાત્રા સંઘની ગોઠવણ કરવી, અન્ય ધર્મોની સાથે સમજ કેળવવી અને સમાન વિચાર ધારાની સંસ્થાઓ સાથે સહયોગ કરવો. આ એકમમાં સર્વ સમ્પ્રદાયોમાં એકતા સ્થાપી પોત પોતાની માન્યતા મુજબ આરાધના કરવાની સગવડ આપવી તે છે. પર્યુષણ પર્વ, મહાવીર જયંતિ અને અન્ય ધાર્મિક-સામાજીક પ્રસંગો ઉજવીને જૈન ધર્મનો પ્રચાર કરવાનો છે. 71 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Jain. જૈન સેન્ટર અને તેની પ્રગતિઃ-જૈન સમાજ યૂરોપે જૈન દીપચંદભાઇ ગાર્ડી તથા શ્રીહસમુખભાઇ ગાર્ડ પણ હતા. ભાઇઓને ધાર્મિક દર્શન-પૂજન વિધિ-વિધાન કરવાની સગવડ એન્ટવર્ષમાં થી નેવું હજાર પાઉન્ડની ઉદાર સહાય મળી તે માટે મળે અને ભાવિ પેઢીને ધર્મના સંસ્કારો મળે તે હેતુથી “જૈન એન્ટવર્પ જૈન બંધુઓ અને માણેકલાલ સવાણીનો ખાસ આભાર સેન્ટર” સ્થાપવાની કાર્યવાહી હાથ ધરી છે. બધા સમદાયોનાં માનીએ છીએ. સમન્વયની વિશાળ ભાવનાથી આ સ્થળનું નામ કોઇ જૈન મંદિર શીપીંગ કોર્પોરેશન ઓફ ઇન્ડિયાએ કન્ટેનર ફી મોકલાવીનહિં રાખતા–“ જૈન સેન્ટર” રાખ્યું છે. ને એર ઇન્ડિીયાએ બે હજાર કીલો વજન ફી લાવીને અને ન, અર ઈSિાલા આર્થિક મદદ:- પ્રારંભમાં લેસ્ટરનાં ભાઇઓએ અને એકસાઇઝ વિભાગે વી. એ. ટી.ની માફી આપીને મદદ કરી છે. એન્ટવર્ષમાંથી મળેલ મદદ કે જેનો પ્રારંભમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે તે આ ઉપરાંત યૂરોપ, પૂર્વ આફીકા, અમેરિકા અને ભારતમાંથી અમારા પાયાના કાર્યને પ્રોત્સાહિત કરવાના મૂળમાં છે. ત્યાર બાદ આ સેન્ટરના નિર્માણ અને વિકાસ માટે સતત આર્થિક મદદ લેસ્ટર સીટી કાઉન્સિલ ૩૦,૫૦૦ પાઉન્ડની સમારકામ માટે મળતી રહી છે. ગ્રાન્ટ આપી. પરદેશમાં ભારતીય સંસ્થાઓમાં આટલી મોટી જૈન સેન્ટરની વિશાળ દૃષ્ટિ:- જૈન સેન્ટરનો મૂળ ઉદ્દેશ ગ્રાન્ટ મેળવનાર જૈન સમાજ પહેલીજ સંસ્થા હતી. ૧૯૮૩ માં જૈન સંસ્કૃતિનો વિકાસ અને પ્રસાર છે. ભાવિ પેઢીને જૈન મેનપાવર સર્વિસ કમિશને ૮૨,૫૦૦ પાઉન્ડની લેબરગ્રાંટ આ સંસ્કારો મળે તે હેતુથી શ્વેતાંબર, દિગંબર જૈન મંદિર,સ્થાનકવાસી જૈન સેન્ટરને આપી. આવી સુંદર ગ્રાન્ટ મળતા જૈન સેન્ટરના ગુરૂ થાનક, શ્રીમદ રાજચંદ્ર-જ્ઞાનભંડારની રચના કરવામાં આવી પ્લાનમાં ફેરફાર કરી સ્થાપત્ય અને કળાની દૃષ્ટિએ ઉત્તમ તીર્થધામ છે. વિશ્વમાં પ્રથમ પ્રસંગ હશે જયાં એકજ સ્થળે એકજ સમયે બને તે હેતુથી જૈન જગતના પ્રસિદ્ધ સ્થાપત્ય શિલ્પી શ્રી.ચંદુભાઇ બધાની પ્રતિષ્ઠાનું કાર્ય યોજી શકાયું હોય! ૮૪ સ્તંભો પર ત્રિવેદી (સોમપુરા), મુંબઇના સ્થપતિ શ્રી. સ્નેહકાંતભાઇ શ્રોફ જેસલમેર અને આબુ શૈલીની કોતરણીવાળા ભવ્ય મંદિર અને અને લોકલ આર્કીટેકટ સ્ટીવન જયોર્જ અને પાર્ટનર્સ થા મેગ્યુ વિશાળ રંગમંડપ સહુમાં ભકિત-ભાવ તો ભરેલ છે, પણ અનેરૂ એસોસીએટસ સાથે પ્લાન નક્કી કર્યા. આ ઉપરાંત લેસ્ટરશાયર આકર્ષણ જન્માવે છે. કાઉન્ટી કાઉન્સિલે ૬૩૦૦ પાઉન્ડની ગ્રાન્ટ કાર્પેટ લેવા માટે વિવિધ આયોજન - ૧૯૭૩ ની ૧૦ મી નવેમ્બરે દેરાસરનો આપી. શિલાન્યાસ વિધિ થયો. ૧૯૮૪ ની ૧૪ મી ડીસેમ્બરે પાલી ( સમાજના પ્રમુખ ડૉ. નટુભાઇ શાહ અને કમિટી સભ્ય શ્રી. રાજસ્થાન ) માં પ્રતિમાજીની અંજનશલાકા વિધિ સ્વ. પૂજય રજનીભાઇ શાહે ૧૯૮૫ માં કેન્યાની મુલાકાત લીધી.ખજાનચી આચાર્ય ભગવંત કેલાસસૂરીજી અને પૂ.આ. ભગવંત પદ્મસાગરશ્રી. હરચંદભાઇ ચંદરિયા તે સમયે ત્યાંજ હોવાથી સાથે જોડાયા જીના વરદ હસ્તે થઇ. ઇંગ્લંડની ધરતી પર લાવવાનું શુભ મુહુર્ત અને ત્યાં સારી સફળતા મળી. નૈરોબીમાં શ્રી. ચીમનભાઇ ૧૮ મી ઑગસ્ટ ૧૯૮૫ અને જૈન સેન્ટરમાં પ્રવેશનું મુહુર્ત ૨૫ કામાણી, મોહનભાઇ કરાણીઆ, કેશુભાઇ શાહ, પાનાચંદ મી ઓગસ્ટ ૧૯૮૫ ના રોજ આવ્યું. પ્રતિષ્ઠાનું મુહુર્ત કઢાવવા દેડીઆ, કુંદનભાઇ દોશી, બટેવી વગેરે અગ્રગણ્ય જૈન થા અન્ય કાર્યોનું નિરીક્ષણ અને વ્યવસ્થા જોવા ડૉ. નટુભાઇ શાહ ભાઇઓએ મદદ કરી. બે દિવસના પ્રવાસમાંજ ત્યાંના વીસી પન: ભારત ગયા. તે સમયે પૂ.આ.ભગવંત અશોકચંદ્રસૂરીશ્વરજીઓસવાળ કોમ્યુનિટીના ભાઇઓ જૈન સેન્ટરનાં ધ્યેય સમજી એ ૨૦ જલાઇ ૧૯૮૮ નો મંગળમય દિવસ મુહુર્ત માટે કાઢી અને જરૂરીયાત જાણીને મદદ કરી. મોમ્બાસામાં જૈન સંઘ આપેલ. સ્થાનકવાસી સંધે મીટીંગ કરી મદદ કરી. ત્યાથી ડૉ. શાહ ભારત ૧૯૮૦ માં સેન્ટરના મકાનમાં સૌ પ્રથમ નવકાર મંત્ર તથા અને શ્રીરજનીભાઇ ટાન્ઝાનીયા ગયા. ઈસ્ટ આફ્રિકાથી લગભગ લોગસનું ઉચ્ચારણ પૂ.શ્રીસુશીલકુમારજીએ કરાવ્યું હતું. તેજ વર્ષે ૫૦ હજાર પાઉન્ડની મદદ મેળવી આવકાર દાયક સહયોગ પ્રાપ્ત પૂ.શ્રીચિત્રભાનુજીએ પર્યુષણ કરાવતા ઉત્સાહ અને ધર્મભાવના કર્યો. ભારતમાં ડૉ. શાહ જૈન સેન્ટર ટ્રસ્ટ તથા જીનાલય વઘી અને રોહિત મહેતાના દસ દિવસ માટે વ્યાખ્યાન ગોઠવાયા. ટ્રસ્ટના મહાનુભાવોને મળ્યા. ભારતના જિનાલય ટ્રસ્ટની આર્થિક આ ઉપરાંત આ સેન્ટરમાં ડૉ.સોનેજી, પં. હુકુમચંદ મદદથી અમદાવાદમાં શેઠ શ્રી. શ્રેણિકભાઇના સહયોગ અને શ્રી. ભારિદ્ધ, પ્રો. પદ્મનાથ જૈની, કું. ઇન્દુબેન ધાનક, પ્રો. રમણભાઇ ચંદુભાઇ ત્રિવેદીની દેખરેખમાં ઉત્તમ કલાત્મક મંદિરનું ઘડતર શાહ, પ્ર. તારાબેન શાહ, ડૉ. કુમારપાળ દેસાઇ, શ્રી. શશિકાંત કરવામાં આવ્યું. મહેતા જેવા વિદ્વાનોના પ્રવચનનો લાભ મળ્યો. ઉપરાંત ધર્મપ્રેમી શ્રીવિજયભાઇ શાહના આમંત્રણથી પ્રમુખશ્રી,ખજાનચી, ડૉ. શેઠશ્રી શ્રેણિકભાઇ, દીપચંદ ગાર્ડ, સી. એન. સંઘવી, કાંતિભાઇ નરેશ શાહ અને ભારતથી ધર્મભાવનાથી પધારેલ શ્રીમાણેકલાલ શેઠ જેઠાભાઇ ઝવેરી, સમણી બહેનશ્રી સ્મિતપ્રજ્ઞાશ્રી ઉપરાંત સવાણી જેન સેન્ટરના મહાજન તરીકે એન્ટવર્પ ગયા સાથે ભારત, અમેરિકા, પૂર્વ આફ્રિકા, કેનેડાથી સંખ્યાબંધ જૈન 72 Jain Education Intemational 2010_03 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain ભાઇઓ સેન્ટરની મુલાકાતે આવી ગયા છે. અન્ય વિભૂતિઓમાં ‘સમાજ' દ્વારા લેસ્ટરમાં બાળકો માટે જૈન પાઠશાળા ચાલે પ્રમુખસ્વામી કે જેઓએ આરતી અને મંગળદીવાનો લાભ લીધો. છે જેનાં વર્ગો રવિવારે લેવાય છે જેમાં લગભગ ૪૦ વિદ્યાર્થિઓ પૂ. સંત મોરારી બાપુ જેવા સંતો પધારીને આનંદ વ્યક્ત કરી ગયા. અધ્યયન કરે છે. ઉપરાંત લંડનમાં જૈન ગુજરાતી શાળાનું પણ લેસ્ટરમાં જુલાઇ ૧૯૮૭ માં લેસ્ટરશાયર મ્યુઝિયમ અને સંચાલન કરવામાં આવે છે. આર્ટ ગેલેરીમાં, “ જૈન આર્ટ એન્ડ કલ્ચર: ૨૫૦૦ વર્ષ પ્રાચીન ભવિષ્યમાં સેન્ટરની પ્રવૃત્તિઓ વિકસિત થઇ વ્યવસ્થિત રીતે ભારતીય ધર્મ ' પ્રદર્શનનું ભવ્ય આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું ચાલે તે માટે એક પૂર્ણકાલીન વિદ્વાનની ડાયરેક્ટર તરીકેની, અને જેમાં પ્રાચીન જૈન મૂર્તિ, શિલ્ય વગેરેની ગોઠવણ વિકટોરિઆ અન્ય સ્ટાફની નિમણુંક જરૂરી છે. અને આલ્બર્ટ મ્યુઝિયમને સહકાર મળ્યો હતો. જેનું ઉદ્ઘાટન જૈન સમાજ યુરોપે જૈનધર્મના ઉત્કર્ષ માટેના તેમના કાર્યને ભારતીય રાજદૂત શ્રી. પી. સી. એલેકઝાંડરે કર્યું હતું. પરિચય કરાવ્યો છે. આ ઉમદા કાર્યમાં અમને આપનો સહકાર, પ્રકાશન અને શિક્ષણ:- *જૈન સમાજે સંસ્કૃતિ અને શક્તિ અને સેવાની જરૂર છે. હજુ તો કાર્યની શરૂવાત છે પણ ક્રિયાવિધિ વગેરેનો ફેલાવો કરવા અને જૈનધર્મનું જ્ઞાન આપવા અમને વિશ્વાસ છે કે આપના સહયોગ થી આ નાનું પાંગરેલું છોડ ત્રિમાસિક ‘ધી જૈન' અંગ્રેજી, ગુજરાતી અને હિંદીમાં પ્રારંભ વટવૃક્ષ બને અને આ સેન્ટર યૂરોપની ધરતી પર એક તીર્થ બની કરેલ છે. હસ્તલિખિત થી પ્રારંભ થયેલ આ ત્રિમાસિક આજે સમન્વયને ધ્વનિ વિશ્વમાં ગુંજાવશે. વિશ્વના ઉત્તમ જૈન સામાયિકોમાં થી એક ગણાય છે. જેના માટે ‘જૈન સમાજ લેસ્ટર’ થી આજ સુધીની આ વિકાસ સંપાદક શ્રી. નટુભાઇ અને વિભાગીય સંપાદકો યશના ભાગીદાર યાત્રામાં જેઓએ તન-મન-ધનથી ફાળો આપ્યો છે તેઓની છે. મંદિર પ્રવેશ સમયે અને હવે પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે વિશેષાંક પ્રકાશિત વિગતવાર નામાવલી પરિશિષ્ટમાં આપી છે. કર્યા છે. આ માહિતી ડૉ. નટુભાઇ શાહ શ્રી.વસંતરાય ડી. શાહ, શ્રી. જૈન ધર્મની સમજ આપવા અંગ્રેજીમાં Jainism ડૉ. રમેશભાઈ મહેતા, તથા શ્રી. રમેશભાઇ મહેતાએ આપેલ Explained અને Jainism for Young Personપુસતકો માહિતીને આધારે ટુંકાવીને તૈયાર કરેલ છે. પ્રકાશિત કર્યા છે. અને પ્રકાશન કરવાની યોજના છે. = = પરિશિષ્ટ (એપેન્ડીક્ષ), Before the establisment of Jain Samaj Leicester, Jain rituals were started by these members and their families. Executive Committees Members of Jain Samaj Leicester 1973 - 1989 Chairman Mr Manharlal L. Mehta Vice Chairman Mr Jivraj M. Shah Secretary Mr Vasantrai D. Shah Dept Secretary Mr Vaghajibhai R. Shah Treasurer Mr B P Shah (Keshubhai) Shri Dalichand Amulakh Doshi Lt. Shri Popatlal Doshi Shri Harish Patel Shri Babulal Vora Shri Ramesh S Mehta Shri Chhotalal Kothari Shri Leeladhar Mehta Shri Shashikant Mehta Shri Laljibhai Mehta Shri Jhaverechandbhai Shah Shri Manharlal L Mehta Shri Dr Natubhai Shah Shri Ratilal Shah Committee Members Dr N K Shah Mr K H Shah Dr S M Shah Mr P R Doshi Mr RF Gudka Mr H J Chandaria 73 Jain Education Interational 2010_03 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1975 - 1977 Chairman Vice Chairman Secretary Dept. Secretary Treasurer Mr ML Mehta Mr VR Shah Mr C M Vora Mr N V Shah Mr V M Shah Mr V V Mehta Dr R K Shah Mr P P Mehta Mr VB Vora Mr P K Mehta Miss P C Vora Mr A Matalia Co-opted Members Miss Indira Parekh Mr M 2 Shah Bhagini Kendra Rep. Mrs Dayaben L Mehta Committee Members Mr P R Doshi Mr BP Shah (Keshubhai) Mr SP Mehta Mr P K Mehta Mrs SH Shah Mr R K Shah 1977 - 1979 Chairman Dr N K Shah Vice Chairman Dr J U Shah Secretary Mr C M Vora Dept Secretary Mr M Z Shah Treasurer Dr. G Z Chhatrisha Auditors (Hon) M/s Shah & Modi Trustees Dr N K Shah Mr B C Vora Mr ML Mehta Mr MP Shah 1981 - 1983 Dr N K Shah Committee Members Mr ML Mehta Mrs Suryaben H Shah Dr RL Mehta Mr Navin V Shah Mr Pravin K Mehta Mr V R Shah Mr Nalin V Shah Mrs S R Mehta VB Vora Mr RS Mehta President Vice President General Secretary Dept Secretary Treasurer Asst. Treasurer Mr H Gardi Dr RL Mehta Mr RS Mehta Dr G Z Chhatrisha RJ Mehta Co-opted Members Mr KA Shah - Coventry Mr Ramesh K Shah - Loughborough Mr Arun Doshi Mr Navnitbhai Sheth Mr Mansukhbhai Shah Mr Subhash Sanghavi Mr Vijay H Sheth Mr L N Shah JAIN SAMAJ EUROPE Newly elected as from 5/8/79 - 1981 President Dr N K Shah Vice President Mr B C Vora General Secretary Dr R L Mehta Dept Secretary Mr RS Mehta Treasurer Dr G Z Chhatrisha Asst. Treasurer Mr R J Mehta Co-opted Members Mr M Z Shah Mr Z J Chhatirsha Bhagini Kendra Rep. Mrs Dayaben L Mehta 74 Jain Education Interational 2010_03 ucation International 2018_03 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1983 - 1985 President Vice President General Secretary Dept Secretary Treasurer Asst. Treasurer Mr Pravin Shah Mr H Chandaria Mr Vinod Kapashi Mr S Sanghavi Chief H Bhandari Mr L T Mehta Mr RJ Shah Mr RV Mehta Mr M B Shah Mr S P Mehta Mr Z J Chhartrisha Co-opted Members Mr Satish N Shah Bhagini Kendra Rep. Mrs Dayaben L Mehta 1985 - 1987 President Vice President General Secretary General Secretary Dept Secretary Treasurer Asst Treasurer Area Chair Person London Area Chair Person Leicester Mr G Z Chhartrisha Mr Bharat S Mehta Mr LT Mehta Mr R V Mehta Mr S F Sanghavi Mr M Z Shah Mr RJ Shah Mr J Visaria 2010_03 Dr N K Shah Mr H Gardi Dr R L Mehta Mr Vijay H Sheth Dr G Z Chhatrisha Mr L N Shah Dr N K Shah Dr R L Mehta Mr Ramesh S Mehta Mr Haresh R Shah Mr Vijay H Sheth Mr H Chandaria Mr Satish N Shah Mr R C Shah Mr R R Shah Co-opted Members Mr V Kapashi Dr H Ghadiali Mr S M Shah Dr Nareshbhai Shah Bhagini Kendra Rep. Mrs Dayaben L Mehta 1987 - 1989 President Vice President General Secretary Dept Secretary Treasurer Dr N K Shah Dr R L Mehta Mr Ramesh S Mehta Mr Vijay H Sheth Mr H Chandaria Mr S N Shah Asst Treasurer Area Chair Person London Mr Ramanbhai C Shah Mr V D Shah Area Chair Person Leicester Mr L T Mehta Mr R G Mehta Mr R V Mehta Mr SF Sanghavi Mr HR Shah Mr M Z Shah Dr N R Shah Mr RJ Shah Mr B C Vora Mr VB Vora Co-opted Members Mr Dinesh I Mehta Mr Ritesh Shah Mrs Lilavantiben A Doshi Mrs Hansaben Gandhi Mr Suman Shah Mr Jayu Visaria Bhagini Kendra Rep. Mrs Dayaben L Mehta Jain_ "Non-violence and kindness to living beings is kindness to oneself. For thereby one's own self is saved from various kinds of sins and resultant sufferings and is able to secure his own welfare." Lord Mahavira 75 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Jäin જૈન સેન્ટરમાં પ્રસ્થાપિત પ્રતિમાઓ (સંકલન ધી જૈન 'ના અંકોના આધારે.) લાખ વર્ષ ની હતી. નિર્વાણભૂમિ સમ્મદશિખર હતી. તેમનું લાંછન યૂરોપની ધરતી પર જૈનજગતની એકતાના પ્રતીકરૂપે લેસ્ટર હરણ છે. ભ. શાંતિનાથ અશાંતિથી મુકિત અપાવનાર, સમ્યકત્વ (ઈંગ્લાંડ) માં નવનિર્મિત આ મંદિર વિશ્વના જૈનોને એક ધ્વજ અને શાંતિના દાતા છે. વ્યકિત, સમાજ અને વિશની શાંતિ માટે નીચે સંગઠિત બનવાની પ્રેરણા આપશે. આ દેરાસરમાં શ્વેતાંબર, તેમની આરાધના કરવામાં આવે છે. દિગંબર મંદિર, સ્થાનકવાસી ઉપાશ્રય થા શ્રીમદરાજચંદ્ર ગુરૂથાનક મુખ્ય છે. આ મંદિરમાં ભ. શાંતિનાથ, પાર્શ્વનાથ Images in the Jain centre ,મહાવીરસ્વામી, ષભદેવ નેમિનાથ તીર્થંકર ભગવાનની The Jain Centre is a symbol of Jain unity. પ્રતિમાઓ પધરાવવામાં આવી છે. ઉપરાંત ભ. બાહુબલી અને There are Svetambar and Digambar temples, ગૌતમસ્વામીની પ્રતિમાઓ સ્થાપિત થઇ છે. શાસન દેવના રક્ષક a guru sthanak,a room devoted to Srimad Rajchandra, and a Sthanakvasi યક્ષ-યક્ષિણીમાં મુખ્યત્વે ઘંટાકર્ણ મહાવીર, પદ્માવતી, ચક્રેશ્વરી, upasraya. There will also be images of Guru અંબિકા, લક્ષ્મી અને સરસ્વતી દેવીની મૂર્તિઓ સ્થાપિત થઇ છે. Gautam and Acharya Vijay Vallabh Suri. The આલેખમાં યાવિત મૂર્તિઓ અંક્ષિપ્ત પરિચય પ્રસ્તુત છે divine guardians of the Tirthankaras, મૂળનાયક ભ. શાંતિનાથ: Chakreshwari, Ambika, Padmavati, ભ.શાંતિનાથ આ દેરાસરના મૂળનાયક છે. જૈન સમાજ યૂરોપ Ghantakarna, will be represented as well as the goddesses Laksmi and Sarasvati. There is અને લેસ્ટરની રાશિ વગેરે જયોતિષને આધારે શાંતિનાથ also a fine image of Bahubali ભગવાનને મૂળનાયક તરીકે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે. મૂળનાયકની પ્રતિમા વિદીની ત્રણ પ્રતિમાઓમાં વચ્ચે હોય છે. ભ.શાંતિનાથ ૨૪ તીર્થકરોમાં ૧૬ મા તીર્થંકર છે. તેમનો જન્મ ભ. પાર્શ્વનાથ : હરિનનાપુરનાં ધર્મપ્રિય વીર રાજા વિશ્વસેન અને ધર્મપરાયણા ભ. શાંતિનાથની જમણી બાજુ બિરાજેલ ભ. પાર્શ્વનાથ ૨૩ માં માતા મહારાણી અચિરાદેવીની કુક્ષિએ થયો હતો. બાળક તીર્થંકર હતા. ભ. મહાવીર પૂર્વે ૨૫૦ વર્ષ પહેલા આ ભુમિપર શાંતિનાથ ગર્ભમાં આવતાજ પ્રદેશની સુખ-શાંતિ-સમૃદ્ધિ અને વિચારતા હતા. કાશી (વારાણસી) ના પ્રતાપી રાજા અશ્વસેન અને ધર્માચરણ વધવા લાગ્યા. દેવ-દેવીઓએ તેમના અવન (ગર્ભ) પટરાણી વામા દેવી તેમના પિતા-માતા હતા. પિતા કલ્યાણકની ઉજવણી કરી. કિશોરવયમાં જ તેઓએ શૂરવીર-ધર્મપરાયણ હતા તો માના રૂપ-ગુણ-પવિત્રાના સાક્ષાત શસ્ત્ર-શાસ્ત્રનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને યુવાવસ્થામાં રાજા અને ચક્રવર્તી અવતાર હતા. ગર્ભમાં આવતાંજ માતા અને કુટુંબીજનો સહુ હર્ષ બન્યા (૨૪ તીર્થંકરોમાં ત્રણ શ્રી શાંતિનાથ, કુંથુનાથ અને અરનાથ અનુભવે છે. અને દેવીઓ માતાની સેવા કરવા વર્ગથી આવે છે. ચક્રવર્તી હતા) ચક્રવર્તી રાજા શાંતિનાથને દર્પણના પ્રતિબિંબમાં કિવદંતી છે કે જયારે પાર્શ્વનાથ ગર્ભમાં હતા ત્યારે અંધારી રાતે ક્ષણિક પરિવર્તન જોતાંજ જાતિસ્મરણ થાય છે - જ્ઞાન ઉદભવે છે. વામાદેવીએ એક કાળસર્પન પાર્વ પાસેથી પસાર થતો જોયો ભૌતિક સર્વ સુખનો સ્વામી, મોક્ષસુખની કામના અને ભાવનાથી એટલે બાળકનું નામ પાર્શ્વનાથ પાડયું. તેઓ નીલમ દેહધારી પ્રેરિત બની વૈશાખ સુદ ૧૪નાં રોજ દીક્ષા ગ્રહણ કરી તપસ્યાલીન - અત્યંત તેજસ્વી બાળક હતા. મહારાજ પ્રસેનજીતની પુત્રી બને છે. પોષ સુદ ૧૧ના રોજ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે, અને પ્રભાવતી સાથે તેઓનું પાણિગ્રહણ થયેલ. વીર યોધ્ધા પાર્શ્વકુમારનાં વિવિધ સ્થળે વિહાર કરીને ધર્મોપદેશ દ્વારા પ્રાણિઓને સન્ માર્ગ - બળ અને પ્રતિભા જોઇન યુદ્ધ માટે આવેલ યવનરાજામાં દર્શન કરાવે છે. તેઓ વૈશાખ વદ ૧૪નાં રોજ મોક્ષ લક્ષ્મીને વર્યા. ચમત્કારિક પરિવર્તન થાય છે. અને શરણે આવે છે. કોમળહદયના શાસ્ત્ર પ્રમાણે તેમની ઉંચાઇ ૪૦ધનુષ. રંગ સોનેરી અને ઉમર એક પાર્શ્વનાથ તેને કામ આપી પ્રેમ અને અહિંસાની સીખ આપે છે. 16 Jain Education Intemational 2010_03 2010_03 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Davey કહેવાય છે કે માત્ર પિતા-માતાની આજ્ઞા-પાલન માટેજ તેઓએ લગ્ન કર્યું હતું અન્યથા નાનપણથીજ તેઓનું મન વૈરાગ્ય તરફ વળ્યાં હતો. એક વખત જયારે પંચાગ્નિતપ અને અન્ય બાહ્ય ચમત્કારિક ક્રિયાઓથી કમનામનો સાધુ લોકોને ભ્રમિત કરે રહ્યો હતો ત્યારે પાર્શ્વનાથે પોતાના જ્ઞાનથી ાણીને કમને કાં કે તે જે પંચાગ્નિ માટે લાકડા બાળે છે તેમાના અમુક લાકડામા જીવતા સાપ યુગલ છે. અને તે હિંસા કરી રહયો છે. સત્યની સાબિતી માટે જયારે અડધા બળેલા લાકડાને બહાર કાઢી, ફાડીને જોવામાં આવે છે તો ખુબજ કાઝી ગયેલા નાગ-નાગિન બહાર નીકળે છે. તે સાપ યુગલને અંતિમ સમયે નમસ્કાર મન્ત્ર સંભળાવવામા આવે છે, જેથી મરણ પામી તેઓ ધરણેન્દ્ર અને પદ્માવતી નામે દેવ-દેવી બને છે. કમઠની પોલ ખુલી જતા લોકોને આવી અંધશ્રધ્ધા પરથી વિશ્વાસ ઉઠી જાય છે. ગુસ્સે થઇ કમઠ આર્ય દ્ર ધ્યાનમાં મૃત્યુ પામી મેઘમાલી નામે દેવ થયો. દીક્ષા લીધા પછી જયારે પાર્શ્વનાથ જંગલમાં અડગ ઘોર તપસ્યા કરી રહ્યા હતા ત્યારે આ પૂર્વભવના દુશ્મન કમઠે બદલો લેવાનાં ભાવથી ચાર ઉપસર્ગ કર્યા. મૂળવૃષ્ટિ, જાવૃષ્ટિ, હિંસકે પશુઓ દ્વારા આધાત કરાવ્યા પાણીમાં ડુબાડી દેવાની યુક્તિ કરી. પરંતુ પૂર્વ ભવનાં નાગ કિંગનએ ( ધરણેન્દ્ર પખાવની ) પોનાનાં ફાગનું છત્ર બનાવી અને કમળની રચના કરી આ ઉપરાર્ગમાં તેમની તપસ્યામો ખલેલ ન પડવા દીધું, ભ.પાર્કનાથના મરનકે જે ફણા છે તે ઉપસર્વકાલી બાદ આપે છે અને પ્રેરિત કરે છે કે ભયંકર માં પણ જે અડગ છે નેજ પાર્થનાય બની શકે છે, તેઓનો દીક્ષા કાળ વિ. સં. પૂર્વે ૭૦ પોષ વદ ૧૧ માનવામાં આવે છે. દીક્ષાનાં ૮૪ મા દિવસે વારાણસી પાછા ફરી ધ્યાનસ્થ બને છે. અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તેમના માતા-પિતાજ તેમની યાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી શિષ્યત્વ ચણ કરે છે. તેઓની શાસનદેવી પદ્માવતી હતા જે આજે પણ ખૂબ પૂજ્ય અને આરાધ્ય છે. ઇ. _2010_03 THE Jain__ પૂ. ૩૨૦ શ્રાવણ સુદ ૮ નાં દિવસે વિશાખા નક્ષત્રમાં ૨૩ મુનિઓ સાથે સમેતશિખરઉપર મોક્ષ પામ્યા. ભારતમાં સૌથી વધુ પ્રતિમાઓ પાર્શ્વનાથની મળે છે. તેઓ અનેક ચમત્કારિક નામોથી દિગંબર જૈનાંબર સમ્પ્રદાયોમાં પૂજ્ય છે. તેમને સઘ: સુખદાના માનવામાં આવે છે તેમનું લાંછન સર્પ છે. તેમની ઉંચાઈ હોત અને ઉમર ૧૦૦ વર્ષની માનવામાં આવે છે. ભ. મહાવીર સ્વામી: મૂળનાયકની ડાબી બાજ પ્રસ્થાપિત પ્રતિમાજી વિધ્વંદ્ય એનિમ નીર્થંકર મ. મહાવીરની છે. ભ. મહાવીર અને ભ. બુ સમકાલીન હતા. ભ. મહાવીર ભ. બુદ્ધ કરતા ૩૦ વર્ષ મોટા હતા એવા ફ્લેખ છે. ભ. મહાવીરનાં નામે આજે જૈનશાસન ચાલે છેભપાર્શ્વનાથ પછી ૨૫૦ વર્ષ પછી ચૈત્ર સુદ ૧૩ નાં રોજ ૨૫૮૪ વર્ષ પહેલા બિહાર પ્રાંતના ક્ષત્રિયકુંડ ગ્રામમાં મહારાજ સિદ્ધાર્થ અને મહારાણી ત્રિશલાની કુક્ષિએ તેઓ જન્મ્યા હતા. નાનપણથીજ તેઓ નિડર અને વૈરાગ્યભાવથી પ્રેરિત હતા. બાવસ્થાના સર્પપ્રસંગ અને અન્ય પ્રસંગો તેમની નિડરતા સાબિત કરે છે. તેમનાં ગુણોને લીધે વર્ધમાન, સન્મતિ, વીર, અતિવીર અને મહાવીર પાંચ નામોનો ઉલ્લેખ મળે છે. ભર યુવાનીમાં દીક્ષા લઇ ૧૨ ૧/૨ વર્ષ સુધી કઠિન તપ આદર્યું. નપસ્યાકાળમાં અનેક ઉપસર્ગો સહન કર્યા. ચંડકોશિયા નાગ હોય કે ગોવાળ દ્રારા કાનમાં ખીલા ઠોકી દેવાનો પ્રસંગ હોય કે જંગલી પશુઓનો ત્રાસ હોય સર્વે તેમની તપસ્યા સામે પરાસ્ત થયા. કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તેઓએ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. હિંસાત્મક ક્રિયાકાંડોથી ત્રસ્ત લોકોને અહિંસા સત્યનામાર્ગ ચીંધ્યો. તે પુત્રના મહાન ક્રાંતિકારી આ યુગ પુરુષે હિંસાત્મક યજ્ઞનો વિરોધ કર્યો, અપરિગ્રવાદનો પ્રચાર કરી સમતાની દેશના આપી. સ્યાદવાદનો ઉદ્ઘોષ અને અનેકાંતવાદ દ્વારા સમન્વયવાદી દૃષ્ટિ અપનાવી. નારી ઉçાર, તિપાતિના ભેદોનું નિકરાકરણ 77 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કર્યું અને જનભાષામાં પ્રચાર કરી વિશ્વને નવું દર્શન આપ્યું. સંધી સાધુઓ આ ભૂખ સહન નહિ થવાથી ગૃહરથ બની ગયા કે બ્રમ્હચર્યવ્રતને અલગ સ્થાપી ભ.પાર્થનાથના ચતુર્યામધર્મન જટાધારી તાપસ બની ગયા. જ્યારે મહારાજ શ્રેયાંસને પચમહાવ્રતવાળા બનાવ્યા.થમના નામ ચાલતા પાપડ, વિરમરણ(self knowledge) થયું ત્યારે શેરડીનો રસ તંત્ર મંત્રના નામે ઉત્પન્ન ભય અને બ્રાહણવાદને લીધે થતાં વહોરાવીને આહાર કરાવેલ, આમ પ્રભુએ ૧૩ માસ પછી અન્યાય સામે શંખનાદ કર્યો. ૩૦ વર્ષ સુધી જ્ઞાનપ્રકાશનાર વર્ષીતપનું પારણું કર્યું. જો કે આ વિલંબમાં તેમનો અંતરાયકર્મજ વિભૂતિ આસો વદ અમાસનાં રોજ ૭૨ વર્ષની આયુમાં કારણભૂત હતો. ભ. દષભ પ્રથમરાજા, માનવ સંરકૃતિના પ્રણેતા પાવાપુરીમાં મોગામી બન્યા. તેમનું લાંછન રિહ છે. તેમની અને પ્રથમ જન હતા. તેમની ઉચાઇ ૫૦૦ ધનુષ, રંગ સોનેરી ઉંચાઇ ૭ હાથ અને રંગ સોનેરી પીત માનવામાં આવે છે. અને ઉમર ૮૪ લાખ વર્ષ પૂર્વની માનવામાં આવી છે. કૈલાશ પર્વતથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી તેઓ મોક્ષગામી બન્યા. તેમનું લાંછન વૃષભ છે. ભ. આદિનાથ (ઋષભદેવ)રવામી: દિગંબર મંદિરમાં સ્થાપિત થનાર ત્રણ પ્રતિમાજમાં ભદષભદેવ, ભ. નેમિનાથ: નેમિનાથ અને પાર્શ્વનાથની છે. ભ. આદિનાથ આ અવસર્પિણી ૨૪ તીર્થકરોમાં ભગવાન નેમિનાથ ૨૨ માં તીર્થકર હતા. તેઓ (પતનકાળ)ના ધર્મપ્રવર્તક પ્રથમ તીર્થંકર હતા. હજારો-લાખો વર્ષ પૌરાણિક પુરુષ હતા. ભ.શ્રીકૃષગના પિતરાઇ હોવાનો અનેક પૂર્વ અયોધ્યાના મહારાજ નાભિરાય કે જેઓને કલકર અને ઉલ્લેખ વેદ, ઉપનિષદ, ભાગવત અને ગીતામાં ઉપલબ્ધ છે. તેમનો વેદોમાં મનુ માનવામાં આવ્યા છે તેમની મહારાણી દેવીની જન્મ શૌર્યપુર (વર્તમાન શૌરીપુર) માં થયો હતો. તેમના પિતા કુક્ષિએ જમ્યા હતા. ઈશ્વાકુવંશીય કાશ્યપગોત્રીય ઇષભ ભગવાને મહારાજ સમુદ્રવિજય અનેમાતા શિવાદેવી હતા. તેમનું એક નામ બે પત્ની સુમંગલા અને સુનંદા હતા. સુમંગલાની કુખે ચક્રવતી અરિષ્ટનેમિ પણ મળે છે. શ્રીકૃષ્ણની આયુધશાળામાં સુદર્શનચક્ર ભરત અને બ્રામડી, ત્યા સુનંદાની કૂખે મહાન તપસ્વી બાહુબલી કુંભારના ચકરડાની જેમ ફેરવતા અને પાંચજન્ય શંખ ફૂંકતા અને સુંદરીનો જન્મ થયો હતો. સુમંગલાની કુખે અન્ય ૯ યુગલ શ્રીકૃષણ તેમની શકિતથી અંજાયા અને શકિત પણ બન્યા કે કદાચ પુત્ર જન્મ્યા હતા અને આરીત ઋષભદેવને ૧૦૦ પુત્રો અને બે નેમિનાથ તેમનું રાજ્ય લઇ લેશે. પણ આકાશવાણીથી જાગ્યું કે પુત્રિઓ હતી. વર્ષભદેવે તે કાળે નષ્ટ થયેલ અને વિસ્મૃત નેમિનાથ યુવાવસ્થામાંજ દીક્ષા લઇ લેશે. શ્રીકૃષણે તેમનું જોર સંસ્કૃતિનો પુનરધ્ધાર કરી જીવન યાપન માટે ખેતી, વિઘા, ઘટાડવા પોતાની પટરાણીઓ દ્વારા લગ્ન કરવા પ્રેરિત કર્યા. કારીગરી અને વિવિધ કળા સીખવી. તેઓએ પુરુષોને ૭૨ નેમિકુમારના મૌનને સ્વીકૃતિ ગણી જુનાગઢ ના મહારાજા કલાઓ, બ્રામડીને ૧૮ લિપી, સુંદરીને ગણિતનું જ્ઞાન આપ્યું અને ઉગ્રસેનની પુત્રી રાજુમતી સાથે લગ્ન નક્કી કર્યા. મિકુમારની સિયાઓ માટે ૬૪ કળાઓ સર્જ. સંસારને જીવવાની કળા જાન જ્યારે જુનાગઢનાં પાદરે પહોંચી ત્યારે તેઓનાં કાનમાં સીખવી. પુત્રોને રાજ્ય સોપી ચૈત્ર વદ ૮ ના રોજ વયે દીક્ષા લઇ - આર્તનાદ કરતા પશુઓનો કસાણપુકાર સંભળાઇ. અને જ્યારે કેશલોચન કરી દીક્ષિત બન્યા. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ્યારે પૂછતા ખબર પડી કે આ પશુઓનો વધ જાનૈયા મહેમાનોને ગોચરી માટે વિહાર કર્યો ત્યારે લોકો ચરીની વિધિથી અજાણ જ માણવા માટે કરવામાં આવનાર છે ત્યારે નેમિકુમારનાં મનમાં હોવાથી તેઓને લાંબા સમય સુધી નિરાહાર રહેવું પડયું હતું. અનુકંપા અને કરુણાનો જન્મ થયો. આત્મા કવી ઉઠયો અને 2010_03 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain અશ્રપ્રવાહથી અંતરની વેદના પ્રગટ. લગ્નમંડમાં જતા પગ છેલ્લે જ્યારે મલ્લયુદ્ધમાં ભરતને ઉંચકીને પધાડવા જતા હતા ગિરનાર તરફ આત્મકલ્યાણાર્થે વળ્યા. પશુઓને મુકિત અપાવનાર ત્યારેજ એકાએક ભાવના જાગૃત થઈ કે -અરે! એક રાજ્યને આત્માની મુકિત માટે દીક્ષિત બન્યા. માતા-પિતા કુટુંબીજન કે માટે ભાઇનો વધ! આ જ્ઞાન થતાંજ તૈએ ભરતને અને આ રાજુલનો સ્નેહ તેમને રોકી ન શક્યો. મનથી જેમનું વરણ કરી લોભયુકત સંસારને છોડવાનું નક્કી કર્યું. દીક્ષા ગ્રહણ કરી ચુક્યા છે એવા રાજકુમારી રાજુલે તેમના પંથનો અનુસરણ કરી તપસ્યામાં લીન બન્યા. વર્ષો સુધી ઘોર તપસ્યા કરી. શરીર લતાઓ તપસાથે ગિરનાર તરફ પ્રયાણ કર્યું. નેમિનાથને ૫૪ દિવસની વીંટાઇ., પક્ષીઓએ માળા બાંધ્યા, પણ, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી છમાવસ્થા (સાધુ-અવસ્થા) ની સાધના પછી આસો વદ ન હતી. તેઓના મનમાં એક અહમ ભાવ હતો કે મારા જેવો કોઇ અમાસને દિવસે સહસાવનમાં કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ. ૭૦૦ વર્ષ તપસ્વી નથી. એક વખત તેમનાં ગૃહસ્થ જીવનનાં વ્હેનો અને સુધી કેવલી પર્યાયમાં રહ્યા. હજાર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી અષાઢ વર્તમાન જીવનનાં સાધ્વી વ્હેનોએ જ્યારે આ જાણ્યું ત્યારે તેઓએ સુદ ૮ ના રોજ ગિરનાર પરથી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું. તેમની ઉચાઇ ( બાહુબલીને સંબોધન કરીને કહ્યું કે “ વીરા ગજ ઉપરથી નીચે ૧૦ હાથ (૧૫ ફુટ) રંગ નીલકમલ અને લાંછન શંખ છે. ઉતરો" ત્યારે બાહુબલીને થયું કે ગજ ક્યાં છે? અને તુરતજ સમજાયું કે તેમનો અહંભાવ તેજ ગજ છે. આ ભાન થતાંજ તેમનો અભિમાન ઓગળી ગયું અને કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. દિગંબર પરંપરામાં બાહુબલીન ભરતની ભૂમિ પર તપસ્યા કરવાનો ક્લેશ હતો જે ભારતનાં સનબોધન થી દૂર થયા પછી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિનો ઉલ્લેખ છે. દક્ષિણમાં બાહુબલીની ખૂબજ માન્યતા છે. શ્રવણબેલગોળમાં ભવ્ય પ્રતિમાં વિશ્વ પ્રસિદ્ધ છે. ભ. બાહુબલી: ભગવાન કષભનાં બે પુત્રો પૈકી બાહુબલી નાના પુત્ર હતા. ભ. 2ષભદેવે બાહુબલીને પોદનપુરનું રાજ્ય આપ્યું હતું. મોટાભાઇ ચક્રવર્તી ભરત વિશ્વવિજયી બન્યા હતા પણ બાહુબલીનાં રાજ્ય પર વિજય મેળવી શક્યા ન હતા. લોકોની ઉશ્કેરીથી મહારાજ ભરતે પોદનપુર પર આક્રમણ કર્યું. તે સમયે બન્ને પક્ષનાં મંત્રીઓએ વિચાર્યું કે હજારોની સંખ્યામાં સૈનિકો મૃત્યુ પામે એવા ગુરુ ગૌતમ સ્વામી: યુદ્ધ કરતા બન્ને ભાઇઓજ યુદ્ધ કરે અને વિજય-પરાજય તેઓ ભ. મહાવીરસ્વામીના ૧૧ ગણધરોમાં પ્રમુખ ગણધર હતા. નક્કી કરે. બન્ને ભાઇઓએ આ વાત સ્વીકારી અને પછી બ્રાહ્મણ કુળમાં જન્મેલા, વિદો શાસ્ત્રોનાં જ્ઞાતા, વૈદિક જ્ઞાનનાં દષ્ટિયુ, જલયુદ્ધ અને મલ્લયુદ્ધનું નક્કી કર્યું. બાહુબલી ઉમરમાં પ્રખર વિદ્વાન હતા. કહેવાય છે કે જયારે ભ. મહાવીર નાના હતા પણ શરીરની ઉંચાઇ ને શકિતમાં ભરત કરતા વધુ ઉચા રાજગૃહીમાં સમવસરણમાં વિરાજમાન હતા ત્યારે ઇન્દ્રભૂતિ અને શકિતશાળી હતા. આને કારણે તેઓ ત્રણેય યુદ્ધોમાં પોતાના શિષ્યો અને ભક્તો સાથે જઇ રહ્યો હતો. તે સમયે જીત્યા.છેલ્લે જ્યારે મલ્લયુદ્ધમાં ભરતને ઉંચકીને પછાડવા જતા હજારો લોકો મહાવીરનાં સમવસરણમાં જઇ રહ્યા હતા આ વાત હતા ત્યારેજ એકાએક ભાવના જાગૃત થઈ કે- અરે! એક રાજય તને રૂચિ નહિ. અને પોતાના કરતા કોણ વિદ્વાન છે તે જાણવા તે માટે ભાઇનો વધ. આ જ્ઞાન થતાંજ તેઓએ ભરતને અને આ પણ સમવસરણ તરફ વળ્યો ઉચ્ચાસન ભવ્ય-સૌમ્ય મુદ્રામાં કિત સંસારને છોડવાનું નક્કી કર્યું. દીક્ષા ગ્રહણ કરી તપસ્યામાં વિરાજેલ ભ. મહાવીરને જોતાંજ તેનાં ભાવોમાં પરિવર્તન થાય લીન બન્યા. વર્ષો સુધી ઘોર તપસ્યા કરી. શરીર છે, અભિમાન ઓળગવા લાગે છે. ભ. મહાવીર તેને તેનાં નામથી Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Intemational 2010_03 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 =tain સંબોધન કરે છે. અને તેનાં મનની શંકાઓ જાણી તેમનું નિરાકરણ કરે છે. આ ચમત્કાર સર્જાના ને ગર્ધમુક્ત બનીને બ. મહાવીરનું શિષ્યત્વ સ્વીકારે છે અને ગૌતમ સ્વામીના નામે પ્રસિદ્ધિ પામે છે. તેઓ એટલા તો પ્રખર જ્ઞાની હતા કે જેને ઉપદેશ આપતા તેની મુક્તિ થઇ જતી પણ ભ. મહાવીર પ્રત્યેના રાગભાવને કારણે તેમની મુક્તિ થતી ન હતી. આ કારણેજ ભ. મહારે પોતાના નિર્વાણકાળની અવધિ જાણીને તે સમયે ગૌતમને અન્ય ગામે પ્રતિબોધ કરવા મોકલ્યા. અને નિર્વાણ પામ્યા. આ સમાચાર જયારે ગૌતમે જાગ્યા ત્યારે વિહવળ બનીને શબને કારણે મહાવીર, વીર, વી.... શબ્દોનું રટણ અને વિલાપ કરવા લાગ્યા,થોડા સમય પછી તેમને જ્ઞાન થયું કે અરે! હું વીતરાગની કેવા રાગભાવથી ઉપાસના કરું છું! આ જ્ઞાન થતાંજ વીતરાગભાવ ધારણ કરી આસો વદ અમાસની પાછલની રાત્રે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્ત કરે છે. બાર વર્ષ સુધી વિચરણ કરી ભ.મહાવીરની વાણીને જન-જન સુધી પહોંચાડે છે. ૯૨ વર્ષની ઉમરે દ્વાદશાંગવાણીના જ્ઞાતા તપસ્વી અને કેવળજ્ઞાની સંઘની જવાબદારી સુધર્માસ્વામીને સોંપી મુક્તિપંથના પથે પ્રયાણ કરે છે. ERI ધી સુત 13મ ૧૨૯૨૨ _2010_03 G ઘંટાકર્ણ: ઘંટાકર્ણ મહાવીર બાવન વીરોમાં ત્રીશમા છે.તેઓ ચોધાગુણસ્થાનદેવ વાળા મનાય છે. તેઓ પ્રત્યક્ષ અને ચમત્કારિક મનાય છે. રિદ્ધિ સિદ્ધિ આપનારા, કનિવારક દેવ માનવામાં આવ્યા છે. મહુડીમાં અતિ ચમત્કારિક ઘંટાકર્ણ મહાવીરના મંદિરની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૯૮૦ માં આ શ્રી બુધિસાગરસૂરીશ્વરજી એ કરાવેલ હતી. જયાં હતો જૈન જૈનેતર ભાવિકો મનોકામના પૂર્તિ માટે આવે છે. દર વર્ષે આ. શુ. ૧૪ ના દિવસે ધામધૂમથી હવન થાય છે. શ્વેતાંબર સમુદાયમાં તેની વિશેષ માન્યતા છે, શ્રીમદ રાજચંદ્ર' વર્તમાન યુગનો યુગપુરુષ, આત્મજ્ઞાની, મુદ્દે શીલવંત, આત્મચિં તક, મહાપુરુષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રમાં વવાણીયા ગામે સંવને ૧૯૨૪ માં થયો હતો. બુ;િ વિચક્ષણતાને કારણે ચાર વર્ષમાં ગુજરાતી શાળાનો અભ્યાસ પૂર્ણ કરી ૧૩ મા વર્ષે પિતાની સાથે દુકાને બેસવુ શરૂ કર્યુ– પિતા વૈષ્ણવધર્માવલંબી અને માતા સ્થાનકવાસી હતા. કિશોરવયમાં રાજચંદ્રના હાથમાં જયારે પ્રતિક્રમણનું પુસ્તક આવ્યું અને પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે મૈત્રીનું પ્રતિપાદન જોયું તો તેઓને રૂચી ગયેલ. દિવસે દિવસે તેમની વૈરાગ્ય ભાવના સમુદ્ર બની અને તેઓ ત્યાગમય જૈનધર્મ તરફ આકર્ષાયા. ૧૬ મા વર્ષે તેઓએ “મોક્ષમાલા' લખી. જેમાં જૈનદર્શનનું નિરૂપણ કર્યું જે ખૂબ સરળ ભાષામાં છે. નાનપણની એક વ્યક્તિને સાપ કરડવાથી થયેલ અકાળ મૃત્યુ અને તેનો અગ્નિદાહ જોઇને તેઓને વેદના થઇ અને તે સમયે તેને તેમના ૭૦૦ ભવ-જુના ભાવોનું જાતિસ્મરણ થયું. ત્યાર બાદ તેઓએ બુદ્ધિની વિલક્ષણતાને કારણે અવધાનના પ્રયોગો કર્યા. તેઓ જ્યોતિષના પ્રકાંડ જ્ઞાતા હતા પણ ૨૦ વર્ષની ઉમરમાં તેઓને જ્ઞાન થયું કે આ બધા પ્રયોગો મુકિત અપાવી ના શકે. પરિણામે તે બધાનો ત્યાગ કર્યો. ૧૯ વર્ષની ઉમરે લગ્ન કરી મુંબઇમાં ઝવેરાતના ધંધામાં જોડાયા. ૧૦ વર્ષ સુધી પ્રમાણિકપણે ધંધો કર્યો પણ ચિત્તમાં વૈરાગ્ય જ વધતા તે પ્રત્યે ઉદાસીન રહ્યા. આ વ્યાપારકાળમાં પણ મુમુક્ષો સાથે સતત સંપર્કમાં રહેતા અને કેટલીક વખતે એકાંત સાધના માટે ઈડરના પહાડોમાં જંગલમાં ચાલ્યા જતા. ૨૮ થી ૩૩ વર્ષના ગાળામાં વેપાર તજી તપસ્યા આદરી અને પછી જૈન દર્શનના માધ્યમથી મુમુક્ષુઓ સાધુઓને માર્ગદર્શન આપતા રહ્યા. સૌભાચંદભાઇની પ્રેરણા અને માંગણીથી પ્રસિદ્ધ` આત્મસિદ્ધિ’ ગ્રંથની રચના કરી જે જૈન દર્શનનો અદ્ભુત ગ્રંથ છે. દોહરા છંદમાં ગહન તત્વજ્ઞાનને ૧૪૨ શ્લોકમાં સમજાવી દીધો તેઓ શરીરની ચિંતા કર્યા વગર જ્ઞાન તપસ્યાને મહત્ત્વ આપતા. અપૂર્વ જ્ઞાન હોવા છતા ઉપદેશ ન આપવો એવો નિર્ણય તેઓએ કરેલ, માત્ર ૩૩ વર્ષની વયે સં. ૧૯૫૭ માં ચૈત્ર વદી ૫ ને મંગળવારે રાજકોટમાં દેહત્યાગ કર્યો. તેઓનું લખાણ અંતસ્ફૂરણાનું પરિપાક છે. તેના સાહિત્યમાં મોસમાળા ભાવના બોધ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર મુની સમાગમ પ્ર તિમા સિદ્ધિ સ્ત્રીનીતિ બોધ-પુષ્પમાળા-બોધવચન વચનામૃત-૬પદેશ નોંધ ઉપદેશછાયા પંચાસ્તિકાય વ્યસંગ્રહ-વૈશાલિક સૂત્રનું ગુજરાતી ભાષાંતર છે. તેઓ સાધુ ન હતા પણ ચારિત્રમાં કોઇ સાધુ કરતા ઓછા ન ના જૈન દર્શનને પચાવીને જીવન દેવના તેઓને આવડતું હતું. ગાંધીએ તેઓને અહિંસા વગેરે ગુણોને કારણેજ પોતાના આધ્યાત્મિક ગુરૂ માન્યા હતા અને જેનો એકરાર ગાંધીજીએ ૧૯૨૧ માં અમદાવાદમાં જાહેર સભામાં કર્યો હતો. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain_ Description of pictures in the articles 6 Ghantakarna Mahavira, is the thirteeth of the 1 Shantinath, the sixteenth Tirthankara, is the main fifty-two vir, (heros). He is celestial being and image in the Jain Centre. The reason for the ne protects the faithful Jains. His image will also be presence of this image in the main position was on was inet installed in the Jain Centre. determined by the astrogical concordance of Leicester and Jain Samai Europe with this 7 Padmavati is the yaksini, divine guardian Tirthankara. He became Chakravati, emperor, associated with Parsvanath. She protects his as well as Tirthankara. worshippers and all faithful Jains. Her image will be installed in the Jain Centre. Parsvnath, the twenty third Tirthankar was the & Ambika Devi, is the yakshini or female divine beloved son of King Aswsen, and Queen guardian associated with Neminatha. Driven ou Vamadevi. Once he saved the life of a snake out by her family when she gave alms to a couple. (who were named Padmavati and Jain monk, she wandered in the forest with Dharnendra in the next life). In return they her children, meditating constantly on protected him when he was meditating from evil Neminatha. When her husband came to call powers causing rainstorms on him. her back, the family having repented of their In earlier issues of The Jain we introduced the harshness, she feared that he was coming to three images of Shantinath, Parshvanath and kill her and so that he would not suffer the sin Mahavir which are now present in the temple of killing, she ended her own life by throwing in the Jain Centre. The following articles herself into a nearby well. Her thoughts were describe the images which are to be still on Neminatha and she became his divine established in the Digambara temple in the attendant. Jain Centre. 9 Sarasvati We have described the life of Bahubali in this, is the goddess of learning. She is shown riding on and earlier issues: his image will be in a a swan. She has four hands, in the left she holds a prominent position. lotus and a vina (a stringed instrument) and in the right hand is a book and a rosary. She is 2 Rsabhdev, or Adinatha, the first Tirthankara, worshipped on the day of Shruta Panchami She is will be the central image in the Digambara considered the goddess of knowledge and a temple. Jain tradition holds that from his symbol of the Agamas. teachings all civilisation developed and there a ter 10 Chakreshwari is the female divine guardian of are many temples in India dedicated to him, Rshabdev, the first Tirthankara. She is also including the main temple at Satrunjay. known as Shasan Devi and is highly 3 Neminatha, the twenty-second Tirthankara, respected by the Jain community as she gives will occupy the right-hand position in the spiritual help to Jain devotees. Digambara temple. He is traditionally 11 Laksmi, believed to have been a cousin of the Lord also known as Padma, Rama, Shri, Kamla and Krasna. The well known story tells how he Indira, is the goddess of wealth. In the Kalpa was shocked by the cries of the animals ready Sutra there is a description of her as the subject of to be slaughtered for those non-Jains present the fourth dream of Mahavira's mother. Lakshmi at his wedding feast. He there upon is depicted with four hands, holding in the upper renounced the intended marriage and a year two lotus flowers, one lower hand holds a jar later he became a monk. Shortly afterwards (kalash) and the other is raised in blessing. She is he achieved omniscience, kevala jnana. His worshipped particularly at the festival of Diwali. intended bride followed his example and She is depicted in beautiful form arrayed in rich became anun. jewels. 81 Jain Education Intemational 2010_03 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 =tain 7 પદ્માવતી માતાજી: શાસનદેવ દેવીઓ જે તે તીર્થંકર ભગવંતોના સમયમાં તેમની તપસ્યા વગેરે કાર્યોમાં ઉપસર્ગ ના થાય તેનું ધ્યાન રાખનાર હોય ... પદ્માવતી માતા પાર્શ્વનાથના શાસન દેવી હતા. આજે સર્વ પિાણી કે દેવીઓમાં તેઓની સૌ થી વધુ માન્યતા પુજા થાય છે. તપ કરનાર પાર્શ્વનાથ ના સમયમાં તેઓના જ્ઞાનથી કમઠના પંચાગ્નિ તપમાં નાંખેલ લાકડાં માંથી નાગ નાગિણીનું બેડ બચી જાય છે પણ આખા શરીરે દાઝી ગયેલ હોય છે. પાર્શ્વનાથ દ્વારા સંભળાવવામાં આવેલ નમસ્કાર મંત્રથી તેઓ મરણ પામી નાઝિનકાય દેવોમાં ધર્મેન્દ્ર અને પદ્માવની દેવ-દેવી બને છે. જયારે તપસ્યામાં લીન પાર્શ્વ પ્રભુ પર કમઠ ઉપસર્ગ કરી વિવિધ ઉપ કરે છે ત્યારે આંધી તૂફાન અતિવૃષ્ટિ નાં ઉપસર્ગ કાળે વી પદ્માવતી અને ઇંદ્રાણીઓ સાથે આવી એક કમળની રચના કરે છે અને જેમ જેમ પાણી વધે તેમ તેમ કમળને ઉચા કરતા જાય જેથી પાર્શ્વપ્રભુની સાધનામાં કોઇ વિક્ષોપ ન પડયો. ઉપસર્ગનું નિવારણ થયું. આ કારણે પદ્માવતી શાસન દેવી તરીકે સ્થપાયા. તેઓને સધ્ય: (ત્રત) ફળ આપનાર દેવી માનવામાં આવ્યાં. અને અનન્ય ભક્તિથી સ્તોત્ર-લોકો-ભજનો લખાયા. મદિરોમાં મૂર્તિ સ્વરૂપે સ્થપાયા તેઓ ઇચ્છિત ફળ આપનાર હોવાથી ‘કામદા’ અને ઐશ્વર્યશાળી હોવાથી ‘ભગવતી' અને દુષ્ટોનો નાશ કરનાર હોવાથી ‘કાલી’ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. તેઓનું રૂપલાવણ્ય અદ્ભુત પવિત્ર છે. આંખોમાં વાત્સલ્યનાં અમી ઝરે છે. તેઓ અનિષ્ટથી શાસનની રક્ષા કરે છે તેઓની સિદ્ધિ પ્રામ કરવા પુજન સ્તોત્ર પણ મંત્ર જાપ અને ધ્યાન કરવામાં આવે છે. _2010_03 8 અંબિકા માતા: અંબિકા માતા ૨૨ માં તીર્થંકર નેમિનાથ ભગવાનના શાસન દેવી છે. ઓદાવી અંબા, અંબિકા, અંબિણી, કુસુમાંડી, અને કોદંડી પાંચનામે ઓળખાય છે, તેમની આરાધનાથી મનોરથ પૂર્ણ થાય છે અને વિઘ્ન દૂર થઇ રિદ્ધિ સિદ્ધિ મળે છે. તેમની કાયા તપેલા સુવર્ણ જેવી સિંહ પર આરૂઢ ચાર હાય વાળી માનવામાં આવી છે. જમણા બન્ને હાથોમાં બીજોરા અને પાશ, ડાબા હાથોમાં અંકુશ અને પુત્રને બનાવ્યા છે. મુકુટ, મોતીનો હાર, કંકણ, નૂપુર વગેરે અલંકારોથી સજજ હોય છે. તેમના વિષે કથા છે કે બ્રાહ્મણના ઘરમાં રહીને પણ એક વખત માસખમણની તપશ્ચર્યા કરીને ગોચરી માટે આવેલ જૈન સાધુને આહાર પાણી આપવાથી તેઓના સાસુ ગુસ્સે થયા અને સાસુ તથા પતિએ તેમને બન્ને પુત્રો સાથે ઘરમાંથી કાઢી મુકો, તરસથી વ્યાકુળ બણી એક સ્કો નળાબની પાસે પહોંચે છે ત્યારે તળાબમાં પાણી ભરાઇ જાય છે. આજુ બાજુ લીલોતરી અને ક્ષો કુલ ફળથી યુક્ત બને છે. ઘરનાં તે વાસણો જેનાંથી સાધુ-મહારાજને ગોચરી આપી હતી તે સોનાનાં થઇ જાય છે. આ બધા ચમત્કાર અંબિણી ના ચારિત્ર અને ધર્મભાવનાની પ્રભાવનાનાં ફળરૂપેજ હતા. સાસુ આ વધુ જાણીને પોતાની ભૂલ સુધારવા અંબિણીને પાછી તેડવા મોકલે છે. અંબિણી પતિને આવતો જુવે છે અને કદાચ મારવા આવ્યો છે એમ વિચારી ભયથી બન્ને બાળકો સહિત નેમિપ્રભુનું ધ્યાન કરી કુવામાં પડી મરણ પામે છે. . નેમિનાથના ધ્યાનનાં શુભ પરિણામને લીધે સૌધર્મ લોકમાં કોદંડ પ્રદેશમાંઅંબિકા નામની રિદ્ધિ સિદ્ધિ ધારી દેવી રૂપે જન્મી. ભ.નેમિનાથ પ્રત્યે તેની ઘડા-ભક્તિને લીધે ઇન્દ્રે તેમને મિનાથનાં શાસન દેવી તરીકે સ્થાપ્યા. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jäin તેમનું વાહન ગરૂડ અને હાથમાં ચક્ર ધારણ કરેલ છે. તેમની મૂનિઓ ચાર આઠ-બાર અથવા સોળ હાથવાળી જોવા મળી છે. હાથમાં ચક્ર માળા વજ તલવાર ધનુષ્ય સાથે વરદ મુદ્રા પણ છે જે અભયતાનું સુચક છે. તેમની મૂર્તિ ભ.ષભદેવની પ્રતિમાના પરિકરમાં હોય છે જુના ખોદકામમાં મળેલી ભગવાન ઋષભદેવની મૂર્તિની બાજુમાં ચક્રેશ્વરી માતાની મૂર્તિ સાથે મળી છે. ચકેશ્વરી માતાની મૂર્તિ હિંદુ માન્યતા મુજબ વિષગ પત્નિ લીમી પણ માનવામાં આવે છે. 9 | સરરવતી દેવી સરરવતીને વિદ્યાની દેવી માનવામાં આવે છે. તેમનું વાહન હંસ, અને મુખાકૃતિ લાવણ્યમયી અને કરૂણા વાત્સલ્ય થી ભરેલી, સફેદ વસ્ત્ર ધારિણી હોય છે. તેમનાં ચાર હાથ હોય છે. ડાબી બાજુના હાથોમાં કમળ અને વીણા છે. જમણા હાથમાં પુસ્તક અને માળા છે. આ દેવી સરસ્વતી, મૃતદેવી, શારદા અને વાગીશ્વરી નામે ઓળખાય છે. ઉત્તમ વિદ્યા, બુદ્ધિ, સદાચાર અને સુવિચાર અને તે માટે તેમની આરાધના કરવામાં આવે છે. સવિશેષ કારતક સુદ ૫ શ્રુતપંચમી કે જ્ઞાનપંચમીનાં રોજ તેઓની પૂજા થાય છે જે શાસ્ત્રપૂજા જ છે. તેઓ સકળ શાસ્ત્રનાં જ્ઞાતા હોય છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે સરરવતી એટલે આગમ વાણીનાં સાક્ષાત પ્રતીક છે. સકળ જ્ઞાનની દેવી છે. તેમની ભક્તિ ગીત-સંગીત થી કરવામાં આવે છે. 11 લક્ષ્મી દેવી દેવી લક્ષ્મી પધા, રમા, શ્રી, કમલા અને ઇંદિરા વગેરે નામોથી પણ ઓળખાય છે. આચાર્ય નેમિચંદ્રજીએ આ નામોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. જૈન સાહિત્યમાં સૌંદર્ય, શક્તિ અને સમૃદ્ધિનાં દેવી તરીકે તેમનો ઉલ્લેખ છે. કલાસૂત્રમાં તીર્થકરની માતાનાં પવિત્ર સ્થાનોમાં લક્ષ્મીનું ચોથું સ્થાન છે જેમાં તેમના ઉપર હાથી દ્વારા કળશથી અભિષેક કરતાં બતાવવામાં આવે છે. લક્ષ્મીના ચાર હાથ દર્શાવવામાં આવે છે જેમાં ઉપરના બે હાથમાં કમળ અને નીચેનાં બે હાથમાં કળશ અને વરદ મુદ્રા છે જે આશીર્વાદ અને અભયતાનું સુચક છે. તેમનું આસન કમળ છે. કેટલી જગ્યાએ હાથી દ્વારા કળશાભિષેક દર્શાવાયું નથી. વિવિધ સ્થળોએ તેમની વિવિધ કલાત્મક બેઠેલી મૂર્તિઓ જોવા મળે છે તેઓને ધન-સંપત્તિની દેવી માનવામાં આવે છે. સુખ-સમૃદ્ધિ, ભૌતિક સુખ માટે તેમની આરાધના થાય છે. દિવાળીના સમયે તેમનું પૂજન કરવામાં આવે છે. તેમની મૂર્તિ અલંકૃત અને સૌમ્ય મુદ્રામાં બનાવવામાં આવે છે. 10 ચકેશ્વરી માતા પ્રથમ તીર્થંકર ભ. ક્ષભદેવનાં શાસન દેવી ચક્રેશ્વરી માતા છે. Jain Education Interational 2010_03 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ચતુર્વિધ સંઘ: વર્તમાનયુગ અને આપણી દૃષ્ટિ આપવાની તેમની ફરજ છે. જે કામ સાધુ ભગવંત ન કરી શકે તે અણવ્રતધારી શ્રાવકો કરી શકે. મહાવીર પ્રભુએ સ્થાપેલ ચતુર્વિધ સંધ એક તીર્થસ્વરૂપ છે.સંઘનો નિર્ણય સાધુ અથવા શ્રાવક ઉથાપે નહિ. સાધુ ભગવંતો શ્રાવકોનાં આચાર માટે ઉપદેશ આપે અને દેખરેખ રાખે અને શ્રાવકોનો સંઘ સાધુઓ તેમના આચારથી ચલિત થતી હોય તો તેમનું ધ્યાન દોરે. શાસનના મહત્વના નિર્ણયોમાં સંઘની સંમતિ જરૂરી હોય છે. આપણે જાણીએ છીએ કે જૈન ધર્મ વિશ્વનો એક પ્રાચીનતમ ધર્મ છે. તેની વિચારસરણી દરેકે દરેક યુગને અનુરૂપ છે. આધુનિક અનંત ઉપકારી પરમકૃપાળુ મહાવીર ભગવાને ૨૫૪૧ વર્ષ પૂર્વે યુગમાં કોઈપણ વિચારસરણી આત્મા અને માનવજીવન વિષે તીર્થની સ્થાપના કરીને જૈન શાસનના ઉત્કર્ષની જવાબદારી સંપૂર્ણ સમજ આપતી હોય, જ્ઞાતિય, વર્ગીય અને જાતીય ભેદને ચતુર્વિધ સંઘને સોંપી. જૈન ધર્મનો ઉદ્દેશ આત્માને કર્મરૂપી મેલથી ન માનતી હોય અને જગતમાં વસતા બધાજ જીવોનું કલ્યાણ નિર્મળ બનાવીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનો છે. આ માટે પ્રભુએ તેમણે ઇચ્છતી હોય તો તે ફિલસુફી ભગવાન મહાર્વર આપેલ ઉપદેશની બતાવેલ માર્ગનું બરોબર પાલન કરી શકે તેવા પુણ્યશાળી માનો અને સિદ્ધાંતોની છે. માટે સાધુ અને સાધ્વી અને યથાશક્તિ જીવનમાં ઉતારી શકે તેવી | ભણતરમાં, બુદ્ધિમાં, વેપારમાં, સાહસિકતામાં, જુદા જુદા વ્યકિતઓ માટે શ્રાવક અને શ્રાવિકાનો વર્ગ સ્થાપ્યો. ધંધામાં, દાનમાં અને પ્રામાણિકતામાં જૈને ઘણાજ આગળ સાધુ, સાધ્વી પંચ મહાવ્રત પાળીને અહિંસા, સંયમ અને પડના છે. ભારતમાં વસ્તીના પ્રમાણમાં દેશના નાણામંત્રમાં તેમને તપની આરાધના કરે છે અને મહાવીર માર્ગે આત્માને મોક્ષ તરફ સહયોગ ઘણોજ વધારે છે. દાન અને ભક્તિ તેમની ફરજ છે. આગળ વધારે છે. આત્મ સાધના કરતાં કરતાં બીજા જીવોનાં સાધુ જીવનનો ત્યાગ અજોડ છે. જૈનોનું સ્થાપત્ય અજોડ છે. કલ્યાણ અર્થે ભગવાનના ઉપદેશનો અર્થ અને તેને જીવનમાં સાહિત્ય અઢળક છે. કલા અને સંસ્કૃતિમાં તેમનો ભારતીય આચરણ માટેની રીત અને રસ્તો પણ તેઓ બતાવે છે. શ્રાવક જીવનમાં ઘણોજ સુંદર ફાળો છે.મહાવીર ભગવાને આપેલ સંદેશ શાવિકાઓ સાધુ ભગવંતોની જીવન જરૂરિયાતો પૂરી પાડે છે. મુજબની અહિંસાની દુનિયાને આજે પુષ્કળ જરૂર છે. આપણાં શાસનને જીવંત રાખવા માટે ભૌતિક સાધનો ઉભા કરે છે અને સાધુ ભગવંતો માનવ અને પ્રાણીમાત્રનાં મિત્રો છે. કોઇપણ મહાવીર ભગવાને બતાવેલ માર્ગે સાધુ, સાધ્વીઓ આત્મસાધના સ્વાર્થવિના તેઓ કલ્યાણનો સાચો માર્ગ દર્શાવે છે. પચીસસો વર્ષ કરે અને મહાવ્રતોનું પાલન કરે તે માટેનું વાતાવરણ ઉભું કરે છે. પૂર્વ સ્થપાયેલી ચતુર્વિધ સંઘની સંસ્થા અત્યારે પણ સક્રિય છે. અને તે માટેની કાળજી રાખે છે. સાધુ ભગવંતોએ બધુંજ છોડેલું આ બધું હોવા છતાંય, શા માટે જૈનકુળમાં જન્મેલ કેટલીક હોય છે. તેમણે અપરિગ્રહ મહાવ્રત લીધેલું હોય છે અને તેથી વ્યક્તિઓ મહાવીર પ્રભુનો સંદેશ સમજવામાં, જીવનમાં ધર્મપ્રભાવના માટે વ્યાખ્યાનો સિવાય બીજી સગવડો તેઓ કરી ઉતારવામાં અને તેની પ્રભાવના કરવામાં મુશ્કેલી અનુભવે છે ?શા શકે નહિ અને તેથી જ તેઓ જીનમંદિર, ઉપાશ્રય, પુસ્તકાલયો, માટે કેટલાક જૈન શાસનથી વેગળા જઈ રહ્યા છે? દુનિયામાં સધર્મીને સહાય, પ્રાણીમાત્રને મદદ કરવાની પ્રેરણા શ્રાવકોને આપે અત્યારે જ્યાં જુઓ ત્યાં હિંસાના સમાચારો સંભળાય છે. દરેકે છે. તેમને કોઇજ જાતનો રાગ – તેમની પ્રેરણાથી ઉભા થયેલા દરેક સરકાર, સંસ્થાઓ અને ધાર્મિક સ્થળો અહિંસા (non આવા સ્થાને માટે હોય નહિ. violence) ની વાત કરે છે. અહિંસા નો સંદેશ પહોંચાડવાની, શ્રાવકોનું કામ જૈનશાસનને જીવંત રાખવાનું અને તેની મહાવીર ભગવાનની વિચારસરણી ફેલાવવાની અને દુનિયાને વહેવારૂ રીત- દેશકાલ પ્રમાણે – મુખ્ય સિદ્ધાંતોનું ભંગ ન થાય તે કલ્યાણમાર્ગે લઇ જવાને આપણને અજોડ તક છે.આ તકનો રીતે પ્રભાવના કરવાનો છે. આ માટે જિનમંદિર, ઉપાશ્રય, લાભ લેવા માટે આપણે શું કરવું જોઇએ? કઈ રીતે જૈનકુળમાં પાઠશાળા અને બીજી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ, પુસ્તકાલયો, જમેલ માનવોને જૈન વિચારસરણીનું સાચું જ્ઞાન થાય અને તે વ્યાખ્યાનમાળાઓ, આયંબિલ શાળા, પ્રાણીમાત્રને સહાય જીવનમાં ઉતારે? કઇ રીતે તેની પ્રભાવના કરે? અને કઇ રીતે કરવાની સંસ્થાઓ અને મહાવીર ભગવાને સૂચવેલ અહિંસાના મહાવીર પ્રભુને ધર્મ વિશ્વધર્મ બની રહે તે માટે વિચાર, આચરણ સંદેશને- “જીઓ અને જીવાડો ને સાચા અર્થમાં પાળવાનું અને અને આત્મખોજ કરવાની જરૂર છે. ફેલાવવાનું છે. શાસન માટે સેવા કરવાની અને બલિદાન સાધુ જીવનની ઉણપતા : જ્યારે કોઇ દીક્ષા લે છે ત્યારે Jain Education Intemational 2010_03 Jain Education Intermational 2010_03 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain_ દીક્ષાર્થી વ્યકિતઓને એકજ ઉદેશ હોય છે અને તે એ છે કે નિયમો હોય છે.તેમને તે પ્રમાણે વર્તવાનું હોય છે. કોઇ વખત ન મહાવીર પ્રભુના માર્ગે ચાલીને આત્મસાધના કરવી અને મોક્ષમાર્ગે પાળી શકે તો ગુરૂની ક્ષમા માગીને તેઓ પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. પરંતુ આગળ વધવું. હકીકતમાં કેટલીક જગ્યાએ આપણે જોઇએ છે જેઓએ કાયમ માટે ન પાળવો હોય અને શાસન જેમના વડ કે આ હેતુમાં સાધુજીવનની કઠણ પરિચર્યા પાળવા છતાંય ઉણપ બદનામ થતું હોય તેવા સાધુઓને મારી વિનંતિ છે કે રહી જાય છે. આ માટે આપણે શું કરવું જોઇએ? શા માટે આ સાધુજીવનમાંથી નીકળી શ્રાવક થવું અને ફરીથી જયારે આ બેય સરતો નથી? શા માટે કેટલાક સાધુઓમાં પંચમહાવ્રતનું નિયમો પાળવાની શકિત આવે ત્યારે ફરીથી દિક્ષા લેવી. સંઘનું સંપૂર્ણ પાલન કરવામાં શિથિલતા આવે છે? કામ પણ એ જોવાનું છે કે કયાંક સાધુજીવનમાં શિથિલતા કેટલીક દીક્ષાર્થી વ્યકિતઓમાં વહેવારિક ભણતર, શાસ્ત્રીય દેખાય, ત્યાં તેમનું ધ્યાન દોરવું જોઇએ કે મહારાજ સાહેબ, આ જ્ઞાન અને તે સ્વયં ઉપાર્જન કરવાની બુદ્ધિ અને આવડત હોય આપના આચારને યોગ્ય નથી. સમજુ સાધુ સંઘનો ઉપકાર છે. કેટલામાં આ નથી હોતું સાધુ થયા પછી ઉપાધ્યાય મહારાજ માનશે. હરગીજ કોઇપણ સાધુની શિથિલતાનો ખ્યાલ આવ્યા અથવા આચાર્ય ભગવંત સાધુઓનાં શિક્ષણની વ્યવસ્થા કરે છે, પછી સંધે તે ચલાવી ન લેવી જોઇએ. આ માટે સંઘ પ્રભાવશાળી બને તેટલો સમય આપે છે, પરંતુ સમયના અભાવને લઇને અને હોવા જોઇએ અને તેની વ્યવસ્થા પણ સુંદર રીતે થાય તેની પણ વ્યવસ્થા પૂર્વકની આધુનિક શિક્ષણ પદ્ધતિના અભાવને લઇને વિચારણા માગી લે છે. આમાં ઘણીજ ઉણપ રહી જાય છે. આ માટે શ્રાવકોએ, સંઘે શું સાધુ ભગવંતો કે જેમણે સંસારની માયા છોડેલી છે તેમને કરવું જોઇએ? સંધે આચાર્ય ભગવંતોની સંમતિ સાથે બધાજ સંસારિક વાતો કહીને, ઔપચારિક રીતે દરેકના સમાચાર આપીને સાધુઓ અને સાધ્વીજીઓ માટે એક શિક્ષણ પદ્ધતિ ઘડી કાઢવી આપણે એમનો ઘણોજ સમય બગાડીએ છીએ. રાજકીય જોઇએ કે જેથી દરેકે દરેકને શાસ્ત્રીય અને વહેવારિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત બાબતોમાં તેમનો ઉપયોગ કરવા માંગીએ છીએ. આપણે કરવાની થાય. આ માટે નાણાંકિય અને બીજી સગવડોની વ્યવસ્થા વ્યવસ્થામાં દાખલા તરીકે દેરાસરની વ્યવસ્થામાં, દેરાસર અને કરવાની રહેશે. પંડિતોની પણ જરૂર પડશે. પરંતુ જૈન સંઘ ધારે જૈન સંસ્થાઓમાં કામ કરતા ભાઇઓ અને બહેનોનો પગાર અને તો આ કામ અઘરું નથી. બરોબર બધાજ પ્રયત્ન કરે તો દશ બીજા પ્રશ્નો સંબધી તેમની સલાહ માંગીને તેમનો સમય બગાડીએ વર્ષમાં આ માટેની એક સુંદર વ્યવસ્થા આપણે સ્થાપી શકીએ. છીએ. એક પ્રકારનો રાગ ઉત્પન્ન કરાવીએ છીએ. એટલે જે આનાથી બે લાભ થશે - એક તો સાધુ ભગવંતો જ્ઞાની બનશે અને કામ આપણે કરવાના હોય છે તેમાં સાધુભગવંતોની પેરણા જરૂરી આપણને આ જ્ઞાનનો લાભ આપણું જીવન સુધારવા માટે આપશે, ઇચ્છીએ અને તેઓ તે સંબંધી યોગ્ય કરશેજ, પરંતુ તેમને ખોટી બીજું જ્ઞાન હોવાના કારણે અને સંઘની કાયમી વ્યવસ્થાને લઇન રીત સમય ન બગાડીએ. તેમને ફરીથી મોહરાજાના સામ્રાજયમાં લોકલાજથી પણ કદકી સાધુજીવનમાં આવતી શિથિલતા ન લઇ જઇએ અને તેમનામાં અહમ્ ન ઉત્પન્ન કરાવીએ. ગમે અટકશે તો તેમાં શાસનનું ગૌરવ વધશે. નિર્મળ ચારિત્રના અને તેટલા મહાન સાધુ હોય તો પણ અહમ્ અને થોડીક પણ જ્ઞાની સાધુ ભગવંત હશે તો શાસનનો જયજયકાર થશે અને આત્મશ્લાધા તમને રાગદશા તરફ લઇ જાય છે. આ માટે આપણે મહાવીર પ્રભુનો અહિંસાનો સંદેશ આપણે ઠેર ઠેર ફેલાવી શકીશું. શ્રાવકોએ ખાસ તકેદારી રાખવાની જરૂર છે. અત્યારે આપણામાનાં ઘણાય સાધુ ભગવંતોને આપણી ફટપટ્ટીથી અઆપણે અત્યારે જોઇ રહ્યા છીએ કે સાધુભગવંતમાં માપીએ છીએ,આપણા જેવા બનાવવા માંગીએ છીએ. કેટલાય ગચ્છ છે. ગચ્છ શા માટે પડયા તેના વિશ્લેષણમાં હું જ્યારે હું કોઇ કોઇક શ્રાવકનાં માં એ સાંભળું છું કે જવા માંગતો નથી. બધાજ મહાવીર પ્રભુએ આપેલ ઉપદેશમાં સાધુઓએ માનવ સેવા, અત્યારની સમાજ સેવાનાં કાર્યમાં લાગી માને છે. પરંતુ એક યા બીજા કારણે સાથે મળીને સંઘ અને જવું જોઇએ, આધુનિક સાધનોનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ કે શાસનના ઉત્કર્ષનું કામ કરતા નથી. ઐકયતા ન હોવાના કારણે જેથી તેઓ ઝડ૫થી બધેજ મુસાફરી કરી શકે અને કોઇને બોજા જૈન શાસન માટે એક ઓથોરીટી કોઇ પણ વ્યકિત નથી. આ રૂપ ન થઇ પડે; ત્યારે મને ઘણુંજ દુ:ખ થાય છે. ભલા, યુગમાં જયાં જયાં એક ઓથોરીટી હોય છે તેવા સમાજમાં સાધુઓએ તો સર્વસ્વનો ત્યાગ કરીને આત્મસાધના માટે મહાવીર વ્યવસ્થા સારી હોય છે અને તે સમાજમાનો ઉત્કર્ષ પણ થઇ રહ્યો પ્રભુએ સુચવેલ માર્ગ અપનાવ્યો છે. તેઓએ પંચ મહાવ્રત છે, જેવાંકે સ્વામીનારાયણ પંથ, ઇસ્માઇલી પંથ, કેથોલિક પંથ. પાળવાની જીવન પર્વતની પ્રતિજ્ઞા લીધી છે. તેમની પ્રતિજ્ઞા ભંગ આપણી પાસે આ બધાં કરતાંય ઉચ્ચ અને સંપૂર્ણ વિચારસરણી કરાવવાનો આપણને શું અધિકાર છે? આપણે લાયન્સ અથવા છે. સુંદર સંઘ વ્યવસ્થા પ્રભુએ અર્પલ છે. પરંતુ આ એક રોટરી કલબમાં હોઇએ ત્યારે ત્યાંના નિયમો સ્વીકારીએ છીએ કે ઓથોરીટીના અભાવને લઇને કેટલાય નજીવા પ્રશ્નોનું આપણે નહિ? ન રવીકારીએ તો શું થાય? એજ પ્રમાણે સાધુજીવનના નિકારણ નથી કરી શકતા અને પરિણામે તે માટે, તેની Jain Education Interational 2010_03 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 THE Jain વિચારણામાં ઘણોજ સમય ગુમાવીએ છીએ. અજૈનોને એક સંદેશ આપી શકતા નથી. તિથીઓ માટે, આપણા પર્વો માટે એક દિવસ નક્કી કરી શકતા નથી. પરિણામે આપણા શિક્ષિત વર્ગની અને બાળકોની સંધ અન ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા ઓછી થતી જાય છે. આ માટે દરેક ગચ્છાધિપતિઓ અને આચાર્ય ભગવંતોને મારી પ્રર્થના છે આ બાબતમાં કંઇક વિચારી અને નિરાકારણ લાવીને ઐકય સાધવા જરૂરી પગલાં શાસનના હિત ખાતર લે. કદાચ એવું પણ કામચલાઉ નિરાકારણે થઇ શકે કે દરેકે દરેક ગચ્છાધિપતિ એક અથવા બે વર્ષ માટે આ સર્વોચ્ચા પદ સ્વાકારી અને શાસનની સેવા કરે, નિષિ માટે પણ જૈન ધર્મનો અનેકાંતવાદના સિધ્દાનનો ઉપયોગ કરીને એક દિવસ નક્કી કરી શકાય. વહેવારની દૃષ્ટિએ પણ એક દિવસ હોવો બહુજ જરૂરી છે અને થોડીક પળો આગળ પાછળ હોય તો પણ ભાવપૂર્વક સાધના બધા એકજ દિવસે કરે તો જરૂર પુણ્ય ઉપાર્જન થાય તે વાત બધાને સમજાવી શકાય તેવી છે. સંઘનું કાર્ય જિનાલયો બંધાવવાનું પુનરોદ્ધાર કરવાનું અને તેમાં થતી ક્રિયાઓ જ્ઞાન સહિત પદ્ધતિસર થતી રહે તે જોવાનું છે. આપણે દેરાસર બંધાવવા પાછળ, તેના સ્થાપન્ય માટે પુષ્કળ ખર્ચો કરીએ છીએ અને તે અનુમોદનીય છે, પરંતુ આ સુંદર જિનાલયો શ્રાવકોની ધાર્મિક ક્રિયાઓ માટે ભાવ ઉપજાવવા અને ભકિત કરવા માટે છે. અનુભવે આપણે જોઇ શકીએ કે મોટા ભાગના ભાવિકો આ ક્રિયાઓ જ્ઞાનસહિત પતિસર કરતા નથી અને તેથીજ દરરોજ દેરાસરે જવા છતાંય, ચૈત્યવંદન અને પૂજા કરવા છતાંય, સામાયિક અને પ્રતિક્રમણ કરવા છતાંય જોઇએ તેટલો લાભ અને જવનની આત્મારાધના માટેની પ્રતિ થઇ શકની નથી. આ માટે જિનાલયમાં ખર્ચીએ છીએ તેના અમુક ટકા (૨૫) રકમ આ ક્રિયાઓ કરનારના સાચા શિક્ષણ અને ધાર્મિક સગવડ પાછળ ખેંચીએ તો જૈન શાસનની ઘણીજ ઉન્નતિ થરો. ધર્મ અને શાસન જૈનો માટે અને તેમના ઉત્કર્ષ માટે છે. વહેવારૂ રીતે પણ કોઇક વખત કામ કરવું પડે છે, કારણકે જયાં વહેવાર નથી ત્યાં ધર્મ નથી. ધર્મ ખાલી દેરાસર અને ઉપાશ્રયમાં પાળવા માટનો નથી, પરંતુ આપણા જીવનમાં ઉતારવા માટેનો છે. પુસ્તકાલયો અને જ્ઞાન પાછળ પણ સારો એવો ભોગ આપવો જોઇએ. આપણે આપણા બાળકોને સુદંર ધાર્મિક શિક્ષણ આપવું છે, પરંતુ ધાર્મિક શિક્ષકોના વેનન બહુજ ઓછા રાખવા છે. તેઓ સંસારી છે. તેમને પણ ઘરની, બાળ બચ્ચાંઓની વ્યવસ્થા કરવાની હોય છે. તેમની પાસે સેવાની અપેક્ષા રાખએ છીએ. તે માટે તે સારા શિક્ષકો કોઈના હોય તો તેમને યોગ્ય વેતન સંઘે આપવું જોઇએ. શિક્ષકો માટે પણ આધુનિક સાધનોનો ઉપયોગ કરીને આપણને શિક્ષણ આપે તે માટે તાલીમ માટેની સંસ્થાની પણ વ્યવસ્થા કરવી જોઇએ. સારા, ભણેલા અને સંસ્કારી શિક્ષકો 2010_03 વિના આપણે શાસનની પ્રભાવના ન કરી શકીએ. આજે પચાસ હજારથી પણ વધુ જૈન કુળમાં જન્મેલ ભાઇબહેનો પરદેશમાં વસે છે. દરેકે દરેકના દિલમાં ધર્મ પ્રત્યે લાગણી અને ભાવ છે. પાશ્ચાત્ય દુનિયામાં અહિંસાની અને આપણી સંસ્કૃતિની બહુજ ભૂખ છે. આ માટે યોગ્ય સેવાભાવી પ્રચારકો અને સેવકો મોકલવાની અને તેમને તાલીમ આપવાની પણ વ્યવસ્થા કરવી જોઇએ. આપણે ખ્રિસ્તી પાદરીઓનો દાખલો લઇએ તેઓ કેવા જંગલોમાં પણ જઇને લોકોને તેમના ધર્મ વિષે સમજાવે છે. આપણે પણ આ કાર્ય માટે એક વ્યવસ્થા અથવા સંસ્થા ઊભી કરવાની જરૂર છે કે જેથી જૈનો અજૈનો ન બને અને બીજાઓને તેઓ આપણી સંસ્કૃતિ અને ધર્મ વિષે સમજાવી શકે. આ બરોબર ને વ્યવસ્થા પૂર્વક કરવામાં આવે નો પશ્ચિમની દુનિયામાં જૈન ધર્મનો પ્રચાર આપણી કલ્પનામાં પણ ન આવી શકે ને ઝડપે થશે. આપણા સાધુ ભગવંતો એ પંચ મહાવ્રત લીધેલા છે તેથી તેઓ વિહાર કરીને જ શકય હોય તો પરદેશમાં જઇ શકે. ને બીજા કોઇ સાધનનો ઉપયોગ કરીને આ પ્રવાસ કરવો ન જોઇએ. દિક્ષાર્થી ભાઇબહેન અવા ઉચ્ચકોટિના પંડિતો શાસનને અનુરૂપ વેશ ધરાવીને આ પ્રવાસ કરી શકે. ન મહાન પરોપકારી પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતો પંચ મહાવ્રતોનો ભંગ કર્યા વિના જિનશાસનની પ્રભાવના માટે સંઘોની સમ્મતિથીઆ ધરતીપર પધારે તો તેનો લાભ જૈન-જૈનેતર ને અ સુલભ બને અને ભ. મદાવીરનો અહિંસાનો સંદેશ સત્ર ફેલાય. અને જૈન ધર્મ વિશ્વધર્મ બની શકે. ડૉ. નટુભાઈશાદ લેસ્ટર (ઇગલૈંડ) સાબત તેવી અસર... જ્ઞાનગઢ ગુવાનકી સંગત ધ્યાન બઢ તપસી સંગકીને માઝ અઃ પરિવારની સગત યા ગઢ ધની ચિનીને ક્રાય બઢે નર મૂકી સ`ગત કામ મટે વિષકે સગ કીને બુદ્ધિ વિવેક વિચાર કિવ દીન સુસજ્જન સગ દીને મઢ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S સંઘ-ગર: વિવિધતામાં એકતા પ્રભુ મહાવીરના વજ નીચે એક બનીએ. મહાવીર સ્વામીના શાસનથી લહેરાતો આવ્યો છે. મહાવીરના ભલે તમારી ક્રિયામાં ફેર હોય સંતાનો - મહાવીરના અનુયાયીઓ - એકજ નેજા નીચે જૈન ભલે તમે જાદા જાદા પ્રદેશનાહો ધર્મનુ પાલન કરતા હતા - કરી રહયા છે. ભલે તમારા આચાર્ચ જાદા જાદા હોય આત્માને મોક્ષ સુખ આપવા માટે પ્રભુએ તેમણે બતાવેલ માર્ગનું ભલે તમારામાં થોડા વિચાર ભેદ હોય - પરંતુ બરોબર પાલન કરી શકે તેવા પૂણ્યશાળી જીવો માટે સાધુ અને તમારામાં એક વસ્તુ સામાન્ય છે કે: સાવી - અને યથાશકિત પોતાના જીવનમાં ઉતારી શકે તેવી તમો સૌ પ્રભુ મહાવીરને તમારા વ્યકિત માટે શ્રાવક અને શ્રાવિકાનો વર્ગ સ્થાપત્યો, તેને ચતુર્વિધ પ્રભુ માનતાહો - તો પ્રભુ મહાવીરના સંધ કહેવાય . ચતુર્વિધ સંઘનું અત્યંત મહત્વ છે. - સંઘની ધ્વજ (ઝંડા) નીચે સૌ એક થઇ જૈન સમાજનું જવાબદારી જૈન શાસનની રક્ષા કરવાની ખૂબ મોટી છે. કલ્યાણ થાય તથા પ્રભુના સિંધ્ધાતોનો શ્રી મહાવીરસ્વામી ૧૪૦૦૦ સાધુઓ - ૩૬૦૦૦ સાધ્વીજીઓ પ્રચાર થાય - જૈન સમાજની એકતા થાય - તે માટે સૌ એકત્રીત થઇ સંગઠ્ઠીત બની ૧૫૯૫૦૦૦ શ્રાવકો અને ૩૧૮૦૦ શ્રાવિકાના બનેલા શ્રેષ્ઠ પ્રચાર કાર્ય શરૂ કરો. સંઘના પ્રણેતા હતા. સંગનથી ચમત્કારિક લાભ થશે. ગુરૂના નિર્વાણ પછી બાર વર્ષે ઇન્દ્રભૂતિ (ગૌતમ) ને મુકિત મળી - (વિજય વલ્લભસૂરિ) તેમના પછી આઠ વર્ષ સુધર્માસ્વામીન મળી - જંબુસ્વામી સુધર્માસ્વામીના શિષ્ય હતા. મહાવીરના નિર્વાણ પછી ચોસઠ વર્ષ વિશ્વને અહિંસાનો સંદેશો આપનાર જૈન ધર્મનો વિજયધ્વજ તેમણે નિર્વાણ પ્રાપ્ત થયું. Jain Education Interational 2010_03 i Education International 2010_ 03 F or Private & Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 THE lin સુધર્માની મોક્ષ પ્રાપ્તિ પછી છઠ્ઠી પેઢીએ ભદ્રબાહુ અને સ્થૂલિભદ્ર બે સમકાલીન આચાર્યો થઇ ગયા. તીર્થંકરે ઉપદેશેલા સિધ્ધાંતો અંગે તેમના અનુગામી વર્ગમાં મનભેદ થયો. મહાવીરના જીવનકાળ દરમિયાન જ મગ ગોશાલ અને જમાલિને મહાવીર સાથે મતભેદ થયો હતો અને તેમનાથી છૂટા પડયા હતા ગોશાલકે આજીવહ સંપ્રદાય શરૂ કર્યો અને જમાલીએ બહુરત નામનો નવો પંથ સ્થાપન કર્યો. ઇ.પૂ. ૨૯૮માં ૧૨૦૦૦ સાધુઓ સાથે ભદ્રનાળું દક્ષિણમાં સ્થળાંનર કરી ગયા ને જૈન ધર્મના ઇનિહાસમાં સીમા ચિન્હ છે. કર્ણાટકના શ્રવણ બેળગોલાનો ઇ.સ. ૬૦૦ નો પ્રથમ આલેખ આ બનાવનો ઉલ્લેખ કરે છે. દક્ષિણમાં થયેલુ સ્થળાંતર દિગંમબર પંઘનો પ્રારંભ છે તેમ વિજ્ઞાનો જણાવે છે, ભદ્રબાહુ પહેલા જૈન સમાજ અવિભકત હતો તેમના સમયથી તેનાંમ્બથી દિગંમતો જા પડયા. પંડિત બેચરદાસનો અભિપ્રાય છે કે - જંબુસ્વામીના નિર્વાણ પછી જ આચારમાં શિથિલતા આવી હશે. મહાીરે ઘડેલ નિયમોથી છુટા પડવાની વૃત્તિ આવી હશે અને ભાગલાનું વિષવૃા વધવા માંડયું હશે - અને બે સંપ્રદાયોનો ઉદ્ભવ થયો હશે. The essential unity of all Jain sects (Sangha Gaccha) Since the time of Mahavira's nirvana Jainism has given rise to many schools or sects. The main sects are the Svetambar and Digambar, Sthanakvasi and Terapanthi. These sects are also divided into very many divisions (gaccha). The existence of these sects and divisions weakens the Jain community. It is essential to be united for the sake of the social development of Jainism and the propagation of the principles of non-violence. This lain Centre for Europe (in Leicester) is a symbol of unity. શ્વેતવસ્ત્ર ધારણ કરનાર તાંમ્બર કહેવાયા. અને દિશારૂપ વસ્ત્ર ધારણ કરનાર દિગંબર કહેવાયા એવા બે સંપ્રદાયોમાં જૈન ધર્મનુ વિભાજન થયું. સ્થાળાંતરને પરિણામે સાધુઓના આચાર અંગે જૈન ધર્મમાં બે વિભાગ પડી ગયા - દક્ષિણમાં ભદ્રબાહુ એ દિગંબર રહેવાનું ચાલુ રાખવા અનુરોધ કર્યો અને ઉત્તરમાં રહેલા સાધુઓના અગ્રણી સ્થૂલભદ્રે વ્યકાળની મૂશ્કેલીના કારણે પોતાના અનુયાયીઓને શ્વેતવસ્ત્ર પહેરવાની છૂટ આપી આને કારણે જૈનોમાં થૂનાંમ્બર અને દિગંમબર એવા બે વિભાગ કાયમી બન્યા. મૂળભેદ વિશેષ ન હોવા છતાં આજ સુધી આ વિભાગો ગૌણભેદો _2010_03 સાથે ચાલુ છે. - શ્વેતામ્બરો શ્વેત વસ્ત્ર પહેરે છે. જન પ્રતિમાને સુવર્ણહીરા ના અલંકારોથી અલંકૃત કરે છે કારણ આવા મહાન પૂરૂષો રાજય અને વૈભવ છોડી ત્યાગના પંથે ગયા તેનુ પ્રતિબિંબ બતાવે છે. આદર્શ દિગંમબર સાધુઓ અને તેમની પ્રતિમા નિ:વસ્ત્ર હોય. શ્વેતામ્બરો ઘ્વાદશાંગ અને બીજા ધર્મ ગ્રંથોના પ્રામાણ્ય અને પવિત્રતાને સ્વીકારે છે. દિગંમબરો મૂળ અને આગમ ગ્રંથોને લુપ્ત થઇ ગયા માને છે. તેનાંમ્બરમાં ત્રણ પેટા સંધો વો - છે. - મૂર્તિપૂજક - - સ્થાનક્વાસી - અને તેરા પંથ. ચૈત્યવાસી એટલે દહેરાસરમાં રહેનારા - પોતાને તિ ગો કે શ્રી પૂજ્ય કહેવડાવના હતા. સ્થાનકવાસી: ઇ.સ. ૧૮૧૫માં લોકાશો, આ સંધ સ્થાપ્યો હતો. તેને વાગ્યું કે મુર્તિપુજા કરવાની રીત પ્રચલીત હતી તે ધર્મ પ્રયાને અનુસરતી ન હતી તેથી તેમાં સુધારો કર્યો પોતાની ક્રિયા “સ્થાનક” જે પ્રાર્થના ખંડ છે - ઉપાશ્રય છે તેમાં કરે છે. તેથી તેઓ સ્થાનકવાસી કહેવાયા. તેઓ મંદિર બાંધના નથી મૂર્તિપૂજામાં માનતા નથી. યાત્રા ધામોમાં પણ માનતા નથી મુખ્યઉપર મુપત્તિ વાકાયના જીવો બચાવવા) બચે છે કે તેઓ ૩૨ આગમોની માન્યતા ધરાવે છે. - શ્વેતામ્બરો ૪૫ આગમોમાં માને છે. તેઓ મહાવીરની વાણીને મહત્વ આપે છે. મૂર્તિને નહીં. સ્થાનવાસી પંથમાથી તેરાપંથ વગેરે પંથોનો જન્મ થયો. તેરાપંથી દિગંબર જૈનો માને છે કે - તિર્થંકરો સિધ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરી ચુકયા છે - કૈસર - પુષ્પ રાગના પ્રતિકરૂપે હોઇ તેનો નિષેધ કરે છે. તેરાપંથી: ધર્મનુ મૂળ અહિંસા હોવા છતા આપણે આપણા દૈનિક જીવનમાં હિંસા આચરીને ધર્મની વીરાધના કરીએ છીએ - એવી દલીલને આધારે તેમણે આ પંથ સ્થાપ્યો. મૂળ સ્થાનકવાસી પંથમાંથી આચાર્ય ભિક્ષુ તથા તેમનાં બાર અનુયાયીઓ એટલે કુલ તેર સાધુઓ જાદા પડયા તેથી તે તેરાપંથ કહેવાયો. આ પંથે જૈન ધર્મને લગતુ વિપુલ સાહિત્ય લખ્યું છે. મર્યાદા મહોત્સવ તેની વિશિષ્ઠતા છે. પંથોની સંખ્યા ગમે તેટલી હોય પણ તિર્થંકરો અને તેમણે ઉપદેશેલા સિધ્ધાંતોને બધાજ પંથો માન્ય રાખે છે. મતભેદો માત્ર ઉપર ઉપરનાજ ક્રિયાને લગતા સ્લિાતં અંગે કોઇને મતભેદ નથી. એકના વિશ્વધર્મ તરીકે જગનના વમાત્રનું ભલું ઇચ્છનાર વિશ્વ શાંતિમાં અહિંસાનો સંદેશો આપી અગત્યનો ભાગ ભજવનાર જૈન ધર્મના અનુયાયીઓ એકજ મહાવીરના સંતાનો હોવા છતા ભિન્ન ભિન્ન સંપ્રદાયો ધ્વારા છિન્નભિન્ન થાય તે પહેલા એકતા નો આવ્હેક બુલંદનાદ - જગાવી જગતને હાકલ કરવી જોઇએ વિશ્વધર્મ - જૈનધર્મ અતૂટ અને શાંતિ તથા જનકલ્યાણનો દિવ્ય સંદેશ છે. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ » આટલી આટલી ભિન્નતા વચ્ચે આશાનું કિરણ - નમસ્કાર મહામંત્ર સૌને માન્ય મહામંત્ર છે. ૨૪ તિર્થંકરો સહુને પૂજનિય * તિર્થંકરો સહુને પૂજાના પંચકલ્યાણક - પંચમહાવ્રત - ચારશિક્ષાવન ત્રણ ગુણવ્રત ચાર પ્રકારના શાસ્ત્રો - ચારયોગ, તત્વાર્થસુત્ર - ભકતામર સ્તોત્ર વગેરે સૌને મન અંકેજ સૂત્રે બંધાયેલ કંઠી સમાન છે. સ્યાદવાદ - અનેકાન્તવાદ - સમતવાદ વગેરે સિધ્ધાંતોમાં કોઇ ભેદ નથી - ક્રિયામાં ભેદ છે પણ ક્રિયા તે ધર્મ નથી - ક્રિયામાંથી ભ્રાંતિપ્રગટે તે તોડે છે પણ ક્રાંતિ પ્રગટ થાય છે તો જડ છે, ધર્મ મનુષ્યને જડ છે સંપ્રદાયો તડ છે. સંપ્રદાય તેડી ધર્મ જે બધાને જોડે છે તેમાં એકતા દ્વારા પ્રવેશ કરી જૈન ધર્મને - જૈન શાસનનો વિજય ડંકો વગાડવો જોઇશે. રાજનીતિ ક્ષેત્રે છિન્ન ભિન્ન થતા જઇએ છીએ આપણો અવાજ સંભળાતો નથી. - સામાજીક ક્ષેત્રે એકતા હશે તે એક બીજાને એક સમાજ તરીકે ઉભા રહેવાશે - અહિંસાનો - જીવમાત્રનું રક્ષણ કરવાનો સંદેશાનો વિશેષ ફેલાવો કરાવી શકશે. ચાર જાદા જાદા વિભાગ પડે તો શકિતનું વિભાજન થઇ જાય. અને વિભાગ નિર્બળ થતો જાય ચારને સંપૂટ સાશમાં હોય તો અખૂટ બળ મળે અને સિદ્ધિ મળે. ભારતમાં હવે એકતાનો ફેલાવો મહાવીર જયંતિ ઉજવણીથી શરૂ થયો છે - મોટા શહેરોમાં જાદી જાદી ઉજવણી અને જાદા જાદા વરઘોડા (શોભાયાત્રા) ને બદલે એકજ નેજા નીચે ભવ્ય શોભાયાત્રાના આયોજન થાય છે. - ભારત જૈન મહામંડળની સ્થાપના થઇ તેને મુખ્ય ઉદેશ્ય ચારે સંપ્રદાયની એકતા છે. જૈન સોશ્યલ ગ્રુપ્સ ફેડરેશને તેના મુખ્ય ઉદ્દેશમાં ચારે સંપ્રદાયોને સરખુજ મહત્વ આપી એકતાના માર્ગમાં સરળતાના બીજ વાવ્યા હેમચંદ્રાચાર્ય અને તેમની રચનાઓ છે. સૌ પ્રથમવાર: વિશ્વમાં અજોડ એવુ સુદંર ઉદાહરણ એકતાનું જૈન સમાજ યુરોપ પુરૂ પાડયું છે. શ્વેતામ્બર. દિગંમબર સ્થાનકવાસી - આધ્યાત્મિક સૂત્રોનો સમન્વય સાધવા પૂ. રાજચંદ્રજી નો ભકિત માર્ગ આરાધના સુવિધા - એકજ સ્થળે - એકજ સમયે સ્થાપના - પ્રતિષ્ઠા કરી - વિશ્વને એકતાને અણમોલ સંદેશો પાઠવ્યો છે. જે જૈન ધર્મના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરોએ લખાશે અને ભાવી પેઢીને સરળ માર્ગદર્શન દ્વારા ‘એકતા' નું પાલન કરાવશે. ચાલે આપણે સહુ ભિન્નતાની દીવાલો તોડી “એકતાના વિશાળ પટાંગણમાં ધર્મની આરાધના કરવા કટિબધ્ધ બની ભાવિ પેઢીને માર્ગદર્શન રૂપ બનીએ. મનુભાઇશઠ ભાવનગર ધ્યયુગીન ગુજરાતના ઇતિહાસમાં સોલંકી-કાલ સુવર્ણયુગ મનાય છે. સોલંકી – કાલના બે શ્રેષ્ઠ રાજવીઓએ સિદ્ધરાજ જયસિંહ (ઈ. સ. ૧૦૯૪-૧૧૪૩) અને કુમારપાલ (ઈ. સ. ૧૧૪૩-૧૧૭૩). આ બે મહાન રાજવી ના રાજ્ય અમલ દરમિયાન ગુજરાતની અસ્મિતા સર્જાઈ એમનો શાસનકાલ ગુજરાતના ગૌરવનો મધ્યાહૂન હતો. અણહીલપુર પાટણ ગુજરાતની અસ્મિતાનું આધારબિંદુ અને રાજનીતિ, ધર્મ તેમ જ વિપાસનાનું મુખ્ય કેન્દ્ર બની રહેલું પરંતુ ગુજરાતના એ ગૌરવયુગનાં આંદોલન ઝીલીન ગુજરાતની અસ્મિતાને પાયો નાખવામાં સૌથી વધારે વ્યક્તિગત ફાળે જે કઈ એ આપ્યો હોય તો તે હતા કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યું. આ મહાન વિભૂતિએ ધર્મ, રાજનીતિ અને જ્ઞાનને સુમેળ સાધીને ગુજરાતી જનતાના સંસ્કારનિર્માણમાં અમૂલ્ય ફાળો આપ્યો છે. આચાર્ય હેમચંદ્રનું સ્મરણ એ એક રીતે તે દેવી સરસ્વતીનું મંગલ સ્મરણ ગણી શકાય. આઠ સકાઓ પહેલાં પ્રબલપ્રતાપી ગુજરેશ્વરોનાં ઉન્નત મસ્તકે જેમને ભક્તિથી નમ્યાં, જે સૂરિશ્વરના ચરણકમલને ગુર્જરેશ્વરોએ સુવર્ણ-કમલોથી પૂજ્યાં એ મહાન સાધુ, સંસ્કારપ્રેમી આત્માને સમગ્ર ગુજરાત આજે 89 2010_03 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Jain પણ ભક્તિથી નમે છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહની પરાક્રમશીલતા અને કુમારપાલના પુરુષાર્થની સાથે આચાર્ય હેમચન્દ્રની પવિત્રતા ભળી; પરિણામે ગુજરાતને વિજય ને સિદ્ધિ બને વર્યા. સાડીઓના ઇતિહાસ આઘ્યાય મચત વિના તા માત્ર લડાઈ ખાના ઇતિહાસ બની જાત, ગુજરાતી ભાષાના ઈતિહાસ પૂર્ણ અને અકિચન, લાગત. ાચાય િવના ગુજરાત પાસે દુનિયાના સાહિત્ય ઇતિહાસમાં મૂકવા ચોગ્ય વ્યક્તિ બહુ ખાછી છે. આચાર્ય સાધુતાને લેશમાત્ર છેાડયા વગર જ જ્ઞાનાપાસના કરી વ્યવહારદક્ષતા આચરી બતાવી, રાજનીતિનિપુખ્તા દાખવી અને સમગ્ર જીવનકાળ દરમિયાન ગુજરાતની સસ્કારિતાને પ્રાણવાન કરી. આવા મહાન મનીષીનું નામસ્મરણ પણ પુણ્ય આપનારુ છે. તેમને સામાન્ય અપન્ન મનુષ્ય તે શું અષ્ટ ધરી શકે ? આચાર્ય હેમચંદ્રના જીવનકાલ સાલકીયુગના બે મહાન રાજ્વીના શાસનકાલને આવરી લે છે. તેમણે પાબૂમાં આવીને સતત સાઠ વર્ષ સુધી સરસ્વતીની ઉપાસના કરીને ગુજરાતને સાહિત્યના ક્ષેત્રે આગવું સ્થાન અપાવ્યુ. ગુર્જરભૂમિને વિદ્યાવિભૂષિત કરી. ગુજરાતમાં તે સમયે જે કાંઈ અસ્તિત્વમાં હતું તેની ઉપર પેાતાની ન ભૂંસી શકાય એવી છાપ પાડી. એ પછી રાજસત્તા હાય કે લેાકવ્યવહાર, વિદ્યાધામાં હોય કે નાટકો હોય એ બધુ બાગાયના વ્યક્તિત્વથી છવાઈ ગયું. જીવન અને કાર્યો : 90 આચાર્ય હેમચંદ્રાચાયના જન્મ ધંધુકા ગામમાં માત વણિક શેઠ ચાચ ( ચાચિગ ) ને ત્યાં વિ. સં. ૧૧૪૫ ( ઇ. સ. ૧૦૮૯) કાર્તિક શુદી પૂર્ણિમાએ થયેલા. તેમનાં માતા પાહિણી શ્રદ્ધા અને પ્રેમની મૂર્તિસમાં હતાં. સામાન્ય સીઆમાં ન જેવા મળતા આ બે ગાના માતા પાર્વતી દેવીમાં વિકાસ થયેલેા. આચાય હેમચંદ્રે પેાતાના જીવન દરમિયાન ાવાદ 'ને સોપી બનાવ્યા તેમાં તેમનાં માતાએ આપેલા આનુવંશિક ગુણાનું પ્રમાણુ એ નહી હાય ! આચાર્ય નું જન્મનામ ચવ હતું. ભાગ્યાવસ્થાથી જ તેઓ જિતેન્દ્રિય, સંયમી અને સ્થિરચિત્ત હતા. ચ'ગદેવના દીક્ષા સમારાહુ નાની ઉંમરમાં જ વિ.સ. ૧૫૪માં ખંભાતમાં થયેલેા. “ કુમારપાલપ્રતિબાધ ’માં જણાવ્યા પ્રમાણે ચગદેવના દીક્ષાસમારેાહ નાગેારમાં થયેલા અને તેનું ખર્ચ કરનાર ધનદ શ્રેષ્ઠિ હતા. પરંતુ ‘પ્રભાવકચરિત્ર ’ પ્રમાવે તે ખંભાતમાં થયેલા અને મહોત્સવ ઉદયનમત્રીએ કરાવેલા. તેમના દીક્ષાગુરુ દેવચંદ્રસૂરિ 'દ્રમુકુટમણુ અને પૂત્તગચ્છના પ્રાણસમા હતા. વિદ્યા, વિરાગ અને વીતરાગનો તેઓ ઉપાસક હતા. દીક્ષાગ્રહણ પછી ચગદેવ સામમુહ – સૌમ્યમુખ-સામચંદ્ર કહેવાયા. દીક્ષાગ્રહણથી માંડીને સૂરિદ્રપ્રાપ્તિ સુધીના સમયના આચાયના જીવનની વિશ્વસનીય વિત્રતા મળતી નથી. _2010_03 સામચંદ્રને વિ. સં. ૧૧૬૬ (ઈ. સ. ૧૧૧૦) વૈશાખ સુદ ત્રીજના દિવસે નાગપુરમાં એકવીસ વર્ષની યુવાન વયે આચાર્ય પદ - સૂરિપદ પ્રાપ્ત થયું ને તેએ હેમચ'દ્રાચાય બન્યા. એક અન્ય મત પ્રમાણે તેમને સૂરિપદ વિ. સ. ૧૧૬૨ માં સત્તર વર્ષની થયે પ્રાપ્ત થયેલ. સૂરિપદની પ્રાપ્તિના ધન્ય સમયે.તેમ"દ્રે ત્યાં કસ્થિત રહેલાં તેમનાં માતા પાહિનીને પણ સાધ્વીવ માં પ્રતિનીપદે સ્થાપ્યાં. પ્રવતિ નીપદ અપાવ્યું અને પુત્રઋણ અદા કર્યુ. સૂરિપદ્યની પ્રાપ્તિ પછી આચાર્ય હેમચંદ્રની ઇચ્છા તા ભારતમાં અન્ય સ્થળે એ વિહાર કરવાની ઈચ્છા હતી તે સમયે કાશ્મિર વ્યાકરણના અભ્યાસનું પ્રસિદ્ધ કેન્દ્ર હતું, પરંતુ ગુરુ દેવસૂરિની સલાહથી ગુજરાતને જ તેમણે વેહાભૂમિ બનાવી. શારહાન શેવા કરતાં શારડાને અહીં જન્માવા એવી સલાહ મળી તેથી ગુજરાતમાં જ રહ્યા. પાટણમાં આગમન : અણહિલપુર પાટણમાં આચાય કયારે પધાર્યા તેના નિશ્ચિત સમય જાવાનું' કાઈ સાધન નથી. તે કાળે પાટણ સરસ્વતીનું કેન્દ્ર હતું. પાટણમાં આચાર્યના આગમનની સાથે ત્યાં માળવાની રાજાની સાથે સરસ્વતી પણ આવી. પાટણ ના મહાલયા, મહામહિંશ, મહાપુરુષો, મહાજના અને મહાપાઠશાલાળાનુ નગર હતુ. હેમચંદ્રાચાય પાટણથી અને પાટણ હેમચંદ્રાચાય થી મહાન દેખાવા લાગ્યાં. આચાય પાતે જ તેમના ચાય” કાવ્યમાં પાટણની ચવિતા ઢાંકી છે તે પ્રમાણે, “અત્રે સ્મૃતિ, અતિશા, વ્યાકરણ, જ્યાતિષ, યાદ્ગુણ એ સર્વને કઈ જાણનારા તેમ જ ફૅશાસ્ત્રના વર્કને જાણનારી એવા સુંદર વાણીવાળા ક્રાણુ નથી ? ” (૧ ૬૫) થી પાડુના મત્રી મહાવિચક્ષણ અને રાજનીતિ કુશળ ગણાતા અને તેમની ધાર્મિક સમન્વય સ્થાપવાની નીતિરીતિએ સૌને છ કર્યા હતા. ત્યારે પાટણની ગાદીએ સાલકી કુલ રોજથી સિદ્ધરાજ સિંહનું શાસન હતુ. સિદ્ધરાજ વિદ્યાપ્રેમી અને વિદ્વાન હતા. તેને માલવનરેશ વિક્રમ જેવા યશ પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા હતી. ગુજરાતના સુભટા, નિકા, સાધુ, સરસ્વતી એ પુત્ર, સુદરી, સમાજનેતાઓ એ બધાને મહાન જેવાની ઈચ્છા હતી. આચાર્યાં પાટણ પધાર્યા તે પૂર્વે જ સિદ્ધરાજ જયસિંહને તેમના પરિચય થયેલેા જ હતા. સિદ્ધરાજની રાજસભા શાસ્ત્રચર્ચા અને વિદ્વાનાને સન્માનવાનું સ્થળ હતું. પાટણમાં થયેલા કુમુદચ'દ્ર અને દેવસૂરિના શાસ્ત્રાર્થ પ્રસંગે આચાય હેમચ'દ્ર હાજર હતા. આ પ્રસંગ પછી હેમચ’દ્રાચાય નુ' સ્થાન વધારે પ્રતિષ્ઠામ થતું ગયું”, ‘ પ્રભાવકચરિત્ર' અને ‘ કુમારપાલપ્રમ’ધ ’માં આચાર્યના સિદ્ધરાજ જયસિંહ સાથેના પ્રથમ મિલનનો પ્રસંગ આવ્યા છે તે પ્રમાણે એક દિવસ સિદ્ધરાજ હસ્તિ ઉપર સવાર થઈને પાર્ટીની બજારમાંથી tr Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પસાર થતા હતા ત્યારે માનવભીડમાં આચાર્ય સામા મળ્યા. રાનીની વિનંતીથી તેમણે એક લૈક કહો કે * હું રાજન્ સિદ્ધરાજ! તારા હાથીને તો નિરકુશ આગળ વધવા દંડ દિગ્ગજો કરું તે ભલે ના, એ ચિંતા કરવાની તારે ન હેાય; કારણ કે, તું પૃથ્વીના ભાર ધારણ કરે છે’.” આ પ્રસંગ પછી સદ્ધરાજ આચાર્યને નિમંત્રણ આપ્યુ. આમ સમરાવેજની ધાવીનું મારવી. આચાય સાથે મિલન થયું. પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી સાહિત્યના લેખક સ્વ. ધૂમકેતુએ આ મિલનનું મૂલ્ય આકતાં લખ્યું છે કે, “એક યુનિર્માતા અને બીને સારાનમાની, એક સરસ્વતીમ અને બીજો સરસ્વતી ધી; એક મહાવભવશાળી અને બીજો મહાવિરક્ત; એક મહત્ત્વાકાંક્ષી ને ખીજો લેાકસ ગ્રહી એક ઉગ્ર ને કાંઈ વ્યગ્ર જયારે ખીજો જિતેન્દ્રિય ને શાંત, એવા એ યુગના બે મહાપુરુષો મળ્યા.” આચાર્ય પાતળુને કમભૂમિ બનાંખી, હેમર દ્રાશાય ને મન ગુર્જર દેશ અને ગુર્જર રાજવીનુ ગૌરવ વિશેષ હતું, સાથે સાથે ધમ અને વિદ્યા પણ એમને મન એટલાં જ મહાન હતાં. પાટણને તેમણે ગુજરાતના આત્મો કરીને સ્થાપ્યું, એમજે વિદ્વાનાને જીત્યા, અર્થાત જ્ઞાન વાવી વૃત્તિમાં રચી અને ગુજરાતીઓને સાસ્કૃત સાહિત્યમાં સ્થાન અપાવ્યું. ગુજરાતમાં સાચા અર્થમાં સાહિત્યયુગ સર્જનાર આ વિદ્યાનિધિએ તે કાળનાં આંદોલના ઝિાં અને કૃતિઓમાં વહાવ્યાં. માલવ વિજ્યથી સિદ્ધરાજ જયસિહ ની રાજલક્ષ્મી વૃદ્ધિ પામેલી, પરંતુ એ વિદ્યાપ્રેમી રાજ્વીને પાટણમાં માળવામાં થયેલા જ્ઞાનવૃદ્ધિના અભાવ સાલતા હતા એ ખેાટ હુમલદ્રાચાર્યે પૂરી કરી, આચાર્ય' સિદ્ધરાજને મન સાલતી. એ ખાત પૂરવા સ્વ. ધૂમકેતુ લખે તે પ્રમાણે, વ્યાકરણુ, કાશ, તત્ત્વજ્ઞાન, ન્યાય, યાગ, રસ, અલ કાર, ઇતિહાસ, પુરાણ, ધાર્મિક વ્યાખ્યાનો અને અનેક કૃત્તિથી માતા ગુજરીને જે પ્રમાણે કોઈ મહાન પ્રાસાદિક શિલ્પી શણગારે તેમ આભરણભરત કરી દીધી.” પરિણામે પાટ૩માં જે રાજલમી, સરસ્વતી અને ધર્મના ત્રિવેણી સૉંગમ થયો. તેના નૃત્યંત ગંભીર પ્રવાહ નાય સુધી આચાર્ય પહોંચાડો. k હેમચંદ્રાચાર્ય ના જીવનના ઉત્તરકાલ મહારાજા કુમારપાલના સમયમાં વીત્યા. કુમારપાસના તો આચાય, ગુરુ અને માદક બની રહ્યા. કુમારપાલ ગાદીએ આવ્યા ત્યારે આચાર્ય'નુ' વય પચાસ વર્ષ વટાવી ચૂકયું હતું. ત્યાર પછીનું” આચાય નું સાહિત્ય માટે ભાગે ધાા કે છે. આચાય ના ઉપદેશની કુમારપાલ ઉપર પ્રગાઢ અસર થયેલી. રાજ કુમારપાત્ર અને ગુરુ હેમચંદ્રાચાર્ય'ના સાત્ત્વિક સી ગુજરાતને વિવેકી જીવન શીખવાડ્યુ. અને તેની ચિરસ્થાયી અસર ગુજરાતના જીવન ઉપર થઈ. જૈન ધર્મના ઘણા ધાર્મિક સિદ્ધાંતોને રાજનીતિમાં વણી લઈ ને કુમારપાલે તેને શબ્દમાં જ નહી' પણ કાર્યમાં પણ આણ્યા. તેણે કરેલી અમારિઘાષણા, અપુત્રિકાધનયાગ એનાં શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણરૂપ _2010_03 THE Jain__ 6 છે. ઉપરાંત અનિષ્ટકારક સાત વ્યસને તેણે દૂર કર્યાનુ* જૈન પરપગમાં નાંધાયુ છે. કુમારપાલના અનુગામી અયપાલ ( ઇ.સ. ૧૧૭૩-૭૬ )ના મંત્રી ચશાપાલે માહરાપરાય ’ નામે નાટક લખેલું. તેમાં જણાવ્યા પ્રમાઢું, “ ધમ અને વિરતિની પુત્રી સાથે કુમારપાલના વિવાહ સ. ૧૨૧૬ (ઈ.સ. ૧૧૬૦) માશીષ શુકલ દ્વિતીયાને દિને હેમચન્દ્રે કરચૈા." આ ક્તિના માં કેટલાક વિદ્વાનો કુમારપાલે જૈનધમ સ્વીકાર્યાં એવા કરે છે. કુમારપાલની વિનંતીથી જ આચાર્ય. યાગશાસ્ત્ર, વીતરાગસ્તાત્ર, ત્રિષશિલાકાપુરુષચરિત્ર વગેરે કૃતિઓ રચેલી અને સ`ભળાવેલી. ગુર્જરભૂમિના આ મ ાનીબે બાચાયની સાથે ચૈત્રુંજ્ય તીથની યાત્રા કરેલી. "" વિ સ. ૧૨૨૯ (ઈ.સ. ૧૧૭૩)માં ચાર્યાસી વર્ષનુ દીવ જીવન જીવી આચાય હેમચન દેવોક પામ્યા. વીસ વની યુવાન વયથી સતત ચાસઠ વર્ષ સુધી તેમણે સરસ્વતી ઉપાસના કરી. ને કે એ વાવૃદ્ધ અવસ્થાએ પણ તેમની ઉદ્યોગશીલતા યુવાન જેવી જ રહેતી. પરંતુ “હવે શરીરને વળગી રહેવુ એ વૃત્તિ માહ છે અને આત્મવિસર્જન એ ધર્મ છે એમ જણાતાં પેાતાના મૃત્યુના સમય જણાવી, કાક્ષનિર્માણ નજીક આવતાં સઘને, શિષ્યાને, રાજવીને પાસે આવા ધંધાની કેટલી વિદાય લીધી અને અનશન ક્ષેત ધારણ કરી દેહ પાડી નાખ્યા. તેમનું અંતિમ રટણ હતુ.... * ક્ષેમથામિ સર્ધાનું સત્ત્વાન સર્વ સામ્યન્તુ તે યિ મૈત્ર્યસ્તુ તેવુ સવેષુ દેકશરણુસ્ય મે ॥ સાહિત્યોપાસના : ગુર્જર દેશની અસ્મિતાના પાયા નંખાયા સેાલ કીકુલશ્રેષ્ઠ એવા એ રાજવી - સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમારપાસના સમયમાં. આ અસ્મિતાને આચાય હેમચંદ્રે પેાતાની કૃતિઓમાં વહાવી. અને એ રીતે આચાય ગુર્જર અસ્મિતાના પ્રથમ ઉદ્ગાતા બન્યા. સતત સાઠ વર્ષ સુધી તેમો કરેલી સરવતીની ઉપાસનાએ ગુજરાતને યશસ્વી સ્થાન અપાવ્યું. ન માત્ર ભારતભરમાં પરંતુ વિશ્વમાં પત્ર આચાર્યની સાહિત્ય સેવાઓથી ગુજરાત ઉન્નત મસ્તકે મ ી શકે તેમ છે. સાહિત્યના એક પત્ર વિષય એમણે કાથો નહાતા, એવા એક પણ વિષય નહાતા જેમાં આચાયે ખેડાણ કર્યું ન હાય, યા પારંગતપણું ન મેળJ. હાય. હેમચ ́દ્રાચાય એટલે સતામુખી પતિ પ્રજ્ઞા, સાંગોપાંગ સપૂર્ણ અભ્યાસ, રસભરી સર્વોત્કૃષ્ટ સર્જકતા, વિદ્યાના મહાસાગર, જીવંત જ્ઞાનકોશ, કલિકાલસર્વજ્ઞ, વિદ્વાના તેમને ગુજરાતના પાણિનિ, અમરિસંહ, પત જિલ, મમ્મટ અને પિંગલ કહ્યા છે. તેમના શિષ્ય રામચને તેમને • વિદ્યાંભાનિધિમ થમગિરિ કલ્પ્યા છે તે તેમની કલમે સાહિત્યની અનેક શાખાઓમાં કરેલાં વિહાર જોતાં ચાસ 91 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =Join જ છે. આચાર્યની વિદ્યોપાસના, તેમનું મહાન તપસ્વીપણું, સ્પર્ધામાંથી જે સાંસ્કારિક સ્પર્ધા જમી અને એ સ્પર્ધાનું સાહિત્યસર્જક તરીકેની તેમની પ્રતિભા, તેમનું મુત્સદ્દીપણું, જે પરિણામ આવ્યું તે સિદ્ધરાજની વિનંતીથી હેમચંદ્ર તેમની વ્યવહારનિપુણતા, તેમની સાધુતા એ બધું એમની રચેલું “સિદ્ધહમ-વ્યાકરણ” સ્વ. મુનશીએ પણ લખ્યું, અનેક કૃતિઓમાં પ્રગટ થયું છે. સિદ્ધરાજ અને હેમચંદ્રને એક કરતું “સિદ્ધહેમ' એ માત્ર વ્યાકરણ નથી, ગુજરાતનું જીવન ઝરણું નિઃસારતી કૃપાશ્રયી હેમચંદ્રાચાર્યની કૃતિઓને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય. ગંગોત્રી છે.” (૧) વ્યાકરણ-વિભાગ. આ વિભાગમાં કાષ, અલંકાર, છંદ, લિંગ વગેરેની ચર્ચા આવે છે. (૨) કાવ્ય અને દેશીનામમાલા : અભિધાન ચિંતામણિ વગેરે કશો : ઉપદેશ વિભાગ. આ “ દશ્યશદ સંગ્રહ’ એ વ્યાકરણના નિયમોથી સિદ્ધ ન થતા અને ભાષામાં વપરાતા લેકવ્યવહારના શબ્દોને સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન : સંગ્રહ છે. આ કેશની રચના આચાર્ય વર્તમાન પદ્ધતિ આચાર્યો આ વ્યાકરણ સિદ્ધરાજ જયસિંહ માટે તેની પ્રમાણે અકારાદિ ક્રમે કરેલી છે. તેમાં ૩૫૦૦ શ્લોક છે. વિનંતીથી રમ્યું તેથી “સિદ્ધ” અને હેમચંદ્રનું હોવાથી “અભિધાન ચિંતામણિ' એક અર્થવાચી શબ્દોને સંગ્રહ છે. હેમ.” પરંપરા કથા પ્રમાણે સિદ્ધરાજના મુખમાંથી અવતીના એટલે તેમાં એક જ અર્થવાળા અનેક શબ્દો આપ્યો છે. ભેજ – વ્યાકરણને જોઈને “ વિદ્વાન કેડપિ કથ નારિત તેમાં ૧૦,૦૦૦ શ્લોક છે. તેની સાથે ૨૦૪ લોક–પ્રમાણનું દેશે વિપિ ગુજરે. એ ઉક્તિ સરી પડી ત્યારે, “સર્વે પરિશિષ્ટ આપ્યું છે. જ્યારે તેમણે રચેલા “અનેકાર્થસંગ્રહ સંભૂવ વિદ્વાંસે હેમચન્દ્ર વ્યયન અને આચાર્યો વ્યા- માં એક શબ્દના અનેક અર્થ આપ્યા છે. તેના ૧૮૨૮ કરણની રચના કરી. એક કથા પ્રમાણે તો કામિરના પ્રવર શ્લોક છે. જ્યારે આચાર્યે રચેલો “નિઘંટુકેશ” વૈદકીય પુરમાં ભારતીકોશમાં રહેલા પુરાતન આઠ વ્યાકરણની પ્રતો શબ્દ – વનસ્પતિનાં નામે સંગ્રહ છે. આ કેશ અન્યની મંગાવાઈ, અન્ય દેશોમાંથી પણ વ્યાકરણે મંગાવાયાં અને સરખામણીમાં માને છે. તેમાં ૩૯૬ શ્લેક છે. આચાર્યે એક વર્ષમાં નવું વ્યાકરણ રચ્યું. અને રાજસભામાં સિદ્ધરાજને સંભળાવ્યું. સિદ્ધરાજે આ પ્રસંગનું બહુમાન કાવ્યાનુશાસન, છંદનુશાસન : કર્યું અને વ્યાકરણ – પ્રતને પટ્ટહતિ ઉપર સ્થાપીને પાટણમાં ફેરવ્યું. આ અષ્ટાધ્યાયી વ્યાકરણ સંસ્કૃત અને કાવ્યાનુશાસન' એ અષ્ટાધ્યાયી, અલંકારચૂડામણિ નામે પ્રાકૃતાદિ ષડ્રભાષાનું વ્યાકરણ છે. તેને આઠમે અધ્યાય વિવરણ સાથે લખાયેલો અલંકાર ગ્રંથ છે. ૬૮૦૦ શ્લોકમાં પાકૃત-વ્યાકરણનો છે. તેના આઠ અધ્યાયેનાં લગભગ લખાયેલા આ અલંકારશાસ્ત્રના ગ્રંથમાં આચાર્ય અલંકાર, ૪૫૦૦ જેટલાં સૂત્રો છે. જેમાં લિંગાનુશાસન, ધાતુપારાયણ, ૨સ, ભાવ, ૨સાભાવ, ભાવાભાવ વગેરેનું વિવરણ કર્યું છે. ઉણાદિ ગણુ પાઠ વગેરે અંગેનો સમાવેશ થાય છે. સાથે જ્યારે “છંદોનુશાસન એ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતને પિંગલગ્રંથ છે. સાથે આચાર્યો જ લઘુવૃત્તિ, બહદવૃત્તિ અને બહન્યાસની ૩૦૦૦ લોકમાં લખાયેલા આ છંદશાસ્ત્રમાં અક્ષરમેળ - પણ ૨ચના કરી. તેના બધા મળીને ૧૨૨૭૩૪ કલેકે છે. માત્રામેળ છંદોની વિગતે ચર્ચા કરી છે. ત્રણસો લહિયાઓએ સતત ત્રણ વર્ષ વ્યાકરણની પ્રત તૈયાર કરીને તેને અઢાર દેશમાં પઠન પાઠનાથે મેકલાયાની પણ દ્વયાશ્રય (સંરક્ત) : પરંપરા કથા છે. જિનમંડન ગણિવિરચિત કુમારપાલ પ્રબંધમાં ૨૮૨૮ શ્લોકમાં અને ૨૦ સગમાં લખાયેલા આ જણાવ્યા પ્રમાણે આ વ્યાકરણની પ્રત કર્નાટ, ગુર્જ૨, લાટ, મહાકાવ્યમાં આચાર્યે સેલંકી કુલની કીર્તિગાથા ગાઈ છે. સુરાષ્ટ્ર, કચ્છ, સિંધુ, ઉચ્ચ, ભંભેરી, મરૂ, માલવ, કાંકણ, મહારાજા મૂલરાજદેવના સમયથી માંડીને કુમારપાલના સમય રાષ્ટ્ર, કીર, જલંધર, સપાદલક્ષ, મેવાટ, દીવ, આભીર, સુધીનો ઈતિહાસ તેમાં નિરૂપા છે. જેવી રીતે કાલિદાસે કાશમીર વગેરે દેશમાં મેકલાઈ હતી. તે સમયના પ્રસિદ્ધ “રઘુવંશ” રચીને રઘુકુલની કીર્તિગાથા ગાઈ તેમ આ વૈયાકરાણી કાકલને પાઠશાળામાં અધ્યાપક નીમીને તેનું પઠન- આચાયે" આ કાવ્ય ૨યું છે. ગુજરાતમાં પાટણના રાજવીઓ પાઠન શરૂ કરાવ્યું. આસપાસ જે સ્થાનીક સામુદાયિક અસ્મિતા જન્મી તેનું - આ વ્યાકરણની રચના પછી આચાર્ય હેમચંદ્રનું સ્થાન પ્રથમ ગાન દ્વયાશ્રયમાં ૨જુ થયું છે. સ્વ. ક. મા. મુનશીએ સિદ્ધરાજની વિદ્વસ ભામાં અદ્વિતીય બન્યું. આચાર્યનો આચાર્યના આ કાર્યન અજાલ અર્પતાં લખ્યું છે, ઉદેશ સરલ રીતિથી પોતાને સંપ્રદાય, રાજન તથા પોતાના સિદ્ધરાજે સરજેલાં શક્તિ અને સામર્થ્યમાંથી જન્મેલી ગૌરવને માટે એવું વ્યાકરણ બનાવવાનું હતું કે જેમાં પ્રાદેશિક અમિતા જે પ્રજાના અંતરમાં ઊભરાઈ રહી હતી કોઈ વાત રહી ન જાય. પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રી ભેગીલાલ તેની વીરત્વભરી વિજયથા આ મહાકાવ્યમાં ગ્રથિત થવા સાંડેસરાએ આચાર્યની આ વ્યાકરણું ૨ચનાને અંજલિ પામી છે.” તે કાળના ગુજરાતમાં જે કંઈ હતું તે આચાર્યો આપતાં લખ્યું છે, “માળવા અને ગુજરાતની રાજકીય આ કાવ્યમાં ૨જૂ કર્યું છે. તેમાં ધાર્મિક સહિષ્ણુતા છે, 92 Jain Education Intemational 2010_03 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નીતિ અને શીના પ્રસંગેા છે પ્રજાના ઉત્સવા તે આનંદો છે. ચેાષ્ઠાએ, નાગરીકેા, રમણીએ, ગેપવધૂઓ, એના મધુરસ વાઢા, વિલાસવૃત્તિઆ વગેરે બધું જ છે. આ ગ્રંથની એક નેાંધપાત્ર બાબત એ છે કે તેમાં આચાર્ય શબ્દાનુશાસનને અદ્દભુત રીતે ક્રમશ રીતે અતિહાસિક કાવ્યમાં ઉતાર્યુ" છે. એક વિદ્વાન યેાગ્ય જ કહ્યુ છે કે, “ઢયાશ્રય તમે ગમે ત્યાંથી ઉઘાડા તેમાં તમને મહાન આચાર્યની મૂર્તિ દેખાશે.” હ્રયાશ્રય ( પ્રાકૃતિ ) : આચાર્ય તેમના જીવનકાલમાં વિશાળ શિષ્યસમુદૃાય આઠ સના મહાકાવ્યમાં આચાર્ય કુમારપાલના નિત્ય-ઊભા કરવા પ્રયત્નો કરેલા નહીં. તેમ છતાં તેમની જ્ઞાન– જીવનના પરિચય આપ્યા છે, આથી તેને · કુમારપાલ ચરિત’પ્રતિભાથી આકર્ષાઈ ને અનેક જ્ઞાનપિપાસુએ તેમની પાસે પણ કહે છે. તેમાં પ્રાકૃત વ્યાકરણનાં ઉદાહરણા આપ્યાં છે. એકત્રિત થયેલા. સંસ્કારનિર્માણની પ્રવૃત્તિ તેમની હયાતીમાં અન્ય સાહિત્ય : અને કાલધર્મ કરી ગયા પછી પણ ચાલુ જ રહેલી. શ્રી ભાગીલાલ સાંડેસરા તેમની અને તેમના શિષ્યસમુદાયની પ્રવૃત્તિને બિરદાવતાં લખે છે, “હેમચન્દ્રાચાય અને તેમનું શિષ્યમ’ડળ ગ્રહમંડળ સાથેના સૂર્યની પેઠે ગુજરાતના સાહિત્યાકાશમાં પ્રકાશે છે.' તેમના પ્રસિદ્ધ શિષ્યામાં રામચંદ્ર, ગુણચંદ્ર, મહેન્દ્રસૂરિ, વમાનગણિ, ઉદયચંદ્ર, યશઃચંદ્ર, ખાલચંદ્ર વગેરેને ગણાવી શકાય. ઉપર્યુક્ત અને અન્ય ગ્રંથાની રચના દ્વારા આચાય હેમચંદ્રે ગુજરાતી ભાષાને, ગુજરાતી સંસ્કારાને, ગુજરાતી પ્રજાને પાતાપણુ` રહે એવી અભેદ્ય સાંકળ ગૂ'થી આપી છે. તેથી ગુજરાત સમૃદ્ધ બન્યું છે અને પેાતાની જાત જાળવી શકયું છે. સંસારના સાક્ષરસમાજ તેમના રચેલા ગથવૈભવ માટે સદા ઋણી છે. ‘ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર' એ ૧૦ પનું ૩૨૦૦૦ શ્લેાકેામાં લખાયેલુ મહાકાવ્ય છે. આ કાવ્યમાં ત્રેસઠ મહાપુરુષા – ૨૪ તીર્થં કરા, ૧ર ચક્રવતી આ, ૯ વાસુઢવા, ૯ પ્રતિવાસુદેવા, હુ ખલદેવા-ના જીવનારત્રાનું તેમાં નિરૂપણ છે. તે અનેક આખ્યાનાના મહાસાગર છે. આચાય નું કવિત્વ અને કલ્પના અને તેમાં ખીલ્યાં છે. પરિશિષ્ટપવ માં મહાવીર પ્રભુ પછીના ૧૩ આચાર્યાંના ચરિત્રને નિરૂપતે પુરાણગ્રંથ છે. ‘ અન્યચેાગવ્યવચ્છેદ દ્વાત્રિંશિકા' અને ‘અયેાગ વ્યવચ્છેદ દ્વાત્રિ'શિકા ’ એ ૩૨ – ૩૨ Àાકની વીસ્તુતિએ છે. ‘ પ્રમાણુમીમાંસા ’ એ ૨૫૦૦ લેાકેામાં લખાયેલા ન્યાયપરામના દર્શીનગ્રંથ છે. ‘ વેઢાંકુશ’ પણ દનગ્રંથ છે. ‘યેાગશાસ્ત્ર' આચાયે કુમારપાલ મહારાજ માટે રચેલા યેાગના વ્યવહારુ સિદ્ધાંતા નિરૂપતા સ્વાપન્ન ટીકા સહિતના ગ્રંથ છે. સામાન્ય વ્યવહારુ જનને નિત્યજીવનમાં ઉપયેગી થઈ શકે એ રીતે તેમાં ચેગના સિદ્ધાંતાનું નિરૂપણ કરાયુ છે. યાગના વિવિધ પગથિયાં–યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન, સમાધિનું તેમાં વિવરણ છે. ઉપરાંત આચાયે વીતરાગસ્તે ત્ર, અહુ નીતિ, મહાદેવસ્તાત્રની પણ રચના કરેલી. આચાય હેમચ'કે જીવનના પળેપળના ઉપયેાગ કરીને વિપુલ સાહિત્ય ગ્રંથા રચીને ગુજરાતને ઉન્નત સ્થાન અપાવ્યુ. છે. ન માત્ર ભારતમાં પરંતુ વિશ્વમાં પણ આચાય ની સેવાઆથી ગુજરાત ઉન્નત મસ્તકે ઊભું રહી શકે તેમ છે. મુનશીએ (circ= ચેાગ્ય જ કહ્યું છે કે, “ગુજરાત પાસે એવા વિદ્વાના બહુ થાડા છે કે જેમનું વિશ્વસાહિત્યમાં સ્થાન હોય. હેમચંદ્રાચાય એવા વિદ્વાનેામાંના એક છે. અને તેમના વ્યક્તિત્વ વડે ગુજરાત વિશ્વવ્યાપક મની રહેલ છે.” અથાક પ્રયત્નાથી આચાર્ય કાશ્મીરવાસિની દૈવી સરસ્વતીને જેમણે ગુજરાત વાસિની કર્યા. ગુજરાતમાં જ્ઞાનગંગા વહેવડાવી, ગુજરાતને સુસઔંસ્કારા શીખવીને આચાય તરીકેની પેાતાની ગભીર જવાબદારીવાળી ઉત્તમ ફરજ બજાવી તથા વિદ્વત્તા સાથે સાધુતાની ઊંચી કિંમત આંકી બતાવી. 2010_03 એ આચાર્યની અનેકવિધ ક્ષેત્રામાં ખીલેલી પ્રતિભાને ગુજરાતના વિદ્વાનવગે અનેક ઉપનામેા આપીને બિરદાવી છે. મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયએ તેમને ‘સ્યાદ્વાદવિજ્ઞાનમૂર્તિ ’ કહ્યા છે. પિટસને તેમને ‘ જ્ઞાનમહાધિ’ કહ્યા. તા કેટલાકે તેમને સંસ્કારનેતા, સાહિત્યયુગસર્જક, મહાન તપસ્વી, મહાન સાધુ, સમથ વિભૂતિ, સંયમી સાધુ, ‘ વિદ્યાંલેાનિધિમથમંદરગિરિ', ‘કલિકાલ સર્વજ્ઞ’કહ્યા છે. સ્વ. ક. મા. મુનશીએ આચાર્યને અંજલિ અર્પતાં લખ્યુ છે, મુત્સદ્દીઓમાં ઘૂમ્યા, અને રાજ્યાધિકાર પર નૈતિક સત્તા બેસાડી. મહત્ત્વાકાંક્ષાથી ઊછળતા ગુજરાતની મહત્તાને શબ્દદેહ આપ્યા. જ્યારે એ સદ્દગત થયા ત્યારે ચૌલુકયોની જાગીર અલેાપ થઈ, વિજયી સેનાઓનુ` વિશ્રામસ્થાન અદૃશ્ય થયું; વીરતા, સ ંસ્કાર ને સામર્થ્યથી શાભતી લેાકસમૂહની કલ્પનામાંથી એક અને અવિભાજ્ય ગુજરાત બહાર પડયું.” માનવઇતિહાસમાં આવી વિભૂતિએ ભાગ્યે આવે છે અને આવે છે ત્યારે સમયને ફેરવી નાખે છે ને નવાં મૂલ્યા સ્થાપે છે. નવું જીવન રચે છે, નવી શક્તિ જન્માવે છે. સ્વ. ધૂમકેતુએ આચાર્યને શ્રદ્ધાંજલિ આપતાં લખ્યુ છે— “ સૂર્યોદય સમયે સરસ્વતી નદીકિનારે ઊભેલી એક મહાન શક્તિ, પેાતાના પ્રકાશથી – તેજથી આખા ગુજરાતને છાઈ દેતી કલ્પા, અને તમને હેમચંદ્રાચાય દેખાશે. ” – શ્રી માહનભાઈ વી. મેઘાણી 93 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / પરદેશમાં જૈન ધર્મની પ્રભાવના. FB (CSFરક 阳阳阳阳阳阳 THEHIણાપબમણા જૈન ધર્મ મુખ્યત્વે તો આચાર પ્રધાન ધર્મ છે, પ્રચાર પ્રધાન ધર્મ નથી તેમ કહેવાય છે. બૌદ્ધ ધર્મના અનુયાયિઓ પરદેશમાં ધર્મ-પ્રચારાર્થે ગયા હતા. જૈન ધર્મના સાધુઓ દરીઓ ઓળંગી દેશાવર જતા નથી તેથી જૈન સાધુઓ જૈન ધર્મના પ્રસારાર્થે દૂર દૂરના દેશોમાં ગયા હોય તેવું ભૂત કાળમાં નહીવત જ બન્યું છે. સમ્રાટ સિકંદરે ભારત પર ચઢાઇ કરી અને ભારતમાં જય-પરાજય બન્નેનાં ફળો ચાખીને તે પોતાના દેશ યુનાનમાં પાછો ગયો ત્યારે તક્ષશિલાના એક જૈન મુનિ જેમનું નામ કલ્યાણ મુનિ હતું તે તેમની સાથે ગયા હતા. આ કલ્યાણ મુનિ રોલીના મુનિને નામે ઓળખાયા હતા. તેઓ ઘણાં વર્ષો એથેન્સમાં રહેલા અને એથેન્સમાં તેઓએ સલ્લેખના લીધી હતી. કહેવાય છે કે તેમનું સમાધિસ્થાન એથેન્સમાં છે. બેબિલોનથી એક રાજકુમાર ભારત આવ્યો હતો અને તે જૈન ધર્મ પાળતો હતો. એ રાજકુમાર તે આટૂંકકુમાર, કે જેણે અભયકુમારની પ્રેરણાથી દીક્ષા લીધી હતી. આવા થોડાક સમાચારો સિવાય જૈન ધર્મનું વિદેશગમન કે વિદેશીઓનું જૈન ધર્મ કાજે ભારતમાં આગમન ખાસ બન્યું નથી. જૈન ધર્મના ચતુર્વિધ સંઘના અત્યારના સ્વરૂપ પહેલા અથવા તો ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમય પૂર્વે ભારતમાં સ્પષ્ટ રૂપે બે ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારની સંસ્કૃતિઓનું અસ્તિત્વ હતું. આ બે સંસ્કૃતિ યા તે બે વિચાર ધારાઓ વૈદિક સંસ્કૃતિ અને શ્રમણ સંસ્કૃતિના નામથી જાણીતી છે. શ્રમણ સંસ્કૃતિ અહિંસાના પાયાપર રચાયેલી હતી અને ત્યાગ માર્ગ તેના મૂળ માર્ગ હતો. સર્વ પ્રકારે અપરિગ્રહને ઉપદેશ આ સંસ્કૃતિ સાથે વણાયેલો હતો. અહિંસા મૂલક સમાજ-વ્યવસ્થાના નિયમોમાં માનતી અને આ ધર્મને આચરણમાં મુકતી વિવિધ પ્રજા હતી. આમાં પણિ નામની જાતિ વેપારીઓની હતી. તેઓ પણિકાના નામથી પણ ઓળખાતા હતા. બીજી એક જાતિ પ્રાત્ય નામની હતી. વ્રત કરવાવાળા લોકો એટલે પ્રાય એવી માન્યતા હતી. અથર્વવેદમાં Jain Education Intemational 2010_03 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આ જાતીઓનો ઉલ્લેખ છે. ત્રીજું નામ છે સાધ્ય જાતિઓનું. વેદોમાં તેમને વેદ-વિરોધિઓ તરીકે ઓળખાયા છે. જૈન ધર્મના હાલના સ્વરૂપમાં તો નહી પરંતુ કોઇને કોઇ રીતે તુર્કસ્તાન, મંત્રોલીયા અને ચીન પહોંચ્યો હતો તેવી માન્યતા અને પુરાવાઓ છે. મંગોલિયામાંથી જૈન મંદિરનાં અવશેષો મળી આવ્યા તેનું મુંબઇ સમાચાર તા. ૪-૮-૧૯૩૪ ના અંકમાં ઉલ્લેખ હતો કે પેકિંગમાં નનવારે જાતિના જૈન મંદિરો હતા. આમ છતાં બૌ, ધર્મની જેમ જૈન ધર્મનો પરદેશમાં પ્રચાર થો નથી. અત્યારે ન ધર્મના પાળનારા ભાવિકો વિશ્વના અનેક દેશોમાં અને નગરોમાં છે પરંતુ તેઓ ભારનથી ગયેલ મૂળ ભારતવાસીઓ છે. પરદેશી પ્રજાએ હજુ જૈન ધર્મ અપનાવ્યો નથી. બહુ ઓછા અંગ્રેજો અને અમેરીકનો જૈન ધર્મ પાળે છે. જો કે જૈન ધર્મ પ્રત્યે વધુ ને વધુ રસ જાગૃત થતો જાય છે. ધર્મનો શાકાહારીપણાનો આદર્શ વ્યાપક થતો જાય છે. ધર્મના સિદ્ધાંતો સમજવાની ઇચ્છા વધતી જાય છે. જ્ઞાન જિજ્ઞાસા જાગૃત થા છે. બ્રિટનમાં અને ખાસ કરીને ઇન્ગલેન્ડમાં ૨૫ થી ૩૦ હજાર જૈનો વસે છે. ભારત બહાર સહુથી વધારે જૈનો અમેરિકામાં છે. ત્યાં ૩૦ થી ૩૪ હજાર જૈન રહેતા હશે તેવો અંદાજ છે. બીજે નંબર ઇન્ગલેન્ડ આવે. અમેરિકા વિશાળ દેશ છે તેથી ત્યાંના જૈનો છુટા વાયાં વસે છે. ન્યુયોર્ક, ન્યુજર્સી, લોસ એન્જેલેસ, શિકાગો ને બાદ કરતાં જૈનોનું પ્રમાણ અમેરિકાના બીજા વિસ્તારોમાં ઓછું છે. ઇન્ગલેન્ડમાં જે ૨૫ થી ૩૦ હજાર જૈનો વસે છે તેમાંથી પંદર હજાર ઉપર જેનો બૃહદ લંડનમાં વસે છે. દ લંડનના ઉત્તર-પશ્ચિમ વિસ્તારોમાં વળી જૈનોનું પ્રમાણ બીજા વિસ્તારો કરતાં વધારે છે. ઇલેન્ડમાં જે જૈનો વસે છે તેની એક વિશેષ બાબત એ છે કે આમાનાં મોટા ભાગનાં હાલારી વીસા ઓશવાળ છે. આમ મૂર્તિપૂજક જૈનો, સ્થાનકવાસી, દીનંબર એ બધાયે કરતાં ઓશવાળોની સંખ્યા વિશેષ છે. આ ઓશવાળો મૂળ ભારતથી પૂર્વ આફ્રિકાના દેશોમાં ગયેલાં અને પૂર્વ આફ્રિકાના દેશોની પરિસ્થિતિ પ્રતિકૂળ બનનાં જ ઘણા એશિયનોએ પુર્વ આફ્રિકા છોડયું, ઓશવાળોમાથી અર્ધ તે બ્રિટનમાં આવીને વસ્યાં. બ્રિટનમાં ઓશવાળોની સંસ્થા જૈનોમાં સૌથી મોટી છે એ પછી નવનાત વણિક એસોશિએશન આવે. નવનાત વણિક એસોશિએશન ઓસવાળ સિવાયના જૈનો તથા અન્ય વિણિકોની સંસ્થા છે. જો કે નવનાત વણિક એસોશિએશન ઓશવાળોને પણ આજીવન સભ્યો તરીકે સ્વીકારે છે. ઓશવાળોની સંસ્થા ઓશવાળ સિવાયના જૈનોને આજીવન સભ્ય તરીકે નથી સ્વીકારતી તે દુ:ખદ છે. અમેરિકાનાં જૈનોનો દાખલો સહુએ _2010_03 THE Jain__ લેવો જોઇએ અમેરિકાના જૈનો પોતાને મહાવીરના સંતાનો માને છે અને જ્ઞાતિ પ્રથા વગરની જૈનોની સંસ્થામાં મુખ્યત્વે માને છે. બ્રિટન જૈન સમાજ યુરોપથી સહુ જૈનોની પ્રતિનિધિ-રૂપ સંસ્થા છે. લેસ્ટરન રૈન સેન્ટર આનું વર્ગન ઉદાહરણ છે. (આ અંકમાંજ જૈન સમાજ યુરોપ તથા જૈન-સેન્ટરની વિસાળ માહિતી હોવાથી. અત્રે પુનરાવર્તન કરવાનું આવશ્યક નથી) લેસ્ટરની સિદ્ધિમાં માત્ર લેસ્ટરનાં જેનો નહીં પંરતુ લેસ્ટર બહારનાં જૈનોનો પણ અદ્ગિીય ફાળો છે. પશ્ચિમની દુનિયાનું સહુથી પ્રથમ ભારનીય સંસ્કૃતિને અનુરૂપ, કલાકારીગરીથી યુકત જૈન-સેન્ટર સહુને ગૌરવ લેવા જેવું છે. જૈન એકતા અને જૈન ધર્મના ઉત્કર્ષ જૈન સમાજ યુરોપનો ધ્યેય છે. બ્રિટનમાં સ્થાયી થયેલાં પંદર હજારથી વધુ ઓશવાળ જૈનો તેમની વ્યવસ્થા શકિત માટે જાણીતાં છે. ધીરી પણ ચોક્કસ ગતિથી તેઓ પ્રગતિ કરી રહ્યા છે. લંડનની ઉત્તરે પોટર્સ બાર ગામ પાસે આ સંસ્થાએ ૧૯૪૦ માં બંધાયેલું વીલાસ્ટાઇલનું મકાન તથા એકર જમીન સંપાદિત કરેલ છે. એપ્રીલ ૧૯૮૦ માં ૪,૬૪,૦૦૦ પાઉન્ડના ખર્ચે ખરીદવામાં આવેલ આ પ્રોપર્ટીમાં મહાજનવાડી તથા દેરાસર માટેની ખીંગ પરમીશન મળેલી છે. હવે મૂળ ભૂત બાંધકામના ત્વરિત નિણયિો લઇને કામ હાથ ધરાશે તેવી ધારણા છે. સહુ પ્રથમ તેઓ મહાજનવાડી તૈયાર કરવાની ભાવના ધરાવે છે ત્યારે પછી થનારી શિખર બંધી દેરાસરમાં ૧૫ લાખ પાઉન્ડ કે તેથી વધારે ખર્ચાશે તેવી માન્યતા છે. ઓશવાળ એસોશિએશન દ્નારા દક્ષિણ લંડનમાં મહાજન વાડી ખરીદવામાં આવેલ છે ત્યાં પણ સાંસ્કૃતિક-ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ થાય છે. નવનાત વણિક એસોસિએશનમા વણિક જ્ઞાતિના જૈનો તથા અજૈનો સહુનો સમાવેશ થાય છે. આ સંસ્થામાં આશરે ૯૫% જૈન સભ્યો છે. સંસ્થાનું પોતાનું મથક હેરોમાં છે તેનો કબ્જો ૩૦ જાન્યુઆરી ૧૯૮૪ના રોજ મળ્યો હતો. ‘નવનાત ભવનના” નામથી ઓળખાતાં આ મકાનમાં હોલ તથા હિંદુ-જૈન મંદિર છે. બ્રિટનમાં આ સિવાય નવયુગ પ્રગતિ મંડળ, મહાવીર ફાઉન્ડેશન, ભકિત મંડળ જૈન એસોશિએશન, પણિક સમાજ, જૈન-સમાજ માંચેસ્ટર વગેરે સંસ્થાઓ છે. જૈન ધર્મના ઉગ્ય પ્રચારમાં આ સંસ્થાઓનો ફાળો નાનો સુનો નથી. લંડન અને બહારનાં વિસ્તારોમાં નાના-નાના સાપ્તાહિક સ્વાધ્યાય - સત્સંગ પ પણ છે. શ્રી જાપાન જૈન સંધ: જાપાનના કોબે શહેરમાં માત્ર ૨૮ કુટુંબોએ પોતાના તન-મન-ધનથી એક અનુપમ અને ભવ્ય જૈન દેરાસર બંધાવેલ છે. કીટાન-ચો વિસ્તારમાં ઘણા ધર્મોના કેન્દ્રો અને મંદિરો છે. આરસપહાણના ધુમ્મટ વાળું અને સુંદર સ્થંભો તથા શિખરો મંડિત 95 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =Jain 96 કૈસલુરૂં કરતી દીક્ષા કલ્યાણકની પ્રતિમાઓ પણ છે, આગમગ્રંથો ચીનીભાષામાં છે. તાનારદેશમાં મનોજ્ઞ ઉપદેશ આપની મુદ્રામાં તીર્થંકર પ્રતિમા વિષે નોંધ છે. મુંગારદેશમાં ૮૦૦૦ જૈનોના ધર હોવાના, ૨૦૦૦ જિનમંદિરોનો ઉલ્લેખ કરી ગર્ભકલ્યાણના ચિત્રો હોવાનો ઉલ્લેખ કરે છે. નિબેટમાં રાત જૈની હોવાની તે વાત લખે છે. તેની નોંધ પ્રમાણે એક નદીકિનારે બીસહજાર મંદિરો છે જે યાત્રાસ્થળ હોવાથી ખૂબજ યાત્રીઓ આવે છે. આરસપર સોનેરી કામમાં મેરૂપર્વત ચિત્રિત છે. જેનાપર જન્મકલ્યાણકના અભિષેકનું ચિત્ર છે. તે ઉપરાંત નિબેટના દક્ષિણમાં ખિલનનગર, ચીનસીમાપર હવનગરમાં અનેક જૈનમંદિરો હોવાનું જણાવે છે. ઇતિહાસ લેખક જ. સી. મુરૈના મત પ્રમાણે ઇસાના જન્મ પૂર્વ ૮૦૦ વર્ષ પહેલા ઇરાક, સિયામ, ફીબીનીનમાં મોટી સંખ્યામાં જૈનમુનિ જૈનધર્મનો પ્રચાર કરતા હતા. વર્તમાન ચોવીસ તીર્થંકારોમાં શ્રી ઋષભદેવ, અરિષ્ટનેમિ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર અનાર્યદેશોમાં જૈનધર્મનો પ્રચાર કરેલ તેની પુષ્ટિ પ્રાણો અને ઇતિહાસમાં મળે છે. અરબદેશ, ઇરાન, શકસ્થાન જેવા દેશોમાં ચંદ્રગુપ્તમૌર્યના પ્રüાત્ર સમ્રાટ સમ્પતિએ જૈનધર્મના શ્રમણ અને પ્રચારકો મોકલાવ્યા હતાં. ૭માં સૈકામાં ચીની યાત્રી હુઅનસાંગે અફઘાનિસ્તાનમાં જૈનમંદિર, જૈનમુનિ અને જૈન પરિવાર હોવાના ઉલ્લેખ કથા છે. સિયાદતનામનો વિશ્વાન લખે છે કે ઇસ્લામધર્મનાં કાંદી સમ્પ્રદાય પર જૈનધર્મનો વધુ પ્રભાવ હતો. ફકીરી (સાધુના), પવિત્રતા, અપરિગ્રવાદ અને અહિંસા પર તેઓ ખૂબ વિશ્વાસ કરતા હતા. નેપાલમાં જૈનધર્મ: આ દેશમાં જૈનધર્મનો પ્રચાર અને મહિમાનો ઉલ્લેખ મળે છે. શ્રુતકેવલી ભદ્રબાહુ, સ્થૂલિભદ્ર જેવા આચાર્યો અને સેના, વેના, રેના સાધ્વીઓના વિહારનો ઉલ્લેખ છે. નાગોમાં ભદ્રબાહુની મહાપ્રાણાયામની સાધના અને સ્પેલિંદ્રના દષ્ટિવાદનો અભ્યાસનાં વર્ણન છે, બ્રહ્મદેશ (બરમા) માં જૈનધર્મ: ઇસાની એકશતાબ્દી પૂર્વ જૈનાચાર્ય કાલિક ત્યાં તેમના શિષ્યાએ પ્રદેશમાં વિહાર કરી ધર્મપ્રભાવના ફેલાવવાના ઉલ્લેખ જૈન સાહિત્યમાં મળે છે. ઓસ્ટ્રીઆના બુડાપેસ્ટના એક ગામમાં ખેતરમાં એક ભ. મહાવીરની મૂર્તિ મળી છે જે ત્યાંના મ્યુઝિયમમાં છે. તેવીજ રીતે રૂસના મંગોલિયા પ્રદેશમાંથી અનેક જૈનસ્મારકો પ્રાપ્ત થયા છે. અમેરિકાના ભૂ-ભાગમાંથી તાંબાનો મોટો સિધ્ધચક્રનો ગદ્દો મળ્યા છે. _2010_03 એવા ઐતિહાસિક પ્રમાણો ઉપલબ્ધ છે કે ભ. ઋષભની પુજા મધ્યએશિયા મિત્ર, યુવાનમાં થતી હતી, તેઓ નગ્નયોગી સ્વરૂપે બળદ ભગવાન (ઋષભ) નામે પૂજાતા હતા. મિરિત્રઓનાં પૂર્વજો ભારતીય હતા. મેડીટનિયનો ભગવાન ઋષભને રેડોમ, પોલો, ટેશબ, ભલી જેવા નામથી પૂજતા હતા. સીરિયા ના એક નગરનું નામ ‘રાષાફા’ છે અને જૈન અવશેષોને આધારે કહી શકાયકે તે ‘ષ' ના નામનું અપભ્રંશજ હોય. એકેડિયા, સુમેરિઆ, મેસોપોટેમિયાનો સિમ્યુનદીના ધાટી-પ્રદેશ સાથે સાંસ્કૃતિક સંબધો હતા અને અહીંના પ્રવાસી વ્યાપારીઓ ભગવાન ઋષભનો ધર્મ ત્યાં લઇ ગયા હશે. એવા ફ્લેખ છે કે જયારે સિકંદરભારતથી યૂનાન પાછો ફર્યો ત્યારે તક્ષશિલાના મુનિ કોલીનાસ કે કલ્યાણમુનિ તે સાથે જઇ એથેન્સનગરમાં રહી જૈનધર્મનો પ્રચાર કર્યો અને છેલ્વે સંખના ધારણ કરી મૃત્યુને વર્ષ. યુનાની તચિંતક પીરોએ જૈન શ્રમણો પાસે જૈનધર્મનો અભ્યાસ કરી યૂનાનમાં તેનો પ્રચાર કર્યો હતો. The breadth of Jain religion The Jain religion originated in India but it spread to many other countries, Turkey, Afghanistan, Egypt, Persia, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Tibet, China, Burma, Japan, Babylon etc. as is evidence by ancient sculpture revealed by archeological excavations and also by the writings of ancient pilgrims such as Megesthnise, Huen Sang and others. The scholar Nemicandra Acharya in the Uttaradhyana Sutra and Rajprasaniya Sutra mentions Jainism in Cambodia and Afghanistan. Modern scholar Prof. Cakravarty, Jacobi, and other Indian scholars have mentioned this spread of Jainism. Images of Bahubali and Rsabhdev have been found in China. In the Tartar region, it is said that there were 8000 Jains and 2000 Jain Temples, as described by Mr Lamchidas Colalare in 1863, in his account of his travels. Mr G. C. Mure says that in 800 BC there were Jains temples and monks in Iraq, Siam and Palestine. A Muslim scholar writes about the impact of Jainism in the Kalandri Muslims. There is a record that Nebuchadnezzar, king of Babylon visited Mount Girnar and gave a donation for the renovation of the temples. From ancient times the Jain principle of nonviolence has been widespread. ટોકિયો યુનિવર્સિટિીના પ્રોફેસર નાકામુરાને ચીનીભાષામાં લખાયેલ જૈનસ્ત્રોનું પુસ્તક પ્રાપ્ત થયું હતું જેથી સિધ્ધ થાય છે કે તે પ્રદેશોમાં જૈનધર્મ પ્રચલિત ધર્મ હતો. પ્રચીનકાલમાં ભારતનો Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જૈન દેરાસર એપ્રીલ ૧૯૮૫માં ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું છે. બે માળના ફેરો-કોંક્રીટ મકાનમાં દેરાસર, એસેમ્બલી હોલ, શાવર રૂમ ઇત્યાદિ સગવડતાઓ છે. કોબેનું આ દેરાસર હવે ત્યાંનું ટુરીસ્ટ એટ્રેકશન સમાન બની ગયું છે, અમેરિકા અને કેનેડામાં જૈન ધર્મ: અમેરિકામાં ૨૫ થી ૩૦ હજાર જૈનો છે. અમેરીકા જેવા મોટા દેશમાં જૈનો જુદી જુદી સંખ્યામાં વસેલાં છે. ન્યુયોર્ક, લોસ એન્જેલસ, શિકાગોમાં જૈનોનું પ્રમાણ વિશેષ છે. અમેરિકામાં અત્યારે ફેડરેશન ઓફ જૈન એસો-ઇન નોર્થ અમોરિકા નામની માનબર સંસ્થા છે. આ ફેડરેશનમાં વીસેક જેટલાં શહેરોની જૈન સંસ્થાઓ. એક છત્ર નીચે આવી જાય છે. ન્યુયોર્ક, ન્યુ જર્સી, બોસ્ટન, ટોરોન્ટો (કેનેડા), લોસ એન્જેલસ વગેરે જગ્યાએ જૈનોનાં પાનાનાં મકાન કે મંદિર છે. લોસ એન્જલસમાં તો આ વર્ષે જ અતિ સુંદર એવુ જૈન ભવન તૈયાર કરવામાં આવ્યુ છે. બુએના-પાર્ક નામની જગ્યાએ આ જૈનભવન થવુંજ બાંધવામાં આવ્યું છે. તેમાં દેરાસર નવા હોલ ઇત્યાદિ સગવડનાઓ છે. શિકાગોમાં પણ સુંદર અને વ્ય દેરાસર નિર્માણ કરવાનાં ચક્રો ગતિમાન થયા છે. આફ્રિકાના દેશોમાં જૈન ધર્મ: પ્રથમ સુદાન, જીબુટી, ઝાંઝીબારમાં જૈનોની નાની-મોટી પ્રવૃત્તિઓ થતી હતી પરંતુ હવે ફરી પાછી જૈનોની વસ્તી ઘટી છે તેથી પ્રવૃત્તિઓ મંદ થઇ છે યા તો બંધ પડી છે. દારેસલામ, યુગાન્ડામાં પણ પ્રવૃત્તિની મંદતા છે. કેન્યામાં જૈનોની વસ્તી ઓછી થઇ હોવા છતાયે હવે મોમ્બાસા અને નાઇરોબીમાં વસ્તી ઘણી છે ત્યાં પણ ઓશવાળો વિશેષ પ્રમાણમાં છે. મોમ્બાસામાં ૨૨ મી જૂલાઇ ૧૯૬૩ શુભ દિને પામ્યું વલ્લભ પ્રાસાદની પ્રતિષ્ઠા થઇ હતી. નૈરોબીમાં અગિયારમી ફેબ્રુવારી ૧૯૮૪ના મંગળ મુહુતૅ દેરાસરની પ્રષ્ઠિા થઇ હતી. આ બંને દેરાસરો અનુપમ તથા ભવ્ય છે. ભારત બહાર, પાયામાંથી ચણેલ શિખર બંધ આ દેરાસરો છે. બાંધણી પણ ખુબજ સરસ છે. ભારત બહાર જૈન ધર્મની પ્રવૃત્તિમાં સાહિત્ય પ્રવૃતિ પણ ચાલે છે પરનું તે નવી જ છે. સંસ્થાઓના પોન પોનાના સમાયિકો બહાર પડે છે. વેસ્ટથી ન સમાઈ યુરોપનું શ્રી જૈન, લંડનધી ઓશવાળ એસોશિએશનનું ઓશવાળ ન્યુજ અગ્રેસ્થાને છે. અમેરિકાનું જૈન ડાયજેસ્ટ માહિતીથી ભરપુર હોય છે. અને ત્યાંના ફેડરેશનની પ્રવૃત્તિઓનો સુંદર માત્ર આપે છે. જૈન સમાજ યુરોપે ‘Jainism Explained' and 'Jainism for Young Persons' એમ બે પુસ્તકો પ્રસિધ્ધ કર્યા છે, છતાય પુસ્તકોનાં પ્રકાશનમાં જોઇએ નેટલું કાર્ય ન થયું નથી. પરદેશના જૈન યુવાનોમાં જૈન ધર્મના અંગ્રેજ પુસ્તકોની માંગ _2010_03 ddin= સવિશેષ છે. આ જ્ઞાન-પિયાસા તૃપ્ત કરવા માટે વધુને વધુ પુસ્તકો બહાર પડે તે ઇચ્છનીય છે. બ્રિટનની મોટાભાગની શાળાઓએ તેના ધાર્મિક શિક્ષણના અભ્યાસક્રમમાં હવે પ ધ જૈનધર્મનો પણ સમાવેશ કરતી જાય છે પરંતુ આ દિશામાં વધુ પ્રયત્નો થાય તે આવકાર્ય છે, ભાવિ પેઢી અને જૈન-ધર્મની આવશ્યકતા: જૈન ધર્મ વિશ્વને અહિંસાનો મહામંત્ર આપ્યો છે. અહિંસાનું મહત્વ ગઇકાલે હતું તેનાં કરતાંયે આજે અને આવતી કાલે વિશેષ છે. આપણી ભાવિ પેઢીના શ્રેય ખાતર અહિંસાના સિધ્ધાંતનો પ્રચાર થવો જોઇએ. આપણી ઉચ્ચ પ્રણાલિકા અને મુલ્યોની જાળવણી થવી જોઇએ. આના માટે વ્યવસ્થિત અને સતન પ્રયત્નો કરવા પડશે. જમાનાને ઓળખીને તથા વિશ્વની ભૌતિક પ્રગતિને જાણી-પીછાણીને આ પ્રયત્નો કરવાનાં રહેશે. પ્રથમ નો સાંપ્રદાયિક ભેદ, ભેદ, ધોળ ભેદ મીટાવવાં જ પાકશે. જેનો એકજ છે. ભગવાન મહાવીરનાં સંતાનો છે. પરદેશમાં હજારો માઇલ દૂર રહીને આ ભેદભાવ ભર્યા અહંને આપણે કયાં સુધી પંપાળ્યા કરીશું? શ્વેતાંબર-દીગંબર ઓશવાળ નવનાત ના ભેદો આપણે કેટલી પેઢી સુધી સાચવી રાખીશું? અમેરિકાના જૈનોને ખરેખર ધન્યવાદ ઘટે છે. તેઓ જૈન સોસાયટીઓ જ સ્થાપે છે તેમાં કોઈ નામ હોતાં નથી. જૈન પુજાના ઉપયોગ માટે ના કેન્દ્રમાં પણ વિભાગ નથી કરવામાં આવતાં. બ્રિટનના જૈનોએ આ દિશામાં ઘણુ કરવાનું બાકી છે. દરેક સંસ્થાઓ ઉચ્ચ આદર્શો ધરાવે છે તેની ના નહીં પરંતુ ઘણા કારણોસર આ ઉચ્ચ આદર્શો અને ધ્યેયો પાર પડતાં નથી. આપણે જૈન ધર્મને પરદેશમાં ઉચ્ચ સ્થાન પ્રદાન કરાવવું હોય તો ઘણો મોટો ભોગ આપવો જોઇશે. મંદિરો-દેરાસરના બાંધકામ જેટલું જ જ્ઞાન પ્રચારનું કામ પણ અગત્યનું છે. વધુને વધુ પ્રમાણમાં મોડર્ન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને જૈન ધર્મનો પ્રચાર થવો જોઇએ. જૈન કલા અને સ્થાપત્યને પણ અગ્ર સ્થાન આપી શકાય. શાકાહારી પણાના પ્રચાર માટે વ્યવસ્થિત રીતે પુનકો, ફીલ્મો, સેમીનાર, મેળાનુ આયોજન થવું ઘટે. શાળા કોલેજોમાં ભવિષ્યમાં જૈન ધર્મના વિષય સાથે ...S.E.કે ડીગ્રી મળે તેવી વ્યવસ્થા થાય તો કેવું સાર! ગુજરાની તથા અન્ય ભાષાઓનું શિક્ષણ. આ માટે મહત્વનું છે. આપણી ઉજવળ આવનીકાલ માટે આજનો પુરાષાર્થ પાયાનું કામ કરી શકે. આપણી ઉદ્મન- ગૌરવવંતી સંસ્કૃતિને આપણા આજના આયોજન રૂપ - શ્રમરૂપ જળ-સિંચનની આવશ્યકતા છે. આ સિંચનથી જ સંસ્કૃતિનો વર્ક-વૃક્ષ વિસ્તરશે. 14]] 97 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 =†ain પર્શિઆ અને મિસ્ત્રમાં જૈનધર્મ: પ્રો. અ. ચકવર્તી જૈનધર્મની સર્વવ્યાપકતા પોતાના શોધગ્રંથમાં નોંધે છે કે પિરિઓમાં તે સમયે એક વર્ગ એવો હતો જે અહિંસાનો સમર્થક હતો. આ વર્ગ નિશ્ચિત રૂપે પાર્શ્વનાથના સિધ્ધાંતોનો અનુયાયી હતો. મિરત્રમાં એક સમૂહને જિમનોસોફિસ્ટ (Gymnosophists) કહેવામાં આવતો જેનો ઉલ્લેખ મેગેસ્થની નિગ્રંથયાત્ર તરીકે કરેલા છે. જેઓ ઇજિપ્ત સુધી વિહાર કરતા હતા, જેઓએ સિકંદરને ઉપદેશ આપવાનાં પુરાવા મળયો છે. આ લોકો ધાર્મિક રીતે શાકાહારી હતા અને શરાબપીતા ન હતાં. તેઓ થેરાપૂતે તરીકે ઓળખાતા હતા જેનો અર્થ મૌની-અપરિગ્રહ થાય છે. અને ઘેર કે સ્થવિર શબ્દ જૈન ગ્રંથોમાં સાધુ માટે છે. જૈનધર્મનો પ્રચાર માત્ર ભારતવર્ષમાંજ ન હતો પણ તેનો ફેલાવો ટર્કી, નેપાલ, ભુતાન, બર્મા, અફઘાનિસ્તાન, ચીન, ઇરાન, ઇરાક, પર્શિઆ, તિબેટ, અરબસ્તાન, લંકા, ઓસ્ટ્રેલિયા, કાબુલ, કમ્બોડિયા, વગેરે દેશોમાં પણ હતો. જેની સાબીતી રૂપે અનેક ઉલ્લેખ અને સ્મારકો મળે છે. ટર્કીમાં જૈનધર્મ: ટર્કી ખોદકામમાં પ્રચીનતમ ભારતીય અવશેષો મળ્યા છે. ખોદકામ વખતે મળેલ એક પુસ્તક મળયુ છે જે વૃક્ષની છાલ પર લખાયેલ છે. તેમાં ભાષા ખરોવ્ની અને પ્રાકૃત છે. પ્રાકૃતભાષા તે જૈનધર્મની અધિકૃત ભાષા હોવાથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે ત્યાં જૈનધર્મ નો વ્યાપક પ્રચાર હોવો જોઇએ. વિક્રમની ૧૭મી સદી સુધી વિશાળ મંદિરો, પૌષધશાળા, જિનાચાર્ય ચર્તુવધિસંધ હોવાના ચિન્હો મળ્યા છે. જેની સાબિતી એક જૈનશ્રાવકે શાહજહાંના સમયે કરેલ યાત્રા પછીના પત્રમાં છે. બીજું સ્ટડીઝ ઇન ઇન્ડિયન પેંઇટીંગ પુસ્તકમાં શ્રી એન. સી. મહેતાએ ચીની તુર્કસ્તાનનાં જે ઉપલબ્ધ ચિત્રો રજુ કર્યા છે તે જૈનધર્મથી સંબંધ ધટનાઓના છે. પ્રાચીનકાલમાં અફઘાનિસ્તાનમાં જૈનધર્મ: અફઘાનિસ્તાનનો સમાવેશ ગાંધાર દેશમાં થતો હતો, જેનું પ્રાચીન નામ ‘આવકાયન’ પણ મળે છે. અહીં જૈનધર્મનાં પ્રચાક - અનુયાયીઓ હોવાના વિપુલ પુરાવાઓ મળ્યા છે. અહીં ભ. ઋષભદેવની ત્રણ-છત્રધારી ૧૭૫ ફુટ ઉંચી અને અન્ય તીર્થંકરોની મૂર્તિઓ પહાડમાંજ કોતરવામાં આવી હતી. જે થાન યાત્રાધામ તરીકે જાણીતું હતું. ચીની યાત્રી હયેનસાંગે પણ અહીં પ્રચલિત બૌધ્ધ અને જૈનધર્મનો ઉલ્લેખ કરેલ છે. તેણે ‘કપિલદેશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે જે અફઘાનિસ્તાનમાં છે. જેનું બીજું નામ બેગ્રામ છે જે કંબોડિયાની દક્ષિણે આવેલ છે. કંબોજ કે કંબોડિયાનું નામ જૈન શાસ્ત્રોમાં (નેમિચંદ્રાચાર્ય કૃત ઉત્તરાધ્યયન રાજપ્રશ્નીયસૂત્ર). _2010_03 પણ મળે છે. સૂત્ર અને કાબુલ અને ઇરાનમાં જૈનધર્મ: આ દેશોમાં જૈનધર્મનો વધુ પ્રચાર અને ફેલાવો હતો ત્યાં જૈન મંદિરો વગેરે હતા. આજે પણ ખોદકામમાં મળતી જૈન મૂર્તિઓ તેનો સ્પષ્ટ પુરાવો છે. શ્રી લંકામાં જૈનધર્મ: શ્રી લંકામાં જૈનધર્મનો ખૂબજ ફેલાવો હતો આજે પણ ત્યાં જૈનધર્મના અનેક અવશેષ, સ્મારક ત્યા તીર્થંકરોની પ્રતિમાઓ મળી આવે છે. ૧૪મી સદીમાં થયેલ જિનપ્રભસૂરીજીએ લંકામાં સ્થિત શાંતિનાથ તીર્થંકરનો ઉલ્લેખ કરતા લખ્યું છે કે - પાતાલલંકામાં શ્રી શાંતિનાથનું મહાતીર્થ છે. ઇસાપૂર્વ ૩જી સદીમાં લંકાના રાજાએ જૈન મંદિર અને ઉપાશ્રય બંધાવ્યા હતાં. હિમાલયનાં પ્રદેશોમાં જૈનધર્મ: (નેપાલ, ભૂટાન, તિબેટ, તાતાર અને ચીન) એવા ઉલ્લેખ મળે છે કે હિમાલય-પ્રદેશના દેશોમાં જૈનધર્મનો બહોળો પ્રચાર હતો ત્યાં અનેક જૈન મંદિરો, જૈન તીર્થ, જૈન તીર્થંકરની મૂર્તિઓ, જૈન સ્મારક, જૈનરાજા, પ્રજા, સાધુ-સાધ્વીઓ મોટી સંખ્યામાં હતા. આ સ્થળોએ ભારતના જૈન યાત્રિકો આવતા હતાં. વિ.સ. ૧૮૦૬માં લામચીદાસ ગોલાલારે દિગંબર જૈન ભૂતાનથી પગપાળો પ્રવાસ કરી આ સ્થળોનાં જૈન તીર્થો-મંદિર વગેરેનો ઉલ્લેખ કરી હસ્તલિખિત પુસ્તક ની ૧૦૮ પ્રતો તૈયાર કરી વિવિધ દિગંબર મંદિરોમાં મુકાવી હતી. તેમાં તેણે કરેલ વર્ણન પ્રમાણે કોચીન પહાડી પર બાહુબલીની ખાસન પ્રતિમાઓ નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. બીદમદેશ હોવીનગરના આમેઢના જાતિના જૈનોનો ઉલ્લેખ છે જેઓ સિધ્ધના આકારની પ્રતિમા પૂજતા હતા. ચીનમાં જૈન રાજા-પ્રજાનો જૈનધર્માનુરાગ હતો. તેઓ તીર્થંકરની ચાર કલ્યાણક (કેવળજ્ઞાન સુધી) ની પ્રતિમાને પૂજે છે. ચીનપ્રદેશમાં તાતાર, તિબેટ, કોરિઆ, મહાચીન, ખાસચીન સ્થા અનેક ટાપુમાં જૈન રથાનાક, મંદિર અને ‘તુનાવારે’ જાતિનાં જૈનો છે. પેકિગમાં ૩૦૦૦ જૈન મંદિરો હોવાનું તે ઉલ્લેખ કરે છે - જે શિખરબંધ છે. પ્રતિમાઓ કાયોત્સર્ગ મુદ્રામાં છે અને Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જે-જે વિવિધ દેશો સાથે વ્યાપાર ચાલતો તે-તે પ્રદેશમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ-દર્શન પણ ગયા જેમાં શ્રમણ સંસ્કૃતિ મુખ્ય છે. પરદેશમાં અનેક સંગ્રહાલયોમાં જૈનમૂર્તિઓ સવિશેષ ભ.ૠષભદેવની મૂર્તિઓ છે. જે ત્યાંના પ્રદેશોમાંથી મળી છે. તે ત્યાંના જૈનધર્મના અસ્તિત્વની સાક્ષી પૂરે છે. ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ છે કે બેબીલોનના રાજા નેબુચંદ્રનેઝારે ગિરનાર પર્વત પર નેમિનાથના મંદિરનું જીર્ણોધ્ધાર કરાવેલ. બેબીલોનમાં તેણે અનેક જૈનમંદિરો બંધાવ્યા હતાં. આ રાજા રાજાશ્રેણિકનો સમકાલીન હતો. જેને રાજાક્ષેણિકના પુત્ર અભયકુમારે જિનપ્રતિમા ભેટમાં મોકલાવી હતી. જેનાથી પ્રભાવિત થઇ તે રાજકુમાર ભારત જૈનદર્શનના અભ્યાસ માટે આવ્યો હતો. આ રીતે પૌરાણિક, ઐતિહાસિક તથ્યો જૈનધર્મની પ્રાચીનતા અને વિશ્વના મોટા ભૂભાગપર તેનાં વિસ્તારના ઉલ્લેખ મળે છે પરતું જરૂર છે આવા ઉલ્લેખ વિષે અભ્યાસ અને સંશોધન કરવાની કે જેથી જૈન સંસ્કૃતિનો ઇતિહાસ સાચી રીતે રજુ થઇ શકે. આજે જૈન વિશ્વનાં દરેક દેશમાં છે. અમેરિકા, કેનેડા, ઇલેંડ, આફ્રિકામાં સવિશેષ છે. દરેક સ્થળે તેઓએ પોતાની જૈન સંસ્કૃતિ સાચવી છે. મંદિરો, ઉપાય બંધાવ્યા છે. આવીજ રીતે પ્રાચીનકાળમાં થયું હશે. આજનુ વર્તમાન ભવિષ્યમાં ઇતિહાસ બનશે તેવીજ રીતે આજે ભૂતકાળ ઇતિહાસ બનીને સ્મૃતિ કરાવે છે. જૈનધર્મના અહિંસાં, સત્યના સિધ્ધાંતો વિશ્વને એક વખત દોરવણી આપતા હતા અને આજે પણ તેનાં સિધ્ધાંતોજ વિશ્વશાંતિ સ્થાપવા માટે જરૂરી બન્યા છે. (‘મધ્ય એશિયા ઔર પંજાબમેં જૈનધર્મ' લેખનાં આધારે) 2010_03 ain= જૈન ધર્મ: તેની ફિલસૂફી - સિધ્ધાંત અને અને આધુનિક જીવનમાં તેની જરૂરીઆત ‘જૈન’ શબ્દની વ્યાખ્યા: ‘જૈન’ શબ્દ તે શ્રમણ ‘સ્કૃતિના સંદર્ભમાં અત્યંત આધુનિક શબ્દ ગણાય કારણ કે. “વૈદિક’ અને ‘શ્રમણ’ શબ્દ અત્યંત પ્રાચીન છે. જયારે ‘હિન્દુ’ અને ‘જૈન’ શબ્દ આધુનિક છે. પ્રાચીનકાળમાં વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિ શબ્દો લગભગ એકજ અર્થમાં વપરાતા. કાલક્રમે શબ્દો ઘસાયા અને તૂટયા. કેટલાક બૌધ્ધિકોએ બુધ્ધિના અતિરેકમાં પોતાની મહત્તા સિધ્ધ કરવા નવા નવા પંથો સ્થાપ્યા, અને ધર્મની વિશાળ ભાવના તૂટતી ગઇ. અને જૈન ધર્મ કે હિંદુ ધર્મમાં અનેક શાખા પ્રશાખાઓ બનતી ગઇ. સાધારણપે ‘જૈન’ શબ્દ ની વ્યાખ્યા કરીએ તો તે કોઇ જાતિ કે કોમ માટે વાપરવા માટેનો શબ્દ નથી. પરંતુ પોતે ધર્મવાચક શબ્દ છે. જૈનની વ્યુત્પતિના મૂળમાં ‘જિન’ શબ્દ રહેલો છે. અને ‘જિન’ એ છે કે જે પંચ પરમેષ્ઠી છે, જેણે વિવેક જ્ઞાન-પ્રાપ્ત કરીને રાગાદિક ભાવોથી દૂર રહી ઇંદ્રિય સંયમ ધારણા કર્યા છે. જે મહાવૃત્તોનો પાલક છે. અન જે આત્મા ના ઉન્નયન માટે પરોક્ષ રપે સંસારમાંથી દુ:ખ દૂર કરવા માટે તપર્ણા કરે છે, આત્મચિંતન કરે છે. અને જે સંસારમાં, ચતુર્ગતીમાં ભટકાવનાર ચંચળ ઇંદ્રિયોને જીતી લે છે, જે પંચ પાપો ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરે છે, જે અનેક પ્રકારના પરિહો સહન કરીને પણ અડગ રહે છે. તેવા ઇંદ્રયવિજેતા ને ‘જિન' કહેવાય છે. એવા ઉત્તમ ‘જિન’ તે ભગવાન જિનેન્દ્રદેવ અને પંચપરમેષ્ઠી છે. વિશ્વના કલ્યાણ માટે તેમની જે વાણી પ્રવાહિત થઇ છે અને તેમના આદર્શો અને સિધ્ધાંતોને જે માને છે તે જૈન છે આ રીતે ‘જૈન’ શબ્દ તે સંયમધારી, ત્યાગી, કષાયો ઉપર વિજય મેળવનાર મૈત્રી, પ્રમાદ કણા, અને મધ્યસ્થ ભાવ ધારણ કરનાર છે તે જૈન છે. ‘અહિંસા’ નો જેણે સર્વાંગ રપે અને સર્વાંશરપે સ્વીકાર કર્યો છે. તે જૈન છે જે આત્માના કલ્યાણની સાથે સાથે વિશ્વકલ્યાણની ભાવનાથી ઓતપ્રોત છે, જે પોતાના દ્રષ્ટિકોણ સાથે અન્યના દ્રષ્ટિકોણ ને પણ સમજવાનો પ્રયાસ કરે છે. અર્થાત જે સ્યાદ્વાદી છે તે જૈન છે જયારે આપણે જૈન શબ્દનો પ્રયોગ કરીએ છીએ ત્યારે કેટલાંક તત્વો સ્પષ્ટ થાય છે સર્વ પ્રથમ 99 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _1din era. જૈન” શબ્દ સંયમ વાચક છે અને હિંદુધર્મના સંદર્ભ ત Jain Religion Philosophy, Principles and અવતારવાદી નથી તેમાં કર્મની મહત્તા છે જૈન ધર્મ અને એના Relevance to modern life. સંપ્રદાય વિષે આગળ ચર્ચા કરીશું. અહીંયા આપણે એક સ્પષ્ટતા Jainism is perhaps the oldest Indian philosophy. The Vedic religion is mainly કરી કે જૈન તે ગુણવાચક શબ્દ છે કોઇ જાતિ વિશેષ માટે નથી. converned with rituals, with the descent of જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા: god from heaven, and with the creation of the જૈન ધર્મ તેની ફિલસુફી સિધ્ધાંતોની દ્રષ્ટિએ વિશેષતા ધરાવે છે universe by god. Jain belief is different. Jains believe that every individual has the power of અને તેને તાત્વિક સિધ્ધાંત જ તેના વિશિષ્ટ દર્શન તરીકે વેદકાલ becoming god and that the universe was not જેટલાંજ પ્રાચીન દર્શન સ્વરપે સર્વ સ્વીકૃત છે. જૈન ધર્મની created by any god. Everything in the પ્રાચીનતા વિશે જદથી સંશોધનાત્મક જદોજ લેખ લખી શકાય, universe is permanent but its form changes in પરંતુ અત્રે અતિ સંક્ષેપમાં માત્ર ઉલ્લેખ પ્રસ્તુત છે. જે લોકો time. Jains believe in syadvada,that truth is પૌરાણિક અને ઐતિહાસિક સત્યને જાણે છે તેવા જૈન-અજૈન relative, and in the five great vows, of non-violence, truthfulness, non-stealing, વિદ્વાનોએ જેન ધર્મ અથવા શ્રમણ સંસ્કૃતિને વેદ કાલ કરતાં પણ chastity and non-acquisitiveness. Jainism જુની માની છે. અને ઘણાયે વૈદિક અને શ્રમણ સંસ્કૃતિના seeks to show the path of non-violence in this સમકાલીન માની છે. પરંતુ જેઓ જૈન ધર્મને હિન્દુ ધર્મની એક ઉપશાખા કહે છે તેઓ ઐતિહાસિક સત્યની ઉપેક્ષા કરે છે. ડો. દુષ્ટોનો સંહાર કરે છે. જૈન ધર્મમાં કોઇ વ્યકિત વિશેષ ઇશ્વરની વાસુદેવશરણ અગ્રવાલ, ડો. પી. સી. રાય ચૌધરી, ડો. જયશંકર કલ્પના નથી, તેમાં કોઇ અવતાર લેતું નથી. પ્રત્યેક માનવ મુકિત મિશ્ર, વિશુધ્ધાનંદ પાઠક, દિનકર, લોકમાન્ય તિલક વગેરે એ જૈન પ્રાપ્ત કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. અને જે માણસ સત્કાર્ય કરે તો ધર્મ પ્રાચીન હોવાના અનેક ઉદાહરણો, પૌરાણિક દાખલાઓ અને તે શુધ્ધ સ્વરપે ઉત્તરોત્તર ઉન્નયન કરીને મોક્ષ એટલે કે મુકિત પુરાવાઓ પ્રસ્તુત કર્યા છે. શ્રમણ સંસ્કૃતિના મૂળમાં ત્યાગ, પ્રાપ્ત કરી શકે છે. બીજા શબ્દમાં કહીએ તો જૈન ધર્મ માનવને અહિંસા અને સર્વકલ્યાણની ભાવના રહેલી હતી. આ રીતે પુરાણ, ભગવાન બનાવવાની પ્રક્રિયાનું નામ છે. આ કારણેજ હિન્દુ ધર્મની બ્રહ્મણ ગ્રંથ, ભાગવત, સૂરસાગર, વાલ્મીકિ-રામાયણ, દ્રષ્ટિએ તે ના રિતકવાદી ધર્મ છે કે અનીશ્વરવાદી ધર્મ છે, કારણ વિરાગ્ય-શતક, સ્કંદપુરાણ, નાટ્યશાસ્ત્ર વગેરે અનેક ગ્રંથોમાં તેનો કે તે બહ્મા, વિષણ, મહેશના અવતાર ની કલ્પનાને માનતું નથી. ઉલ્લેખ તેની પ્રચીનતાના સ્પષ્ટ પુરાવા છે. વિદો ઇશ્વરપ્રણીત છે તે પણ તેને સ્વીકાર્ય નથી, જૈન ધર્મમાં જૈન ધર્મ વૈદિક ધર્મથી ભિન્ન કે વિશેષ જુદા દર્શન તરીકે તેની તીર્થકારો ની માન્યતા છે. પ્રારંભમાં “જૈન” શબ્દ વિશે આપણે કેટલીક વિશેષતાઓને લીધે જુદો પડે છે. સૈથી પહેલા તો હિંસા છણાવટ કરી છે. જેઓ ‘જિન' છે અને જેઓએ સમસ્ત અને અહિંસા તેનો મુખ્ય સ્વતંત્ર આધાર છે. તેવીજ રીતે ઇશ્વર, પ્રકારના કર્મોનો ક્ષય કર્યો છે. જેઓના ગર્ભાદિક પંચકલ્યાણકો પદ્રવ્યની કલ્પના, સંસાર રચના, ઇશ્વરનું અસ્તિત્વ, કર્મવાદ, થાય છે, અને જેઓ સંપૂર્ણ સત્યને જોઇ શકવાની કેવળ ચાવાંદ તેના મૌલિક સિધ્ધાંત છે અને તેજ તેની ફિલસુફીના જ્ઞાનરૂપી દ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત કરે છે. અને તે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી જે વિશિષ્ટ સિધ્ધાંતો વરપે તેને અન્ય દર્શનોથી જુદાં અને સ્વતંત્ર આ વિશ્વના પ્રાણી માત્રને ઉપદેશ આપવા માટે ભ્રમણ કરે છે. દર્શન તરીકે પ્રસ્થાપિત કરે છે. જયાં પશુ-પક્ષીઓ, દેવ, નારકી, મનુષ્ય બધાજ પોતપોતાની ભાષામાં જન્મજાત વેર ભૂલીને આત્મકલ્યાણની વાણી શ્રવણ કરે જૈન ધર્મનો દર્શનપક્ષ: છે જેને ‘સમવસરણ કહેવાય છે. અથવા જીવતા તીર્થોની જૈન ધર્મના કેટલાક મૌલિક દાર્શનિક સિદ્ધાંતોને આ સંદર્ભમાં સ્થાપના તેઓ કરે છે માટે તીર્થકંર કહેવાય છે. અને અંતમાં સમજશુ. જૈન ધર્મમાં ઇશ્વરની કલ્પના, સંસારની રચના તેનો અટકર્મોનો નાશ કરીને તેઓ સિધ્ધ બને છે. સ્યાદવાદ વગેરે એવા તત્વો છે કે જે અન્ય દર્શનોથી મૌલિક અને સષ્ટિ-રચના: જૈન ધર્મમાં સૃષ્ટિની રચના વિશે પણ બહુજ તાર્કિ અને ઇશ્વર: વૈજ્ઞાનિક માન્યતા છે. હિન્દુ ધર્મમાં માન્યતા છે કે સંસારનો પ્રલય જયાં સુધી ઇશ્વરની કલ્પના છે ત્યાં જૈન ધર્મ હિન્દુ ધર્મની જેમ થાય છે અને બ્રહ્મા સૃષ્ટિની રચના કરે છે. જૈન ધર્મમાં આ રીતે અવતારવાદ માં માનતા નથી. અન્ય ધર્મોમાં અને વિશેષકર હિન્દુ સૃષ્ટિના સંપૂર્ણ વિનાશની કોઇ કલ્પના નથી અને તેનો રચયિતા ધર્મમાં ઇશ્વર સંસારનો કર્તા છે, પાલક છે અને સંહારક પણ છે. કોઇ વ્યકિત નથી. સંસાર નિરંતર નિર્મિત થાય છે, ક્ષય થાય છે તે સંસારમાં પાપ વધવાથી અવતાર લે છે, લીલા કરે છે. અને ત્યા ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્ય નો સિધ્ધાંત છે. કોઇ પણ પદાર્થ 100 Jain Education Interational 2010_03 ation International 2010_03 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain સંપૂણ નાશ પામતો નથી. કાલ ક્રમાનુસાર તેના વિરપમાં પરિવર્તન શકે. જૈન ધર્મના આ સિદ્ધાંત મોટામાં મોટું કાર્ય કે પ્રદાન એ થઇ શકે, નવા રપ ધડાય પરંતુ તે સંપુર્ણ નાશ થતો નથી. કર્મો કર્યુ કે જયારે વિવિધ દર્શનના અનુયાયીઓ ‘અમારે સાચું છે’ અનુસાર સંસારની પણ ઉત્પત્તિ અને ક્ષય થયા કરે છે. આજના એમ માની પરસ્પર વર વધારી રહ્યાં હતા ત્યારે ચાદ્વાદે દરેક વિજ્ઞાને પણ આ વાતને સ્વીકાર કર્યો છે. પ્રત્યેક વસ્તુને દ્રષ્ટિથી જોવાની કળા વિકસિત કરી સંધર્ષ ને દૂર કર્યા. અને પરિવર્તનશીલ માનવામાં આવી છે. તે ક્ષણે-ક્ષણે થયા કરે છે. બીજાઓની ભાવનાઓને સમજવાની દીર્ધદષિટ આપી જેથી ગુણપર્યાત્મક એજ દ્રવ્ય છે. સાધારણરૂપે ગુણ નિત્ય છે, પણ વૈરભાવ ધયા, વાણીમાંથી કટુતા દૂર થઇ અને આ રીતે હિંસાથી પર્યાય અનિત્ય હોય છે. આ પરિવર્તન એટલું સૂક્ષમ છે. કે જે બચ્યા. ‘સાત’ ‘અનિ’નું પ્રતીક છે. અર્થાત જયારે અપેક્ષાથી આપણે આંખોથી જોઇ શકતા નથી. ઉપર કહેલા ત્રણ ગુણો એક વસ્તુ નો સ્વીકાર કરીએ છીએ ત્યારે અન્ય ગુણધર્મોન ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એજ મુખ્ય લક્ષણ છે. દા.ત. સોનું તે નકારતા નથી. ડો. મહેન્દ્ર જૈને લખ્યું છે કે જયાં અનેકાન દર્શન કોઇ પણ ઘરેણાનું ૨૫ પ્રાપ્ત કરે તેને તોડાવીને બીજુ ઘરેણું ચિત્નમાં માધ્યસ્થભાવ, વીતરાગતા અને નિષ્પક્ષતા નો ઉદય કરે બનાવવામાં આવે પરંતુ સોનાના મૂળ સ્વરૂપમાં પરિવર્તન થતુ નથી, છે. ત્યાં સાદવાદ વાણીમાં નિર્દોષતા વ્યકત કરવાનો સંપૂર્ણ તે મૂળ દ્રવ્ય છે. જૈન દર્શનમાં દ્રવ્ય એજ એવું તત્વ છે કે જે છ અવસર આપે છે. એમ કહી શકાય કે ‘સાત’ શબ્દ એવી પ્રકારનું છે અને પ્રત્યેક પદાર્થ દ્રવ્યાટિકિ દ્રષ્ટિથી નિત્ય છે અને અંજનશલાકા છે કે જે દ્રષ્ટિને વિકૃત નથી થવા દેતી. તેને નિર્મળ પર્યાય દ્રષ્ટિથી અનિત્ય છે. જૈન ધર્મમાં જીવ અગેરે છ દ્રવ્યોની અને પૂર્ણદર્શી બનાવે છે. આ દ્રષ્ટિથી મનના સંશય દૂર થાય છે. કલ્પના કરવામાં આવી છે. અને કાલ, આકાશ વગેરેને પણ દ્રવ્ય મનના સંકલ્પવિકલ્પ દૂર થાય છે. માટેજ શ્રીમદ રાજચન્દ્રજી માનવામાં આવ્યા છે. વંચકાયિક પદાર્થો એટલે પૃથ્વી, જલ, કહે છે, “કરોડો જ્ઞાનીઓની એકજ વિકલ્પ હોય છે જયારે અગ્નિ, આકાશ અને વાયુ પ્રત્યેક માં જીવની કલ્પના કરવામાં એક અજ્ઞાની ને કરોડો વિકલ્પ હોય છે' આ અનેકાન અને આવી છે. અને એ રીતે જૈન ધર્મ સંસારને એક સ્વતંત્ર સન્ના સ્યાદ્વાદ થી મહાવરે સંપૂર્ણ દર્શનને સમજવાની અને વસ્તુના તરીકે સ્વીકારે છે. તેનો કોઇ કર્તા નથી. અહી સંસાર રચનાના સંપૂર્ણ અસ્તિત્વને જાણવાની દ્રષ્ટિ આપી. આચાર્ય અકલંક દેવ, સંદર્ભે પણ જૈન દર્શન પુરુષાર્થનજ મહત્વ આપે છે. આચાર્ય સિબ્સનગણી, અભયદેવ સૂરી, ઉપાધ્યાય યશો વિજયજી સૌએ આના ઉપર ઉત્તમ ગ્રંથો લખ્યા છે. જેનેન્દ્ર સાવાદ: સિધ્ધાંત કોશ માં લખ્યું છે કે મુખ્ય ધર્મને સાંભળતા - સાંભળતા જૈન દર્શનની સૌથી વિશિષટતા અને મૌલિકતા છે. અન્ય શ્રોતાને અન્ય ધર્મોનો પણ સ્વીકાર થતો રહે, તેમનો નિષેધ ન થઇ ભારતીય દર્શનોમાં જયાં એકાન્તવાદ અર્થાત ‘મારું કથન જ સત્ય જાય. આ પ્રયોજનથી અનેકાન્તવાદી પોતાના પ્રત્યેક વાકય સાથે છે' તેમ કહયું છે ત્યારે જૈન ધર્મમાં અનેકાન વાદ ને મહત્વ ‘સાત’ કે કથંચિતશબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે. સાદ્વાદનો આપવામાં આવ્યું છે. અર્થાત કોઇ પણ વસ્તુને જુદાં જુદાં વ્યવહારિક પક્ષ વ્યકિતઓ વચ્ચે પ્રેમ, મૈત્રી અને સમભાવ ને દ્રષ્ટિકોણથી જુદી જુદી અપેક્ષાએથી જોઇને તેનું કથન કરવાની | વિકસિત કરે છે. ચિત્તને રાગદ્વેષ થી મુકત બનાવે છે. વર્તમાન કે જોવાની ક્રિયા તે અનેકાનવાદ છે. એકાન્તવાદ માં ‘આજ યુગમાં મહાન વૈજ્ઞાનિક આઇન્સ્ટાઇન ની સાપેક્ષવાદની દ્રષ્ટિમાં સત્ય છે' ત્યાં અનેકાનવાદમાં ‘આ પણ એક સત્ય હોઇ શકે આ યાદવાદ ના મળ પડેલાં છે. તેમ કહી અન્ય અપેક્ષિત સત્યને નકારતા નથી. આ કથનને જે રીતે ભાષામાં પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે તે વાદ છે. ‘સ્યા કર્મવાદ: શબ્દ વિશે ઘણી ભ્રમણા છે. કેટલાક લોકો તેને કદાચિત અને કર્મવાદ જૈન દર્શનનું એક વિશિષ્ટ દર્શન છે. અહીં કર્મનો અર્થ અનિશ્ચિતતા અથવા બંને બાજુની ઢોલકી વગાડનાર શબ્દ ભાગ્ય નથી, પરંતુ કાર્યોની ક્રિયા-પ્રક્રિયા સાથે સંબંધ છે. હિન્દુધર્મ માનીને તેની ટીકા કરી છે પરંતુ આ સાચું નથી. કારણ કે ચાન' અને જૈન ધર્મ બન્નેનાં કર્મવાદ ઉપર ધણું લખાયું છે. પૂર્વાર્ધમાં શબ્દ વિશે જૈન દર્શન ખૂબ સ્પષ્ટ છે તે કદાચિતનો નહિ પરંતુ બન્નેમાં લગભગ સામ્ય છે. એટલે કે દરેક માણસ કાર્ય કરે છે. અપેક્ષા અને દ્રષ્ટિકોણ નો પ્રતિભાવ વાચક શબ્દ છે. અહી તે પરંત ઉતરાર્ધમાં ભિન્નતા છે. હિન્દુ ધર્મમાં જયાં એમ માનવામાં અવ્યયરૂપે અનેકાનનો સૂચક છે. આવે છે કે કર્મ માણસ કરે છે જયારે તેનું પરિણમન ઇશ્વરની હેમચંદ્રાચાર્ય “સિદ્ધહૈમ શબ્દાનુશાસન' માં આની સ્પષ્ટતા કરી કૃપાથી થાય છે. અર્થાત ફળ આપનાર ભગવાન છે. અને ત્યાં છે. સામાન્ય રીતે આપણે પણ જાણીએ છીએ કે પ્રત્યેક વસ્તુમાં ભગવાન એક વિશિષ્ટ વ્યકિતની કલ્પના રૂપે છે જયારે જૈન અનેક ધર્મ અને ગુણ વિદ્યમાન હોય છે એટલે આ દ્રષ્ટિએ પણ દર્શનમાં કર્મ પણ મનુષ્ય કરે છે અને તેના પરિણામનો ભોકતા પણ વસ્તુની મૂલવણી તેના વિવિધ ગુણ અને ધર્મોની અપેક્ષાએ થઇ તે વયું છે કારણ કે જૈન દર્શનમાં કોઇ ભગવાન વિશિષ્ટ ની 10 Jain Education Intemational 2010_03 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જ કરે છે. તે 2 કે અશુભ જૈનદર્શન કલ્પના નથી. દરેક આત્મા સ્વતંત્ર છે તે પોતાના કર્તા અને એકેન્દ્રિય જીવ છે. તે સિધ્ધ કરનાર જૈન દર્શન છે. જીવ અને ભોકતા છે માટે જે કર્મ જે કરશે તેના સુખદ કે દુ:ખદ ધાર્મિક અજીવ બે મુખ્ય દ્રવ્ય જુદા પાડીને અજીવમાં પુદ્ગલ, ધર્મ, પરિભાષા માં ‘પાપમય’ કે ‘પુન્યમય’ પરિણામ તેને ભોગવવા અધર્મ, આકાશ અને કાલની જે વ્યાખ્યા અને વિશાળતા જૈન પડશે. જૈન દર્શનમાં કર્મ એક પ્રકૃતિ છે. જેનું નિરંતર આગમન દર્શને આપી છે તે અદભુત છે. અણ સ્કન્ધની કલ્પના, ગતિ થાય છે. એનું બંધ થાય છે. અને એની નિર્જરા પણ થાય છે. કરવામાં અને રોકવામાં સહાય ધર્મ અને અધર્મની ચર્ચા અકાશના નવા નવા કર્મો નિરંતર આવ્યાજ કરે છે. તે તેના પરિણામોની લોક અને અલોક વિભાજન, તેનો વિસ્તાર તેમાં સમાહિત પદાર્થો દ્રષ્ટિએ શુભ કે અશુભ હોય છે. આ કર્મોનું આગમન અને કાલના ઓછામાં ઓછા વિભાજનને પ્રસ્તુત કરી વિશ્વને જૈનદર્શનની ભાષામાં ‘આસ્વવ' કહેવાય. શુભ કે અશુભ - અનેરું જ્ઞાન આપ્યું છે. વૈજ્ઞાનિક જગદીશચંદ્ર બોઝ જેવાએ પણ મનુષ્યની ભાવનાઓને કારણે, થતી ક્રિયા-પ્રક્રિયા કર્મોના એકેન્દ્રિય જીવની જૈન ધર્મની કલ્પનાને પ્રયોગાત્મક રીતે સિધ્ધ આશ્રવના કારણ છે. અને ભાવનાની મલીનતા ના પરિમાણમાં તે કરી છે. ઘણાં લોકો તે હવે એમ માનવા માંડ્યા છે કે જૈન ધર્મની બંધાય છે. દા. ત. ભીંતના બે ભાગ છે. એક ભાગ શુષ્ક છે, અને અણુની કલ્પનાથીજ બોમ્બ બનાવવાની પ્રેરણા પ્રાપ્ત થઇ હતી. બીજા ભાગ ઉપર તેલ ચોપડેલું છે. તે રીતે ધૂળના કણ તેલ પંચમહાવ્રત: વગરની ભીંત ઉપરવધુ સમય ટકતા નથી અને ખંખેરાઇ જાય છે જૈન ધર્મના પંચમહાવ્રતો અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહચર્ય અને જયારે તેલવાળી ભીંત પર ધૂળ હંમેશા માટે ચોંટી જાય છે, અને અપરિગ્રહ છે. તેમાં અહિંસા તો જૈન ધર્મનો પાયો છે. વિશ્વના ગંદગી વધારે છે તેવીજ રીતે જો મનમાં દુષ્ટ વિચારો ન હોય પરંતુ સર્વ ધર્મોએ અહિંસાનો સ્વીકાર તો કર્યો છે, પરંતુ જે દ્રઢતા અને વ્યવહારિક જીવનમાં કરવા પડતાં કેટલાક કાર્યોથી જે કર્મ બંધાય સૂક્ષ્મતાથી જૈન ધર્મ સ્વીકાર કર્યો છે - તે તેનો પાયોજ બની ગયો છે તે તેલ વગરની ભીંત પર પડલ રજકણ જેવા હોય, જયારે છે. જૈન ધર્મ માં કોઇના પ્રત્યે ખરાબ વિચાર કરવા પણ હિંસા છે દુષ્ટ મનોવૃતિ હિંસાભાવથી કરવામાં આવેલ કર્મો આત્મપ્રદેશ કટુવચન બોલીને બીજાના દિલને દુ:ખાવવું તે પણ હિંસા છે અને સાથે ગાઢ રીતે ચોંટી જાય છે. આ રીતે શુભ અને અશુભ કર્મો કોઇને ભયભીત બનાવવું, ધમકી આપવી, માનસિક ત્રાસ, ક્રોધ બંધાય તેને બંધ કહે છે. જાગૃત આત્માને જયારે ભાન થાય છે કરવો તે સર્વ હિસાનાજ અંગો છે. એટલે કે દ્રવ્ય અને ભાવ બને ત્યારે તે નવા અશુભ કર્મોને આવવા દેતો નથી અને સંચિત કર્મોને પ્રકારની હિંસાને ત્યાજય ગણી છે. ‘જીવો અને જીવવા દો' નો ક્ષય કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે જેને સંવર કહેવાય છે, અને પોતે જ મૂળ મંત્ર ભગવાને આપ્યો છે. એવી જ રીતે સત્ય, અસ્તેય, આ કર્મોનો ક્ષય કરવા માટે વિવિધ અંતર અને બાહય તપસ્યા બ્રમ્હચર્ય માનવમાત્રના જીવની ઉત્તમતા અને પરસ્પર વિશ્વાસનાં કરીને તેમને દૂર કરે છે તે નિર્જરા કહેવાય. આ રીતે કર્મોની સૂત્ર છે. અપરિગ્રહવાદ તે અહિસા જેટલું જ મહત્વનું વ્રત છે. નિર્જરા કરીને તે આવાગમનથી મુકત એવા મોક્ષના સુખને પ્રાપ્ત ભગવાન મહાવીર એના સૌથી વધુ સમર્થક હતા. આ કરે છે. જૈનદર્શન માં શુભ કર્મોન પણ બંધન માન્યા છે જો અશુભ અપરિગ્રહવાદ તેમના સમતાવાદના નામે પ્રસિધ્ધ થયો. માણસ કર્મને લોઢાની બેડી માનવામાં આવે તો શુભ કર્મને સોનાની બેડી માનવામાં આવી છે. વ્યવહરથી નિશ્વયના પ્રદેશ માં અથવા માણસનું શોષણ ન કરે, સંગ્રહ-કાળા બજાર ન વધે, કોઇ ભૂખ્યું ન રહે માટે જેની પાસે છે તે જરૂરિયાત વાળાને આપે. અનાવશ્યક સંસારથી આત્માના પ્રદેશમાં સ્થિત આ જીવ શુભ-અશુભ સંગ્રહ ન થાય એવી શુભભાવના આ વ્રત માં રહેલી છે. વર્ગસંઘર્ષ બંધનોથી મુકત બને છે અને માટેજ મોક્ષ પહેલા શુભ અને ટાળીને સમાજમાં શ્રધ્ધા અને પ્રેમના વિકાસ માટે આ અશુભ સર્વ કર્મોથી સ્વયંમ્ મુકત બને છે. સુખદુખ, આયુ, અપરિગ્રહવાઇ સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે માટેજ બાર વ્રતોમાં જે ઉત્તમકુલ, વિદ્યા, ધર્મ ભાવના કે જે કંઇ માણસ ભોગવે છે તે પરમાણુવ્રત છે, તે માણસને સંયમી બનાવે છે, લોભ-લાલચથી સર્વ તેણે કરેલા કર્મોને કારણે છે. જૈન ધર્મમાં આઠ કર્મો માન્ય રોકે છે, સમતાવાન બનાવી પદાર્થો પ્રત્યેની મમતાથી રોકે છે. છે. જે વિશ્વના સમસ્ત પ્રાણીઓને જે તે દિશામાં ભોગવવા જ જીવન સાદુ, ભોગોથી દૂર બની માણસ સંતોષી બને છે. પડે છે. માટેજ નરકગતિના દુ:ખ, પશુગતિની વેદનાથી બચવું હોય તે ઉત્તમ કર્મ કરવાં જોઇએ અને અનંત સુખ પ્રાપ્ત કરવું આધુનિક જીવનમાં જૈન સિદ્ધાંતોની ઉપયોગિતા: હોય તે સર્વ કર્મ ખપાવી મોક્ષગામી બનવાની કોશિશ કરવી જૈન ફિલસુફી માત્ર શાસ્ત્રોમાં વર્ણન કરવા માટે કે પંડિતોની જોઇએ. ચર્ચા માટે કે પુન્યનું ભાથું બાંધવા માટે નથી તે. હંમેશા સમાજને પદ્રવ્ય એટલે છ દ્રવ્ય ની કલ્પના અને તેની વાસ્તવિકતા જૈન માર્ગદર્શક, બુરાઇઓથી બચાવનાર, પરસ્પર મૈત્રી અને વ્યકિત દર્શનની વિશિષ્ટ દેન છે. પંચા તિકાય જીવોનું જ્ઞાન સર્વ પ્રથમ તથા સમાજના ઉન્નયન માટે ઉપયોગી રહ્યાં છે. વર્તમાનયુગમાં જૈન દર્શન આપ્યું છે. વનસ્પતિ, અગ્નિ, વાયુ, ધરતી સર્વમાં તેની વિશેષ જરૂરિયાત ઉભી થઇ છે. જો તેના સાદ્વાદ ને વિશ્વ 102 Jain Education Intemational 2010_03 2010_03 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ We are grateful to LEICESTER CITY COUNCIL and LEICESTERSHIRE COUNTY COUNCIL for their help and support for the modernisation of The Jain Centre અપનાવે તો શાંતિ કોઇ અઘરું કાર્ય રહે નહિં. કારણ કે પ્રત્યેક વિમનસ્ય યુધ્ધનાકારણમાં અહમ્ હોય છે. મારોજ ક્કકો સાચો અથવા હું તેજ સત્ય છે એના સ્થાને જે આપણી ભાવનાની સાથે આપણે બીજાની ભાવનાની કદર કરીએ, બીજાના દ્રષ્ટિકોણને સમજીએ તો વિચારોની આપલે થઇ શકે અને પરસ્પરના દ્રષ્ટિકોણને સમજવાથી મતભેદ દૂર થાય અને સંધર્ષ ટાળી શકાય. એવી જ રીતે અહિંસાનો સ્વીકાર એટલે સર્વ યુધ્ધોનો તિરસ્કાર, એકાન્તવાદના મદમાં ડૂબેલો આ માનવી ભયંકર યુધ્ધને સર્જે છે. બાજુ તેની લાલચુ વૃતિ, સંગ્રહવૃત્તિ, રાજય વધારાની ઘેલછા તેને અસંતોષકારી બનાવે છે. અને તે શોષક બને છે. સંપૂર્ણ વિશ્વ ઉપર રાજય કરવાની ઘેલછાને અપરિગ્રહવાદથી જ નાથી શકાય. લાલચ, લોભ, ભોગની લાલસા આ બધાથી બચવા માટે અહિસા અને અપરિગ્રહ નજ માર્ગ સ્વીકારવો પડશે. અન્યથા વિશ્વ પોતાનાજ નિર્મિત સુંદર સંસારને પોતેજ નષ્ટ કરી નાખશે. અહિંસા ના આ પ્રચાર માટે સૌથી પહેલા હિંસાત્મક વૃત્નિ બદલવી પડશે. અને તેને માટે હિંસાત્મક માંસાહાર નો ત્યાગ કરવો પડશે. તેને માટે આત્મસંતોષી બનવું પડશે. શસ્ત્રોની ભાષા ત્યાગીન શાસ્ત્રોની ભાષા સમજવી પડશે. જે માનવમાત્રને સુખી કરવાની ભાવના હશે તો તવંગર લોકોએ પોતાના અઢળક ધન નો ઉપયોગ વિલાસમાં નહિ, પરંતુ ગરીબ, ભૂખ્યા, અશિક્ષિત અને ઉપેક્ષિત લોકો માટે કરવો પડશે. અન્યથા રૂસ અને ચીનની લોહિયાળ ક્રાંતિ આપણાં બારણાં પણ ખખડાવી રહી છે. મહાવીરના સમતાવાદ ના પ્રચારની આજે જરૂર છે. હિંસાત્મક વૃત્નિમાં પરિવર્તન લાવવું પડશે. ભોગલિસા અને રાજલિપ્તા પર સંયમની લગામ લગાવવી પડશે. વૈચારિક વિશાળતાને પ્રેમમય ભાષામાં વ્યકત કરવાની કળા શીખવી પડશે. આજે યુધ્ધના અપ્રગટ જવાળામુખી પર બેઠેલા આ વિશવને દમનની નહિ પણ અહિંસા, સત્ય, ચાદ્વાદ, મૈત્રી, દયા, ક્ષમાના શીતળ જળની જરૂર છે. The Executive Committee, Trustees, Fellows & All Members of JAIN SAMAJ EUROPE wish to express sincere gratitude to YOGESH BHOGILAL MEHTA (AMERTRANS) Amertrans Park, Bushey Mill Lane, Watford, Herts. England WD2 4JG for Most generously organising and providing free transport of all the containers of marbles and stone work for the temple from ports of disembarkation to Leicester લેખક: ડૉ. શેખરચંદ જૈન, M.A., Ph.D., LL.B. ભાવનગર (ગુજરાત) છે , હું જૈન સેન્ટર જન ધર્મના ઉત્કર્ષ અને પ્રવૃતિઓનું યુરોપમાં વસતા દરેકે દરેક જન માટેનું સ્થાન છે. તેને ટેકે આપવાની દરેકે દરેક જનની કરજ છે. ત્ય 103 Jain Education Intemational 2010_03 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 =tain ભારતની ધર્મ ત્રિવેણી રૂપે ગણાતા બોદ્ધ ધર્મના મહાન ( આચાર્યએ ) સર્જન કર્યું. અને આ સાહિત્ય દ્વારા સૌંસ્કાર સી*ચન કર્યું.. જૈન આગમ સાહિત્યનું સ્વરૂપ કરતા હેાય છે. અને પથનાં મૂળ લખાણાને શ્રેષ્ઠ તથા અંતિમ આધારરૂપે ગણતા હેાય છે. તેએ એમ માને છે કે શાસ્ત્રો ઈશ્વરરચિત છે અથવા કેાઈ પુણ્યશાળી આત્માઓનું સર્જન છે. જૈનધર્મ સાહિત્યનું સર્જન પ્રધાનપણે ગણધરા, આચાર્યા, સૂરિએ કે મુનિઓ દ્વારાજ થયું છે. ભગવાન મહાવીરનાં વચનાને આવરી લેતા મૂલ આગમ પર નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, અવચૂર્ણિ, ટીકા, વૃત્તિની રચના કરવામાં આવી છે. ઉપરાંત તે આગમાને અનુલક્ષીને ધાર્મિક ગ્રંથા તેમજ નાટક, કથા, ( કાળબરી ) વ્યાકરણ, છંદ, કાશ, ચેતિષ, કાવ્ય, મહાકાવ્ય, ન્યાય, તર્ક જેવું અન્ય સાહિત્ય રચાયું છે. સંસારત્યાગ કરી શ્રમણ દીક્ષા લઈ ધર્મોપદેશક તરીકે સ્થાને સ્થાને વિહરતા આચાર્ચીએ અને તેમની શિષ્યપરંપરાએ આવું વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે. બ્રાહ્મણુ, જૈન અને ધાર્મિક સાહિત્યનું ભારતની પ્રજામાં ભારતના સિદ્ધો, તપસ્વીએ, આ દૃષ્ટાએ અને ચેાગીએ દ્વારા આપવામાં આવેલ આ જ્ઞાનજ્યેાતના વારસાને સતેજ રાખીને આજપર્યંત અનેક પ્રકારના ધાર્મિક સાહિત્યની યુગપુરુષોએ રચના કરી છે. ધર્મના મૂળ તત્ત્વાથી ગુંથાયેલુ આ ધાર્મિક સાહિત્ય આજે પણ ભારતને ગૌરવ અપાવે છે અને જીવનવ્યવહાર માટે એટલું જ પ્રસ્તુત છે. આચાર્યોએ ત્યાગથી વિશુદ્ધ બનીને આપેલા ઉપદેશમાં કેવળ શ્રદ્ધાના પીઠબળથી જ સમાજમાં ટકી રહેવાનું સામર્થ્ય હતું. વિજ્ઞાનના પ્રભાવના પરિણામે આજે શ્રદ્ધાના જ અભાવ જોવામાં આવે છે. એટલે ધર્મના સનાતન સત્યેાને પ આજના વૈજ્ઞાનિક યુગના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેાની કસેાટીમાંથી પાર ઊતરવુ પડે છે. ધર્મના આ સત્યાને તેમના અસ્તિત્વની સાબિતી અને ઐતિહાસિક સાબિતીએથી કસ્યા પછી જ આજે જનસમાજ તેમને અપનાવે છે. ધર્માચાર્યોએ ઉપદેશેલા ધર્મતત્ત્વાને પણ આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં તર્કની કસેાટી પર કસવામાં આવે છે. જૈનધમ ના ગૌરવને પ્રાચીન ઐતિહાસિક સાબિતીએ દ્વારા આજે પ્રમાણિત કરવામાં ભારતીય અને વિદેશી વિદ્વાનાએ ભારે જહેમત ઉઠાવી છે. અને તેના ધર્મશાસ્ત્રો દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલ તત્ત્વજ્ઞાનને આ યુગની એક માત્ર આધારશીલા ગણવા આ કેટલાંક વિચારકા પ્રેરાયા છે. અને તેથી આજે ધર્મ સાહિત્યના અભ્યાસ તરનું વલણ જોવામાં આવે છે. _2010_03 સમાન તાત્ત્વિક સિદ્ધાંતા અને ક્રિયાકાંડને માનનારાએના એક સ'પ્રદાય બને છે, અને તેમના માદન માટે દાર્શનિક સાહિત્ય સજાય છે. આ સાહિત્યના પ્રામાણિક, મૌલિક અને માનનીય ભાગ (શાસ્ત્ર ) કહેવાય છે, સમાન્ય ગણાય છે અને પૂજાય છે. માન્યતાની યથાર્થતા કે ચેાગ્યતા અને ચઢિયાતીપણું બતાવવા આચાર્યો પ્રયત્ન જો સંસ્કૃત ભાષામાં હિન્દુ ધર્મશાસ્ત્ર, વેદ, પુરાણ, મહાભારત, રામાયણ જેવા અનેક મહાગ્રંથા રચાયાં છે. તા અમાગધી ભાષા (પ્રાકૃત) માં રચાયેલા જૈનધર્મ શાસ્ત્રોમાં આગમસૂત્રો એટલાં જ મહત્ત્વનાં છે તે જ રીતે પાલિ ભાષામાં બૌદ્ધ ધર્મ શાસ્ત્રોના ત્રિપિટ્ટક ગ્રંથાને પણ અગત્યનું સ્થાન મળ્યું છે. આમ ત્રણે પરપરાના ધર્મશાસ્ત્રોની ભાષા અલગ અલગ છે અને તે જુદા જુદા મહાજ્ઞાની પુરુષાની રચના છે. આવે! તું ભેદ હેાવા છતાં તેમાં નિરૂપાયેલા સિધ્ધાંતામાં ખૂબ જ સામ્ય જણાયું છે. ત્રણે ધમશાઓનુ હા ત્રણ તત્ત્વામાં સમાયેલું છે. (૧) કવિપાક (૨) સ’સાર'ધન અને (૩) મુક્તિ. ત્રણે ધર્મસ...સ્કૃતિનું આખરી ધ્યેય સ કર્મોના ક્ષય કરી મુક્તિ મેળવવાનુ છે. આમ ત્રણે સૈધ્ધાંતિક દૃષ્ટિએ એક જ લક્ષ્યબિદુએ પહેાંચવાના આશય ધરાવે છે. ‘જૈન સાહિત્ય’અને જૈન આગમ સાહિત્ય' એ બને વચ્ચેની ભેદરેખા વિશે કેટલાંક અભ્યાસીએમાં અસ્પષ્ટતા પ્રવતી જોવામાં આવે છે. જૈન સાહિત્ય એટલે એવું જૈનધર્મવિષયક સાહિત્ય કે જેમાં જૈન ધાર્મિક સિધ્ધાંતસૂત્ર ઉપરાંત વિવિધ ધાર્મિક વિષયેા પરના અન્ય સાહિત્યના સમાવેશ થતા હેાય. પ્રાચીન ભારતીય વાઙમયના લલિત તેમ જ શાસ્ત્રીય તમામ પ્રકારાના નમૂના જૈન સાહિત્યમાં પણ Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CC પડેલા છે. ‘જૈન આગમ સાહિત્ય એટલે રૈનાના મૂળ ધાર્મિક વ્યથા- સ્ક્રિપ્ચમ કે અથવા કેનન્સ તથા તે ઉપરનુ` બાળ્યાત્મક અને ટીકાત્મક સાહિત્ય. શાાયરે સિધ્ધાંત શબ્દના ઉપયોગ જૈન આગમ સાહિત્યને અનુલક્ષીને જ કર્યો છે. જૈન માન્યતા પ્રમાણે વિશ્વનું સર્જન થયુ" નથી અને તેના અંત પશુ નથી. બીજા શબ્દોમાં વિશ્વ કાળક્રમે બદલાયા કરે છે. સમયાનુસાર અને જરૂરિયાત પ્રમાણે તેનું સ્વરુપ અધાતુ અને બદલાતું રહે છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં જૈનધર્મ સદાને માટે જીવંત છે. અને તેનુ ધમ સાહિત્ય પણ જીવત છે. અવસર્પિણી કાળમાં ભગવાન શાંતિનાથના સમયમાં જે જૈનશાસ્ત્રો રચાયાં તે સર્વાં આજે પણ શબ્દશઃ અકબધ છે એવુ નથી. તે શાસ્ત્રો તેના મૂળ સ્વરુપમાં કે માસિક ચેતનામાં રહેલા છે. એમ જૈન પરપરા માને છે. પશ્ચિમના વિદ્વાનોએ નશાસ્ત્રોનું મૂલ્ય ઘણું ઊંચું કર્યુ છે. પા હર્મન યાકોબીના જણાવ્યા પ્રમાણે જૈન સૂત્ર (યકieslh પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃતથી પણ વધુ પ્રાચીન છે. અને તેમાંના કેટલાંક ના ઉત્તર બીધા (મહાયાની ) પથના જૂનામાં જૂના પુસ્તકાની બરાબરી કરી શકે તેવાં છે. 6 "" જૈનધમનાં મૂળભૂત સિદ્ધાંતોને આવરી લેતાં મૂળગયાને ‘ આગમ’ સાહિત્ય તરીકે આળખવામાં આવે છે. તેના શાબ્દિક અર્થ અનુસાર કે આગમ એટલે એવુ ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્ય જે માત્ર તપુરુષના મુખેથી ઉચ્ચારાયેલ હોય, અર્થાન અરિહંત ભગવતના ઉપદેશ અથવા તીથસ્વરૂપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આપેલાં તત્ત્વવિષયક પ્રવચના એ જ આગમા છે. જૈનધર્મ અનુસાર કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી નીચે કર ઉપદેશ આપે છે. તી‘કરે ઉપદેશેલા સર્વોચ્ચ માને કેટલાંક ભવ્યાત્માઓ અનુસરે છે. અને દીક્ષા કે છે. આવા અનુયાયીએના સમૂહમાં ચાર સ્થળ કે ! સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. સંપ્રદાયના અગ્રેસરને ગણુધર કાંડ છે અને તેમણે ભગવાનના ઉપદેશને સુત્રબ કર્યા છે. ગણધરો રચલા જે બધા તે આગમા. આમ ભાગમાના કર્ઝા ગા કહેવાય છે. મહાવીર સ્વામીનો મગધાર ગધા હતા. પ્રત્યેક ગણધરે અગાની ના કરી છે અને તે દ્વાદશાંગીન નામે ઓળખાય છે. પ્રાચીન કાળમાં એ સાહિત્યની ઠીકઠીક પ્રમાણમાં રચના થઈ હોવા છતાં આજે તેમાંનું બધુ જ સાહિત્ય પૂરુ′ ઉપલબ્ધ નથી. જૈનધમના મને પથા શ્વેતાંબર અને દિગંબર મહાર નિર્વાણ પછી અચૈકત્વ તથા બીજા અનેક પ્રશ્નનાને કારણે ઉમા થયેલા. મને પથાન' સાહિત્ય જ કરે છે. પરતુ જૈનતત્ત્વજ્ઞાનનું સ્વરૂપ બને શાખાઓમાં કાઈપણ ફેરફાર સિવાય એક જ છે. વૈદિક તેમજ બામતના નાનામોટા અનેક ફાંટા પડયા હતા અને કેટલાંક તા એકબીજાથી _2010_03 તદ્દન વિરાણી મંતવ્ય ધરાવતા હતા. જો ગ્યા સવ કાંટાઓમાં આચારવિષયક મતભેદ ઉપરાંત તત્ત્વચિંતનની ખાખતમાંયે કેટલાક મતગત જોવામાં આવે છે. તો જનમતના તમામ ફાંટા માત્ર આચારબેદ ઉપર જ સર્જાયેલા છે. તેમનામાં તત્વચિત્તનની બાબતમાં કંઈ મૌલિક ભેદ હજી સુધી જોંવામાં આવતા નથી. THE gain__ શ્વેતાંબર મત પ્રમાણે આગમ સાહિત્ય મહાવીર પ્રણિત છે અને ગણધરાએ તેને સૂત્રબદ્ધ કર્યુ છે. જ્યારે દિગંબર મત અનુસારું તે મહાવીર કૃિત એટલે કે તેમનાં મુખેથી ઉચ્ચારાયેલું છે અને હાલ જે ઉપલબ્ધ છે તે મૂળ નથી, પાછળથી લખાયેલુ છે. તેમના મતે મૂળ આગમ સાહિત્ય ઘણું નાશ પામ્યું છે. આમ છતાં તેમના ગ્રંથામાં પ્રાચીન આગમાના ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. જૈન પરંપરાનુસાર ભગવાને આગમેનુ નિરૂપણ કર્યું. અને તેમના ગશુધરાએ તેને સૂત્ર રૂપ આપ્યું : પ્રસ્થ' માસરૂં અહા, મુત્ત ગતિ ગરાનિક 1 सामणस्स हियड्डाए तओ मुत्त' पत्रत्तेई || સૂત્રમાં કરનાર ગયુંધર અહી જણાવે છે કે ” મારુ સ્વતંત્ર કાંઈ કહેતા નથી. મે" ભગવાન પાસેથી આમ સાંભળ્યુ છે અને ભગવાન મૂળ વક્તા છે. એક વ્યક્તિ કોઈની પાસેથી સાંભળેલી વાત જ્યારે ફરીથી કાઈને કહે ત્યારે તેમાં ભાવ એક જ હોવા છતાં શબ્દ, સ્વરૂપ, સ્વર, શૈલી વગેરેમાં ફેરફાર થવાની પૂરેપૂરી શકયતા રહેલી હેાય છે. સૌ પ્રથમ ભગવાન પેાતાના આશય પ્રગટ કરે છે. અને પછી ગણુધરા તે પ્રવચાને પાતપેાતાની શૈલીમાં રજૂ કરે છે એવું પરંપરાનું માનવું છે. પ્રત્યેક અ’ગસૂત્રની વાચના એક કરતાં વધુ છે એવું ન‘દીસૂત્ર અને સમવાયાંગમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. ભગવાનના અગિયાર ગણધરામાંના ઇન્દ્રભૂતિ અને સુધર્માવામી સિવાયના સર્વ ગણુધરા મહાવીરસ્વામીની હયાતીમાં જ નિર્વાણ પામેલા. સુધર્માસ્વામી દીર્ઘાયુષી હતા તેથી ભગવાનનાં પ્રવચનોના પ્રત્યક્ષ લાભ તેમને વરશેય મળ્યા હતા. તેમણે ગા. માકિ ગુથી શ્રીમહાવીરના ઉપદંશ જાળવી રાખ્યા અને તે શિષ્ય – પ્રશિષ્ય પરંપરાને પ્રાપ્ત થયા. આ પરપરાએ આ અમૂલ્ધ વારસાને કડક્ષ્ય રાખીને તેનું જતન કર્યું હતું. શ્વેતાંબર સપ્રદાય માગમાની પીસ્તાળીસની સંખ્યા ગણાવે છે. આ બાગમ સાહિત્યને મુખ્ય બે વિભાગમાં વહેંચી નાંખવામાં આવ્યુ છે. આગમ અગસાહિત્ય ખાર અગ ખાર ઉપાંગ ચાર છ દસ એ મૂળા સૂત્રો પ્રભુ ચૂલિકા 105 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Jäin આગમ સાહિત્યનો સમય ઈ.સ. પૂર્વે પમી શતાબ્દીથી શ્રતને પુસ્તકારૂઢ કરનાર તરીકે મળે છે. આવું મહાપ્રભાવક ઈ.સ.ની પમી સદી સુધીનો ગણાય છે. મહાવીરસ્વામીએ કામ કરનાર વિશે આપણી પાસે ઝાઝી માહિતી નથી એ સ્થાપેલા સંઘ માટેના નીતિનિયમે ઘણું કડક હતાં. એક કમનસીબી છે. આમ દેવર્ધિગણિ દ્વારા શ્રતને ઉદ્ધાર મહાવીરના પ્રચારનું કેન્દ્ર મગધ હતું અને ત્યાં એકધારી થયે આ વિશે ઉલેખ શિલાલેખોમાંથી મળે છે. આ કુદરતી આફતો ચાલી હતી. જ્યારે સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પ્રયત્ન મહારાજા ખારવેલે કલિંગદેશમાં આવેલા ખંડગિરિ શાસન દરમ્યાન મગધમાં બાર વર્ષને ભયંકર દુષ્કાળ પડયો અને ઉદયગિરિ પર શિલાલેખ કાતરાવ્યા છે તે આ પ્રમાણે ત્યારે માનવજીવન દોહ્યલું થઈ પડયું તે વખતે ત્યાં શ્રત- છેઃ મૌર્યકાળમાં વિરિચ્છન્ન થયેલાં અને ૬૪ અધ્યાયવાળી કેવલી ભદ્રબાહુને લાગ્યું કે આ દુકાળમાં તો ખોરાક અંગ સાહિત્યને ૪ ભાગ ફરીથી તૈયાર કરાવ્યો અને પણ પ્રાપ્ત નહીં થાય અને ગૃહસ્થીઓને ભારરૂપ થવાશે કાલિંગી વાચના કહેવામાં આવે છે. એમ વિચારીને તેઓએ વિશાળ શિષ્યસમુદાય સાથે આગમનું મહત્ત્વઃ— જેન પરંપરા પ્રમાણે આગામેની દક્ષિણ ભારત તરફ વિહાર કર્યો. વીર નિર્વાણ પછી ૧૬૦ વર્ષે એટલે આશરે ઈ. સ. પૂર્વે ૩૬૯માં યૂલિભદ્ર થોડાક રચના મહાવીર સ્વામીના ગણધરોએ કરી છે. તેમના ઉપદેશને સૂત્રરૂપમાં બાંધે. સુત્ત ગ્રંથનિત નજર નિકળ” શિષ્યો સાથે મગધમાં જ રહ્યા. તેઓ ચૌદ પૂર્વધરના જ્ઞાતા હતા. આ દ્વાદશાંગને “જજિવિટકક” પણ કહે છે. વૈદિક સાહિત્યમાં “ અંગ” ( વેદાંગ ) શબ્દ સંહિતાઓમાં જે પ્રધાન હતા વીરનિર્વાણ પછી લગભગ ૮૨૭-૮૪૦ વર્ષ પછી (ઈ. સ. તેના અંગભૂત ગ્રંથો માટે વપરાતી સંજ્ઞા છે અર્થાત્ વૈદિક ૩૦૦-૩૧૩ માં) આગમને સુવ્યવસ્થિત સ્વરૂપ આપવા વાડુમયને અર્થ મૌલિક નહી પણ ગૌણ ગ્રંથ સાથે છે. માટે આયંસ્કધિલના સાનિધ્યમાં મથુરામાં એક સંમેલન જ્યારે જેનોમાં અંગ શબ્દને આ અર્થમાં લેખવામાં નથી, જાયું હતું. અહીં જે શ્રતનું સંકલન કરવામાં આવ્યું તે આવતો પણ બાર ગ્રંથોના બનેલા વર્ગનું અિય હોવાથી કાલિક શ્રત કહેવાયું. આગમકૃતના બે વિભાગ પાડવામાં તેને અંગ કહેવામાં આવે છે. તે અંગના રચના૨ શ્રુતપુરુષ આવેલા છે: (૧) અંગબાહ્ય (૨) અંગપ્રવિ8. અંગબાહ્યના માનવામાં આવ્યા છે. અને બાર અંગાને શ્રુતકેવળીના બાર બે ભેદ છે (૧) આવશ્યક (૨) આવશ્યક વ્યતિરિક્ત અને અંગે ગણવામાં આવ્યા છે. આવશ્યકના સામયિક વિ. છ ભેદ છે, તેવા આવશ્યક | ઉપલબ્ધ જૈનાગો વેદ જેટલા પ્રાચીન નથી પણ તેમને વ્યતિરિક્તના પણ કાલિક અને ઉત્કાલિક એમ બે ભેદ છે. બૌદ્ધ પિટ્ટકના સમકાલીન ગ્રંથ ગણવામાં આવ્યા છે. ડો. આ સંમેલન મથુરામાં જાયેલું હોવાથી તેને માથુરીવાચના ચાકેબીના જણાવ્યા પ્રમાણે સમયની દૃષ્ટિએ જેન આગમનો નામ આપવામાં આવ્યું. રચનાકાળ કોઈપણું માનવામાં આવે પરંતુ તેમાં 'ચહિતા આ સમયમાં વલભીમાં પણ નાગાર્જુન નામે એક મૃતધર તથ્યોનો સંબંધ પ્રાચીન પૂર્વપરંપરા સાથે છે. જૈન હતા. તેમણે વલભીમાં એક મેળાવડો ચેા હતો. તેમાં પરંપરાનુસાર ભલે અનેક તીર્થકર થઈ ગયા, પરંતુ તેમના એકઠા થયેલા સાધુઓએ ભુલાઈ ગયેલું શ્રત યાદ કરીને ઉપદેશમાં સામ્ય જરૂર છે. તત્કાલીન પ્રજા છેલ્લા તીર્થ કરના સૂત્રાર્થના સંઘટનાપૂર્વક ઉદ્ધાર કર્યો, અને વલભીવાચના ઉપદેશ, શાસન અને વિચારને વધારે મહત્તવ આપે એ સ્વાનામ આપવામાં આવ્યું અને તેનો નાગાર્જુનીય પાઠ તરીકે ભાવિક છે. છેલ્લા તીર્થકર મહાવીરસ્વામી છે અને તેમને ઉલ્લેખ મળે છે. આ વાચનાઓને ઉલેખ આપણને નદી- ઉપદેશ વધુ પ્રચલિત બન્યા છે. સૂત્ર અને સમવાયાંગસૂત્રમાં જ મળે છે અને આ ઉપરાંત મહાવીર સ્વામીએ જે ઉપદેશ આપ્યો તેને ગણધરોએ જ્યોતિષ કરંટીકામાં પણ મળે છે. તેના રચયિતા આચાર્ય સૂત્રબદ્ધ કર્યો તેથી અર્થોપદેશક અથવા અર્થરૂપ શાસ્ત્રના કર્તા મલયગિરિના મતાનુસાર “ અનુયાગદ્વાર” સૂત્ર માઘુરી- ભગવાન મહાવીર ગણાય છે અને શબ્દરૂપ શાસ્ત્રના કર્તા વાચનાને આધારે લખાયું છે અને જ્યોતિષકરંટીકા વલભી- ગણધરો મનાય છે. મહાવીર સ્વામીએ પોતે જ જણાવ્યું વાચનાના આધારે લખાઈ છે. છે કે મારા અને મારા પૂર્વવતી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના આ ઉપરાંત અન્ય વાચનાઓ પણ થઈ છે. ત્યાર બાદ ઉપદેશમાં કઈ જ ભેદ નથી અને બાહ્યાચારમાં ભેદ હોવા વીર નિર્વાણુના આશરે ૯૮૦ વર્ષ પછી (ઈ. સ. ૪પ૩ છતાં પણ મારો ઉપદેશ એજ પાર્શ્વનાથનો ઉપદેશ છે. ૪૬૬ )માં વલભીમાં આચાર્ય દેવર્ધગણ ક્ષમાશ્રમણના જૈન પરંપરા પિતાના ધર્મશાસ્ત્રને આગમના નામે નેતૃત્વ નીચે એક સંમેલન ભરાયું ત્યારે સમય ઘણે વીતી ઓળખે છે. પ્રાચીન સમયમાં તેને મૃત અથવા સમ્યફત તરીકે ગયો હતો. આ સમયે જેને જેટલું યાદ હતું તે ભેગું કરીને ઓળખવામાં આવતું હતું. આના ઉપરથી શ્રુતકેવલી શબ્દ દેવર્ધિગણિએ અન્ય લિપિબદ્ધ સિદ્ધાંતોની સાથે પુસ્તકમાં ઉતરી આવ્યા છે. સ્થવિરોની ગણનામાં શ્રુત સ્થવિરોને મહત્વનું ઉતાર્યું ત્યારબાદ શ્રુત ભૂલાઈ જવાનો ભય જતો રહ્યો. સ્થાન મળ્યું છે. આચાર્ય ઉમાસ્વાતિએ શ્રતના પર્યાયોને આચાર્ય દેવર્ધિગણિનો ઉલેખ વાચના પ્રવર્તક નહીં પણ સંગ્રહ કર્યો છે. શ્રત આપ્તવચન, આગમ ઉપદેશ, એતિહય, 106 Jain Education Interational 2010_03 ation International 2010_03 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આનાય, પ્રવચન, જિનવચન વિગેરે પાયામાંથી આ આગમ નામે પ્રચલિત છે. સૌ પ્રથમ અનુયેાગદ્વાર સૂત્રમાં લેાકેાત્તર આગમામાં દ્વાદશાંગ ગણિપિટકના સમાવેશ કરવામાં આવેલા હતા. ત્યારબાદ તેના ભેદ પાડવામાં આવ્યા અને મહાવીર સ્વામીના ઉપદેશની સકલના દ્વાદશાંગીમાં કરવામાં આવી તેને ગાણુપિટક નામ આપવામાં આવ્યું, કારણ કે તેમાં હિને માટે તજ્ઞાનના ભંડાર હતા. ગણુધરા સિવાય પ્રત્યેક યુદ્ધ જે ઉપદેશ આપેલે! તે ઉપદેશને તે કૅથી શ્વાને લીધે આગમ સાહિત્યમાં સમાવવામાં કોઈ વિઘ્ન ન હતું. તેથી આગમાની સખ્યામાં અનેકગણા વધારા થઈ ગયા. તે ઉપરૢ સમ્યગ્દષ્ટિવાળા હોવાથી તેના કોઈ વિરોધ થયા નહી. મૂળાચારની ગાથામાં આ વિશે ઉલ્લેખ છે. सुत्तं गणधर कथिदं तहेव पत्तेय बुद्धकथिदं च सुकेवलिणा कथिदं अभिण्णा दसपुव्व कथिदं च ॥ જે દેશપૂર્વી જ્ઞાતા હેાય તેએ જ આગમ ગ્રંથમાં પ્રવેશી શકતા. જ્યારથી પૂ ન રહ્યા ત્યારથી આગમાની સખ્યા વધતી બધ થઈ એમ મનાય છે. આગમાના સમય:- બાગમાના સમય નક્કી કરવા ઘણા મુશ્કેલ છે. તેના સમય નિર્ધારિત કરવા માટે તે ગ્રંથના વિષય, વન, શશી વિગરના તુલનામક અભ્યાસ કરવા આવશ્યક છે. આગમના સમયની બાબતમાં મતભેદ છે. પશ્ચિમના વિદ્વાનો માને છે કે વિષ સિંહએ આગમાને પુસ્તકારૂત કરીને તેને રક્ષણ આપ્યુ, પરતું તેમણે તેની રચના કરી છે તે કહી શકાય નહી" કારણકે આગમ તા પ્રાચીન છે. તેને વ્યવસ્થિત કરવાનું" માન વિધણિના ફાળે જાય છે. ડૉ. ચાકાબીના કથન પ્રમાસે તેઓ માત્ર આગમાના ઉધ્ધારક છે. બાગમાના કેટલાક બોગ વિન્નિ છે પણ મા વિછિન્નતાને લીધે સર્વ આગમાના સમય શૈવિધ આગમાની સખ્યા વધવાની સાથે સાથે તેમનું વર્ગકરણ પણ થતું ગયું. તેથી ગધરાત પ્રચાને અગ સાહિમના સમય નગણી શકાય, તેમાંના કેટલાક ભાગ મૌલિક પણ છે, તેથી સર્વ આગાના કાઈ એક જ સમય નથી. ત્યમાં ગવામાં ભાવ્યા ને બાકીનાને અગમા ચામાં સામાન્ય રીતે વિદ્વાનાએ આગમેાના સમય પાટલીપુત્રની સમાવવામાં બાળ્યા. મહત્વની દૃષ્ટિએ ોવામાં આવે તા વાચનાના સમય માન્યા છે. ઉપલબ્ધ આગમ સાહિત્ય પ્રાચીન જૈન પરંપરાઓની અનુપ્રતિમા, લાકકથાઓ, તત્કાલીન રીતિરવાજો, ધર્મોપદેશની પદ્ધતિઓ, આચાર વિચાર, સયમપાલનની વિધિ વગેરનાં શન થાય છે. વ્યાખ્યા પ્રાપ્તિમાંથી મહાવીર સ્વામીનું તત્ત્વજ્ઞાન તેમની શિષ્યપરંપરા અને તત્કાલીન રાજા મહારાજા અને તિથિ કેાના ઉલ્લેખ મળે છે. કલ્પસૂત્રમાં મહાવીર સ્વામીના જીવન વિશે તેમની વિહારચાત્રા અને જૈન શ્રમણાની સ્થવિરાવલીની માહિતી મળે છે. કનિષ્ક રાજાના સમયના મથુરાના જૈન શિલાલેખામાં તે સ્થવિરાવલીના જુદા જુદા ગણુ અને કુલની શાખાઓના ઉલ્લેખ મળે છે. જ્ઞાતાધમ કથામાં નિમય પ્રવચનની ઉ બાધક અને ભાવપૂર્ણ કથાઓ, ઉપમાઓ અને ાંતાના સંગ્રહ છે. તેમાં મહાવીર સ્વામીની સરલ ઉપદેશ પદ્ધતિના પરિચય થાય છે. જ્યારે આચારાંગા, સુત્રકૃતાંગ, ઉત્તરાધ્યયન અને સર્વકાલંકમાંથી જૈનમુનિઓના કઠોર સચમ પાલનના પરિચય થાય છે. ડો. વિન્ટરતિજે આ પ્રકારના સાહિત્યને પ્રવણુકાવ્ય નામ આપ્યું છે. આવું સાહિત્ય મહાભારત તથા ખુનના ધમ્મપદ અને સુત્તનિયાતમાં પણ મળે છે. રાજપ્રનીય યાભિગમ અને પ્રજ્ઞાપના જેવા સૂત્રામાં વાસ્તુશાસ્ત્ર, સૉંગીત, નાટ્યકલાએ, પ્રાણીવિજ્ઞાન, વનસ્પતિ વિજ્ઞાન વિગેરે _2010_03 THE Jain.___ વિયાના પરિચય મળે છે. છંદસૂત્ર ના આગમ સાહિત્યનુ પ્રાચીનતમ મહાશાસ્ર ગણાય છે. તેમાં નિથ શ્રમણેાનેઆહાર-વિહાર, ગમનાગમન, રાચકિત્સા, વિદ્યામંત્ર, સ્વાધ્યાય, ઉપસગ, દુભિક્ષ મહામારી, તપઉપવાસ પ્રાયધિત વિગેરે વિષયાની વિપુલ માહિતી મળે છે. તેના અધ્યયનથી તત્કાલીન સમાજનું મૅક જીવતચિત્ર ઉપસી આવે છે. ભાષાશાસ્રની રાષ્ટએ પણુ આગમ સાહિત્ય અગત્યનું છે. આ પાટલીપુત્રની વાચના મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણુ પછી આચાય ભદ્રબાહુના સમયમાં થઈ હતી. તેના કાળ ઈ. સ. ના ખીએ સકેા મનાય છે. ૐા. ચાકાણીએ કઇંડા અભ્યાસ કરીને નિશ્ચિત કર્યું" કે કોઈપણ હાલતમાં આગમાના પ્રાચીન ભાળ ઈ. પુ. ચોથીના અંતથી લઈને ઈ. પૂ. ૩ ની શરુઆતથી વધારે પ્રાચીન ગણાતા નથી. આમ આગમાના પ્રાચીન અંશ ઈ. પૂ. ના ગાય છે. વલભીમાં આગમાના લેખનકાળ ઈ. સ. ૪૫૩ મનાય છે. તે સમયે કેટલા બાગમા લિપિબદ્ધ થયા હતા તેની કાઈ જ માહિતી મળતી નથી. પરંતુ તે શ્રુતરૂપે જળવાયેવા અંગસાહિત્યનું અ ંતિમ લેખિત સંકલન મનાય છે. કેટલાક વિદ્યાના આગમાના લેખન કાળને જ રચના કાળ ગણુવાની ભૂલ કરે છે. સમગ્ર ભાગમાને જોતાં અગસાહિત્ય ગણુધર રચિત છેતે તેના સમય ગણધરાના જ સમય હાવા જોઇએ. જયારે અગાધ અન્ય મહાપુરુઞાની રચના છે. તેથી તેમના સમય ગ્રંથના રચના કાળ પરથી નક્કી થઈ શકે છે. અંગ બાહ્યમાં પ્રજ્ઞાપનોસૂત્રના કર્યો આ શ્યામ છે. તેથી તમા સમય વીરાનેણ સંવત ૧૪૫ થી ૩૭૬ વચ્ચેના કોઈ પણ સમય હાવા જોઈ એ એટલે તેના રચના કાળ ઈ. પૂ. ૧૯૨ 107 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ થી ઈ સ. પૂ. ૧૫૧ ની વરચેનો હોઈ શકે. એટલે વાંચનાર માટે તે વખતે સિદ્ધાંત અને આગ વિદ્યમાન હોવા જ જોઈએ. સુર્ય, ચંદ્ર અને જંબુપ્રજ્ઞાતિ એ ત્રણે ગ્રંથે ખૂબ જ પ્રાચીન છે. તેમાં કોઈ શંકા નથી. આ ત્રણે પ્રજ્ઞપ્તિઓને બંને પંથે પવિત્ર આગમ ગ્રંથોનો સ્વીકાર કરે છે. અને ઉલ્લેખ વેતાંબર અને દિગંબર પંથના સાહિત્યમાં આવે છે. પ્રથમ અંગસાહિત્યના બાર અંગાને સૌથી પ્રાચીન અને તેથી એ નિશ્ચિત છે કે દિગંબર અને તાંબર એમ બે પંથ ઉપયોગી ગણવામાં તેઓ એક મત છે. અન્ય બાબતોમાં પડયા તે પહેલાં આ ત્રણે પ્રજ્ઞપ્તિએની રચના થઈ હોવી મતભેદ છે તે આપણે આગળ ઉપર વિચારીશું. એટલું તો જોઈએ. તેમના સમય વિકમ સંવત પૂર્વના હોઈ શકે. સત્ય છે કે સિદ્ધાંતનાં ગ્રંથે એક જ સમયે અસ્તિત્વમાં આવ્યા હોય તેમ નથી. જ્યારે સંઘ વ્યવસ્થિત થયો ત્યારથી છેદસૂત્રોમાંના દશાશ્રુત કંધ, બહઋકર્યો અને વ્યવહારની સાહિત્યિક ખેડાણ શરૂ થયું. આમ વીર નિર્વાણ પછી બહુ રચના ભદ્રબાહુએ કરી હતી. તેમને સમય ઈ. સ. પૂ. ૩૫૭ જ લાંબા સમયે આ બન્યું છે. તેથી આગમના પ્રાચીનતમ ભાગ ની આસપાસનો મનાય છે. તેથી આ સમય છેદસૂત્રોને પણ મહાવીર સ્વામીના પહેલા શિષ્યના સમયનાં હોય અથવા ગણી શકાય. યાકોબી તથા શુબિંગના જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રાચીન વીરનિર્વાણુથી બીજા સૈકામાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયનાં હોય છેદસૂત્રોને સમય ઈ. સ. પૂ. ચેથીના અંતથી ઈ. સ. ત્રીજી અને તે સમયમાં પાટલી પુત્રની વાચના થઈ એમ માનવામાં સદીની સુધીનો ગણે છે. જીતક૯પ ચાય જિનભદ્રની કૃતિ આવે છે. તેમાંના કેટલાંક ઉત્તર કાલીન ભાગે દેવર્ધિગણિના હોવાથી તેનો સમય નકકી છે. મહાનિશીથનું સંશોધન સમયનાં હોઈ શકે. હરિભદ્રસૂરિએ કર્યું છે. મૂલસૂત્રોમાં દશવૈકાલિકની રચના શર્યાભવ સૂરિએ કરી છે, તેમને સમય વીરનિર્વાણુ સંવત દિગંબરના આગમે : ૭૫ થી ૯૦ નો ગણાય છે, એટલે તેમનો સમય ઈ. પૂ. ૪પર દિગંબરોની આગમ વિશેની માન્યતા પ્રમાણે હાલ ઉપથી ૪૨૯ નો છે. લબ્ધ આગમ સાહિત્ય છે એ મૂળ આગમ નથી, પણ પાછળથી રચાયેલા છે અને તેના કર્તા તરીકે તેઓ મહાવીર ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર એક જ લેખકની કૃતિ નથી પણ એ સ્વામી પછીના ગૌતમ, સુધર્મા, જબુસ્વામી અને ભદ્રબાહુને એક સંકલન છે. વિદ્વાને તેને સમય ઈ. ત્રીજી-ચોથી તેઓ સ્વીકારતા નથી. પ્રાચીન પરંપરા પ્રમાણે ઉપલબ્ધ શતાબ્દી માને છે. આવશ્યક સૂત્ર તો અગસાહિત્ય જેટલું જ આગમ સાહિત્યના વિષયો અને ગાથાઓ સમાન હતા. પ્રાચીન છે. તેથી તેનો સમય મહાવીર નિર્વાણુની આસ ભગવતી આરાધના, મૂલાચારના વિષય અને ગાથાઓ પાસને ગણવામાં આવે છે. તેમજ સંથારગ, ભક્તિપરિજ્ઞા, મરણસમાધિ, પિંડનિર્યુક્તિ, નદીસૂત્ર દેવવાચકની કૃતિ છે. તેને સમય પાંચ-છ. આવશ્યકનિયુક્તિ અને બૃહત્ક૯૫ભાષ્ય વિગેરે ગ્રંથ શતાબ્દી મનાય છે. અનુયેાગદ્વાર વિક્રમ સંવત પૂર્વના અક્ષરશઃ સમાન છે. આથી સાબિત થાય છે કે બંને સંપ્રસમયનો ગ્રંથ છે. તેની વ્યાખ્યા આવશ્યકસૂત્રમાં આવે છે. દાયોનો સ્ત્રોત એક જ હતો. પ્રકીર્ણકમાં ચતુઃ શરણું, આતુરપ્રત્યાખ્યાન અને ભક્ત ઈ. સ. પહેલી શતાબ્દીની આસપાસના સમયમાં અચેલવપરિજ્ઞા વીરભદ્રના રચનાઓ છે. એ એક મત છે. તેમના ના પ્રશ્ન પર જૈન પંરપરામાં બે પંથ પડી ગયા અને આગળ સમય ઈ.સ. ૫૧ છે. આમ સમગ્ર વ્યક્તિગત ગ્રંથોનો અભ્યાસ જતાં આગમ સંબધી માન્યતામાં પણ મતભેદ ઊભા થયા. કર્યા પછી જ આપણે તેમને નિશ્ચિત સમય બતાવી શકીએ. મૂળ આગમને તેઓ વિછિન્ન થયેલું ગણે છે, આમ છતાં તેમના ગ્રંથોમાં પ્રાચીન આગમનો ઉલ્લેખ જરૂર મળે છે. આગ વિશે મતભેદો : શ્વેતાંબરીય નંદીસૂત્રમાં આગમોની સંખ્યામાં બાર વિન્ટરનિના જણાવ્યા પ્રમાણે બૌદ્ધ ધર્મ કરતાં જૈન ઉપાંગોનો ઉલ્લેખ નથી તેમ દિગબર ઉપાંગોને આગામોમાં ધમે ત્યાગધર્મ તથા સંઘનિયમન પર વિશેષ ભાર મૂક્યો ગણતા નથી. વેતાંબરો દ્વાદશાંગ આગમને ગણધરકૃત છે. બુદ્ધના મુકાબલામાં મહાવીરે તત્ત્વજ્ઞાનની એક વધુ ગણે છે અને તેની ભાષા અર્ધમાગધી માને છે. જયારે વિકસિત પદ્ધતિ એટલે કે આત્મશ્રદ્ધાનો ઉપદેશ આપ્યા છે. દિગબરો આગમાને ગણધર-રચિત તથા શૌરશેની ભાષામાં ઈ. સ. પહેલા-બીજા સિકાના શિલાલેખ પરથી જણાય છે રચાયેલાં માને છે. બંને પંથ દૃષ્ટિવાદના પાંચ ભેદ્રને સ્વીકારે કે મહાવીર નિર્વાણ પછી અચેલત્વના પ્રશ્ન પર જૈનધર્મના છે, અને જેમાં ચૌદ પૂર્વેનો સમાવેશ થાય છે. દિગંબરે તાંબર અને હિંગબર એવા બે ફાંટા પડી ગયા હતા. આ આગમ સાહિત્યને બે ભાગમાં વહેચી નાંખે છે. (૧) અંગસમયે જેન ધર્મમાં ગણે હતા અને તેમાં આચાર્યોની પરંપરા બાહ્ય (૨) અંગપ્રવિ8. અંગબાના ચૌદ ભેદો છે. હતી એમ અગમામાં જણાવ્યું છે. તે લેખામાં વાચકનું સામાયિક, ચતું વંશતિ-સ્તવ, વંદના, પ્રતિક્રમણ, વનયિક, બિરૂદ પામેલાનો ઉલ્લેખ છે, તે પરથી જણાય છે કે વાચક કૃતિકર્મ, દસ વેકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન ક૯પવ્યવહાર, કપા લુ નિર્વાણ પછીના શિલાલએ દેશ આ 108 Jain Education Intemational 2010_03 Education Interational 2010_03 For Private & Perse Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gåin ક૬૫, મહાક૯૫, પુંડરીક, મહાપુડરીક, નિષિદ્ધિકા. છેદસૂત્રમાં પંચકલ્પને ગણતા નથી. મૂળસૂત્રોનું છેલ્લું જ્યારે અંગપ્રવિર્ષના બાર ગ્રંથ છે. આચારાંગ, સૂત્ર નિયુક્તિમાં ગયું છે. જ્યારે અન્ય ગ્રંથે નીચે પ્રમાણે છે. કૃતાંગ , સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ, જ્ઞાતા ધર્મ ક૯પસૂવ, જિનક૯૫, યતિજનક૯૫, શ્રાધ્યજિનક૯૫, પાક્ષિક, કથાઓ, ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશાંગ, અનુત્તરોપ ક્ષમણુ, વદિg, ઋષિભાષિત ત્રીસ પ્રકીર્ણ ગ્રંથે – ચઉશરણુ, પાતિક દશાંગ, પ્રશ્ન વ્યાકરણ, વિપાક સૂત્ર અને દૃષ્ટિવાદ. આતુર પ્રત્યાખ્યાન, ભક્ત પરીણા, સસ્તારક, તંદૂલ વિચારિક, દષ્ટિવાદના પાંચ ભેદ ગણે છે. પરિકર્મ, સૂત્ર, પ્રથમાનુગ ચંદ્રદયક, દેવેન્દ્રસ્તવ, ગણિવિદ્યા, મહાપ્રત્યાખ્યાન, વીરસ્તવ, પૂર્વગત, ચૂલિકા, તે પરિકર્મના પાંચ ભેદ ગણે છે, અજીવક૯૫, ગરછાચાર, મરણસમાધિ, સિદ્ધપ્રાભૃત તીર્થોદ્ધાર, ચંદ્રપ્રકૃતિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિ, દ્વિપસાગર આરાધના પતાકા, દ્વીપસાગર પ્રાપ્તિ, જ્યોતિષ કરંડક, પ્રજ્ઞપ્તિ, વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ, સૂત્રઅધિકારમાં જીવ તથા અંગવિદ્યા, તિથિ પ્રકીર્ણક, પિંડનિયુક્તિ, સારાવલી, પર્યતારાશિકવાદનો ઉલ્લેખ છે. નિયતિવાદ, વિજ્ઞાનવાદ, શબ્દ- રાધના, જીવવિભક્તિ, કવચ, ચાનિ પ્રાભૂત, અંગચૂલિકા, વાદ, પ્રધાનવાદ, દ્રવ્યવાદ, અને પુરુષવાદનું વર્ણન છે. વંગચૂલિકા, બુદ્ધચતુ શરણ, જંબૂપયન્ના. પ્રથમાનુગમાં પુરાણેનો, ઉપદેશ છે પૂવગત અધિકારમાં બાર નિયુક્તિઓ – આવશ્યક, દસકાલિક, ઉત્તરાઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યનું કથન છે. તેની સંખ્યા ચૌદ છે. ધ્યયન, આચારાંગ, સૂત્રકૃતાંગ, બૃહત્ક૯પ વ્યવહાર, દશાશ્રુત, ચૂલિકાના જલગતા, સ્થલગતા, માયાગતા, રૂપગતા અને કલ્પસૂત્ર, પિંડનિર્યુક્તિ, ઘનિર્યુક્તિ, શંસક્તનિયુક્તિ, આકાશગતા જેવા પાંચ ભેદ છે. અને એક ગ્રંથ તે વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, આમ ૮૪ (ચાર્યાશી) દિગંબરોની માન્યતા પ્રમાણે દષ્ટિવાદન કેટલાક ભાગ આગમ છે. બચે છે. અને તે ષટ્રખંડાગમ નામે મેજૂદ છે. દિગંબરોએ આગમ સાહિત્ય અખંડપણે દ્રવ્ય-કાળ-ક્ષેત્ર અને ભાવના જેન આગમને ચાર વિભાગમાં વહેચી નાંખ્યું છે, પ્રથમાનુ- પરિણામે હાલ ઉપલબ્ધ નથી. માન્ય ૪૫ આગમે છે. ચોગમાં રવિષેણનું પદ્દમપુરાણુ જિનસેનનું હરિવંશપુરાણુ, જેમાં બાર અંગે જેમાં છેલ્લું દષ્ટિવાદ વિછિન્ન થયેલું મનાય જિનસેન (બીજા) અને તેમના શિષ્ય ગુણુભદ્રનું આદિપુરાણ છે. (૧૨) બાર ઉપાંગસૂત્રો, ચાર મૂળસૂત્ર, છ છેદસૂત્ર, અને ઉત્તરપુરાણુ, કરણુનુયાગમાં સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞસ, બે ચૂલિકાસૂત્ર, અને ૧૦ પ્રકીર્ણક ગ્રંથ ગણાય છે. ષખંડાગમ - ધવલા, જયધવાલા, ગેમસાર વગેરેને સમાવેશ થાય છે. (૧) આચારાંગસૂત્ર - આચારાંગમાં બે મુખ્ય વિભાગે છે. શ્રમણ નિર્ચ સ્થાને સુપ્રશસ્ત આચાર, ગેચરી લેવાને દ્રવ્યાનુયોગમાં કુંદકુંદાચાર્યની રચનાઓ જેવી કે પ્રવચન- વિધિ, વિનય, વિનયિક, કાર્યોત્સર્ગી દે, સ્થાન વિહાર-ભૂમિ સાર, પંચાસ્તિકાય, સમયસાર વિગેરે, ઉમાસ્વાતિનું તત્ત્વાર્થ આદિમાં ગમન, સંક્રમણ (એટલે શરીરને શ્રમ દૂર કરવા સૂત્ર અને તેની ટીકાઓ, સમંતભદ્રની આતમીમાંસા અને બીજા સ્થાનમાં ગમન) આહારાદિ પદાર્થોનું માપ, સ્વાધ્યાટીકાઓ છે. ચરણનુયાગમાં વટ્ટકેરનું મૂલાચાર, ત્રિવર્ણાચાર, યાદિમાં નિયોગ ભાષાસમિતિ, ગુપ્તિ, શમ્યા, ઉપધિ, ભક્તઅને સમંતભદ્રના રત્નકરંડ – શ્રાવકાચારને સમાવેશ થાય પાન, ઉદગમ આદિને લગતા દોષની વિશુદ્ધિ, શુદ્ધાશુદ્ધ છે. આ સર્વ દિગંબરોનું આગમ સાહિત્ય ગણાય છે. ગ્રહાણ, વ્રત, નિયમ, તપ અને ઉપધાન, આદિ વિષયને એમ કહેવાય છે કે મહાવીર સ્વામી પછી ૭ પંથે પડી તેમાં સમાવી લેવામાં આવ્યા છે. ગયા હતા. આજે તેમાંના ઘણાં લુપ્ત થઈ ગયા છે અથવા (૨) સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર – સ્વસિદ્ધાંત, પરસિ દ્વાંત, જીવનામશેષ રહયા છે. તેમાં સ્થાનકવાસી પેતાના આગમની અજીવ, જીવાજીવ, લીક, અલાક, લેાકાલીક, પાપ-પુણ્ય, સંખ્યા બત્રીસ ગણાવે છે. અગિયાર અંગે, બાર ઉપાંગો આસવ, સંવર, નિજેરા, બંધ, મેક્ષ આદિ પદાર્થો, ઈતર સાથે સંખ્યા ત્રેવીસ થાય છે. તેમાં ચાવીસ નિશિથ, દર્શનથી મહિત, સંદિગ્ધ અને નવદીક્ષિતની શુદ્ધિ માટે પચીસમું બહક૯૫, છવીસમું વ્યવહાર અને સત્તાવીસ ક્રિયાવાદના મત, અક્રિયાવાદના મત, અજ્ઞાનવાદ, વિનયવાદ, દશાશ્રુતસ્કંધ ઉપરાંત અનુયાગદ્વા૨, નંદીસૂત્ર, દસ વિકાલિક મળીને ૩૬૩ અન્ય દષ્ટિના મતનો પરિક્ષેપ કરીને સ્વસમયઉત્તરાધ્યયન અને આવશ્યક આમ પાંચ ઉમેરાતા સંખ્યા સ્થાપન, વગેરેની ચર્ચા માં કરવામાં આવી છે. આમ બત્રીસની થાય છે. કેટલાંકને મતે (૮૪) ચાર્યાશી આગામે સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રમાં પ્રધાનપણે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનનું આલેખન પણ છે. અગિયાર અંગે, બાર ઉપાંગો પાંચ દ સૂત્રે, ત્રણ છે. એથી આ સૂત્ર દ્રવ્યાનુયોગને લગતું કહેવાય. મૂલસૂત્રો, બે ચૂલિકાઓ, આઠ છૂટક ગ્રંથે, ત્રીસ પ્રકીર્ણક, બાર નિયુક્તિઓ, એક સ્વતંત્ર નિયુક્તિ ( વિરોષાયક (૩) રથાનાંગસૂત્રઃ— દસ અધ્યયને છે. એક સંખ્યાથી ભાષ્ય) આમ ચોર્યાસી આગ ગણે છે. માંડીને દસ સંખ્યા સુધી કમિક વસ્તુઓનું વર્ણન છે, જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, કાળ અને આકાશ આ છ દ્રવ્યાનું આમાં અગિયાર અંગે અને ઉપાંગે સર્વ સ્વીકૃત છે. વર્ણન છે. ૭૮૩ સૂત્ર છે. કૃત સાહિત્યના અંગબાહ્ય અને 109. Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Jain અંગપ્રવિણ ભેદ બતાવ્યા છે. નિર્ગથ અને નિગ્રંથિનીઓના (૬) જ્ઞાતાધૂમકથા – જૈન આગમ સાહિત્યમાં વામયના વસ્ત્ર અને પાત્રોને, ચાતુર્યામ ધર્મના, ત્રણ પ્રકારની દીક્ષાના, પ્રકારની દૃષ્ટિએ ધર્મકથાનુ ચાગ નામને એક આખા ચાર પ્રકારનાં હાથી, ચાર કરો, ચાર પ્રકારની વિકથાઓને, સ્વતંત્ર વિભાગ જ કરવામાં આવેલ છે. અને જ્ઞાતાધર્મ પાંચ મહાવ્રત, પાંચ રાજચિહ્નો, પાંચ પ્રકારની આજીવિકા, કથા નામના આ આગમને એ વિભાગના નિદેશક તરીકે તથા વર્ષાઋતુમાં વિહાર આદિને નિષેધ બતાવ્યો છે. વાસુ- ગણવામાં આવે છે. હાલમાં ૧૯ અધ્યયનો જ ઉપલબ્ધ છે. પૂજ્ય સ્વામિ, મેલીનાથ અને અરિષ્ટનેમિ, પાર્શ્વ તથા આ ગ્રંથમાં રાજપુરુષોનાં નામે, નગરો, ઉદ્યાન, ચ, ભગવાન મહાવીરની પ્રવજ્યાનો ઉલ્લેખ છે. દૃષ્ટિવાદના દસ વનખંડો, સમવસરણે, ધર્માચાર્યો, ધમકથાઓ, ઈહલૌકિક, નામે બતાવ્યા છે. અને દશ આશ્ચર્યોમાં ભગવાન મહાવીરના પારલૌકિક, ઋધિવિશેષ, ભેગપરિત્યાગો પ્રવજયાઓ, ગર્ભ હરણની બીના અને સ્ત્રી ભવે તીર્થંકર થયાનો ઉલ્લેખ છે. શ્રત પરિગ્રહો, તપ, ઉપધાન, પર્યા, સંલેખન, ભક્ત પ્રત્યા (૪) સમવાયાંગ સૂત્ર - આ સૂત્રમાં એક સંખ્યાથી ખ્યાને, પાદપપગમ, દેવલોકગમને, સુકુલમાં પત્યવતાર, શરુ કરીને કરોડોની સંખ્યા સુધીની વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે. બોધિલાભ અને અંત ક્રિયાઓ વિશે માહિતી આપવામાં આવી છે. બાર અંગ ચૌદ પૂર્વાના વિષયવર્ણન, અઢાર પ્રકારની લિપિ, નંદિસૂત્રને, ઉલ્લેખ છે. અભયદેવસૂરિએ આના પર ટીકા (૭) ઉપાસકદસાઓ સૂત્ર :- આ ગ્રંથમાં અધ્યયન લખી છે. “ આમ, જીવ, અજીવ,ત્રણ ગુપ્ત ચાર કષાય પાંચ દસ છે. અને ભગવાન મહાવીરના દસ ઉપાસકાના આચારનું મહાવ્રત, છ ઇવનિકાય, સાત સમુદ્યાત, આઠ મદ, નવતત્ત્વ વર્ણન છે. અભયદેવસૂરિએ આની પર ટીકા લખી છે. આનંદ દસ પ્રકારના શ્રમણ ધર્મ, અગિયાર ગણધરો, બાર ભિક્ષ ઉપાસક, કામદેવ ઉપાસક, ચુલણી પિતાગૃહપતિ, સુરાદેવ પ્રતિમા, તેર ક્રિયાથાને, સત્તર પ્રકારનો અસંયમ, આ ગૃહપતિ, ચુલશતક, કુંડકાલિક, શ્રમણોપાસક, સદાલપુત્ર ઉપરાંત ભગવાન મહાવીર નેમિનાથ પાર્શ્વનાથ મલિનાથ અને કુંભારની, મહાશતક ગૃહપતિ, નંદિનીપિતા અને સાલિ હપિતાની કથાઓના વર્ણન છે. વર્ણનમાં વિવિધતા વાસુપૂજ્ય સિવાયના તીર્થકરોની દીક્ષાનો ઉલ્લેખ છે, ખૂબજ ઓછી છે. આમ આ ગ્રંથમાં ઉપાસકોના સંક્ષિપ્ત ગોશાલકના આજીવિક સંપ્રદાયના ઉલ્લેખ મળે છે. જીવનની માહિતિ છે. (૫) વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ – (ભગવતીસૂત્ર) - આ સૂત્રમાં | (૮) અંતગડદસાઓ – જેમના કર્મોનો ક્ષય થયો છે જીવાદિ પદાર્થોની વ્યાખ્યાઓનું પ્રરુપણ કરવામાં આવ્યું તેને અંતકૃત કહેવાય છે. જેમના કર્મોનો ક્ષય થયા છે તેવા હોવાથી તેને વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞતિ નામ આપવામાં આવ્યું છે. કેવલીઓના કથન કહેતો આ ગ્રંથ આઠ વર્ગમાં રચાયેલો મહાવીરના જીવનને લગતી કેટલીક વિગતો મળે છે. ગૌતમ છે. પ્રથમ વર્ગમાં ગૌતમ કેવલીની કઠોર તપશ્ચર્યાનું વર્ણન ગણધર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જૈન સિદ્ધાંત વિશે જે છે. બીજા વર્ગમાં આઠ અધ્યયન છે. ત્રીજા વર્ગમાં અણીયસ પ્રશ્નો પૂછે છે તેના વિસ્તારપૂર્વક ઉત્તર આપે છે, અન્ય ગૃહપતિની વાત આવે છે. જેણે શત્રુંજય પર્વત પર જઈને મતવાદીઓ સાથેના ભગવાન મહાવીરના વાદવિવાદનું પણ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યાનો ઉલલેખ છે. ચોથા-પાંચમાં વર્ગમાં આમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ભગવાન મહાવીરે આપેલા દસ – દસ અધ્યયન છે. ભગવાન અરિષ્ઠ નેમિનો ઉલ્લેખ આ ઉત્તરે દ્રવ્યગુણ, ક્ષેત્ર, કાલ - પર્યવ પ્રદેશ અને આવે છે. છઠા વર્ગમાં સેળ અધ્યયન છે. અભયદેવ સૂરિની પરિણામના અનુગમ, નિક્ષેપણુ તથા પ્રમાણ છે. આ ગ્રંથનું ટીકા મળે છે. આઠમાં છેલ્લા વર્ગમાં અનેક વ્રત, ઉપવાસ, જેમાં વિશેષ મહત્ત્વ છે. વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞાપ્તની વ્યુત્પત્તિ, તપના પ્રકારોને ઉલેખ છે. સ્વ. પંડિત બેચરદાસ દોશી આ રીતે કરે છે. ભવ – વિવિધ (૯) અનુત્તરીપુપાતિક સૂત્ર – અનુત્તર વિમાનમાં બા – અવધિ થા – કથન પ્રજ્ઞપ્તિ - પ્રરૂપણ.” ઉત્પન્ન થનાર વિશાળ ૩૩ પુરુષના આખ્યાન છે. જેનધર્મ આ ઉપરાંત મહાવીરના પ્રથમ શિષ્ય ગેમશાલક જે ગ્રંથમાં અનુત્તરવિમાન નામના સ્વર્ગનું વર્ણન કરવામાં અંતિમ સમયે ભગવાનને પ્રતિસ્પર્ધી તરીકેના ઉલેખ આવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં મૂળ દસ અધ્યયન હતા. ત્રણ મળે છે, તથા તેનો આજીવિક સંપ્રદાયને પણ ઉ૯લેખ છે. વર્ગ માં વહેંચાયેલો છે, જાલિકુમાર, દીર્ધસેન સુનક્ષત્ર, ધન્ય, તથા તેનો ચાજીવિક સંપ્રદાયને પણ ઉલ્લેખ છે સેળ ઋષિદાસ, પલક, રામપુત્ર, ચંદ્રકુમાર, પોઠીપુત્ર, પેઢાલકુમાર જનપદો, વિષયવર્ણનમાં કુમબદધતા નથી. કેટલાંક અંત- પાટિલકુમાર, અને વહુલકુમારના આખ્યાને છે. આ શય લાંબા તો કેટલાંક સંક્ષિપ્ત છે. અભયદેવસૂરિની ટીકા છે. સૂત્ર સંક્ષિપ્ત છે. આ ગ્રંથના પદેની સંખ્યામાં મતભેદ્ર છે. અભયદેવના મતાનુસાર છત્રીસ હજાર પ્રશ્નો અને બે લાખ અડ્ડયાશી હજાર પદો (૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણ દશ – વિદ્યા સંબંધી વ્યાકરણનું છે જ્યારે સમવાયાંગ અને નહીસૂત્ર પ્રમાણે ચાર્યાશી હજા૨ વિવેચન, પ્રતિપાદન એ અર્થ થાય છે. તેમાં દસ અધ્યયન પ્રશ્નો અને એક લાખ ચુમ્માલીશ હજાર પદે છે. અવધૂણી છે. આસ્રવ અને સંવરનું વર્ણન મળે છે. મૂળસૂત્ર નાશ ની રચના થઈ છે. બ્રાહ્મી લિપિને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા પામ્યું હોય તેમ જણાય છે. નદિસૂત્રના ઉલ્લેખ પ્રમાણેનો છે. અર્ધમાગધી ભાષાનો ઉલેખ છે. વિષય કેઈ જે દેખાતો નથી મળતો નથી. અભયદેવે ટીકા જેના - અનુગમ, નિક્ષેપણ તાર્યા પ્રદેશ અને બેચરદાસ પર આકરા પ્રાપ્તિના 110 Jain Education Interational 2010_03 ucation International 2018_03 For Priva Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain_ અને વર્તમાન રકમ સાત શકિ લખી છે. અહિંસા વ્રતની પાંચ ભાવનાઓને ઉલેખ છે- (૨) રાજપ્રશ્નીય :- રાયપલેણીય ગ્રંથમાં પ્રથમ સૂર્યાભદેવ વ્રતની પાંચ ભાવનાઓ, બ્રહ્મચર્યના પ્રતિપાદન માટે બત્રીસ ભગવાન મહાવીરને વંદવા જાય છે. ત્યારબાદ પાર્શ્વનાથના પ્રકારની ઉપમાઓ બતાવીને પાંચ ભાવનાઓને ઉલ્લેખ છે. ગણધર શ્રી કેશીને શ્રાવસ્તી નગરીમાં પ્રદેશીરાજ સાથે (૧૧) વિપાકસૂત્ર - આ સૂત્રમાં પાપ અને પુણ્યના ફળનું સંવાદ છે. સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ આ રસપ્રદ ગ્રંથ છે, એમ નિર્દેશન હોવાથી તેનું નામ વિવાક સુત્ર રાખવામાં આવ્યું વિન્ટરનિજ કહે છે. આના પર મલયગિરિની ટીકા છે. છે. આ ગ્રંથમાં જકપાયતન મંદિરનો ઉલેખ આવે છે. (૩) જીવાભિગમ :- જેમાં જીવનું અભિગમ-જ્ઞાન છે શ્રતસ્કંધમાં અને દરેકમાં દસ દસ અધ્યયનોમાં વહેંચાયેલું તેનું નામ જીવાભિગમ, આ ગ્રંથમાં જીવ, અજીવ, જંબુછે. મૃગાપુત્ર, ઉજિત અભગ્નસેન, શકટ, બુહસ્પતિદત્ત, દ્વિપનું ક્ષેત્ર, પર્વત વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. આ ગ્રંથની નદિષેણ, ઉખરદત્ત સેરિયદત્ત, દેવદત્તા, અંજૂદેવી તથા ગણના ઉત્કાલિક કૃત સાહિત્યમાં કરવામાં આવી છે. ભગવાન સુબાહુ અને ભદ્રનંદિ વિગેરે પર ટૂંકા અધ્યયને છે. મહાવીર અને ગૌતમ ગણધરની વચ્ચેના જીવ-અજીવના (૧૨) દષ્ટિવાદ–છેલ્લું બારમું અંગ હાલ ઉપલબ્ધ પ્રભેદોના પ્રશ્નન-ઉત્તરનું વર્ણન છે. મલયગિરિની ટીકા છે. નથી તેમાં વિભિન્ન દષ્ટિઓની પ્રરૂષણ હોવાથી તેને દૃષ્ટિવાદ આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ અને દેવસૂરિએ આના પર લઘુવૃત્તિઓ કહેવામાં આવે છે. વિશેષ નિશીથ ચૂર્ણિમાં જણાવ્યા પ્રમાણે લખી છે. નવા પ્રકરણમાં વહેચાયેલું છે. આ ગ્રંથમાં દ્રવ્યાનુયેગ, ચરણનુયેગ, ધર્માનુગ, અને (૪) પ્રજ્ઞાપના :- આના કર્તા વાચકવંશીય આર્યશ્યામાગણિતાનુયોગના વિષયો હોવાથી છેદસૂત્રની જેમ તેને ઉભય ચાર્ય છે. ૩૬ પદમાં વિભક્ત છે. અંગસાહિત્યમાં જે સ્થાન શ્રુત કહેવામાં આવ્યું છે. દષ્ટિવાદના વિષય વસ્તુને પાંચ ભગવતીસૂત્રનું છે તેવું સ્થાન પ્રજ્ઞાપના ગ્રંથનું ઉપાંગ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવી છે. (૧) પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વ સાહિત્યમાં છે. આ ગ્રંથમાં જીવ, અજીવ, આસવ, બંધ, અનુગ અને ચૂલિકા, ઉપર્યુક્ત જણાવેલાં ૧૨ અંગેની સંવર, નિર્જ૨ા અને મેક્ષનું વર્ણન છે. જેમાં જીવાજીવ વિષયસામગ્રી વર્તમાનકાળે પૂર્ણ સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ નથી. પદાર્થોની પ્રજ્ઞાપના અર્થાત્ સુવ્યવસ્થિત જાણકારી છે તેનું દકિટવાદને પ્રથમ ભાગ પરિકર્મ સાત પ્રકાર છે. (૧)સિદ્ધ નામ પ્રજ્ઞાપના છે. વેશ્યા, સમાધિ અને લોકસ્વરૂપની સમજણ શ્રેણિક પરિકર્મ, મનુષ્ય શ્રેણિક, પુષ્ટ શ્રેણિક, અવગ્રહ આપી છે. શ્રેણિક, ઉપસંપાદન શ્રેણિક, વિપજજહ શ્રેણિક, વ્યુતાગ્રુતશ્રેણિક, સૂત્ર વિભાગના ૮૮ ભેદ છે. પૂર્વે-૧૪ પ્રકારના છે–(૧) (૫) સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ - આ ગ્રંથમાં સૂર્યાદિ જ્યોતિષચક્રનું ઉત્પાદ, અગ્રાયણી, વીય પ્રવાદ, અસ્તિનાસ્તિ, જ્ઞાનપ્રવાદ, વર્ણન છે, ભદ્રબાહુએ આના પર નિર્યુક્તિ રચી છે. આમાં સત્યપ્રવાદ, આત્મપ્રવાદ, સમયપ્રવાદ, પ્રત્યાખ્યાનવાદ, ૨૦ પ્રાકૃત છે (૧) મંડલગતિ સંખ્યા, સૂર્યનો તિર્યક, વિદ્યાનુપ્રવાદ, અવધૂય, પ્રાણુવાદ, ક્રિયાવિશાલ અને પરિભ્રમ, પ્રાકાશ્ય ક્ષેત્રપરિમાણ, પ્રકાશસંરથાન, વેશ્યા લેકબિન્દુસાર. આ ૧૪ પૂર્વેનો વિસ્તૃત વિષય સમવાયાંગની પ્રતિઘાત, એજ : સંસ્થિતિ, સૂર્યાવાર, ઉદયસંસ્થિતિ, પરૂષી ટીકામાં છે. અનુગ બે પ્રકારના બતાવ્યા છે. (૧) મૂલ છાયા પ્રમાણુ યોગસ્વરૂપ, સંવત્સરાના આદિ અને અંત, પ્રથમાનુગ (૨) ચંડિકાનુગ. સૂત્રવિભાગમાં અન્ય સંવત્સરના ભેદ, ચંદ્રની વૃદ્ધિ-અપવૃદ્ધિ, જયેસના પ્રમાણુ તીર્થિકોના મતમતાંતરનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. ચૂલિકાની શીઘ્રગતિ નિર્ણય જાન્સના લક્ષણ વન અને ઉપપાત, સંખ્યા બત્રીશ બતાવી છે. દૃષ્ટિવાદને જે વિષય પરકર્મ, ચંદ્રસૂર્યાદિની ઉંચાઈ, તેમનું પરિમાણ અને ચંદ્રાદિને સૂત્ર, પૂર્વ અને અનુગમાં નથી બતાવ્યા તે બધાને અનુભાવ આદિ વિષયેની વિસ્તૃત ચર્ચા છે. આ ગ્રંથ સમાવેશ ચૂલિકામાં કર્યો છે. બૃહત્કલ્પનિયંતિના જણાવ્યા ખગોળશાસ્ત્રના અભ્યાસીને ઉત્તમ પ્રેરણુ આપે તે છે. પ્રમાણે, અભિમાન, ચંચલ સ્વભાવવાળી, અને મંદબુદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓને માટે દૃષ્ટિવાદના અધ્યયન નિષેધ કરવામાં (૬) જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞતિઃ – આમાં જંબુદ્વીપનું વિસ્તારથી આવ્યો છે. વર્ણન છે. ભૂગોળ વિષયક ગ્રંથ છે. આના પર શાંતિચંદ્રની ટીકા મળે છે. આમાં ભારત વર્ષના વર્ણનમાં રાજા ભરતની ઉપાંગ સાહિત્ય ઘણી કથાઓ આવે છે. ગ્રંથ બે ભાગમાં છે. પૂર્વાર્ધમાં ચાર આ સાહિત્યમાં બાર ગ્રંથે છે. (૧) પપાતિકસૂત્ર અને ઉત્તરાર્ધમાં ત્રણ વક્ષસ્કાર છે. ઉપપાત એટલે જન્મ. દેવ કે નરકલેકમાં જન્મ અથવા સિદ્ધ પ્રથમ વક્ષસ્કારમાં ભરતક્ષેત્રનું વર્ણન છે, બીજામાં ગમન અને તેના અધિકારવાળા આ ગ્રંથ છે. જને, તાપસે, અવસર્પિણી અને ઉત્સર્પિણી કાળના છ ભેદ બતાવ્યા છે. શ્રમણા, પરિવ્રાજક આદિના સ્વરૂપે તેમાં દર્શાવ્યાં છે. ત્રીજામાં ભરતરાજાના દિગ્વિજયન: વર્ણન છે. પાંચમાં અંખડ પરિવ્રાજકને અધિકાર આવે છે. શ્રમણે, આજીવિકે, વક્ષસ્કારમાં તીર્થકરેના જન્મસવનું વર્ણન છે. નિહ, આદિ બતાવી કેવલી સમુદ્દઘાત અને સિદ્ધ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. (૭) ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ - ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિનો વિષય સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના Jain Education Interational 2010_03 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Join વિષયને મળતો આવે છે. ૨૦ પ્રાભતેમાં ચંદ્રના પરિભ્રમણનું વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની રચના કરી છે, જિનદાસગણિમહત્તરે વર્ણન છે. આમ ચંદ્રજ્યોતિષને લગતો ગ્રંથ છે. વિન્ટર ચૂર્ણ લખી છે, આચાર્ય હરિભદ્રની શિષ્યહિતા નામની નિજના મત પ્રમાણે આ પ્રજ્ઞપ્તિથી વૈજ્ઞાનિકગ્રંથ છે. ટકા છે. મલયગિરિની પણ ટીકા છે. હરિભદ્રસૂરિએ પિતાની આનો પર મલયગિરિની ટીકા મળે છે. સ્થાનાંગસૂત્રમાં ટીકામાં છ પ્રકરણેનું પાંત્રીસ અધ્યયનમાં વર્ણન કર્યું છે. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ, જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિ અને દ્વીપસાગર જેમાં સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત કથાઓ મળે છે. તિલકોચાયે પ્રજ્ઞપ્તિની ગણના અંગબાહ્યશ્રતમાં કરવામાં આવી છે. લઘુવૃત્તિ લખી છે. પ્રથમ આવશ્યક સામાયિકમાં મન, વચન (૮) કપિકા - આનું બીજુ નામ નિરયાવલિ પણ છે. અને કાયા વડે સર્વ કામને ત્યાગ કરી સમભાવથી સામા યિક વ્રત લઈ એક આસને ૪૮ મિનિટ સુધી સ્વાધ્યાય કરવું. નિરય એટલે નરકોનિની આવલિ કરનાર ગ્રંથ તે નિરયાવલિ. આ ગ્રંથમાં મગધના રાજા શ્રેણિકનું મૃત્યુ તેના પુત્ર કોણિકથી બીજા આવશ્યકમાં ગ્રેવીસ તીર્થકરોના સ્તવનો આવે છે. ત્રીજામાં વદન અને સ્તુતિ કરવામાં આવી છે, પ્રતિક્રમણ કરતાં થયેલી વાતનો ઉલ્લેખ છેજે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ છે. નિરયાવલિ ગ્રંથમાં દસ અધ્યયને છે. શ્રેણિકના દસ પુત્રો સર્વ જીવોને મન, વચન અને કાયિક રીતે ક્ષમા કરવાની તથા માગવાની હોય છે. કાર્યોત્સર્ગાવસ્થામાં સર્વ વિકૃત્તિઓથી મન કાલિકમાર આદિ તેમના પિતામહ વૈશાલિના રાજા ચેટક અને શરીરને હટાવી એક જ ધ્યાનમાં સ્થિત કરવાનું, છઠ્ઠીમાં સાથે યુદ્ધમાં લડતાં મરાયા અને નરકમાં જઈ મેક્ષ પામશે અશન, પાન, ખાવું, અને સ્વાદને ત્યાગ કરવાનું કહેલું છે. તેવી હકીકત છે. (૯) પુષ્પિકા – દસ અધ્યયનમાં વહેચાયેલો છે. પુષ્પક (૨) દસવૈકાલિક સૂત્રઃ – આના રચયિતા આચાર્ય વિમાનમાં બેસી દેવદેવીઓ ભગવાન મહાવીરને વંદન કરવા શસ્ય ભવસૂરિ છે. શિર્ષક પ્રમાણે દસ અધ્યાપને છે. વિકાઆવે છે, અને તેમના પૂર્વભવ વિશે મહાવીર ગૌતમને લિકનો અર્થ કાલથી નિવૃત્ત-વિકાલે અધ્યયન થઈ શકે તે સમજાવે છે. ચંદ્ર અને સૂર્યની પૂર્વકરણી, મહાશુકદેવને દસ વૈકાલિક. આચાર્ય શäભવસૂરિએ પોતાના પુત્ર મનક પૂર્વભવ, સેમલબ્રાહ્મણ, બહાપુરીયા દેવીના પૂર્વભવ-સુભદ્રા માટે પૂર્વમાંથી લઈને રચ્યું હતું. પ્રથમ ગાથામાં જ ધમે સાવી, પૂર્ણભદ્ર દેવને ભવ, માણિભદ્ર, દત્તદેવ, બલનામ અંજામુવિ અહિંસા સંગમા તે. અહિંસા સંયમ અને તપ દેવ, શિવદેવ, અને અનાદિતદેવના પૂર્વભવનું વર્ણન આવે એ ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ ધર્મ છે. ઉત્તમાતમ છે. આચાર્ય ભદ્રછે. ભગવતીસૂત્ર જેમ આમાં પણ બ્રાહ્મણ શાસ્ત્રોનો ઉલેખ છે. બાહુએ આની પર નિયુક્તિ રચી છે. આ ગ્રંથમાં આવતાં ઉદાહરણે જેવા જ બૌદ્ધ ધર્મના ધમ્મપદમાં ઉલેખો (૧૦) પુષ્પચૂલિકા-આ દસ અધ્યયનોનો ગ્રંથ છે. પુપિકા આવે છે. આ ગ્રંથનું અધ્યયન સંધ્યા સમયે કરવામાં પ્રમાણે શ્રી હરિ વગેરે દસ દેવીઓની પૂવકરણીનું વર્ણન આવતું હતું. આ ગ્રંથ પર અને ગસાયસિંહ અને જિનદાસગણિ છે. શ્રીને પૂર્વભવ ભૂતા નામની સ્ત્રી હતો તેને પાર્શ્વભગવાને મહત્તરે ચૂણિ લખી છે. અને આચાર્ય હારિભદ્રસૂરિએ ટીકા નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શ્રદ્ધા કરાવી હતી. રચી છે. આ ઉપરાંત તિલકાચાર્યની, સુમતિસૂરિની અને વૃષ્ણુિદશા :- ૧૨ અધ્યયનોમાં આ ગ્રંથ રચાય છે. વિનયહંસની વૃત્તિઓ ઉપલબ્ધ છે. વૃષ્ણિવંશના બલભદ્રના ૧૨ પુત્રો ભગવાન નેમિનાથ પાસે વોટર શૂબ્રિગે આ ગ્રંથનો ભૂમિકા સાથે તથા પ્રો. દીક્ષા લઈ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મેશે જશે તેનું વર્ણન છે. લાયમને મૂલસૂત્ર અને નિર્યુક્તિને જર્મન ભાષામાં અનુવાદ મૂલસૂત્રો કર્યો છે. પિશલના મતાનુસાર ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ આ ગ્રંથ મૂલસૂત્રો ચાર પ્રકારનાં છે. આવશ્યક, દસ વૈકાલિક, અતિ મહત્ત્વને માન્ય છે. ઉત્તરાધ્યયન, પિંડનિર્યુક્તિ કે એઘિનિયુક્તિ. મૂલસૂત્રને અર્થ (૩) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર :-આ ગ્રંથના ૩૬ અધ્યયનમાં પ્રમાણે જોઈ એ સર્વ નવદિક્ષિત સાધુઓને મૂળમાં એટલે કે ભગવાન મહાવીરના અંતિમ ઉપદેશ લખવામાં આવ્યા છે. સૌથી પ્રથમ પઠન કરવાનું સૂત્ર, બીજાના મતે મૂળસૂત્ર ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ નિર્વાણુના સમયે સેળ પહોરની એટલે જેના પર નિયુક્તિઓ રચાઈ હોય તેને મૂળસૂત્ર દેશના આપી તેમાં પંચાવન અધ્યયને પુણ્યરૂપ વિપાકના કહેવામાં આવે છે, વેબરના મતે ઉત્તરાધ્યયન, આવશ્યક, અને પંચાવન અધ્યયને પાપરૂપ વિપાકના કહ્યા છે. ત્યાર દશવૈકાલિક અને પિંડનિયુક્તિ એ સૂત્રોનો ક્રમ છે. પછી અપૃષ્ટ એવા ઉત્તરાધ્યયનનાં ૩૬ અધ્યયને પ્રકાશ્યાં - (૧) આવશ્યક સૂત્ર:- આવશ્યક સૂત્ર અંગ આગમ છે. તેથી તેનું બીજું નામ અપૃષ્ટ વ્યાકરણ પણ કહેવાય છે. જેટલું પ્રાચીન છે. આ ગ્રંથમાં જૈન સાધુઓ માટે પ્રતિદિન વિન્ટર નિજ આ ગ્રંથને શ્રમણ-કાવ્યનું નામ આપી વૈદિક આવશ્યક ક્રિયા સંબંધી કરવાના પાઠ છે, તેના છ પ્રકાર સાહિત્ય મહાભારત, બૌદ્ધના ધમપદ અને સુત્તનિપાતની છે. ૧ સામયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વંદનકા, પ્રતિક્રમણ, કાયે- સાથે તુલના કરી છે. જાલ શાપેટિયરે અંગ્રેજી ભાષામાં સ અને પ્રત્યાખ્યાન. આ સૂત્ર પર આચાર્ય ભદ્રબાહુની પ્રરતાવના સાથે મૂલ પાઠનું સંશોધન કર્યું છે. આના પર નિયુક્તિ અને ભાષ્ય છે, ક્ષમાશ્રમણ જિનભદ્રગણિએ વ્યાખ્યા સાહિત્ય ઘણું બધું લખાયું છે. જેમાં આચાર્ય 112 Jain Education Intemational 2010_03 ation International 2010_03 Fori Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain= (૧) કરનારસવામાં ન કરી કમ ભદ્રબાહુની નિયુક્તિ, જિનદાસગણી મહત્તરની ચૂણ, ક૯૫, ક્રિયા અને સામાન્ય નિયમમાર્ગોનું પ્રતિપાદન કર્યું વાદિવેતાલ શાંતીસૂરિની શિષ્યહિતા નામની પ્રાકત ટીકા, છે. તેની સાથે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ ઉત્સર્ગ અપવાદી નેમિચંદ્રસૂરિએ સુખધા નામની ટીકા, આ ઉપરાંત માર્ગોનું પણ સમયાનુસાર નિરૂપણ કર્યું છે. લક્ષમીવલ્લભ, જયકીર્તિ, કમલસંયમ, ભાવવિજય, વિનય સામાન્ય રીતે આ છેદસૂત્ર અપવાદ માર્ગના સૂત્રો હસ, હર્ષલ આદિ વિદ્વાનોની ટીકાઓ લખાઈ છે. ગણાય છે. આમાં વિશેષતઃ સાધુઓના આચા૨નું પ્રતિપાદન હર્મન યાકોવીએ સેક્રેડ બુકસ ઓફ ધ ઈસ્ટના ૪૫ માં છે. છતાં ક્યાંક ક્યાંક શ્રાવકના આચાર સંબંધી પણ ચર્ચા ભાગમાં અંગ્રેજી અનુવાદ સાથે પ્રસિદ્ધ કરેલું છે.' છે. જેવાં કે અગિયાર પ્રતિમાઓ (વ્રત), ગુરુની તેત્રીસ (૪) પિંડ નિયુક્તિ : પ્રકારની આશાતના ટાળવી. કેાઈ આચાર્ય પદવીદાનને પિંડ એટલે આહાર-તે સંબંધી વર્ણન છે. આ ગ્રંથમાં ચોગ્ય ન હોય તો તે પદવી છોડાવવી અને આલોચના પિંડનિરૂપણ, ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન , એષણાદાનું કરવી વગેરે આચારોનું નિરૂપણ છે. વિન્ટરનિજ કહે છે કે વર્ણન કરતી ૬૭૧ ગાથાઓ આઠ અધિકારમાં રચાયેલી છે. આ છેદમાં ખરી ઉપગી વાત ત્રીજાથી પાંચમાં છેદ આના રચયિતા આચાર્ય ભદ્રબાહુ છે. ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન, સૂત્રોમાં જ છે. જે ઘણું પ્રાચીન છે. ટૂંકમાં આ આખો એષણ, સયાજના, પ્રમાણુ, અંગીર, ધૂમ અને કારણે ગ્રંથ ટૂંકમાં સાધુસંધને નિયમન ગ્રંથ છે. આને મળતો પિંડના ૯ ભેદ બતાવ્યા છે. ઉદ્દગમના ૧૬ પ્રકાર, ઉત્પાદનના આવતે બૌદ્ધગ્રંથ વિનયપિટક છે. છેદસૂત્રોમાંનું બહટૂંકપ ૧૬ ભેદ, એષણુના દસ ભેદ, સ્વાદને માટે ગૌચરીમાં પ્રાપ્ત સૂત્ર એ પ્રાચીન ક૯પસૂત્ર છે. સંક્ષિપ્ત શૈલીમાં લખાયેલાં છે. વસ્તુઓને મેળવી ખાવી તે સંજના દોષ છે, આહારના (૧) નિશીથસૂત્ર :પ્રમાણને (માપ) ધ્યાનમાં લઈને ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહીં તે પ્રમાણુદેષ છે. આગમાં સારી રીતે પકવેલા - ખલન કરનાર સાધુઓને પ્રાયશ્ચિત રૂપે કરવાની ક્રિયાઓ ભેજનમાં આસક્તિ રાખવી તે અંગારદેષ છે. ભેજનની વિશે નિશીથસૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે. એકવાર અજાણ્ય પણ નિંદા કરવી તે ધૂમ દોષ અને સંયમ, ધ્યાન ને લક્ષમાં અકૃત્ય થયું હોય તો આલેચના કરી શુદ્ધ થવું, ફરી તે લીધા વિના ભેજન કરવું તે કારણદોષ માનવામાં અકૃત્ય ન થાય તેની તકેદારી રાખવી આમ ધર્મોનિયમોને આવ્યા છે. ખજાનો છે. ૨૦ ઉદ્દેશકમાં રચાયેલું છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં ૬૦ બાલ છે. બીજામાં ૬૦, ૮૦, ૧૦૦, ૮૦, ૭૭, ૯૧, અથવા-ઘનિર્યુક્તિ :– ૧૭, ૨૮, ૪૭, ૯૨, ૩૦, ૬૦, ૪૫, ૧૫૪, ૫૦, ૧૫૧, એઇ એટલે સામાન્ય કે સાધારણ આવે અથવા ૬૪, ૩૬ એમ ક્રમિક બેલ છે. જ્યારે વીસમા ઉદેશકમાં નિયુક્તિમાં કરવામાં આવ્યા છે. આના રચયિતા ભદ્રબાહુ આલેચનાપૂર્વકના પ્રાયશ્ચિત - માસિક, લઘુમાસિક છે. આને આવશ્યક-નયુક્તિનો અંશ મનાય છે. સાધુઓનાં ચતુર્માસિક, આદિ પ્રાયશ્ચિતની વિધિનું વર્ણન છે. સામાન્ય આચારવિચારનું વર્ણન ૮૧૧ ગાથાઓમાં કરેલું (૨) બહતુક૬૫ સૂત્ર – છે. દ્રોણચાયે આના પર ચૂણી જેમ પ્રાકૃત પ્રધાન ટીકા રચી છે. મલયગિરિની વૃત્તિ અને અવચૂરિ પણ મળે છે. છ ઉદ્દેશકમાં સાધુસાડવીઓના આચારવિચારનું વર્ણન ઘનિયુક્તિમાં પ્રતિલેખન, પિંડદ્વાર, ઉપધિનિરૂપણ, છે વિન્ટર નિજનાના મત પ્રમાણે બહુ પ્રાચીન ભાષાનું અનાયતનવર્જન, પ્રતિષેણુદ્વાર, આલોચનાદ્વાર અને છેદસૂત્ર છે. અમુક અપરાધ માટે અમુક પ્રાયશ્ચિત કરવું તે વિશુદ્ધિદ્વાર એમ ચરણ કરણનું વર્ણન છે. આ ગ્રંથમાં બતાવ્યું છે. આ પ્રાચીનતમ આચારસૂત્રોનું મહાશાસ્ત્ર છે. ટીકાકારોએ બીજા આગમની જેમ આમાં છેદસૂત્રો— પણુ ઘણુ ફેરફાર કર્યા છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં ૫૧ સૂત્રો છે, તેમાં સાધુસાધ્વીઓના આહાર, વિહા૨, ગમનાગમનની છેદસૂત્રોની સંખ્યા છ છે. (૧) નિશીથ, બૃહત્ક૯૫, ક્ષેત્રમર્યાદા નક્કી કરેલ છે. તે સિવાય આગળનાં ક્ષેત્રમાં વ્યવહાર, દશા શ્રુતસ્કંધ, પંચક૯૫, અને મહાનિશીથ. આ વિહાર નિષેધ ગણાવ્યો છે. ઉપાશ્રયની જગ્યા પણ સ્વચ્છ ગ્રંથમાં નિશીથ, પંચક૯૫, અને મહાનિશીથ ગણધરચિત અને અહિંસાયુક્ત હોવી જોઈએ. પાંચ પ્રકારનાં વસ્ત્ર અને છે. જ્યારે બૃહત્ક૯પ, અને દશાશ્રુતસ્કંધના રચયિતા ભદ્ર- રજોહરણનું કથન છે. આ ઉપરાંત સાધુસાધ્વીએાએ એક બાહુ સ્વામી છે. તેમાં પંચક૯પ નામનું છેદસૂત્ર વિછિન્ન બીજાના સ્થાને (ઉપાશ્રયમાં) આવવા જવાની મર્યાદાને થયેલું છે. તેના પર સંઘદાસગણિએ ભાષ્ય રચ્યું છે. તે ઉલલેખ કર્યો છે. પ્રાયશ્ચિત અને આચારવિધિને ઉલ્લેખ આજે ઉપલબ્ધ છે. આ છેદસૂત્રો પર નિર્યુક્તિ, ભાખ્યો, છે. આહાર લેવો – વાપરવો વિગેરેના નિયમો બતાવ્યા છે. બહભાષ્ય, ચૂર્ણ, અવચૂરિ અને ટિપ્પણ સાહિત્ય લખાયું છેલા ઉદ્દેશકમાં સાધુસાધ્વીઓને છ પ્રકારનાં દુર્વચને છે. તેને વિષય સાધુસાવીઓના આચાર, ગેચરી, ભિક્ષા, બલવાનો નિષેધ કર્યો છે. 113. 2010_03 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ={ain (૩) વ્યવહાર આ ગ્રંથના દસ ઉદ્દેશકમાં આચારથી પતિત થયેલા મુનિએએ કરવી પડતી આલેાચના અને તે આલેાચના સાંભળનાર અને કરનાર મુનિએ કેવા હોવા જોઈએ તે દેવા ભાવથી કરવા જોઈએ તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યુ છે. તેમના વિહાર વધુ વ્યા છે. કાને ગણિ, મુનિ, આચાય, ઉપાચાયની પાછી આપવી તે બતાવ્યુ છે. ગોચરી માટેનાં નિતિનિયમાનું વર્ણન છે. વ્યવહારસૂત્રને દ્વાદશાંગનું નવનીત કહેવામાં આવ્યું છે. સ્વાધ્યાય કરવાના, ગાચરી આપનાર ગૃહસ્થ સાથે કેવી રીતે વર્તવું, કેમ આજ્ઞા લેવી, કેવુ' અને કેટલું ભોજન લેવુ', કયારે બાન કર્યુ, આગમાનુ" અધ્યયન કરવુ તે કયારે કરવુ. વિગેરેનું વર્ઝન છે, ખામ સાધુસાક્ષીઓના વ્યવહારોનુ વર્ણન હોવાથી તે વ્યવહારસૂત્ર નામ થયા છે. આના કર્તા કેવલી ભદ્રબાહુ છે જેમણે નિર્યુક્તિ લખી છે; ભાષ્ય પશુ મળી આવે છે પણ નામોલ્લેખ નથી. મળતા મલગિરિએ બાષ્પ પર વિવરણ લખ્યું છે. અવસૂરિ પણ લખાઈ છે. (૪) દશાશ્રુત સ્કંધ : દસાશ્રુતસ્કંધ દસ અધ્યયનામાં ભદ્રબાહુએ રચીને તેના પર નિયુક્તિ લેખી છે. ચતુિ પણ લખાઈ છે. પ્રજ્ઞાર્થ' પાપચન્દ્રે આના પર વૃત્તિ લખી છે. પુરુષ પાતાની પ્રકૃતિથી પ્રતિકૂળ આચરણુ કર તા અસમાધિનું કારણ થાય છે. તે પ્રમાણે મુનિ પાતાના સચમથી પ્રતિકૂળ ાચરણ કરે તેા સયમમાં સમાધિ મેળવે છે. તેથી અસમાધિના ૨૦ સ્થાના દર્શાવ્યાં છે સખત પ્રહાર થાય તો અશક્તિ આવે છે તેમ સાધુને ચારિત્રમાં અશક્તિ લાવનાર ૨૧ સખળ દોષ, ગુરુની ત્રેત્રીસ આશાતના, ચાની મા સંપદા તેના સદ, શિલ્પ માર્ટની. ચાર પ્રકારની વિનય પ્રવૃત્તિ અને તેના પ્રને, ચિત્તસમાધિનાં દસ સ્થાન, શ્રાવકની અગિયાર પ્રતિમાએ, ભિક્ષુપ્રતિમા, વીરપ્રભુના હવન, જન્મ, સુરણું, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન, ને મેાક્ષ કયારે પામ્યા તે સંબધીનુ પ ષણા કલ્પ, માહનીય ક་ખન વિશેનું વિવરણ અને તેના ત્રીસ સ્થાન, ના નિદાના તેમાં બતાવ્યા છે. 114 (૫) પંચકલ્પ સૂત્ર : આ છેદસૂત્ર હાલ મૂળ સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ નથી. આના પર સંધદાસગણિએ ભાષ્ય રચ્યું છે. ચૂણી પણ લખાઈ છે જે ઉપલબ્ધ નથી. પંચકલ્પ ભાગ્યે તે બહુતકપ ભાષ્યના અશ માનવામાં આવે છે. મલયગિરિ અને ક્ષેમકિર્તિસૂરિએ આના ઉલ્લેખ કર્યા છે. (૬) મહાનિશીથ સૂત્રઃ— મહાનિશીય સુત્રને સમય પ્રવચનના પરમસાર પણ કહેવામાં આવ્યું છે. આ સૂત્ર મૂળ ન પામ્યુ હતુ. તેના _2010_03 ઉધ્ધારક આચાય હરિભદ્રસૂરિ છે. આ ગ્રંથમાં તંત્ર સબધી તથા જૈનાગમાના અતિરિક્ત અન્ય ધાના ઉલ્લેખ છે. છ અધ્યયના આવેલાં છે. પ્રથમમાં ૧૮ પાપસ્થાનકા, કર્મોનાં વિપાક ફળતુ. વિવેચન, ત્રીજા ચેાથામાં કુશીલ સાધુએના સસનો નિષેધ કર્યા છે. નવકારમંત્ર અને ઉપધાન, ચા, અને અનુક‘પાના અધિકારેનું વિવેચન છે. પાંચમા અધ્યયનમાં ગુરુશિષ્યના સંબંધને વર્ણવી ગચ્છનું વર્ણન છે. આના પ્રકરણના આધારે ‘ ગચ્છાચાર ' નામનું પ્રકીણું ક ગ્રંથ રચવામાં આવ્યું છે. છઠ્ઠા અયનમાં પ્રાયશ્ચિતના નુસ અને આલેાચનાના ચાર પ્રકારાનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત કમલપ્રભા આદિની કથાએ, તાંત્રિક કથના તથા અન્ય ચથાના ઉલ્લેખ છે. વિન્ટર નિજના મતે આગમ પછીના આ ગ્રંથ હેાય તેવું જણાય છે. " દસ પ્રકીક આ પ્રકીર ચચા ા છે. તે રચના પદ્ધતિમાં વેદનાં પરિશિષ્ટાને મળતાં આવે છે. તે પાત્ર છે. ભગવાન મહાવીરના સમયમાં પ્રકીક ગ્રંથાની રચના ૧૪૦૦૦ બતાવી છે તેમાંથી આજે દસ ઉપલબ્ધ છે. (૧) ચતુશરયું, આતુર પ્રત્યાખ્યાન, મહાપ્રત્યાખ્યાન, ભક્તપરિજ્ઞા, તલવૈચારિક, સસ્તારક, ગછાચાર, ગવિદ્યા, દેવેન્દ્રસ્તવ, મરણુસમાધિ. } (૧) ચતુઃશરણુ :—આનુ' બીજું નામ ‘ કુશલાનુબંધિ’ પણ છે. ૬૩ ગાથાઓમાં હિત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધૂમ -એ ચારનુ ́ શરણુ લેવાનુ કહ્યુ છે. આના કર્તા વીરભદ્ર મનાય છે. આના પર ભુવનતુંગની વૃત્તિ અને ગુણરત્નની અવચર છે. ચારનું શરણ લેવાથી દુષ્કૃતની નિંદા અને સંસ્કૃતની અનુમાના થાય છે તેનું વન છે. (ર) આતુર પ્રત્યાખ્યાનઃ~૭૦ ગાથાઓમાં ખાલમરણ, બાશપત્તિ મરણુ, અને પતિમણુ કાનાં થાય છે તેનુ વર્ણન છે. આના કર્તા વીરભદ્ર છે ભુવનતુંગની વૃત્તિ અને ગુપ્પુર-નની અસ્થિર મળે છે. આ ઉપરાંત પંડિત માતુરાગાવસ્થામાં શેનાં શેનાં પ્રત્યાખ્યાન લેવા, શું શ વેાસરાવવુ', ( ત્યજવુ') કેવી કેવી ભાવના ભાવવી, સ જીવાને ખમાવવા અને ઉત્તમ મરણ કેવી રીતે થાય છે તે બનાવ્યા છે. (૩) મહા પ્રત્યાખ્યાન —મેાટાં પ્રત્યાખ્યાને તે ૧૪૨ ગાથાઓને અનુષ્ટુપ છંદમાં રચવામાં આવ્યા છે. જે પાપ થયા હાય, તેને યાદ કરી, તેને ત્યાગ કરવા, ભાવ શલ્ય કાી નાંખ્યુ, પાંāત મરણ થાય તેવી ખામચિત જાત કરી સવ અસત્ પ્રવૃત્તિ ને ત્યજવી, દુઃખમય સૌંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય ઉભા કરવા વિગેરે પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી સિદ્ધિ મળે છે. તેનુ વર્ણન છે. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (૪) ભક્તપરીક્ષા ; -- વીરભદ્રરચિત ૧૭૨ ગાથાઓમાં અભ્યુત મરણથી આરાધ ના થાય છે. તે મરણુ ભક્તપરિક્ષા,ઇંગની અને પાદપાપગમન એમ ત્રણ પ્રકારનું વણવ્યુ છે. ભક્ત પરીક્ષા પ્રમાણે મરણુ સવિચાર અને અવિચાર એમ બે પ્રકારનુ છે. સસારની નિર્ગુણુતા ઓળખી. પશ્ચાત્તાપ પૂર્વક સવ દોષ ત્યજી આવાચના મ સંસારમાં ઘણું ભેાગવ્યુ... વગેરેના વિચાર કરી ભક્ત પરીક્ષામચ્છુની અનશનનવિધ અને ભાવના ભાગવાનું કહ્યું છે. મનેને માંકડા સાથે સરખાવ્યું છે. અહી. સ્ત્રીજાતિને ભુજગીની, અવિશ્વાસની ભૂમિ, શાકની નહી, પાપની શક્યા, કપટની કુટી ફોશ કરનારી, અને ખની ખાણુ એવી ઉપમા આપી છે. (૫) ત’ઝુલવૈચારિક આ ગ્રંથમાં પ૮૬ ગાયામામાં શના કાળ, ચાનિનું, વરૂપ, ગર્ભવતીીઓના ખાવાપીવાની તથા માતા-પિતાના અંગાનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત જોડકા વન તદ્રુન્ધગણુના, વિગેરેનું વિવેશન માયાએ આ ઉપરાંત ગદ્યમાં પણ છે. જીવની દસ અવસ્થાએનું વર્ણન છે. સ્ત્રીની ઉપમાઓમાં પ્રકૃતિની વિષમ, પ્રિય વચન ખેલનારી, બળના વિનાશ, કરનારી, વરી સ્વભાવવાળી, શ્યામ પુરૂષને કામુક બનાવનારી તરીકે ઉલ્લેખ કર્યા છે. વિયાવુંમાની વૃત્તિ મળે છે. એકસેવના આયુષ્યવાળા પુરુષ પ્રતિદિન તંદુલ-ભાત ખાય તેની સંખ્યાના વિચારના ઉપલક્ષણથી આ સૂત્રનુ' નામ તહુલ વૈચારિક રાખવામાં આવ્યુ હોય તેમ લાગે છે. (૬) સ’તારક ઃ : ૧૨૩ ગાથાઓમાં મરણ થયાં પહેલાં સંથારા કરવામાં આવે છે તેના માહાત્મ્યનું વર્ણન છે. એક જ સ્થળે એક આસન પર મૃત્યુ સુધી અનશન લેવામાં આવે છે તેનુ વર્ણન છે. ગુણરત્નની વરિ મળે છે. જેમ મણિગામાં ચૈત્ય મણુિ સુગધિત પદાર્થોમાં ગેાશીષ ચન્દન અને રત્નમાં વા શ્રેષ્ઠ છે તેવી રીતે સ`સ્તારકને સર્વ શ્રેષ્ઠ ગણવામાં આવે છે. (૭) ગચ્છાચાર :-- સારા કચ્છનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. સારો સારા ગચ્છ આચાય થી બને છે. તેમાં આચાર્યના લક્ષણેા, શિષ્યની દશા, ગચ્છના લાડા બતાવી શિષ્યે સારા કચ્છમાં ગુરુની આજ્ઞાપૂર્વક નિવાસ કરવાનું જણાવ્યું છે. ૧૩૭ ગાથાઓ અનુષ્ટુપ છંદમાં અને આર્યા છંદમાં છે. આના પર આનંદવમન્નસૂરિના શિષ્ય વિજયાંવમાની રીકા મળે છે. આચાર ભ્રષ્ટ કરવાવાળો અને ઉન્માદ સ્થિત આચાય માર્ગને નાશ કરનારા ગવામાં આવ્યા છે. આમાં ત્રણ અધિકાર છે. આ ગ્રંથમાં સાધુને બાલિકા, વૃદ્ધા, નાતિન, દુહિતા અને _2010_03 (૮) ગણવિદ્યા – : આ THE જૈનના સ્પર્ધાના નિર્બધ કર્યા છે. માના પૂરની ટીકામાં વરાહમિહિરને ભદ્રબાહુના ભાઈ તરીકેના ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરાંત ચંદ્રસૂરપ્રજ્ઞપ્તિ વગેરેના અભ્યાસ કરીને વરાહમહિરે વારાહીસહિતાની રચના કર્યાનો ઉલ્લેખ મળે છે. lin_ નૈતિયને થ છે. તેમાં દિવસ, રાત્રિ, તિષ્ઠિ, નક્ષત્ર, કરણ, ગ્રહદિવસ, મુહૂર્ત, શકુન લગ્ન અને નિમિત્તનાં ખલને દરંકનુ' ૮૨ ગાથામાં વર્ણન કરેલુ છે. હેારા શબ્દના ઉલ્લેખ અહીં મળે છે. (૯) દેવેન્દ્રસ્તવ : ૨૦૭ ગાથાઓમાં દેવેન્દ્ર ભગવાન મહાવીરની સ્તુતિ કરે છે તે ૩૨ પ્રકારના ગ્રંથાનું સ્વરૂપ તેના પેટાવેભાગા, ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્રાદિન નામ, સ્થિતિ, ભવન, પરિગ્રહ વગેરેનું કથના કથન કરવામાં આવ્યું છે. વીરભદ્ર રચયિતા માનવામાં આવે છે. (૧૦) મરસમાધિ - : ૬૬૩ ગાથાઓ છે. સમાધિથી મરણુ કેમ થાય છે તેનું વિધિપૂવ કનું વર્ણન છે. શિષ્યના મરણના પ્રશ્નના જવામરૂપે આરાધના, આરાધક, આલાચના, સ`લેખના, ક્ષામણા, કાલ, ઉત્સર્ગ, અવકાશ, સારક, નિસર્ગ, વૈરાગ્ય, માા, યાર્નાવશેષ, તૈશ્યા, સમ્યકત્વ, અને પાદગમન વિગેરે ચૌદ દ્વારાનું વિવેચન છે. અત્તમાં ખાર ભાવનાઓનુ વર્ણન છે. આ દસ પ્રકીક ઉપરાંત બીજા પ્રકીણકાની રચના થઈ છે. તેમાં ઋષિભાષિત, નીચાગાર, અજીવકલ્પ, સિદ્ધ પાહુડ, આરાધના પતાકા, દ્વીપસાગર પ્રજ્ઞપ્તિ, ચૈાતિષકડક, અંગવિદ્યા, યાનિાભૂત વિગેરે છે. (ર) ચૂલિકાએ (૧) નરી (૨) અનુયાગ દ્વાર-મિત્રની ગણના અનુયાગદ્વાર સાથે કરવામાં આવે છે. નીસૂત્રમાં ૬૦ પદ્યાત્મક ગાથાઓ અને ૫૬ સૂત્ર છે. શરૂઆતની ગાથામાં મહાવીર, સંધ અને શ્રમણેાની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. સાનના પાંચ ભેદુ વર્ણવ્યા છે. દ્વાદયાંગ પિક બધાના ઉલ્લેખ આડી મળે છે. નદીસૂત્રમાં વ્રતના બે ભાગ પડવામાં આવ્યા છે. (૧) ગમિકશ્રુત (૨) આગમિકશ્રુત, ગમિકશ્રુતમાં દિત્પાદ અને આગમિકમાં કાલિકશ્રુતના સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે. અતસાર્થિવના બે ભેદ પાડયા છે. અગબાને અને અ’ગપ્રવિષ્ટ, ટીકાકારના મતે પ્રવિષ્ટાની રચના ગણુધરીએ અને અંગમાાની રચના વિએ કરેલી છે. અંગબાહ્યના પશુ બે ભેદ આવશ્યક અને આવશ્યકતિરિક્ત પાડવામાં આવ્યા છે. આના પણ પ્રભેદ પાડયા છે. ૭૨ કલા અને સાંગાપાંગ ચાર વેદોના કોખ મળે છે. આના મ 115 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE - Jain 116 રચિયતામાં મતભેદ છે. કેટલાકને મને થવાચક છે. કેટલાકને મતે દેવવિધ ગણિ ક્ષમાશ્રમણ છે. કેટલાંક બંનેને એક જ માને છે. પરન્તુ દેવા અને દૈવધિષ્ણુના ગચ્છ જુદા જુદા હતા આ ગ્રંથ પર જીનદાસગણુની ચૂણી, ભદ્રબાહુની અને મલયિગિરની ટીકાઓ ઉપલબ્ધ છે. આ ઉપરાંત આ ક્ષેત્રમાં વિરાવલિમાં ભદ્રબાહુ, સ્થૂલભદ્ર, મહાગિરિ, આ શ્યામ, આ સમુદ્ર આ મશુ, આનાગહરિત, દેલાચાય નાગાર્જુન, ભૂતઢિ વિગેરના ઉલ્લેખ મળે છે. આ ઉપરાંત કાયિક ા અને ઉકાલિક થત નેભેદ પ્રભેદ્ય બતાવ્યા છે. (૨) અનુયાગદ્વાર આ ગ્રંથ આરક્ષિત સૂરિષ્કૃત માનવામાં આવે છે ભાષા અને વિષય શ્વેતા આ ગ્રંથ અર્વાચીન લાગે છે. આના પર અનદાસગણિમહ વની પૃથ્વી, હરિભદ્ર અભથવના શિષ્ય મલધારી મચન્દ્રની ટીકાઓ મળે છે. આની શૈલી પ્રશ્નોત્તરી છે. આામાં પ્રમાણુ - પચાપમ, સાગરાપમ, સખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનતના પકારી નથનું સ્વરૂપ બતાવ્યુ છે. નામના દસ પ્રકાર, કાવ્યરસના પ્રકાર, મિથ્યાશાસ્ત્ર સ્વરોના નામ સ્થાન, તેન વાળુ, શામ, મૂળના વિગેરેનું વર્ષોંન મળે છે. આગમલાપ, પ્રકૃતિ અને વિકારનું પ્રતિપાદન કરતા થાકરણ સંબધી ઉદારતા છે. આ ઉપરાંત આમાં આવશ્યક કારકધના નિક્ષેપા, ઉપક્રમાધિકાર, અનુપૃથ્વીર પ્રમાણહાર અધિકાર, નિશ્ચેપ અધિકાર અનુગમ અધિકાર અને નય ને અધિકાર છે. આમાં મહાભારત, રામાયણુ કૌટિશ્ય, ચાઢકમુખ વિ.ના ફ્લેખ મળે છે. શ્રી કકિલા સિ. મ 邂 જૈન શાસ્ત્ર ભંડારો જૈન વાવો ખાસ ભંડારોમાં સાચવીને રાખવાની પ્રથા હતી તેને લઇને હજારો પાથર્યા જળવાઇ રહ્યા છે. દેરાસરોના ભોયરામાં મુખત્વે ગ્રંથો મૂકી રાખવાની પ્રથા હતી અને હર્ષે છે. આ રીતે મુસ્લીમ આક્રમણખોરોથી આપણા ગ્રંથો બચાવી શકાયા છે. આજે આ રીતે ૨ લાખથી પણ વધારે જૈન હસ્તપ્રતો ભારતમાં વિવિધ ભંડારોમાં પડેલી છે. જેસલમેર, પાટણ, ખંભાત, લીંમડી, અમદાવાદના ભંડારો વિશેષ જાણીતા છે. પાટણ, ખંભાત અને જેસલમેરમાં ના પત્ર પરની અનેક હસ્તપ્રતો વિદ્યમાન છે. જેસલમેરમાં કુલ ૧૦ જૈન જ્ઞાન ભંડારો છે. કિલ્લામાં શ્રી સંભવનાથજી ના મંદિરના ભોંયરામાં આવેલો શ્રી જિનભદસૂરિ જ્ઞાન ભંડાર, વેગડગચ્છીય જ્ઞાન ભંડાર, પંચનો જ્ઞાન ભંડાર, _2010_03 આચાર્ય ગચ્છના ઉપાશ્રયનો જ્ઞાન ભંડાર થાણકશાહનો શાન ભંડાર, ડુંગર યુનિનો જ્ઞાન ભંડાર, લોકાગચ્છનો જ્ઞાન ભંડાર, તપાગચ્છનો જ્ઞાન ભંડાર. જેસલમેરમાં અમુક હસ્તપ્રતો પાટણથી પણ આવેલ છે. પાટણમાં મહારાજ કુમારપાળના અવસાન બાદ આવેલો રાજા અજયપાળ જૈન તેથી હતો. અજયપાળના ડરથી ત્યાંની અમુલ્ય હસ્તપ્રતો છાનામાના જેસલમેર ખસેડવામાં આવી હતી. હવે વિક્રમ સવંત ૨૦૦૬ માં ફરી પાછી પાટણ લઇ જવામાં આવી છે. પાટણમાં હેમચંદાચાર્યના સમય દરમ્યાન જૈન સાહિત્યમાં અભૂતપૂર્વ પ્રગતિ થઇ. ન્યાય, વ્યાકરણ, યોગ, કાવ્યશાસ્ત્ર, કથાનુયોગ તથા જૈન - સિધ્ધાંત વિષક અનેક ગ્રોનું નિરૂપણ થયું હતું. પાટણનો જ્ઞાન ભંડાર વિશાલ છે. અમદાવાદના જ્ઞાન ભંડારોમાં મોગલકાળથી માંડીને ગઇસદી સુધીના અલભ્ય ગ્રંથો છે. હવે તો આ જ્ઞાનભંડારોની હસ્તપ્રતો ને સારી રીતે સાચવીને રાખવામાં આવેલ છે. દરેક હસ્તપ્રત પર કાગળ મૂકીને તેનો ક્રમાંક તથા નોંધ આપવામાં આવે છે. વસ્ત્રમાં બાંધીને રખાયેલી પ્રતો એલ્યુમીનીય મની નાની પેટીમાં રખાય છે. ચિપત્ર પણ સારી રીતે તૈયાર થયાં છે. કેટલીક અમૂલ્ય હસ્તપ્રતોની માઇક્રોફીલ્મ પણ લેવામાં આવેલી છે. કેટલાંક ગ્રંથોની નકલ અને પ્રસકોપી પણ કરવાનુ કામ ચાલુ જ છે. અત્યારે દિલ્હીમાં પણ આત્મવલ્લભ સ્મારક ભવનમાં વિશાળ જ્ઞાન ભંડારનું આવેજન છે. પરદેશમાં બર્લીન (જર્મન) માં તથા લંડન, ઓકસફર્ડમાં જૈન હસ્તપ્રતોનો નોંધપાત્ર સંગ્રહ છે. આ સિવાય રીસ, વિએના, વોશિંગટન તથા ન્યુયોર્કમાં પણ જૈન હસ્તપ્રતો સંગ્રહાયેલી છે. પરદેશમાં જે હસ્તપ્રતો રખાયેલ છે તેના કેટલોગ બહાર પડેલાં છે. પરંતુ કેટલાક કેટલોગ નો સો વર્ષથી વધારે ના છે. કેટલોગ બહાર પડયાં પછી હસ્તપ્રતો અન્ય સ્થળે ખસેડવામાં આવી છે. તથા અમૂક નવા કેટલોગ પણ બહાર પાડવામાં આવ્યાં છે. આ રીતે જોતાં પરદેશની હસ્તપ્રતોમાં થોડો થોડો ગૂંચવાડો જરૂર છે. પરંતુ એકંદરે લંડન અને ખાસ કરીને બ્રિટીશ મ્યુઝીયમની લાયઝેરીઓની હસ્તપ્રતો વધારે વ્યવસ્થિન સ્વરૂપમાં છે. આ હસ્તપ્રતોના સંશોધનમાં ઊંડો રસ લઈને નવા કેટલોગ બહાર પાડવાની પૂરી આવશ્યકતા છે. દીગંબર હસ્તપ્રતો મુખ્યત્વે દક્ષિણ-ભારતમાં વધારે પ્રમાણમાં ઉપલબ્ધ છે. દિક્ષણ ભારતનાં મઠોમાં જ્ઞાન ભંડાર પણ છે ત્યાં વિશાળ સંગ્રહ છે. આ હસ્તપ્રતોની ભાષા મુખ્યત્વે કન્નડ છે. જૈન પ્રાચીન સાહિત્ય આપણો અમુલ્ય વારસો છે. તેમાં આપેલું જ્ઞાન માત્ર જૈનોનેજ ઉપયોગી છે તેવું નથી પરંતુ સહુ કોઇને ઉપયોગી થઇ શકે છે. સર્વ ધર્મના વિજ્ઞાનોએ આ બાબતમાં રસ કેળવીને જૈન સાહિતાના નવનીતનો સદુપયોગ કરવો ઘટે. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain જૈન સામયિકો (પત્ર-પત્રિકાઓ) (સૌજન્ય - શ્રી ગુણવંતશાહ ના લેખ અને અન્ય પુસ્તકોમાંથી) છે જેમાં સૌથી વધુ મુંબઇથી ૫૮, અમદાવાદથી ૨૬, જૈન પત્રકારિતાનો ઇતિહાસ લગભગ ૧૨૫ વર્ષ પ્રાચીન ગણી ભાવનગરથી ૯, રાજ કોટથી જ, પાલીતાણા - વઢવાણથી ૩-૩, શકાય. આ યુગ એટલે જૈન સમાજના વિવિધ ધાર્મિક - ડીસા-સુરેન્દ્ર નગર - સોનગઢથી ૨-૨, અને કપડવંજ, કલકતા, રાજનીતિક - સામાજિક આક્રમણોથી નામશેષ બનેલ સમય અને છાણી, ખંભાત, ગાંધીધામ, જામનગર, પૂના, લીંબડી, ભાંભર, યતિ-ભટ્ટારકો દ્વારા પુન: ઉધારનો ઉષાકાળ ગણી શકાય. સન વડોદરા, સૂરત, હિંમતનગરથી ૧-૧ પ્રકટ થયા છે. હાલ ૧૮૫૯ માં અમદાવાદથી “જૈન દીપક' નામનું માસિક પ્રકટ ૧૨૬માંથી ૫૮ પત્રો પ્રકટ થાય છે જેમાં ૨ સાપ્તાહિક, ૮ થયું. અને આ પત્ર-બીજની પ્રેરણા માં પ્રકટ થયેલ સામયિકોની પાક્ષિક, ૪૭ માસિક અને ૧ વાર્ષિક છે. સંખ્યા ભારતવર્ષમા, ૧૯૮૨ સુધી બધા સમદ્રાયોના મળી ભરતભરના પ્રકાશિત જૈનપત્રોમાં સર્વપ્રથમ પત્ર લગભગ ૬૦૦ સુધી પહોચી. તે તેની ઉત્તરોતર પ્રગતિની વિકાસ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રકટ થયેલ તે ગૌરવ ગુજરાતી ભાષાને મળે. યાત્રા કહી શકાય. જેની ઉપલબ્ધ માહિતી આ પ્રમાણે છે. જૈનપત્રોએ સાધુ અને શ્રાવકો બન્ને માટે ખૂબજ ઉપકારી કાર્યો અંગ્રેજી ૧૧, ઉર્દુ ૭ (પાકિસ્તાન ની રચના પછી લગભગ બંદ) કર્યા છે. જેમાં સાધુના આચાર-વિચાર, શ્રાવકોના કર્તવ્યો, કન્નડ-૫, ગુજરાતી ૧૨૬, તામીલ ૬, બંગાળી ૩, મરાઠી ૨૪, જૈનધર્મ-સંસ્કૃતિનો પ્રચાર-પ્રસાર, ધાર્મિક ક્રિયા અનુષ્કાન, શાત્ર સંસ્કૃત ૧, અને હિન્દીમાં ૨૭૯ જેટલા પત્રો પ્રકટ થયા છે. ચર્ચા અને સામાજિક સુધારણાના અનેક કાર્યો કર્યા છે. શિક્ષિત પત્રોના પ્રકાશન સ્થળ અંગેની માહિતી મુજબ - આસામમાંથી ૧, વર્ગમાં ધર્મપ્રચારનું મહત્ત્વ પૂર્ણ કાર્ય કર્યું છે. ધાર્મિક અને લૌકિક આંધમાંથી જ, ઉ. પ્રથી ૮૬, કર્નાટકથી ૫, ગુજરાતમાં ૬૮, કેળવણી, સમાજિક દૂષણોથી મુકિત વગેરે સુધારક કાર્યો માં ખૂબ તામિલનાડુ ૭, દિલહીમાંથી ૫૦, નાગાલેન્ડમાંથી ૧, ફાળો આપ્યો છે. સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં રાષ્ટ્રભકિત ને પંજાબ-હરિયાણાથી ૭, પ. બંગાળમાંથી ૨૫, બિહારમાંથી ૬, ધર્મભકિતનો અંગ બનાવી ઉત્તમ સેવા કરી છે. ‘જૈન એકતા” ના મધ્યપ્રદેશમાંથી ૩૫, મહારાષ્ટ્રમાંથી ૮૦ અને રાજસ્થાનમાંથી ૮૫ પ્રયાસો આ પત્ર દ્વારા સતત થતા રહયા છે. અને જે-તે ભાષાના એમ કુલ ૬૦ પત્રો પ્રકટ થયા. આ પત્ર માંથી બધાની માહિતી વિકાસમાં પણ યોગદાન આપેલ છે. ઉપલબ્ધ નથી. માત્ર જૂના રેર્કોડ માંથી નામ ઉપલબ્ધ થયા છે. જૈનપત્રોમાં અધિકાશ માસિક - પાક્ષિક . અઠવાડિક વધુ ઉપલબ્ધ ગુજરાતી જૈન પત્રોની યાદી આપની સમક્ષ પ્રસ્તુત છે. પ્રકાશનો થયા છે. જૈન વૈમાસિક અર્ધવાર્ષિક, વિશેષાંકો પણ ગુજરાતી ઉપરાંત વિવિધ ભારતીય ભાષાઓ કે અંગ્રેજી ભાષામાં પ્રકટ થયા છે. કેટલાક ૨-૩ પ્રત્રો દૈનિક પણ બન્યા પણ આજે પ્રકટ થયેલ ઉપલબ્ધ જૈન પત્રપત્રિકાઓની યાદી પણ પ્રસ્તુત છે. માત્ર ૧ જયપુરથી ‘જૈન દૈનિકજ પ્રકાશિત થાય છે. હવે પરદેશમાં સવિશેષ અમેરિકા, કેનેડા, ઇલેંડ, આફ્રિકાનાં પ્રમુખ જૈન પત્રોને કાલક્રમાનુસાર ગોઠવીએ તો - દેશોમાં વ્યાપારાર્થે ગયેલ જૈનોએ વ્યાપાર ઉપરાંત પોતાની જૈન જેનદીપક (ગુજરાતી ૧૮૫૯ અમદાવાદ) સંસ્કૃતિ ને પ્રજવલિત રાખવા માટે, જૈન મંદિરો, વાડીઓની જૈન પત્રિકા (હન્દી ૧૮૮૦ - પ્રયાગ) સ્થાપના તો કરી જ છે. જૈન પત્ર પ્રકટ કરી નવી પેઢીને જૈન જૈન બોધક (મરાઠી ૧૮૮૪ - શોલાપુર) ધર્મ-દર્શન - સંસ્કૃતિ ની સાથે સતત સંપર્ક રાખી સંસ્કાર જીઆલાલપ્રકાશ (ઉ૬ ૧૮૮૪ - ફરૂખનગર) આપવાનું ઉત્તમ કાર્ય; કર્યુ છે. ધર્મશીલન (અંગ્રેજી ૧૯૦૩ - મદ્રાસ) પરદેશથી પ્રકટ થતા પત્રોની યાદી (ઉપલબ્ધ) જિનવિજય (કન્નડ ૧૯૦૩ - બેલગામ) (૧) ધી. જૈન (અંગ્રેજી - ગુજરાતી - હિન્દી સંયુકત - જિનવાણી (બંગલા ૧૯૨૩ - કલકતા) લેસ્ટરથી) ગુજરાતી જૈન પત્રો - (૨) જૈન ડાયજેસ્ટ (અંગ્રેજી) ૧૮૫૯ થી ૧૯૮૨ સુધી ૧૨૬ ગુજરાતી જૈન પત્રો પ્રકટ થયા આ ઉપરાંત વિવિધ ફિરકાઓ પોતાના અંકો પણ પ્રકટ કરે છે. 117 Jain Education Intemational 2010_03 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કચ્છ મુંબઇ અમદાવાદ અમદાવાદ મુબંઇ ૧૮૨૪ ૧૯૨૯ ૧૯૩૧ ૧૯૩૧ ૧૯૩૪ ૧૯૪૬ ૧૯૫૦ ૧૯૫૭ ૧૯૫૭ ૧૯૬૧ મુબંઇ મુબંઇ મુબંઇ મુંબઈ . ૧૯૩૪ મુંબઇ મુંબઇ સુરેન્દ્રનગર હીમતનગર મુંબઇ ગાંધીધામ રાજકોટ ભાવનગર રાજકોટ મુંબઇ ૧૯૬૪ ૧૯૬૪ ૧૯૭૨ ૧૯૭૩ ૧૯૭૬ ૧૯૭૯ ૧૯૮૨ ૧૯૦૩ ૧૯૧૯ મુંબઈ મુંબઇ મુંબઇ મુંબઇ ૧૯૮૦ મુંબઇ ૪૦ જૈન યુગ ૪૧ જૈન પ્રવચન ૮૨ જેન જયોતિ ૪૩ જૈન યુગ ૪૪ જૈન એડવોકેટ ૪૫ જૈન સિદ્ધાંત ક૬ જૈન શ્વેતામ્બર કોન્ફરન્સ પત્રિકા ૪૭ જૈન ધાર્મિક શિક્ષણ સાહિત્ય પત્રિકા ૪૮ જૈન યુગ ૪૯ જૈન સેવક ૫૦ જૈનોદય ૫૧ જૈનોદય (સચિત્ર) પર જૈન શાસન પ૩ જૈન જગત ૫૪ જૈન દર્પણ ૫૫ જૈન સૌરભ પ૬ જૈન ધર્મલાભ પ૭ ક્રાંતિ ૫૮ જૈન વિવેક ૫૯ જૈન સમાચાર ૬૦ જૈન ઓસોસીએશન ઓફ ઇન્ડિયા (બુલેટીન) ૬૧ ઝાલાવાડ સ્થાનકવાસી જૈન સભા પત્રિકા ૬૨ ટપાલ દ્રારા તત્ત્વજ્ઞાન ૬૩ ઝાલાવાડ જૈન દર્શન ૬૪ તત્વ વિવેચક ૬ ૫ તરંગતરણી ૬૬ તરૂણ જૈન ૬૭ ત્રિશલા ૬૮ દશા શ્રેમાળી ૬૯ દક્ષજયોત ૭૦ દિવ્ય દર્શન ૭૧ દુર્લભધર્મ ૭૨ ધર્મચક્ર ૭૩ ધર્મ પ્રગતિ ૭૪ પગદંડી ૭૫ પરાગ ૭૫ પરાગ ૭૬ પુણ્ય સ્મૃતિ ૭૭ પ્રબુધ્ધ જીવન ૭૮ પ્રતિષ્ઠા ૭૯ પ્રતિક્રાંતિ ૮૦ પ્રતિબિંબ ૮૧ પ્રતિભા ૮૨ બુધ્ધિપ્રભા ૧૯૫૪ ગુજરાતી જૈન પત્રોની યાદી અમીધારા થી જ્ઞાનપ્રકાશ ૧ અમીધારા ૧૯૬૩ ડીસા ૨ અપર્ણ ૧૯૭૧ સુરત ૩ આત્માનંદ પ્રકાશ ૧૯૦૨ ભાવનગર ૪ આત્માનંદ જૈન પત્રિકા ૧૮૯૭ ભાવનગર (?) ૫ આનંદ ૧૯૦૩ પાલીતાણા ૬ આત્મધર્મ ૧૯૪૨ સોનગઢ ૭ આગમજયોત ૧૯૬૫ કપડવંજ ૮ ઓસવાલ સમાચાર ૧૯૭૮ ૯ કચ્છી દશા ઓસવાલ પ્રકાશ સમીક્ષા ૧૯૨૧ ૧૦ કલ્યાણ ૧૯૪૩ વઢવાણ ૧૧ કથા ભારતી ૧૯૫૫ અમદાવાદ ૧૨ રછી દશા ઓસવાલ જ્ઞાતિપત્રિકા ૧૯૬૯ મુંબઇ ૧૩ કચ્છી વિકાસ ૧૯૬૦ ૧૪ કોન્ફરન્સ સંદેશ ૧૯૮૨ મુંબઇ ૧૫ ખંભાત જૈન સમાચાર ૧૯૭૭ મુંબઇ ૧૬ ગુલાબ ૧૯૪૮ (?) વડોદરા ૧૭ ઘોઘારી જૈન દર્શન ૧૯૭૮ મુંબઇ ૧૮ ચિનગારી ૧૯૮૨ મુંબઇ ૧૯ જીવદયા ૧૯૨૯ ૨૦ જામનગર સમાચાર ૧૯૭૨ મુંબઇ ૨૧ જિનસંદેશ ૧૯૭૦ ૨૨ જિનવાણી ૧૯૮૧ (?). વઢવાણ ૨૩ જૈન દિવાકર ૧૮૩૫ અમદાવાદ ૨૪ જૈન દીપક ૧૮૫૯ અમદાવાદ ૨૫ જૈન સુધારસ ૧૮૭૭ અમદાવાદ ૨૬ જૈન ધર્મ પ્રકાશ ૧૮૮૪ ભાવનગર ૨૭ જૈન હિતેચ્છુ ૧૮૮૪ ભાવનગર ૨૮ જેન હિતેચ્છુ ૧૮૮૮ અમદાવાદ ૨૯ જૈન ધર્મોદય ૧૮૮૯ લીંબડી ૩૦ જૈન હિતેચ્છુ ૧૮૯૮ ૩૧ જૈન વિજય ૧૯૦૬ પાલીતાણા (?) ૩૨ જૈન શુભેચ્છક (પા.) ૧૯૦૭ ભાવનગર ૩૩ જૈન ૧૯૦૩ અમદાવાદ, ૩૪ જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ હેરોલ્ડ ૧૯૦૫ મુંબઇ ૩૫ જેન પતાકા ૧૯૦૬ ૩૬ જૈન શાસન ૧૯૧૧ મુંબઇ ૩૭ જેનોદય (સચિત્ર) ૧૯૩૪ ૧૯૩૪ ૩૮ જૈન સત્યપ્રકાશ (દ્ધિ.મા.) ૧૯૩૬, અમદાવાદ ૩૯ જૈન પ્રકાશ ૧૯૧૩ મુંબઇ મુંબઈ મુંબઇ મુબંઇ ૧૯૭૬ ૧૯૦૧ ૧૯૦૭ ૧૯૩૪ ૧૯૭૫ ૧૯૫૧ ૧૯૭૫ ૧૯૫૨ ૧૯૮૧ ૧૯૬૦ ૧૯૭૬ ૧૯૬૮ ૧૯૭૧ ૧૯૭૧ ૧૯૭૬ ૧૯૩૬, ૧૯૬૦ ૧૯૭૫ ૧૯૭૮ ૧૯૮૨ ૧૯૦૯ મુંબઇ મુબંઇ અમદાવાદ, ભાવનગર મુંબઇ મુંબઈ મુંબઇ મુંબઇ અમદાવાદ અમદાવાદ, ડિસા કલકત્તા મુંબઇ મુંબઇ મુંબઇ મુંબઇ મુંબઈ પુના મુબઈ મુંબઇ મુંબઇ અમદાવાદ TI8 Jain Education Intemational 2010_03 ation International 2010_03 For Priva Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =g'in ૧૯૫૯ ૧૯૭૮ ૧૯૫૨ ૧૯૬૯ ૧૯૨૯ ૧૯૩૧ ૧૯૭૮ ૧૯૭૮ ૧૯૪૩ ૧૯૪૫ ૮૩ બુદ્ધિપ્રભા ૮૪ ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી સંઘ પત્રિકા જૈન કેળવણી મંડળ ૮૫ મહાવીર શાસન ૮૬ મુક્તિદૂત ૮૭ મુંબઇ જૈન યુવક મંડળ પત્રિકા ૮૮ મુંબઇ જૈન યુવક મંડળ પત્રિકા ૮૯ મંગલ મંદિર ૯૦ મંગલ યાત્રા ૯૧ મંગલ હિ. ગુ.). ૯૨ રત્નજયોતિ ૯૩ રત્નત્રય ૯૪ રાધનપુર જૈન દર્શન ૯૫ લબ્ધિ કૃપા ૯૬ વઢવાણ મિત્રમંડળ પત્રિકા ૯૭ વર્ધમાન જૈન ૯૮ વીર શાસન ૯૯ વીશા શ્રીમાળી હિતેચ્છુ ૧૦૦ વીતરાગ સંદેશ ૧૦૧ વિધવા ૧૦૨ વિશ્વાત્સલ્ય ૧૦૩ વિકાસ ૧૦૪ વિદ્યાલય દર્શન ૧૦૫ વિજયાનંદ ૧૦૬ વાગડ સંદેશ ૧૦૭ વંદના ૧૦૮ સનાતન જૈન ૧૦૯ સમાલોચક ૧૧૦ સમય ધર્મ ૧૧૧ સાણંદ-વિરમગામ તાલુકા પત્રિકા ૧૧૨ સેવા સમાજ ૧૧૩ સોરઠ વીસા શ્રીમાળી ૧૧૪ સુરેન્દ્રનગર પત્રિકા ૧૧૫ સુધાષી ૧૧૬ સિધિચક્ર ૧૧૭ સંઘોદય ૧૧૮ સાદવાદ સુધા ૧૧૯ સ્થાનવાસી જૈન ૧૨૦ લાધ્યાય ૧૨૧ સબળ ૧૨૨ શ્રાવક ૧૨૩ વેતામ્બર જૈન ૧૨૪ શાંતિ સૌરભ ૧૨૫ હિંસા વિરોધ ૧૨૬ હિત-મિત- પ ત્યમ્ ૧૨૭ જ્ઞાન પ્રકાશ ૧૯૭૮ ૧૯૭૩ ૧૯૬૧ ૧૯૭૪ ૧૯૨૪ (?). ૧૯૦૭ (?) ૧૯૭૩ ૧૯૩૧ (?) ૧૯૪૬ ૧૯૫૦ ૧૯૭૯ ૧૯૪૩ ખંભાત અન્ય ભાષાઓના પ્રમુખ મુંબઇ જૈન સામાયિકોની યાદી જામનગર ૧ અપરિગ્રહ (હિન્દી માસિક) અમદાવાદ F94, જવાહર પાર્ક વિસ્ટ, લક્ષ્મીનગર, દિલહી. ૧૧૦૦૯૨ મુંબઇ ૨ અમર ભારતી (હિન્દી માસિક), વીરાયતન મુંબઈ પો. રાજગૃહી ૮૦૩૧૨૪ (નાલંદા) અમદાવાદ ૩ અરિહંત (હિન્દી માસિક) મુંબઇ ઇન્દોર અરિહંત પ્રકાશન મંદિર, કમોદ નગર પાસે. સુરેન્દ્રનગર મહેસાણા ૩૮૪૦૦૨ ગુજરાત. મુંબઇ ૪ અહિંસા - દર્શન (હિન્દી માસિક) મુંબઈ અખિલ ભારતીય અહિંસા પ્રચાર સંઘ છાણી ૧૪૨, ૩જે બ્લોક, ત્યાગરાજ નગર, બેjલર ૨૮ ૫ કુશલ નિર્દેશ: (હિન્દી માસિક). મુંબઇ જિનદત્ત સુરિ સેવા સંઘ ભાવનગર ૧૫એ લક્ષ્મી નારાયણ, મુખજી રોડ, કલકતા ૭૦૦૦૦૬ મુંબઇ ૬ જિનવાણી (હિન્દી) સમ્યકજ્ઞાન પ્રચારક મંડળ અમદાવાદ, બાપુ બજાર, દુકાન નં ૧૮૨-૧૮૩ ઉપર, મુંબઇ જયપુર, ૩૦૨૦૦૩ મુંબઇ ૭ જિનપ્રતિભા: (હિન્દી) ૮૦૬, ચૌપાસની રોડ, જોધપુર ૩૪૦૦૩ મુંબઇ ૮ જૈન ગઝેટ (હિન્દી). રાજકોટ ઐશબાગ, લખનઉ ૨૨૬૦૦૪, ઉત્તરપ્રદેશ. ભાવનગર ૯ જૈન જગત (હિન્દી + ગુજરાતી) સોનગઢ ભારત જૈન મહામંડળ મુંબઈ ૧૦૮-A સ્ટાન્ડર્ડ હાઉસ, પહેલે માળે, ૮૩, મહર્ષિ કર્વે રોડ, મુંબઇ ૪૦૦૦૦૨. જૈન જર્નલ (અંગ્રેજી) મુંબઇ જૈન ભવન, પી-૨૫, કલાકર સ્ટ્રીટ, કલકત્તા ૭૦૦૦૦૭. પાલીતાણા મુંબઇ ૧૧ જૈન ભારતી - હિન્દી અમદાવાદ જૈન શ્વેતાંબર તેરાપંથી મહાસભા, ભાવનગર ૩, પોર્ટુગીઝ ચર્ચ સ્ટ્રીટ, કલકત્તા, ૭૦૦૦૦૧ અમદાવાદ જૈન મિત્ર (હિન્દી) વઢવાણ ખપાટિયા ચકલા, ગાંધી ચોક, સુરત ૩૯૫૦૦૩. મુંબઇ ૧૩ જૈન સંદેશ (હિન્દી) રાજકોટ ભારત વર્ષીય દીગંબર જૈન સંઘ, ચૌરાસી મથુરા, ૨૮૧૦૦૪ ઉ. પ્રદેશ. અમદાવાદ ૧૪ જેન સિધ્ધાંત ભાસ્કર: (હિન્દી) અમદાવાદ, ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઇન્સ્ટીટયુટ, અમદાવાદ, જૈન સિધ્ધાંત ભવન, આરા (બિહાર) છે મુંબઇ મુંબઈ ૧૯૦૪ ૧૯૦૭ ૧૯૩૦ ૧૯૭૩ ૧૯૫૪ ૧૯૭૫ ૧૯૫૬ ૧૯૬૨ ૧૯૩૨ મુંબઇ મુંબઈ ૧૮૮૪ ૧૯૩૩ ૧૯૪૧ ૧૯૦૩ ૧૯૨૯ (?) ૧૯૭૪ ૧૯૪૯ ૧૯૫૭ ૧૯૮૮ Ti9. Jain Education Intemational 2010_03 al Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =Sain ૧૫ જૈન વિદ્યા દીગંબર જૈન અતિશય ક્ષેત્ર, પોસ્ટ શ્રી મહાવીરજી (સવાઇ માધોપુર), રાજસ્થાન. ૧૬ નિર્ધાર (હિન્દી) જૈન ભવન, પી-૨૫ કલાકર સ્ટ્રીટ, કલકત્તા, ૭૦૦૦૦૭. ૧૭ નીર્થંકર (હિન્દી) ડો. નેમીચંદ જૈન, હીરા ભૈયા પ્રકાશન, ૬૫ પત્રકાર કોલોની, નાડિયા માર્ગ, ઇન્દોર, ૪૫૨૦૦૧, મ. પ્રદેશ. ૧૮ તુલસીપ્રજ્ઞા (હિંદી-અંગ્રેજી) અનેકાંત શોધ પીઠ, જૈન વિશ્વભારતી, લાડતું, રાજસ્થાન. હિન્દી ૧૯ દિવ્ય ધ્વનિ: (ગુજરાતી 120 શ્રી સત્ક્રુત સેવા સાધના કેન્દ્ર, પોસ્ટ કોબા, ૩૮૨૦૦૦, ગાંધીનગર, ગુજરાત. ૨૦ ધર્મધારા (ગુજરાતી માસિક) વિકાસ ઓટોમોબાઇલ, કે.બી. કોમર્શીઅલ સેન્ટર, લાલદરવાજા પાસે, અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૧. ૨૧ પ્રબુધ્ધ વન: (ગુજરાતી) રમણલાલ ચી. શાહ, ૩૮૫ સરદાર વી.પી. રોડ, મુંબઇ ૪૦૦૦૦૪. ‘પ્રભાવના ” શબ્દ જૈનોમાં વિશેષ પ્રચલિત છે. સમાન્ય રીતે મંદિરો ઉપાશ્રયોમાં પ્રભાવના' નો શબ્દ પ્રયોગ સ્નાત્રપૂર્જા કે કોઇ મોટી પૂજા, વ્યાખ્યાન, પ્રતિક્રમણ અથવા વિશેષ ધાર્મિક અનુષ્ઠાન પછી ભાગ લેનાર સહુને પતાસા, શ્રીફળ, લાડુ કે રોકડ નાણું આપીને ભેટ આપવામાં આવે છે. કેટલીક વખતે કોઇ ગૃહસ્થના ઘરે તપશ્ચર્યા કે મંગલ ભક્તિસંગીત પછી પણ આવી ભેટ આપવામાં આવે છે તેના માટે પણ આ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. સ્થૂળ અને રૂઢ અર્થમાં આ શબ્દ જેનાથી ધર્મની 2010_03 ૨૨ મંગલયાત્રા: નિરૂપમ સાડી માટે, પરા બજાર, રાજકોટ-૧. ૨૩ વર્ષી પ્રવચન: (હિન્દી) ૧૫, પ્રેમપુરી, મુજફફરનગર, ૨૫૧૦૦૨, ઉ. પ્રદેશ, ૨૪ વિજયાનંદ (હિન્દી) મહાવીર ભુવન, ચાવલ બજાર, લુધિયાના, પંજાબ. ૨૫ વિશ્વ વાત્સલ્ય (ગુજરાતી) હરીભાઇની વાડી, દિલ્હી દરવાજા, અમદાવાદ ૩૮૦૦૦૪, ૨૬ વીતરાગ - વિજ્ઞાન (હિન્દી) પંડિત ટોડરમલ ટ્રસ્ટ. સ્મારક ભવન, એ-૪ બાપુનગર, જયપુર, ૩૦૨૦૧૫. ૨૭ શ્રણ (હિન્દી) શ્રી પાર્શ્વનાથ વિદ્યાશ્રમ, હિન્દુ યુનીવર્સીટી, બનારસ ૫, ૩, ૬ શ્રમણોપાસક હિન્દી ૨૮ ૨૯ સમ્યજ્ઞાન (હિન્દી) દિગમ્બર જૈન ત્રિલોક શોધ સંસ્થાન, પો. હસ્તિનાપુર, મેરઠ, ઉ. પ્રદેશ. ૩૦ ગોમટવાણી (અંગ્રેજ) શ્રી જૈન મઠ, શ્રવણ બેલ્ગોલા, ૫૭૩૧૩૫, કર્ણાટક, - પ્રભાવના પ્રભાવના કે આકર્ષણ વધે- તેવી નિમિત્તરૂપ વસ્તુ માટે વપરાવવા લાગ્યો છે. આ ‘પ્રભાવના’ શબ્દની છણાવટ કરીએ અને વિશેષ અર્થમાં સમજીએ તો પ્રભાવના શબ્દ પ્રભાવના થી બનેલો છે. પ્ર એટલે વિશેષ. અર્થાન વિશેષપણે પ્રવર્નની ભાવના. આવી ભાવના અન્ય વ્યક્તિઓમાં પણ વિશેષ ભાવના જન્માવે છે એમ પણ ભાવાર્થ કરી શકાય. કેટલાક આ શબ્દને પ્રભા' એટલે વિશિષ્ટ તેજ અથવા પ્રકાશના અર્થમાં લે છે. જેનો અર્થ થાય છે-જે ક્રિયાથી Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ faina આત્માનું તેજ વધે તે ક્રિયાને પ્રભાવના કહી શકાય. ઉતારવાનો સંકલ્પ કરે. અહીં પ્રચાર જેવી છેતરપિંડી લાલચ કે - વ્યવહારિક દૃષ્ટિએ પ્રભાવના’ લોકોમાં ધર્મ પ્રત્યે આકર્ષણ પ્રસાર માટેનો ખર્ચ કે પ્રયાસ નથી પણ સ્વયં સ્ફરિત ભાવના હોય અને પ્રભાવ વધારવા માટે અપાતી ભેટ વસ્તુઓ માટે વપરાય છે છે. જૈનધર્મમાં પ્રભાવ વધારનાર આઠ પ્રકારની વ્યક્તિઓનો જયારે નિશ્ચય દૃષ્ટિએ તે રત્નત્રય દ્વારા આત્મપ્રકાશ કરનાર તત્વ ઉલ્લેખ છે જેમાં પ્રવચન પ્રભાવક, ધર્મકથા પ્રભાવક, વાદી છે. અને આવો સમ્યગ્દષ્ટિ ભગવાન જિનેન્દ્રના જ્ઞાનની પ્રભાવના પ્રભાવક, નિમિત્તવત્તા પ્રભાવક, પરવી પ્રભાવક, વિદ્યા પ્રભાવક, કરે છે. મોહરૂપી શત્રુનો નાશ કરતાં જઇ શુદ્ધમાંથી શુદ્ધતર અને સિદ્ધ પ્રભાવક અને કવિ પ્રભાવક. આ બધામાં દ્વાદશાંગવાણીને શુદ્ધનરમાંથી શુદ્ધતમ ભૂમિકા ઉપર પહોંચવાનો પુરૂષાર્થ તે આત્મ પ્રવચન પ્રભાવક સૌથી વધુ મહત્વપૂર્ણ હોય છે. વિવિધ ધર્મકથા પ્રભાવના છે. આમ નિજ જ્ઞાનને નિરંતર વધારી આત્મા-પ્રત્યે દ્વારા અંતરને પ્રભાવિત કરી ધર્મપ્રત્યે શ્રદ્ધા વધારી શકાય છે. જાગૃત થવું નિશ્ચય પ્રભાવના છે. ભગવાને કહયું છે- ધર્મકથા સાંભળવાથી કે સંભળાવવાથી જીવ - પ્રભાવના અનેક સ્વરૂપે થઇ શકે છે. જે જીવો વિકલ્યાણ સૌભાગ્ય શાળી બને છે અને કર્મની નિર્જરા કરે છે.' સાધવા અને અનેક જીવોને ધર્મના પંથે વાળી શકે તેઓ ધર્મની કેટલીક વખતે ઉત્તમ દલીલો, શાસ્ત્રોક્ત તર્કો દ્વારા પ્રભાવના વિશેષપણે કરી શકે છે. આ પ્રભાવના ઉત્પન્ન કરવા માટે વાદવિવાદ થી પણ ધર્મની પ્રભાવના વધે છે તેનાં ઘણાં ઉદાહરણો ધર્મ પ્રત્યે સમજણપૂર્વકની ઉંડી શ્રદ્ધાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે. ઉપલબ્ધ છે. કેટલાક ભદ્રબાહુ જેવા મહાન નૈમિત્તિકો કાળ, સમ્યક દૃષ્ટિ વ્યક્તિ જ ધર્મની સારી પ્રભાવના કરી શકે. ચોઘડિયું, પશુ પક્ષિઓનાં આવાજ દ્વારા નિમિત્તજ્ઞાનનો ઉપયોગ પ્રભાવનાનો તેથીજ સમ્યગ્દર્શન સાથે ગાઢ સંબંધ છે. કરી ધર્મપ્રભાવના વધારતા હતા. ઉગ્ર તપશ્ચર્યા વયેની શ્રદ્ધા અને જૈન ધર્મ આચાર પ્રધાન ધર્મ છે. દરેકે દરેક બાબતમાં શું-શું અન્યમાં પ્રભાવના વધારનાર મહત્વપૂર્ણ બાબત છે. ભ. મહાવીરની કરવા યોગ્ય છે અને શું-શું ન કરવા જેવું છે તેની છણાવટ તેમાં ૧૨ ૧/૨ વર્ષની તપસ્યા કે સાધુ-શ્રાવકોની સલ્લેખના, કે કરવામાં આવી છે. મોક્ષ માર્ગ માટે સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન-ચારિત્ર પર માસક્ષમણ વગેરે તપસ્યા પ્રભાવનાને વધારે છે. કેટલીક વખતે ભાર મુકવામાં આવ્યો છે. અને તેની પુષ્ટિ આપવા તપ અને વીર્ય યોગી-યતિઓ પોતાની લબ્ધિ-મંત્ર-તંત્રથી પણ ચમત્કાર સર્જી પર ભાર મુકવામાં આવ્યો છે. તે માટે ૧-વિધિપૂર્વક દોષરહિત ધર્મ-પ્રભાવના વધારતા રહયા છે. ઉત્તમ કાવ્યશક્તિ દ્વારા પદ, થઇને જ્ઞાન ગ્રહણ કરવું તે જ્ઞાનાચાર છે. ૨- શંકાવગર દોષોની રચના કરીને લોકોમાં પ્રભાવના વધારવા માટે સિદ્ધસેન દિવાકર, ત્યાગ કરીને શુદ્ધ સમ્યકત્વની સાચી આરાધના કરવી તે દર્શનાચાર માનતુંગસૂરી, હરિભદ્રસૂરી, હેમચંદ્રાચાર્ય, ઉ.યશોવિજયજી, છે. ૩- પાંચસમિતિ, ત્રણગુમિનું શુદ્ધ પાલન કરવું તે ચારિત્રાચાર આનંદઘનજીએ ખૂબજ ઉત્તમ રચનાઓ કરી છે. છે. - આત્મકલ્યાણ માટે બાર પ્રકારનું તપ યથાશકિત કરીને સારરૂપે કહી શકાય કે પ્રભાવના તે સાધર્મી બંધુઓ અને કર્મની નિર્જરા કરવી તે તપાચાર છે. ૫- ધર્મકરણીમાં શકય જૈનેતરો દ્વારા ધાર્મિક ઉત્તમ ક્રિયાઓ, ઉત્સવો ઉજવીને ઉત્પન્ન તેટલી શક્તિ ફરાવવી તે વીર્યાચાર છે. કરી શકાય છે. પંચ કલ્યાણક, અંજન શલાકા, પ્રતિષ્ઠા ઉત્સવો સમ્યગ્દર્શન કે દર્શનાચારના આઠ અંગોમાં પ્રભાવના એક જેવા વિધિ-વિધાનોનું આયોજન, ઉત્તમ મંદિર-ઉપાશ્રયો, અંગ છે. જેમાં પ્રવચન, ધર્મકથા, વાદવિજય, દુષ્કર તપ વગેરે ધર્મ-સ્થળોનું નિર્માણ કરાવીને તથા ધાર્મિક ઉત્સવો ઉજવીને, કરી ધર્મનો પ્રભાવ વધારવાનો ઉલ્લેખ છે. એવાં કાર્યો કરવાં જેથી શોભાયાત્રા કાઢીન, પોસ્ટર-બેનર લગાવીને, આચાર્ય ભગવંતો, અન્ય લોકો પણ ઘર્મની પ્રસંશા, અનુમોદના કરે અને ધર્મનું વિદ્વાનોના પ્રવચન ગોઠવીને, ધર્મની વીડીયો બતાવીને, સ્વાધ્યાઆલંબન સ્વીકારવા પ્રેરાય. ધર્મની પ્રભાવના તીર્થંકર ભગવાન થ–ધ્યાન શિબિર યોજીને, સત્સંગ યોજીને, વિવિધ પ્રકારે ધર્મની કરતા હોય છે પણ તેમની અનુપસ્થિતીમાં આચાર્યો, સાધુભગવંતો પ્રભાવના કરી શકાય. અને આવા શુભ પ્રસંગે સ્વામી વાત્સલ્ય, પોતાના આચાર-ધર્મકથન દ્વારા કરતા હોય છે. સમકિતના નવકારશી દ્વારા સમૂહ ભોજનનું આયોજન તથા અન્ય સઢસઠ બોલમાં પ્રભાવનાનો નિર્દેશ બે વખત કરવામાં આવ્યો છે. ‘પ્રભાવના' (વસ્તુ-પતાસા-લાડુ ) વહેંચવાથી પણ પ્રભાવના વધે સમકિતના પાંચ ભૂષણોમાંથી એક ભૂષણ તે પ્રભાવના છે. છે. મંદિર જેવા સ્થળેથી ખાલી હાથે પાછા નહિં ફરવાની ભાવના પ્રભાવનાને તીર્થંકર નામ કર્મના કારણરૂપ માનવામાં આવે છે. પણ પ્રભાવનામાં વધારો કરે છે. પ્રભાવના ધર્મ પ્રચાર માટે ઉપયોગી તત્વ છે. પરંતુ વર્તમાન લૌકિક રીતે પ્રભાવના વધારી આત્મ પ્રભાવના તરફ વધીએ યુગમાં પ્રચાર શબ્દમાં પરિશુદ્ધતા કરતા રાજનીતિક દાવ-પેચ નો એ સંકલ્પ કરીને ધર્માચરણ કરવું જોઇએ. ભાવ વધુ હોવાથી પ્રસાર’ શબ્દ વધુ યોગ્ય છે. અને તેનાથી વધુ ચઢિયાતો શબ્દ પ્રભાવના છે. જેમાં વ્યકિતને ધર્મની પ્રતીતિ થાય, શ્રદ્ધા વધે અને રવેચ્છાએ તે પ્રભાવિત બની ધર્મને જીવનમાં પ્રો. રમણલાલ ચિ. શાહ. 121 Jain Education Intemational 2010_03 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શાસ્ત્ર દ્રષ્ટીએ ટ્રસ્ટી અને સાત ક્ષેત્રો કર્મના યોગે મંવયેલા સંસારમાં જીવાત્માઓ અનેક પ્રકારનાં પાપ સેવીને ધન મેળવે છે. પાપ સેવીને મેળવી મેળવેલું ધન પણ મોટે ભાગે | This is an account, extracted from the Jain સંસારના ભોગવિલાસ અને મિજબાનીઓ ઉડાવવામાં જ વપરાય છે scriptures, of the qualities of a trustee. It lists the various kinds of charitable funds, eg for temple જેમ ઉખર ભૂમિમાં પડેલું બીજ ક્યાસ કળ આપતું જ નથી બલકે upkeep, for the needs of monks and nurs, for the બીજેપણ નિષ્ફળ જાય છે, તેમ ભોગવિલાસમાં વાપરેલું ધન પુણ્યકર્મના upkeep of less - fortunate Jains, for helping બંધ વગેરે કશા જ કુળને આપતું નથી. એટલું જ નહીં પણ આત્માને animals and birds, or for humanity in general, and ભારે નુકશાન પમાડી રહે છે. emphasises that the moneys of each fund may not માટે સમજઅને ડાહ્યા શ્રાવકેએ પોતાના ધનનો પ્રવાહ ભેગવિલાસના be diverted for other use. Only the general fund may used for other activities, whether ખાળમાં વહી જતો અટકાવીને સાત ક્ષેત્રના સીદધિ તરફ વાળવો administrative or social or for uplift of the જોઇએ અને મહાન પુય ઉપાર્જન કરીને અય આત્મ-લક્ષ્મીને community. આપનારા મોક્ષને મેળવવું જોઇએ. હવે આપણે આ મહાન ક્ષેત્રનાં સાતેય ક્ષેત્રના વહીવટના અધિકરીમાં આવા અનેક પ્રકારના ગુણોવાળો આત્મા પરમાત્માની પેઢીને વહીવટ કેવા ગુણો હોવા જોઈએ તે અને સાતેય ક્ષેત્રમાં દ્રવ્યની આવક-જાવકના કરતાં કરતાં તીર્થંકરનામ કર્મને પેદા કરે છે. અને અલ્પ સંસારી બને છે. હિસાબો કેવી રીતે કરવાં? તે દ્રવ્યસપ્તતિકા આદિ પ્રાચીન ગ્રંથોના આધારે આવા ગુણોથી રહિતઆવા ગુણાને પામવાની કામનાથી પણ હિત અને જઇશું. ગુર્વજ્ઞા-શાસ્ત્રજ્ઞાને અભરાઈએ મૂત્રને મન ફાવે તેમ સ્વછંદપણે બેફામ શાસ્ત્ર દ્રષ્ટીએ ટ્રસ્ટી બનવાને લાયક શ્રેણી ગને વહીવટ કરનારા ટ્રસ્ટી દુર્ગતિગામી અને અનંત સંસારી બને છે. સાત ક્ષેત્રને વહીવટ કરનાર ટ્રસ્ટમાં નીચે મુજબના ગુણો શાસ્ત્રાએ ઉચ્ચારેલી આ ગંભીર ચેતવણીની સહુએ નોંધ લેવી જરૂરી છે. હોવા આવશ્યક છે : (૧) જેને કુટુંબ પરિવાર ધર્મના ગે રંગાયેલો હોય. સાન ક્ષેત્રની આવક અને સદ્વ્યયની વ્યવસ્થા (૨)જે ન્યાય નીતિ પૂર્વક ધનને મેળવનારે હોય. (આજના જાલિમ ટેક્ષ (૧) જિનપૂર્તિ દ્રવ્ય: વગેરેમાં પણ યથાશક્ય દોષથી બચવાના પ્રયત્નવાળો હોય.) આવક: (૩) જેલોમાં સહુ માટે આદરપાત્ર હોય. જિન મૂર્તિના નિર્માણ માટે આવેલ દ્રવ્ય તથા માત્ર (૪) જેની કુળપરંપર ઉજજવલ હોય. જિન પ્રતિમાજીની ભકિત માટે આવેલું દ્રવ્ય જિન મૂર્તિ દ્રવ્ય (૫) જે ધર્માત્રામાં શકિત મુજબ દાન કરવામાં ઉદારદિલ હોય કહેવાય છે. (૬) જે ધર્મક્ષત્રોની રક્ષા કરવામાં વીર હોય. સદુપયોગ : (૭) જે ધર્મદ્રવ્યની વ્યવસ્થા કરવામાં બુદ્ધિમાન હોય (૧) જિન મૂર્તિ ભાવવા માટે. (૨) જિન મૂર્તિને લેપ કરાવવામાં. (૮) જેનું હૈયું ધર્મના અવિહડ રગે રંગાયેલું હોય. (૩) જિન મૂર્તિના ચક્ષુ ટીક, તિલક આંગી બનાવવામાં. (૯) જે સુગુરુની સેવામાં સદા તત્પર હોય. (૪) જિન મૂર્તિની અંગ અનાદિ કરવામાં. (૧૦) શુશ્રુષાદિ બુદ્ધિના આઠ ગુણ વાળ હોય. (૧૧) જે શાસ્ત્રના નિયમોને અને સુગુરુદેવની આજ્ઞાને સદા (૨) જિનમંદિર દ્રવ્ય: વફાદાર હોય. આવક: (૧૨) જીવનમાં યથાશય શ્રાવક જીવનના આચારોને પાળનારો હોય. (૧) પરમાત્માના પાંચ લ્યાણકોને અનુસરીને બોલાતી ઉછામણી. 122 Jain Education Intemational 2010_03 ation International 2010_03 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gáin (૨) સ્વપ્ન અવતરણ દર્શનાદિની ઉછામણી. તેને પૂજારીઓને કે માણસોને મફતમાં કે પગાર પેટે આપી દેવું ઉચિત (૩) અષ્ટપ્રકારી પૂજા વગેરેની ઉછામણી. જણાતું નથી. (૪) શાતિસ્નાત્ર, સિક્યક્ર પૂજન, પ્રતિષ્ઠ, અંજનશલાક આદિ (ડ) મેટાં પૂજનમાં આવતાં ફૂટ, નૈવેધ વગેરેને વેચીને તેની રકમ મહોત્સવમાં જિન ભકિતને લગતી તમામ ઉછામણી. દેવદ્રવ્ય ખાતે જમા કરવી જોઈએ. વેચવાની વ્યવસ્થા ન થઈ શકે. તે (૫) ઉપધાન પ્રવેશના નકરાની રકમ. પૂજા ભણાવનાર પાસેથી જેટલા રૂપિયાનાં ળ-નૈવેધ આવ્યાં હોય તેટલા (૬) ઉપધાન માલારોપણની ઉછામણી, રૂપિયા તેમની પાસેથી લઈને દેવદ્રવ્યમાં જમા કરવા જોઈએ. નઆપે તે સાધારણ ખાતામાંથી તેટલી રકમ દેવદ્રવ્ય ખાતે જમા કરવી જોઈએ. (૭) તીર્થ માલારેપણની ઉછામણી. અને પછી તે કુળ-નેવેધ ભેટરૂપે આપી દેવા ઊંચત જણાય છે. (૮) રથયાત્રાદિની ઉછામણી. (ઈ) દેવદ્રવ્યને પગાર મને અપાતા હોય તેવા માણસ પાસે પોતાનું (૯) ગુરુપૂજનમાં તેમ જ ગડુલીમાં આવેલી રકમ. કઈ કાર્ય કરાવી શકાય નહિ. તેમની સલામ પણ સ્વીકારી શકાય નહીં. (૧૦) દેવદ્રવ્યનાં માને, ખેતર, બગીચાઓ વગેરેની આવક તથા (૩) જ્ઞાનદ્રવ્ય: દેવદ્રવ્યના વ્યાજની આવક. આવક: (૧૧) મંદિરમાં પરમાત્માને ભેટ કરેલાં છત્ર, ચામર, ભંવર, કનિચર (૧) લ્પસૂત્ર અને અન્ય કોઈ પણ સૂત્ર વહોરવા, પૂજા કરવા અને આદિ. વધાવવા નિમિતે બોલાયેલ ઉછામણી. (૧૨) પરમાત્માને ધવાં ફળ, નૈવેધ, ચોખા વગેરે. (૨) ૪૫, આગમના વરધોડમાં આગમ માથે લેવાની બાલાયેલી (૧૩) આરતી મંગળદીવાની ઉછામણી તથા થાળીના પૈસા. ઉછામણી.. (૧૪) પરમાત્માના ભંડારમાંથી નીકળતી તમામ રકમ. (૩) જ્ઞાન સમક્ષ ચવેલ કુળ, નૈવેધ, રૂપાનાણું, ક્લમ, પથી આદી. સદુપયોગ: 3) જ્ઞાન ભંવરનાં પુસ્તકે વાંચવા માટે શ્રાવકે ભલા (૧) જિન પ્રતિમાજી ભરાવવામાં તથા લેપ કરાવવામાં નકરાની રકમ. (૨) જિન પ્રતિમાજીનાં આભૂષણો બનાવવામાં (૫) ગુરુમહારાજ પાસે વાસક્ષેપ લેતાં પુસ્તક પર પૂજારૂપે ચઢવેલ રકમ. (૩) સ્નાત્ર પૂજા માટે ત્રિગડુ વગેરે બનાવવામાં. (૬) પ્રતિક્રમણમાં સૂત્રો બોલવાની ઉછામણીની રકમ. (૪) જિન ભકિત માટે ઉપકરણો બનાવવામાં. સદુપયોગ (૫) જિનપ્રાસાદ નિર્માણ કરવામાં. (૧) સાધુ સાધ્વીજી-મહારાજને ભણાવતા અજૈન પંડિતોને પગાર પેટે આપવામાં. (૬) જિનપ્રસાદોને જીણોદ્રાર કરવામાં. (૨) સાધુ સાધ્વીજીને અધ્યયન અર્થે પુસ્તક પ્રતાદિ અર્પણ કરવામાં. (૭) આક્રમણ સમયે જિનમૂર્તિ, મદિર આદિનાં ક્ષણમાં. (૩) જિનાગમ લખાવવામાં તથા છપાવવામાં. (૮) આપ ધર્મ સમજીને દેવદ્રવ્યની રકમ પરનો ટેક્ષ વગેરે ભરવામાં. (૪) જિનાગમ રાખવા માટે જ્ઞાનમંદિરનું નિર્માણ કરવામાં. કેટલાંક સૂચન: (૫) જ્ઞાનભંવરના કબાટો લાવવા માટે. (૬) જ્ઞાન પર બાંધવાના ચંદરવા પંક્ષિા બનાવવામાં. (અ) જિન મંદિરમાં રાખેલ પૂજારીને પગાર દેવદ્રવ્યમાંથી અપાય નહિ, (૭) જ્ઞાનભંવરની સંભાળ માટે રાખેલા અને કર્મચારી (લાયબ્રેરિયન) કેમ કે મંદિરનાં જે કર્યો શ્રાવકોએ કરવાનાં છે એ કર્યો શ્રાવકોના જ ગેરેને પગાર આપવામાં. નોકર તરીકે તે કામ કરે છે; તેને દેવદ્રમાંથી પગાર કેમ આપી શકાય? (૮) જીર્ણ થયેલાં, કાટેલાં પુસ્તકદિના બાઈન્ડિગ વગેરે કરાવવામાં. (બ) દેવદ્રવ્યનો પગાર લઇને કામ કરતા શિલ્પી, સુથાર, કડિયા, પેઈન્ટર વગેરેને તેની ચાલુ સર્વિસના ટાઈમે ઉપાશ્રય પેઢી કે આંબિલ ખાતાના સમ્યક જ્ઞાનના ક્ષણ માટે કેટલાં સૂચને કામમાં જેી શકાય નહીં. તેમ કરવું હોય તે ને કામો કરાવ્યા પૂરો પગાર (અ) જ્ઞાનદ્રવ્યોનો ઉપયોગ પાઠશાળાના પંડિત કે માસ્તરને પગાર સાધારણ ખાતામાંથી ચૂકને કરવો જોઈએ. આપવામાં કરવો નહિ. (ક) કળ, નૈવેધ, ચોખા, વરખ, બાદલું વગેરે તમામ દેવદ્રવ્યગણાય છે. (બ) શ્રાવક-શ્રાવિકાને ભણાવવા માટે જ્ઞાનદ્રવ્ય વાપર્સ શકય નહિ. 123. Jain Education Intermational 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Jain માંથી બનેલ શાન શકાય નહિ. તાપત્ર ધનસં (ક) જ્ઞાનખાતામાંથી છપાવેલ પુસ્તકો શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને ભેટ આપી આશાઓનું જીવનમાં પાલન કરનારા જે આજ્ઞા પાળી ન શકાય તેનું દુ:ખ શકય નહિ. વ્યકત કરનારા શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓને પણ છઠ્ઠા સાતમાં નંબરનું (ડ) જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી બનેલ જ્ઞાનમંદિરમાં સાધર્મિક વાત્સલ્ય, ધર્મશ્રવ ગણવામાં આવ્યાં છે. સંધની મીટિંગ કે બહુમાન સમારંભ વગેરે રાખી શકાય નહિ. આવાં આરાધક શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને પૂર્વના કોઈ અંતય કર્મના ઉદયે (ઇ) સાધુ સાધ્વીજીનાં તૈલચિત્ર વગેરે બનાવવામાં જ્ઞાનદ્રવ્ય વાપી ધનસંપત્તિ આદિ ચાલી જાય અને જીવનનિર્વાહ કરવાની મુશ્કેલ ઊભી શકાય નહિ. થાય તો તેમના આરાધક ભાવ ટકાવી રાખવા માટે તેમની ઉચિત ભકિત () મહોત્સવની કંકોત્રીઓ, હેન્ડબીલે કે પેસ્ટ છપાવવામાં જ્ઞાનદ્રવ્ય કરવી એ ધનાઢય શ્રાવક-શ્રાવિકાઓની ફરજ બની રહે છે. વાપરી શકાય નહિ. આવક: (જ) જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી બનેલા જ્ઞાનમંદિર પર કેઈ પણ સાધુ શ્રાવક-શ્રાવિકની ભકિત માટે કેએ ભેટ કરેલી રકમ વગેરે આ ક્ષેત્રમાં -સાધ્વીજીનું કે શ્રાવક-શ્રાવિકનું નામ લખાવી શકાય નહિ. જેટલી વાપરી શકાય. રકમ જ્ઞાનખાતાની વપરાઈ હોય તેટલી રકમ જ શ્રાવક ચૂકતે કરે છે તેનું સદુપયોગ: નામ જરૂરલખી શકાય પણ એક લાખ રૂપિયા જ્ઞાનખાતાના વપયા અને ને પચીસ-પચાસ હજાર રૂપિયા આપે છે તેનું નામ આખા જ્ઞાનમંદિર પર જિનશાસનની આરાધના કરનારા તથા સાતે પ્રશ્વરના વ્યસનાદિ. ચઢવી શકય નહિ. જ્ઞાનમંદિર નિર્માણમાં આલે લાભ તેમણે લીધા છે પાપાચારથી સદાને માટે મકત અને આર્થિક રીતે નબળા પડી ગયેલા અવા તેવી નાની તકતી મૂકી શકાય. શ્રાવક-શ્રાવિકાને આવાસ માટે, ભેજન માટે, વસ્ત્ર માટે, ધંધા વગર (હ) વિહારમાં સાધુ-સાધ્વીની વ્યવસ્થા માટે કે વૈયાવચ્ચ માટે જ્ઞાનદ્રવ્ય માટે આ દ્રવ્યનો સદુપયોગ કરી શકાય. વપરાય નહિ. કેટલીક સાવધાનીઓ: (૪) સાધુ દ્રવ્ય - (૫) સાધ્વી દ્રવ્ય (અ) આ દ્રવ્ય પણ ધર્માદા હોવાથી સામાજિક કાર્યો કે અનુકંપાના કાર્યોમાં આવક: વાપરી શકાય નહિ. (૧) અસાર સંસારનો ત્યાગ કરીને મોક્ષમાર્ગની આરાધનામાં લીન બનેલા (બ) આ સાતે ખાતાંઓ નીચેથી ઉપર એક એકથી વધુ પવિત્ર અને શ્રેષ્ઠ પૂજનીય સાધુસાધ્વીજી મહારાજની વૈયાવચ્ચ માટે શ્રાવક-શ્રાવિકાઓએ હોવાથી ઉપરના ખાતાની રકમ નીચેના ખાતામાં ક્યાસ લઈ જઈ શકાય અર્પણ કરેલું દ્રવ્ય સાધુદ્રવ્ય તથા સાધ્વીથ કહેવાય છે. નહિ. હા, કદાચ નીચેના ખાતાની રકમને જે તે ખાતામાં બિલકુલ (૨) દીક્ષાપ્રસંગે દીક્ષાર્થીને વહેરાવવાના ઉપકરાગની ઉછામણીની રકમ ઉપયોગ ન હોય તે તેને ઉપરના ખાતામાં લઈ જઈ શકાય. પણ આ ખાતામાં લઈ જવાય છે. બીજા કેટલાંક ખાતાઓ સદુપયોગ: (૧) સાધારણ ખાતું : (૧) પૂજનીય સાધુસાધ્વીજી મહારાજની વૈયાવચ્ચમાં. આ ખાતું એટલે જનલ ખાતું છે. આ ખાતામાંથી સાને ક્ષેત્રમાં ધન (૨) તેમનાં વિહારાદિની વ્યવસ્થા કરવામાં. વાપી શકાય છે. (૩) તેમને જરૂર વસ્ત્ર પાત્ર ઉપકરણ આદિ વહોરવવામાં. બીજ ખાતાઓની અપેક્ષાએ આ ખાતું લગભગ હમેશાં નબળું પડતું હોય કેટલાં સૂચન: છે. હમેશા ખાટમાં ચાલતું હોય છે. આ અંગે ઉદાર દિલ શ્રાવકોએ આ (અ) વિહારમાર્ગમાં સાધુ-સાધ્વીજીને ગેચી -પાણી વગેરે વહોરાવવા ખાતાને સબળ અને સદ્ધર બનાવવું જોઈએ. શાસ્ત્રમાં પણ કહેવાયું છે કે માટે બસ વગેરેમાં જવા આવવાનું ભાડું શ્રાવકને વૈયાવચ્ચ ખાતામાંથી જે ખાતું નબળું પડતું વાય તેને સૌ પ્રથમ સબળ કરવું. શરીરમાં અંગ નબળું પડયું હોય તેની જેમ સૌ પ્રથમ કાળજી લેવાય છે અને તેના કારણે ખપી શકે નહિ. આખાયે દેહમાં જેમ સંકૂર્તિ અને તાળી અનુભવાય છે. તેમ નબળા પડતા (બ) સંયમ જીવનની આરાધનામાં બાધક બનતી જે કોઈ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ આ નાનાની જે કાળજી લેવાય તો ઉપરનાં અનેક ખાનાઓમાં સંદરઅસર હોય, જેવી કે ફોટા પવવવા, તૈલચિત્રો તૈયાર કરાવવા ઇત્યાદિ પ્રવૃત્તિમાં પડાયા વિના નહિ રહે. પણ વૈયાવચ્ચની રકમ વાપરવી ઉચિત નથી. (૬) શ્રાવકદ્રવ્ય - (૩) શ્રાવિક - સાધારણ ખાતાની આવકના કેટલાક ઉપાયો જિનેશ્વર પરમાત્માની તમામ આજ્ઞાઓને શિરસાવધ કરી યથાશક્ય (૧) બેસતા વર્ષના દિવસે સાધારણ ખાતાની ટીપ શરૂ કરવી અને ગયા 24 2010_03 ntemnational 2010_03 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = Jain વર્ષ જેટલી ખટ રહી હોય ને શ્રીમંત શ્રાવકેએ ભેગા મળીને પૂરી કરી (૧) જિનમંદિરમાં અષ્ટપ્રકારી પૂજાની સામગ્રી તેમ જ ઉપકરણ આદિ દેવી. ખરીદવામાં. (૨) સંધના સભ્યને પોતાને જે રસોડખર્ચ હોય તેના અમુક ટક (૨) પેઢીના મંદિરના નોકરે વગેરેને વેતન આપવામાં સાધારણ ખાતે લખાવવો એવો ઠરાવ પાસ કરાવી સાધારણ આવક કરી (૩) ઉપાશ્રયના ચોગાન આદિ કરવામાં. શકય, દા.ત. જેનો રસોડાખર્ચ મહિને ૧૦૦૦ રૂ. ના હોય તે ૨૬% (૪) આગળ જણાવેલ સાતે ખાતાઓમાં આ દ્રવ્ય વાપરી શકાય છે. લેખે ૨૫ રૂપિયા સાધારણ ખાતામાં આપે. જેને ૨૦૦૦ રૂપિયા રસોડાખર્ચ હોય તે રૂપિયા ૫૦ સાધારણ ખાતે આપે. આમ કરવાથી (૨) અનુકંપા ખાતું: સાધારણ ખાતું તરતું થયા વિના નહિ રહે. જિનેશ્વરદેવે કરમાવેલા પાંચ પ્રકારના દાનમાં અનુકંપા દાનનો પણ (૩) વાર્ષિક જે ખર્ચ થતો હોય તેના માટે ભાગે પડતા ૧૦૦/૧૦૦ સમાવેશ થાય છે. અંધ-અપંગ, દીન-દુ:ખી, અનાથ, અસહાય રૂપિયા વાળા વાર્ષિક સભ્યો બનાવી શકાય. કુલ ખર્ચને ૧૦૦/૧૦૦ માણસોને વસ્ત્ર, અન્ન, ઔષધ, આપવા માટે ભેગું કરેલું કંડતે અનુકંપા રૂપિયા આપીને પૂરો કરી આપે. દ્રવ્ય કહેવાય. તે ઉપરનાં કાર્યોમાં વાપરી શકાય છે. (૪) વર્ષ દરમિયાન થતા લગ્ન સમારંભ, જન્મપ્રસંગો, મરણના પ્રસંગમાં સાધારણ ખાતામાં સારી રકમ લખાવવા માટે આગેવાનોએ (૩) જીવદયા ખાતું: પ્રેરણા કરવી જોઈએ. માત્ર તિર્યંચ ગતિનાં પશુ-પક્ષી આદી જીવોના રક્ષણ માટે તથા પેષણ માટે (પ) શાસનમાન્ય સમરષ્ટિ. અધિષ્ઠાયક દેવ દેવી-જેવાં કે ભેગું કરેલું દ્રવ્ય જીવદયા દ્રવ્ય કહેવાય છે. મણીભદ્રજી, પદમાવતીદેવી, ચશ્વરદેવી આદિની દેરી પર વર્ષગાંઠના આ ધનનો ઉપયોગ ને જીવોને કતલખાનેથી છોડવામાં, પાંજરેથી મુક્ત દિવસ ધજા ચડાવવાની બોલી વગેરે દ્વારા તેમજ ત્યાં ભંવર મૂકીને તેમાં કરવામાં, પાંજરાપોળમાં તેમના રક્ષણ-પષણ આદિ માટે વાપરી શકાય આવતી રકમ સાધારણ ખાતે લઈ જઈ શકાય, પરંતુ આ દ્રવ્ય શ્રાવક-શ્રાવિકાના ઉપયોગમાં ન વાપરી શકાય, તેમ જ અધિષ્ઠયકોની જીવદયાના પૈસા બોલનારે રકમ તરત પહોંચતી કરવી જોઈએ. મૂર્તિના મસ્તક ઉપર જ તીર્થંકર દેવની પ્રતિમા હોય તો તે દ્રવ્ય દેવદ્રવ્ય જગણ નું જરૂરી છે. જીવદયાના પૈસા-પેઢી પર આવી ગયા બાદ રાખી શકાય નહિ. તુર્તજ (૬) સંઘમાં થયેલ તપસ્યા બાદ તપસ્વીઓનું બહુમાન તિલક જીવદયાના કાર્યો માટે મેક્લી આપવા જોઈએ, અન્યથા છતે પૈસે જીવે વગેરેકરવાની બોલી. બાય, કપાય તેને દોષ લાગે. આ દ્રવ્યને બીજા ઈ ખાતામાં વાપરી (૭) સંધની કંકોતરીમાં દસ્કત કરવાની બોલી. શકાય નહિ. ના દેવમંદિરમાં પણ આ દ્રવ્ય ન વપરાય. (૮) સંઘપતિનું બહુમાન કરવાની બાલી. (૪) આંબિલ ખાતું: (૯) ૧૪ સ્વપ્ન ઉતરે ત્યારે તે તે બાલીનો આદેશ લેનાર આ બિલ કરનાર તપસ્વીઓની ભકિતરૂપે આપેલું દ્રવ્ય આયબિલની શ્રાવક-શ્રાવિકાને તિલક કરવાની બાલી. રસાઈ વગેરે બનાવવામાં તેમ જ આયંબિલના તપસ્વીઓની યોગ્ય માટે (૧૦) દીક્ષાર્થીનું બહુમાન કરવાની બેલી ઈત્યાદિ બોલીઓ વાપરી શકાય છે. આ દ્રવ્યમાં જે વધારે હોય તે અન્ય ગામના ભવનમાં તે દ્રવ્ય આપી શકાય છે. સાધારણ ખાતામાં લઈ જઈ શકાય છે. લેખક: મુનિશ્રી હેમરત્નવિજ્યજી (૧૧) સાધારણ ખાતાની કાયમી તિથિ યોજના કરી શકાય. (૧૨) જિનેશ્વર દેવની અષ્ટપ્રકારી પૂજાના દ્રવ્યોની ઉછામણી કરી તે (જૈન સમાજ યુરેપ આપણી ધર્મ પ્રણાલિબ્ર મુજબ ઉપર જણાવ્યા દ્રવ્યો લાવી શકાય. પ્રમાણે જા જા ખાતાઓ રાખે છે અને તેની વ્યવસ્થા કરે છે. અત્યારે (૧૩) એક એક માસને સાધારણ ખર્ચનો લાભ લેવા માટે કારતક, ખેલ ખાતાઓ દેવદ્રવ્ય, જનરલ ફંડ, પાઠશાળા કુંડ, જીવ દયા કંડ, માગસર આદિ એક એક માસની ઉછામણી કરી ૧૨ પુવાનોને બાર પર્યુષણ અને બીજી ઉજવણી માટેનું કંડ, ભાતી ફંડ, “ધી જન’ અને માસનો લાભ આપી શકાય. પબ્લીકેશન ફંડ, ભગિની કેન્દ્ર કુંડ અને યુથ કંડ છે. આમાં અનુકંપા કંડને ઉમેરે કરવામાં આવશે કે જેથી માનવ સેવા માટે પણ આપણે કંઈ કરી સાધારણ દ્રવ્યનો સદુપયોગ: શકીએ. તંત્રી) 125. 2018_03 Jain Education Interational 2010_03 For Private & Pers Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 THE -Jain જૈન યોગ-ધ્યાન (Jain Yoga & Meditation) સામાન્ય અર્થમાં યોગ એટલે જોડાવવું, બીજા શબ્દોમાં કહીએ તોજે વિખુટુ પડેલું છે, જે જુદા-જુદા સ્વરૂપે ભિન્ન છે તેને એકસૂત્રમાં ગુંથવાનું, સાથે જોડવાનું અને અનેક માંથી એકમા પરિવર્તન કરવાની ભાવના અને ક્રિયા. આ સામાન્ય લૈાક્કિ અર્થ કરી શકાય, પરંતુ જ્યારે આધ્યાત્મિક સંદર્ભે વિચાર કરીએ તો યોગ એટલે નિજ શુધ્ધ આત્મ સ્વરૂપમા જોડાણ અને રમણ. અનિન્ય સંસારની મોહમાયા, થાય વગેરેથી માતાનમાં સ્થિરતા, મિથ્યાત્વથી મુકિત્ત અને ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા સાથે એકાગ્રતા. વધુમા એમ કહેવાયકે આત્માનું હિત જેમાંથી પુષ્ટ થાય એવો જે પોતાનો આત્મા એવી એકાસનાનો જે ભાવ છે અને જે વીતરાગના પ્રગટ થાય છે અને સચિન લક્ષ્મી સાથે તેડાણ થાય છે તે યોગ છે. આવા યોગી બાહ્યજગતના વલણથી છૂટીને પોતાના આત્મા તરફે દિશા વર્તન કરી સદષ્ટિ બની ઇન્દ્રિય વિજય પ્રાપ્ત કરે છે. યોગસારમાં કહ્યુ છે જયારે બહિરાત્મા બાહ્ય જગતથી સમ્પર્ક તોડી અંતરાત્મામાં રમણકરે અને ચિત્તની સંપૂર્ણ એકાગ્રતાથી ઇન્દ્રિય સંયમપાળીને ૐના સાથે આ ગિદાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં રન બને ત્યારેજ કર્મોની નિર્જરા કરી પરમાત્મા બની શકે. એટલે બહિરાત્માથી અંતરાત્મા સાથે યોગસાધી પરમાત્મા બનવાની ક્ષમતા આ યોગસાધના દ્રારાજ પ્રાપ્ત થઇ શકે છે. _2010_03 વિશ્વના સર્વે ધર્મોમાં આ ઇશ્વરકે નિજાત્મસરૂપને પામવા માટે ચિત્તની એકાગ્રતાને મહત્ત્વપૂર્ણ ગણીને બાહ્યજગતથી અન્તરજગતમાં પ્રવેશીને માત્ર આત્મ ચિંતવનનો સ્વીકાર કર્યો છે. ચતુર્ગતિમાં ભટકતો આ જીવને અનંતકાળથી કયારેય સુખ મળ્યો નથી જે પણ બાહ્ય સુખ છે તે દેહના છે અને તેના પરિણામમાં અનંત વેદનાઓજ રહેલી છે. શાશ્વત સુખ આ દેહસુખમાં નથી આ જ્ઞાન થતાં જ સાધક બાહ્ય જગતથી વિમુખ બની અંતરજગત એટલે આ નિરાકાર, નિરંજન, નવું, નિષ્કામ, નિશ્ચળ, જ્ઞાતા, દ્રષ્ટા, અનંતવીર્યયુકત આત્મા સાથે તાદાત્મય સાધવા તત્પર બને છે. આ તત્પરતાનો ભાવ જ તેને અત્તરાત્મામાં સ્થિર બનાવે છે. પ્રશ્ન એ થાય કે આ બાહ્ય જગત થી તેને વિમુખ થવાનું કેમ સૂઝયું? આ અંગે સંક્ષેપમાં વિચારીએ તો આ વ અનાદિકાળથી કષાય, તૃષ્ણા, હિંસાદિક પંચપાપ, વિકાર, અસંયમ અને ભ્રમવશે અનેક પાપાચાર આચરતો રયો. મુહૂતાને લીધે આ દુખ આપનાર તત્ત્વોમાં ફસાયેલો રહયો. અને પરિણામે લાખો યોનિયોમાં ભટકીને અનેક વખત જન્મ મરણના દુખોને સહન કરતો રહયો. તે મૃગમરીચિકા પાછળ સુખાભાસને સુખમાની દોડતો રહયો - પાયો અને મરણ પામ્યો. આવા વૈધયુકત જીવનની વેદના સહન કરી. પરંતુ જયારે તેને ગુરૂકૃપાથી બેદિવજ્ઞાન સમજાયું અને તેને ક્ષણિક પણ આત્માનુભૂતિ થઇ ત્યારે તેના જ્ઞાન ચક્ષુ ચડયા. તે સમ શકયોકે જે જીવન તે જીવ્યો છે તે નિરર્થક અને દુખના કારણ હતાં. આ ભાન થવાની સાથેજ તેનાં આત્મપ્રદેશ પર લાગેલી ધૂળ ખરી ગઇ. અને તે આ બાહ્ય જગતમાંથી ક્રમશ: અંતર જગત સાથે જોડાતો ગયો. તેની ઇન્દ્રિયોની ઉર્જીયના સંયમથી દ્રઢ બનતી ગઇ અને જે રાત્રી-કામી હતો તે યોગી બનતો ગયો. આમ દુખનો આત્મ અનુભવ તેની સાથેની વેદનામાંથીજ આત્મયોગ નો બોધ જમે છે. આ યોગની સાથે ધ્યાન નિરંતર સહયોગી ક્રિયા છે. એક સિક્કાની બન્ને બાજુઓ છે. બન્ને એક બીજાના પ્રેરક છે. માટે ‘યોગ-ધ્યાન’કહેવાય છે. હકીકતે તો પ્રથમ ‘યોગ’ (સંયોગ) કરીને પછી ધ્યાન (સ્થિરતા) ઉદભવે છે. એટલે આત્મા સાથે યોગ કરી નિરંતર ાનના માધ્યમથી તેમાં સ્થિર થઈ પરમાત્મપદ સુધીની યાત્રા થાય છે. ભારતીયદર્શનોમાં સવિશેષ રૂપે હિન્દૂર્ઝનમાં યોગ-ધ્યાન ને ખૂબજ મહત્વ આપવામાં આવેલ છે. પાંતત્ત્વે યોગશાસ્ત્ર દ્વારા યોગની મહત્તા અને પધ્ધતિઓનું સૂક્ષ્મતમ આલેખન કર્યું છે. આ ઉપરાંત કબીર વગેરેએ તેનું પ્રાયોગિક પક્ષ પ્રસ્તુત કરેલ છે. જૈન દર્શનમાં આગમગ્રંથો વિશેષ કરી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, તત્વાર્થસૂત્ર, ભગવતીસૂત્ર, જ્ઞાનાર્ણવ જેવા ગ્રંથો ઉપરાંત આ. હેમચંદ્રાચાર્યના Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =gain તેઓ જેને જેટલા ઉગ્ર તપસુધી જતા નથી પરૂતુ સાધના માટે, સિધ્ધિ માટે બુધવની પ્રાપ્તિ માટે યોગ-ધ્યાનને સાધનાનો મહત્વપૂર્ણ અંગ માને છે. યોગસાર જેવા ગ્રંથમાં વિષદ અને વૈજ્ઞાનિક છણાવટ કરવામાં આવી છે. આમ આ ‘યોગધ્યાન ભારતના સર્વે દર્શનોમાં ઇશ્વરપ્રાપ્તિ નાં ઉત્તમ અને સાચા માધ્યમ તરીકે આલેખવામાં આવ્યા છે. જૈન ધર્મમાં આ ‘યોગ-ધ્યાન ને સમાવેશ ‘સામાયિક અને સ્વાધ્યાયમાં ત્થા “તપ” સંપૂર્ણ રીતે થઇ જાય છે. એટલે જૈન દ્રષ્ટિએ યોગ-ધ્યાન સમાજવા માટે આ ત્રણ બાબતો સમજવાની વિશેષ જરૂરી છે. જૈન ધર્મમાં ધ્યાન અને યોગને સંયમ માટે ખૂબજ મહત્ત્વ પૂર્ણ માનવામાં આવેલ છે. પ્રાય: બધા ગ્રંથોમાં આ દર્શનની પ્રારંભથીજ ચર્ચા કરવામાં આવી છે. જ્ઞાનાર્ણવ, ઉતરાધ્યયન વગેરે અનેક ગ્રથોમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. પરંતુ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ તેને વિધિવત ઉલ્લેખ ક્રિયા-પ્રક્રિયા દ્રારા આ લેખન કર્યું છે અને આલેખનો મૂળ આધાર તે યોગસાર ગ્રંથ છે. યોગમાં આસનોની મહત્તાનો ઉલ્લેખ છે પરંતુ આસનને માત્ર બાહ્ય ક્રિયા છે જે શરીરને સ્થિર થવામાં મદદ કરે છે એટલે આ લેખમાં આસનોની ચર્ચા ઉપયુકત માની નથી. જૈન યોગની વિષદ સમીક્ષા પૂર્વે સંક્ષેપમાં પાતંજલી અને કબીરની યોગ સાધના સમજવી પણ જરૂરી છે. જો કે ઉદેશ્યમાં તે સૌ એકજ વાતને માને છે અને તે છે સંસારથી મુકિત. જન્મ મરણથી મુકિત. પતંજલિએ અષ્ટાંગ માર્ગમાં યમ, નિયમ, સંયમ, પ્રાણાયામ પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ ની ચર્ચા કરી છે. આ બધા અંગો જૈન ‘ધ્યાન-યોગ ની ચર્ચામાં આવી જશે. કબરિ કુંડલિની જાગૃત કરી વિવિધ ચક્રોમાં થી ઉર્ધ્વગમન કરી સહાર ચક્ર સુધી પહોંચી પરમપદ કે સિદ્ધિ પ્રાપ્તિ ની વાત કરી છે. પતંજતિએ જે યમ-નિયમની વાત કરી છે તેને સમાવેશ તપમાં થઇ જાય છે અને ધારણા-ધ્યાન-સમાધિત ધ્યાનમાં આવશ્યક થઇ જાય છે. સમાધિ એટલે સંપૂર્ણ આત્મલીન બનવાની સાધનાનું પરિણામ, અને સહસ્ત્રારચક્ર સુધી પહોંચવાની ક્રિયા એટલે સંપૂર્ણ જગતથી ઉપર વઢમાંણ સુધી પહોંચવાની બ્રહ્માંડ.. Jain Yoga and Meditation The word yoga means to have connection with the soul (atman): the person who achieves this deeply can reach moksha. Meditation and yoga are important in all world religions. The soul (atman) has three layers, exterior, interior and transcendental. This is the Fundamental purpose of meditation. In the yogasastra Patanjali describes this, Sant Kabir also stresses the importance of meditation by which spiritual awareness (Kundalini) can be awakened. In Jainism this is practised in samayika and Swadhyaya: training shows how to sit, to breath, to utter mantras and how to concentrate the mind, and to go deeper into the soul. Samayika means to know oneself, to realise I am the master of my soul.' By this we can become free from worldly cares and could achieve moksha. In meditation one feed compassion for all living beings. For meditation a solitary or quiet place is best. The acceptance of austerities is conducive to firmness in meditation. Control of the five senses is made possible by control of the appetite for food. There are four kinds of meditation in the Jain writings, Two are good but two are bad. Meditation on worldly things and harm to living beings are bad forms. The good forms are known as dharma dhyana and sukla dharma and these are the valuable forms of meditation. In meditation we concentrate on the image of the Tirthankara. જેનયોગ - (સામાયિક-રાકૃધ્યાય-ત૫) જૈનદર્શનમાં સામાયિક અને વાધ્યાય તપ આત્મ આરાધનાના ઉત્કૃષટ ઉપાયો છે. સામાયિકમાં સ્થિત સાધક આત્મયોગી બને છે. બૌદ્ધ ધર્મમાં પણ ચાર આર્ય સત્ય અને અપરાગી માર્ગની ચર્ચા કરીને તે દુખામાંથી છુટવા યોગ અને ધ્યાનની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. બૌધ્ધો પણ સહજ સમાધિને સ્વીકારે છે. તેઓ પણ ઇન્દ્રિયવિજય ને મુકિત માટે જરૂરી માને છે અને તે માટે સંયમ, તપની મહત્તાનો સ્વીકાર કરે છે. હા! સામાયિકની વિધિ જાણવાથી તેની વધુ સ્પષ્ટતા થઇ શકશે. કેમ બેસવું: વિશ્વમાં એક માત્ર જૈનમૂર્તિઓજ સંપૂર્ણ યોગમુદ્રા ની અવસ્થા દર્શાવે છે. સાધકે પદ્માસનમાં બેસીને બન્ને હાથ નાભિની નીચે એક બીજા ઉપર મૂકી ટટ્ટાર કરોડરજજુને ૯૦% સીધી રાખી ગર્દનને ટટ્ટાર રાખીને બેસવું જોઇએ. આંખોની દ્રષ્ટિ નાકનું ટેરવે રાખવી જોઇએ. આ આસન અને દ્રષ્ટિ સ્થિરતામાં પ્રારંભમાં કષ્ટ પણ થશે. પરતું આસનથી અન્તર-ઉર્જ જન્મે છે અને શકિત મળે છે. નાસાગ્રષ્ટિથી ભાલ પ્રદેશમાં દર્દ પણ થાય પણ તેના પર વિજય એટલે શારીરિક કષ્ટ પરનો પ્રથમ વિજય થયો કહેવાય. જૈન મૂર્તિયો પદ્માસન કે 127 2010_ 03 Jain Education Interational 2010_03 F or Private & Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jón ખડુગાસન (કાયોત્સર્ગ) ની યોગ મુદ્રામાંજ હોય છે. વૈજ્ઞાનિક શ્વાસની સ્થિરતા: જેમ શરીરના અંગો, દ્રષ્ટિની એકાગ્રતા દ્રષ્ટિએ જોઇએ તો જેમ ડાયનામામાં સતત ધારાપ્રવાહિક ગતિને મહત્વપૂર્ણ છે તેમ શ્વાસની સ્થિરતા જરૂરી છે. મનુષ્ય જેમ જેમ લીધે ઉર્જા જન્મે છે - ગરમી વધે છે આવીજ રીતે આ યોગમુદ્રાને વાસ પર સંયમ કેળવે તેમ તેમ તેની દ્રઢતા અને આયુષ્ય વધે છે. લીધે શરીરની શકિત બહાર વેડફાતી નથી પણ અંદરજ ગતિમાન સામાન્ય રીતે આપણે એક મિનિટમાં પચ્ચીસથી ત્રીસ વખત બની ઉર્જા કે શકિત ઉત્પન્ન કરે છે. અને ક્રમશ: દ્રઢતા આપે છે શ્વાસ છવાસની ક્રિયા કરીએ છીએ. તેને ક્રમશ: ઘટાડીને ૮ થી જયારે સાધક આ આસનો માં દઢ બને છે ત્યારે તેની આ શકિત ૫ શ્વાસ સુધી કરવી જોઇએ અને તે પણ દીર્ધ શ્વાસ દ્વારા. તેને નવીન સંચેતના-ભાવના આપે છે. જે શકિત વેડફાતી હતી તે વૈજ્ઞાનિકો પણ માને છે કે લાંબા-દીર્ધ શ્વાસ સંપૂર્ણ શરીરને એકત્ર થઇ ઇન્દ્રયોને મજબુત અને સંયમિત બનાવે છે. જયારે પ્રાણવાયુ આપે છે અને ર્તિ પણ. એટલે દીર્ધ શ્વાસોચ્છવાસની આ શરીરરૂપી જનરેટરમાં આવી વીજળીક શકિતનો પ્રવાહ સ્થિરતા ધ્યાન-યોગ માટે ખૂબ જ જરૂરી છે, જે શ્વાસ પર કાબુ નિરંતર પ્રવાહિત થવા માંડે ત્યારે બ્રહમજ્ઞાન, આત્મદર્શન સિદ્ધિ કે મેળવે છે અને ઇન્દ્રિય પર કાબુ મેળવે છે. ઘણાં લોકો આ શ્વાસ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે આમ તીર્થક-મુદ્રામાં ધ્યાનસ્થ સાધક પર કાબુ મેળવીને મહિનાઓ સુધી મન ધારણ કરી આત્મ-દર્શનમાં મુકિત પ્રાપ્ત કરી શકે છે. લીન બની શકે છે. શરીરને શકિત ઉત્પન કરવામાં અને મનનીસ્થિરતા: જેમ શરીરની એકાગ્રતા (સ્થિરતા) જરૂરી છે કુવિચારોથી મુકત થવામાં આ દીર્ધ શ્વાસ ખુબજ મહત્વ પૂર્ણ છે. તેમ મનની સ્થિરતા તેનાથી વધુ જરૂરી છે કારણકે આ ઇન્દ્રિયોને આમ જે સાધકને બેસતા, જોતા અને શ્વાસ પર કાબુ મેળવતા અસંયમિત બનાવનાર મનજ છે. જો મન સ્થિર ના હોય તે આવડ તેજ સામાયિકમાં સ્થિર થઇ શકે. ગમેતેવી મુદ્રામાં બેસીને પણ આત્માલાથે યોગ કે તેનું ધ્યાન થઇજ સામાયિક એટલે શું?: આપણે સહુ સામાયિક શબ્દથી પરિચિત ના શકે. મન તે ઓ ચંચળ અશ્વ છે. ઇન્દ્રિયોને વશીભૂત થઇને છીએ અને માળા ફેરવવાની ક્રિયાને સામાયિક કહીએ છીએ. પુલ પરમાણથી સિપ્ત થઇ સંસારનાં ભૌતિક સુખોની પરંતુ તેને જો ઉંડાણથી સમજીએ તો સમય નામ આત્માનો છે કામના કર્યા કરે છે અને અપ્રાપ્ય થતાં દુખી બને છે અને પ્રાપ્ત જે ક્રિયાથી આ આત્માને જાણવાની તક મળે છે તે સામાયિક છે. કરીને તૃષણાવાન બને છે. તેની સ્થિતિ તરતાના આવડે તેવી જયારે સાધક સામાયિકમાં લીન બને છે ત્યારે આત્માની સાથે વ્યકિત જેવી થાય છે જે પાણીની ઉંડાઇ જાણ્યા વગર તેમાં એકતા સ્થાપિત કરી તમામ પ્રકારના બાહ્ય હિંસાદિક કાર્યોથી ઝંપલાવે અને પછી ગોતું ખાઇ ડૂબી જાય. ઇન્દ્રિયસુખની ઘેલછા મુકત બને છે મન-વચન-કાય થી આત્મપ્રદેશ સાથે જોડાય છે. માણસને સિથર નથી થવા દેતી. અરે! કેટલું વિરોધાભાસી છે આ અને ઉચ્ચભૂમિ પર સ્થિત બની તે ચિંતવે છે કે હું આત્મા છું, મારું મનને ચંચળ માનવી! જે સર્વજ્ઞ વીતરાગી, સર્વત્યાગી ની ભકિત વરપ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે, હું અનંત દર્શન-જ્ઞાન-વીર્ય થી યુકત છું, હું પણ ધન-જન ના સુખ માટે કરે છે. એટલે આ લગામ વગરના શય અને જ્ઞાતા છું,' સામાયિકના મૂળમાં આ આત્મામાં રહેલ ઘોડાને સર્વ પ્રથમ સંયમની લગામ થી બાંધઓ પડશે. સર્વે દિશામાં સમતાભાવનો વિકાસ છે. જેથી ધન, સંપત્તિ, સંસાર, ભટકતા આ ચંચળ મનને એકાગ્ર બનાવવો પડશે. આપણે સહુ ઇષ્ટ-અષ્ટિ, રવ-પર ના તમામ ભાવો પ્રત્યે સાધક સમતાવાન બને અનુભવીએ છીએ કે જયારે સામાયિક કરવા આંખ બંધ કરીએ છે, સુખ-દુખમાં, નિંદા-પ્રસંશામાં સર્વત્ર તેના માધ્યસ્થ ભાવ બને છીએ ત્યારે અનેક વિચારોનું આક્રમણ થાય છે. માત્ર મોઢેથી પર છે. આ રીતે સામાયિકથી પ્રથમ ગુણ સમતા જમે છે. બોલાય, હાથમાં મણકા ફરે પણ મનતો વિવિધ દિશાઓમાં ભટકતું સામાયિકધારી રાગ-દ્વેષથી મૂકત બને છે તે સાચા હોય માટેજ કબર કહ્યું છે - દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરૂમાં શ્રધ્ધા રાખી નિશ્ચય ભાવ પ્રાપ્ત કરે છે. તે “માલાતો કરમેં ફિરે જીભ ફિ મુખ માંહિ સતત જિતેન્દ્રીય બનવાનો પ્રયાસ કરે છે. આમ સંયમ જેનો મનુવા તો ચહું દિશિ ફિરે યહ વિધિ સુમરન નાહિ” આધાર છે એવો સ્થિર સાધક બાહ્ય આક્રમણ કે ભય કે ઉપસર્ગથી મનોવિજ્ઞાન પણ ચિત્તની એકાગ્રતાને મહત્ત્વપૂર્ણ માને છે. ચલિત થયા વગર સમસ્ત કષાયોનો વિરોધ કરે છે. આવા ગીતાકારે તો મનનેજ મોક્ષ અને બંધ ના કારણે રવરૂપ માન્યો છે. સાધકના મનમાં પ્રાણી માત્રનાં કલ્યાણની ભાવના, દયા, મૈત્રી, એટલે મનને સમગ્ર બાહ્ય જગતથી ઇન્દ્રિયોના સમાગમથી છૂટુ પ્રમોદભાવ જન્મે છે. પાડી રિથર કરવું પડશે ત્યારેજ બેસવાની સ્થિરતામાં દ્રઢતા અને સામાયિક માટે યોગ્ય સ્થળ: સામાયિક ઘરમાં પણ કરી શકાય ક્ષમતાં આવશે. પરંતુ ઉત્તમ સ્થળ મંદિર કે ઉપાશ્રય હોય છે. તે ઉપરાંત કોઇ શાંત આમ તન-મનની દ્રઢતા ધ્યાનયોગ ની પ્રાથમિક પણ સૌથી વધુ બગીચો, જીવજંતુરહિત સ્થાન પણ હોઇ શકે. બાહ્ય શાંતિ મનને મહત્વની બાબત છે. સ્થિર બનાવે છે. સામાયિકનો સમય પૂર્વાહ, મધ્યાહુ અને 128 2010_03 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અપરાન્હ (સવાર, બપોર, સાંજ) ગણવામાં આવે છે. તેનો વધુમાંવધુ સમય ગમેતેટલો હોઇ શકે પણ જઘન્ય (ઓછામાં ઓછો) ૪૮ મિનિટ તો હોવોજ જોઇએ. તેને માટે જરૂરી છે સર્વ પ્રથમ શરીર શુદ્ધિ. એટલે સ્નાન કરી, શુધ્ધ વસ્ત્ર ધારણ કરી સામાયિકના સ્થળે ઉત્તમ્ભ કે પૂર્વમુખ થઇ જિનવાણી, જિનધર્મ, જિનબિંબ ની ત્રિકાળ વંદના કરવામાં આવે, અને સતત સંસારથી મુકત થઇ મોક્ષની કામના કરવામાં આવે. આરાધ્ય નું સતત સ્મરણ કરી ગુણોનું ધ્યાન થાય છે. આવો સાધક ગૃહસ્થ જીવનમાં પણ સદાચારી, વિવેકી, કરૂણામય બને છે. આ રીતે આ સામાયિક કે આત્મયોગ મનને શાંતિ, સત્ય ની સમજ અને પ્રણી પ્રત્યે ઉદારના જન્માવે છે જે આજે વિશ્વ શાંનિ માટે પણ ખૂબજ જરૂરી છે. સ્વાધ્યાય; જે રીતે યોગ-ધ્યાન પરસ્પર સંકલિત છે તેમ યોગ-ધ્યાન માટે સામાયિક અને સ્વાધ્યાય પરસ્પર પૂરક છે. સ્વાધ્યાય એટલે સ્વ + અધ્યાય અર્થાત પોતાને ઓળખવાની દ્રષ્ટિ. આત્મસ્વરૂપને જાણવાની કળા. આત્મદર્શનનો બોધ, ‘સ્વ’ શબ્દ આત્મવાચક છે. જયારે સાધનામાં સ્થિર સાધક આત્મા વિષે જાણે, સમજે, મનન-ચિંતન કરે ત્યારેજ તે સ્વાધ્યાયી ગણાય. હકીકને આપણે સંપૂર્ણ વિશ્વ વિષે જાણીએ છીએ પણ પોતાની જાનનેજ જાણતા નથી. આ પોતાની જાતને જાણવાની, પીંછાનવાની દ્રષ્ટિ તેજ સ્વાધ્યાયનો મર્મ અને મહિમાં છે. જયાં સુધી બીજાને જાણશું ત્યાં સુધી રાગ-દ્વેષ, સંસાર, મોહ-માયા, સંઘર્ષ અને એષણા જ જન્મશે. પણ, જયારે આત્માને સ્વને ઓળખવા લાગશું ત્યારે આ બધાથી મુકત થઇ એક માત્ર અનંત ગુણાત્મક આત્માને જાણી શકીશું. સ્વાધ્યાયી સતત વિચારે છે ક હું કોણ છું? કાંથી આવ્યો છું? કર્યા વાનો છું?' આ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે શાસ્ત્રોનું વાંચન જરૂરી છે. અને લૌક્કિ સ્વાધ્યાયમાં પણ માત્ર પુસ્તક વાંચી જવાનું નથી પણ તેમાં વાંચન, પૃચ્છના, અનુપ્રક્ષા, ધર્મકથા વાચન શ્રવણ વગેરેની મહત્તા છે. અને વાંચ્યા પછી વનમાં ઉતારવું એટલે ચરિત્રપાન તે તેની પ્રાયોગાત્મક ઉપલબ્ધિ છે. વાંચન પણ ‘સત’ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાનવર્ધક હોવું જોઈએ જે આત્મ પરિચય અને વિકાસમાં સાધન બને. જે પંચપરમેષ્ઠીના ગુણમાં લીન બનાવે. ‘ભગવતી આરાધના’ માં કહયું છે - “સર્વજ્ઞ દેવના ઉપદેશેલા તપના બાર પ્રકારોમાં સ્વાધ્યાય ઉત્તમ તપ છે. અને જ્ઞાની સાધક અંતર્મુહુર્તમાં કર્મોનો ક્ષય કરી શકે છે. અનેક પ્રકારના જ્ઞાન-રહિત તપ-ઉપવાસ કરનાર કરતા સ્વાધ્યાયમાં તત્પર સમ્યગ્દષ્ટિ પરિણામોને વધુ સારી રીતે વિશુધ્ધ બનાવી શકે છે.’' ધવલામાં કહયું છે - “જેઓએ સિદ્ધાંતોનો ઉત્તમ પ્રકારે અભ્યાસ કર્યો છે એવા પુરુષોનું જ્ઞાન સૂર્યના કિરણોની જેમ નિર્મળ હોય છે. સ્વાધ્યાય કરનારને નિષંચગતિ મળતી નથી." સ્વાધ્યાય કરનારમાં જિજ્ઞાસાવૃનિ 2010_03 જરૂરી છે. જેમ જેમ તેની જિજ્ઞાસાનો ઉકેલ મળતો જાય છે તેમ-તેમ તેને અલૈાક્કિ આનંદ મળે છે. તેની મૂઢતા દૂર થાય છે. આત્માનુશાસનમાં સુંદર રૂપકથી સમજાવે છે કે - “શ્રુત-સ્કંધરૂપી વૃક્ષ, વિવિધ ધર્માત્મક પદાર્થરૂપ ફૂલો અને ફળોના ભારથી નમેલુ છે, વચનરૂપી પાંદડાથી આચ્છાદિત છે. વિસ્તૃત વિવિધ નયરૂપી ડાળીઓથી ભરપૂર અને ઉન્ન છે તથા સમીચા અને વિસ્તૃત મતિજ્ઞાન રૂપ જળથી સ્થિર છે એવા વૃક્ષ ઉપર બુધ્ધિમાન સાધુએ પોતાના મનરૂપી વાંદરાને સ્થિર કર્યો હોઇએ.' સ્વાધ્યાપી ‘સ્વ’ ને કારણે સ્વાધીન બને છે એટલે સંયમી બને છે. સંયમની લગામને કારણે તે ઇન્દ્રિયોને નાથી શકે છે. આ સંયમ માટે ખાન-પાન, આહાર-વ્યવહાર ની પરિશુધ્ધતા પણ જરૂરી છે, THE Jain_ તપ: શરીરની સ્થિરતા, મનની દ્રઢતા પર ખાન-પાન, વગેરેનો ખુબજ પ્રભાવ પડે છે. જેવું અને ખાઇએ તેવું મન બને. ઇચ્છાઓને રોકવા ભોજન-સંયમ ખૂબજ જરૂરી છે. ભોજન સંયમથી ઇન્દ્રિય-સંયમ થાય અને ઇચ્છાઓ ઉપર કાબુ મેળવી શકાય માટેજ કહ્યું છે “સંસ્કૃતવાક્ય" અર્થાત કાઓનો નિરોધ તે તપ છે. આ સંમ માટે સ્વેચ્છાએ રસના ઇર્ષ (બ) પર સંયમ જરૂરી છે અને તેના માટે ભોજન-સંયમ જરૂરી છે. તેથી ઉપવાસ, એકાસન, પોષા વગેરેની મહત્તા અને જરૂરીઆત સમજી શકાય છે. આ ન-ઉપચારા ઇન્દ્રિયદમન નથી પણ ઇયિોને સંમિન કરી આત્માને દ્રઢ કરવાની પ્રક્રિયા છે. આમ કડી શકાય કે વન એટલે સંયમ પૂર્વક નિયમોનું પાલન કરવુ અને ઇચ્છિત વસ્તુઓ પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવવો. જૈન દર્શનની દ્રષ્ટિએ પંચ પાપોમાંથી નિવૃત થયું તેનું નામ વ્રત છે. વ્રતની અનેક વ્યાખ્યાઓ કરવામાં આવી છે. બધાનો સાર સંયમ છે પદાર્થોના સેવનનું અથવા હિંસાદિ અશુભ કર્મોનો નિશ્ચિત સમય માટે કે આજીવન માટે સંકલ્પ પૂર્વક ત્યાગ કરવો તે વ્રત છે. નિશ્ચયની દ્રષ્ટિએ વિશુધ્ધ જ્ઞાનદર્શન રૂપ સ્વભાવ ધારક પોતાના આત્મ તત્વની ભાવનાથી ઉત્પન્ન સુખરૂપી અમૃતના આસ્વાદ વડે તમામ પ્રકારના શુભ અને અશુભ રાગ અને વિકલ્પોથી રહિત બને છે તે વ્રત છે. વ્રતોની આરાધનામાં સમ્યકત્વની સર્વાધિક જરૂર છે. મુનિઓના મહાવ્રત અને શ્રાવકના અણુવ્રત સમ્યગ્દર્શન યુકત હોય તોજ સફળ ગણાય. હકીકતે જે શ્રાવક દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરમાં શ્રધ્ધા ધરાવતો હોય તે ગુરૂની સામે પાપમુકિત માટે વ્રત ધારણ કરતા હોય છે અને તે પૂર્વે પરિણામોની શુધ્ધિ જરૂરી છે. આ નારાયના પાછળનો મૂળ હેતુ કર્મોનો ક્ષય કરી મુક્તિ પ્રાપ્તિનો છે. - જૈન દર્શનમાં આત્યાંતર અને બાહ્ય કુલ ૧૨ વ્રતોનો સમાવેશ થાય છે જેમા પંચમહાવ્રત, ચાર શિક્ષાવ્રત અને ત્રણ ગુણવ્રત છે. અને તેવીજ રીતે બાર તપ માં છે આભ્યાંતર અને છ બાહ્ય છે. 129 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 =Sain જેમા બાહ્ય તપમાં - અનશન, અવમૌદર્ય (એકાશન), વૃતપરિસંખ્યાન, રસપરિત્યાગ, વિવિત્ત શૈય્યાસન અને કાયકલેષ છે. જયારે આન્ધાનર નથમાં પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવૃત્ત, સ્વાધ્યાય, બુર્સ અને ખાન છે. ઉપરોકત બાર તપમાં ભોજન, ઇન્દ્રિય-સંયમ કષ્ટ સહિષ્ણુતા અને ધ્યાનનો સમાવેશ થઇ જ જાય છે અને બધાનો ઉદેશ્ય નો ઇન્દ્રિય-સંયમજ છે. ખાસ કરીને ભોજનમાં અભક્ષ્ય, કંદમૂળ વગેરે, રાત્રિ ભોજન, પંચઉદંબર, મદ્ય-માંસ-મધુ, દ્ગિદળ વગેરેનો ત્યાગ અનિવાર્ય છે. કારણકે આવા ભોજનથી ઇન્દ્રિયો અસંયમિત બને છે. તબીબી દ્રષ્ટિએ પણ માંસાહાર વગેરે ભોજન તામસ-વૃતિ અને અનેક રોગો જન્માવે છે. આત્મકલ્યાણાર્થે ધ્યાનસ્થ બનેલ યોની પંચમહાવ્રતોની દૂનાથી પાલન કરે છે તે સંપૂર્ણ વિશ્વ પ્રત્યે અહિંસાત્મક બને છે, સન્માચરણ કરે. અનેબધારી બને અને શીલવ્રત પાલન કરી બ્રહ્મચર્યમાં સ્થિર બને છે. જેને સંગ્રહ કે કોઇ લોભ રહેતાજ નથી. આ મહાવ્રતો મનુષ્યને ઉર્ધ્વગતિ તરફ લઇ જાય છે. જૈન ધર્મમાં સંયમની સૂક્ષ્મતા તો એટલી હદે કશીવી છે કે ઉપયોગમાં ના આવતા પાર્થોનો ઉપયોગ નહિં કરવાનો પણ નિયમ લેવો. અમુક દિશા સુધીજ ગમન કરવું. અમુકજ વસ્ત્ર-ધન-ધાનય રાખવા. આ સંયમદ્ગારા કરવામાં આવતા યોગ અને ધ્યાન પંચપાપોથી મુકત કરે છે. જ્ઞાનવરણી આદિ અષ્ટકર્મોનો ક્ષય કરે છે, અને અશુભ ભાવથી શુભ ભાવમાં મનને પરિવર્તિન કરે છે. જેને અશુભ વૈષામાંથી શુભવેશ્યા માં પરિવર્તિન કરી મનને પવિત્ર બનાવે છે. ધ્યાનના પ્રકાર: જૈન દર્શનમા શુભ અને આભ બન્ને પ્રકારના ગુણો કે માનવ સ્વભાવની ચર્ચા કરે છે. અને આ રીતે ધ્યાનના ચાર પ્રકારો નું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે. (૧) શુભાને (૨) અશુધ્યાન પ્લાનમાં ચિત્તની સ્થિરતા થાય. આત્મા સાથે એકતા સધાય. વિચારોમાં નિર્મળના આવે. આવા ધ્યાન છે - ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાન. જ્યારે બીજાને પીડા આપવી, ક્રૂરતાના ભાવોથી પોતાનાજ સુખના સ્વાર્થનો વિચાર કરવો તેવા અશુભ ધ્યાન છે. આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન. આ અશુભ. આર્ન અને રૌદ્રધ્યાનના ભાવના અને વિચારોની બનાને લીધે ચાર-ચાર પ્રકારો છે. આર્તધ્યાન: (૧) અનિયંટર્સયોગ: જેમાં કોઇ પણ અણગમની ઘટના ઘટે વ્યકિત કે ભાવનો રાંપર્ક થાય ત્યારે સતત અનિષ્ટ ની શંકા જન્મે અને આવા સંયોગથી હંમદ બીન બની તેનો વિચાર અને વિનાશનો ભાવ આવ્યા કરે અને ચિહ્નને દૂષિત કરે. _2010_03 (૨) ઇષ્ટ વિયોગ: જયારે મનગમતી વસ્તુ-સ્વજનનો વિયોગ થાય ત્યારે તે અંગે સતત દુખી રહી તેમાંજ ધ્યાનસ્થ રહી તેનુંજ ચિંતન કરે અને દુખી બને. (૩) રોગ-ચિંતા: માં ખાસ તો કોઇ પણ નાની મોટી વ્યાધિ થાય તો હવે શું થશે? તેનીજ ચિંતા કર્યા કરે અને સતત દુખ થાય. તે શરીર કે વ્યાધિમાંજ ડૂબીને આત્માને તે યાદ ન કરી શકે. (૪) અશ્રોતિ: ભવિષ્ય ની સતત ચિંતા માં દુખી રહે. તેની પાસે પૈસા હોય તો અને ના હોય તો શું કરવું? સંપનિ કેમ સાચવવી - મારા પછી શું થશે જેવી ચિંતામાંજ ચિત્તને પરોવી રાખે ધર્મ તરફ તેનો ધ્યાનજ ન જાય. અંત કાળે પણ તે ધર્મ કે આત્માનો વિચાર ન કરે પણ મારા પછી શું થશે તેનીજ ચિંતા કરે. રૌદ્રધ્યાન: રૌદ્રધ્યાનમાં ક્રોધની પ્રધાનતા હોય અને પ્રસંગે-પ્રસંગે મહાવ્રતોનું ભંગ થાય. તે ચાર પ્રકારના હોય છે. (૧) હિંસાનંદિ - બીજાને કષ્ટ આપવાની, માવાની, દુખ આપવાની સતત ઇચ્છા કરે, અન્યને કષ્ટ આપવાનોજ વિચાર કર્યા કરે. (૨) મુખાનંદિ - માં અસત્ય બોલવાની ભાવના જન્મે. કોઇને પણ અસત્ય બોલીને છેતરવાની - મૂર્ખ બનાવવાની ભાવના સતત થયા કરે. કુકર આવેગો આવે. (૩) ચૌર્યાનંદ - ચોરીની, હરણ કરવાની, બીજાની વસ્તુ પડાવવાનોજ વિચાર સતત આવ્યા કરે. (૪) સંરક્ષણાનંદિ - સતત પોતાની વસ્તુનાં રક્ષણનીજ ભાવના રહે, તેને નુકસાન ના થાય વગેરે ભાવનાજ નિરંતર રહે અને સતત આવી ખેવના કયારેય ધર્મ તરફ વળવા ના છે. આ બન્ને બાનમાં પતિ અને આત્મલવા જન્મ ક્રોધાદિષાય ને લીધે નકરગનિજ મળે. અને અશુભ વૈશ્યાઓને લીધે તે વ્યકિત સતત ધૃણાસ્પદ બને. જયારે તેનાથી વિપરીત ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન છે. ધર્મધ્યાન: માં ચિત્તની નિર્મળના વાય એકાચના વધે અને સાધક સતત આત્મચિંતનમાં મશગુલ થાય. આવો ધ્યાનસ્થ સાધક આત્માનેજ જુએ ત્યાંજ ધ્યાન રાખે જેથી અન્યત્ર તેની દ્રષ્ટિ જાયજ નહિં. આસપાસનાં પ્રલોભન રાગ-દ્વેષ, માયા તેને સૌંજ નહિં. તેની દ્રષ્ટિ તો એક વાત આત્માને જુવે. વાસનાનાં પ્રવાહમાંથી પૂણે ને મુક્ત આત્માનાં ટ્રીપમાં વિચરે. ચિંતન-ભાવના નપ્રયા દ્વારા ધર્મ ધ્યાનમાં સ્થિર થાય, અને તે સતત ચિંતન કરે કે સંસાર શું છે? તેના વિવિધ વિષયો, વિવિધના શું છે અને મારે આમાંથી બહાર નીકળી આગળ ધર્મ ભાવના તરફ વું છે અને તેને માટે જ્ઞાન, દર્શનચારિત્ર અને વૈરાગ્યની ભાવનામાં આગળ વધે. આ રીતે જ્ઞાન, દ્રારા અનાશકત ભાવ માં - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain વૃધ્ધિ કરે. સાધક. જે ઉત્તમ ધર્મ-ધ્યાનનો સાધક હોય છે. જે સમ્યગ્દષ્ટિ દર્શનથી ધર્મની શ્રધ્ધા વધે અને ચારિત્રથી દ્રઢતા આવે ત્યા હોય છે. કષાયોથી મુકત, આત્મીન હોય છે. જયારે ધ્યાન તે વિરાગ્યથી અનાશકન ભાવ દ્રઢ થાય. આ ધર્મધ્યાન પણ ચાર મુખ્ય ક્રિયા છે. જેની વિષદ ચર્ચા કરી જ છે. ત્રીજો ધ્યેયમાં શુભ પ્રકારનો છે. ભાવના, સાંસારિક રીતે મૈત્રી, કરૂણા, દયા વગેરે ગુણોનો વિકાસ (૧) આજ્ઞાવિયા: જેમાં વિવિધ વાદ-વિવાદ, સિધ્ધાંત, થાય અને આત્મિક રીતે ધર્મધ્યાન દ્વારા આત્મ વિકાસની ઉત્તરોતર એકાંતવાદ વગેરે સાંભળીને પણ સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાનો જિનવચનોમાંજ ભાવનાજ બેય હોય. પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ જ મુખ્ય ધ્યેય હોય રહે. જિનવચનની દ્રઢતા આનું મુખ્ય લક્ષણ છે. દ્વાદશાંગવાણીને છે અને અંતે એયફળમાં જે ધ્યેય નક્કી કરેલ છે. તેની પ્રાપ્તિ સ્વાધ્યાય ના માધ્યમથી સમજે વિચારે અને દ્રઢતાથી આરહ્મા એટલે મુકિત મળે. આમ આ અંગો પરસ્પર સાધકને ઉન્નત રાખીને જીવનમાં ઉતારે. બનાવી આત્મરત અને આત્મસ્થિર બનાવે છે. (૨) અપાય વિચય: આ ધ્યાનમાં કષ્ટ કે પીડામાં કષાયભાવના કોને ધ્યાન કરવોઃ પૂર્વમાં વર્ણવેલ ધ્યાનસ્થ યાત્રીએ સર્વ પ્રથમ જન્મ. મિથ્યાત્વ કેમ દૂર થાય. વગેરે સદવિચારો નું ચિંતન તન-મનની રિથરતા કરી આરાધ્યનું ધ્યાન કરવું જોઇએ. અને ચાલે. ક્રમશ: આરાધ્યની ઉપાસનામાંથી નિરાકારની ઉપાસના સુધી (૩) વિપાક વિચય: આ ધ્યાનમાં વ્યકિત સતત કર્મોની દશા તેને આગળ વધી નિશ્ચય આત્મવરૂપમાં સ્થિર થવું જોઇએ. આ લીધે થતી ભવ-ભ્રમણાનો વિચાર કરે. તે અષ્ટ કર્મો અંગે વિચાર નિરાકારમાં ૐ શ્રેવક ધ્યાન માટેનું આલંબન હોય છે. માં કરીને એમજ ચિંતવે કે આ જ્ઞાનાવરણી કર્મથી મારા જ્ઞાનઉપર પંચપરમેઢીનો સમાવેશ હોય છે. અને તેમાં સિદ્ધ શિલા સુધી આવરણ આવેલ છે તે દૂર થાય. સતજ્ઞાન કેમ પ્રગટે? દર્શનાવરણી ઉન્નયન કરવાની ભાવના રહેલ હોય છે. ૐ શબ્દનો ધ્વનિ કર્મનાં ઉદયથી મને જે દર્શનબાધા થઇ છે તે કેમ દૂર થાય. આ નાભિમાંથી ઉચ્ચરિત કરી બ્રહ્માંડ સુધી અનુગૂંજ ની સાથે ધ્વનિત મેહનીય કર્મ મારા આવ્યાબાધ પ્રગટ નથી થવા દેતો. આ વેદનીય થાય. દીર્ઘશ્વાસોચ્છવાસ થી તે દીર્ધ બને તે ચેતના જાગ્રત બને કર્મ મારા આવ્યાબાધ સુખમાં કાપ મૂકે છે. જયારે આયુકર્મ આ છે. અંદરનો દૂષિત વાયુ નષ્ટ થાય છે. નવીન પ્રરેણા સ્કરે છે. અજ-અમર આત્માની પ્રતીતી થવા દેતો નથી. નામકર્મ અનંત કબીરની ભાષામાં નાભિચક્ર થી ઉદ્ભવેલ ધ્વનિ ઉત્તરોતર ચક્રોને વ્યાપી આત્માના અરૂપી સ્વભાવની પ્રતીતિ થવા દેતો નથી. જાગૃત કરી ને સાધકને દ્રઢ બનાવતો જાય છે. તે આજ્ઞાચક માં ગોત્રકર્મ ને લીધે અબુધ-ગુરૂના સ્વરૂપની પ્રતીતિ થી વંચિત રાખે છે ધ્યાનસ્થ પંચપરમેષઠી ને નિહાળે છે અને ઉગતા સૂર્યની રશ્મિનો અને અંતરાય કર્મ થી હું મારી અનંત શકિત ને ઓળખી શકતો કોમળ પ્રકાશ અનુભવે છે. જે આત્માને આહલાદ આપે છે જેથી નથી. આમ સતત અષ્ટકર્મના ક્ષયથી ભાવના કરી આત્મસ્વરૂપના નિવર્ચનીય સુખનો અનુભવ થાય છે. નિર્વિકાર રૂપને ઓળવવાનો પ્રયાસ કરે છે. હકીકતે તો ધ્યાન-યોગ' માં સ્થિત સાધકની ની દ્રષ્ટિ કશુંજ (૪) સંસ્થાન વિચય: આ ધ્યાનમાં સંસારનું સ્વરૂપ, બાહ્ય જોતી નથી. તે આત્મા સિવાય અન્ય વિચારતો નથી. તેના પંચારિતકાયનું સ્વરૂપ તેની ગોઠવણ અને ચતુર્ગતિનો વિચાર કરી મનમાં માત્ર કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ જન્મે છે. તે નહીં-જોવાનો, પોતાના આત્માને સતત ઉર્ધ્વ ગતિએ લઇ જવાનો સિધ્ધાવસ્થા નહીં-બોલવાનો અને નહીં-વિચારવાનો આંનદ અનુભવે છે તેને પ્રાપ્ત કરવાની ખેવના કર્યા કરે છે. સંપૂર્ણ યોગ આત્મા સાથે થઇ જાય છે. આજના વર્તમાન યુગમાં શકલ ધ્યાન સંવનનની (શકિત) જૈન યોગ સંસારી દ્રષ્ટિએ માણસને સંયમી, સદાચારી, દયાવંત હીનતાને લીધે શકય નથી. વાતાવરણ પણ નથી. આ ધ્યાન બનાવવાની કળા સીખવે છે જે વિકસિત થઇ પરમાત્મપદ સુધી નિરાલંબન અને નિર્વિકલ્યતા માંથી ઉદ્દભવે છે. પરંતુ ધર્મ ધ્યાનની પહોંચવા માટેનો માર્ગનાં કષાય, દુખો દૂર કરી દે છે. સાધના માં નિરંતર થિર સાધક યોગ્ય સમયે પરમાત્મપદ સુધી અંગ્રસર બનવાનો પ્રયાસ કરે છે. આવો સાધક શુકલ-લેશ્યાથી પ્રભામંતિ હોય છે. ડો. શેખરચંદ્ર જૈન, ભાવનગર આમ કહી શકાય કે એકાગ્રતા તો અશુભ ધ્યાનમાં પણ હોય પણ તેમાં પ્રસન્નતા હોતી નથી જયારે શુભ ધ્યાનમાં પ્રસન્નતા અને પર કલ્યાણની સાથે આત્મકલ્યાણની ભાવના હોય છે. ધ્યાનનાં અંગો: માં ચાર અંગ મુખ્ય છે - (૧) ધ્યાતા (૨) ધ્યાન (૩) એય (૪) એય ફળ. ધ્યાતા અર્થાત S.S & CO 131 Jain Education Intemational 2010_03 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વિધિ, વિધાનો તથા આશાતના આપણા ધર્મના વિધિ-વિધાન, અનુષ્ઠાન એ કંઇ માત્ર બાહય ક્રિયા કીડોમાં પદ્ધતિસરની વિધી દાખલ કરવામાં આવી છે. ક્રિયા નથી. શુષ્ક કાર્યમાંથી પરિણમતી ધર્મ-ઘેલછા નથી. એની આવી વિધિ પાછળ જ્ઞાન સાથે ધર્મ ભાવનામાં વધારો થાય છે. પાછળ ઊંડુ રહસ્ય છે અને મહાન ભાવના છૂપાયેલી છે. ચૈત્યવંદન તથા સ્નાત્ર પૂજા બીજી પૂજામાં સમધુર કંઠે સ્તવન સામાન્ય, ધર્મ પ્રેમી જનતામાં અંધ શ્રધ્ધા પરવાના આ કિમીયા પણ ગાવામાં આવે છે. વાતાવરણની પવિત્રતામાં આથી વધારો નથી આ તે આરાધના વિધિના એક ભાગ રૂપ મંગળ અનુષ્ઠાન થાય છે અને સુંદર સંગીતથી આનંદ સાથે ભકિત ભાવમાં વધારો છે. જીવનમાં દરેક કાર્ય વ્યવસ્થિત પણે, ચોક્કસ ક્રમમાં અને તેની થાય છે. સ્નાત્ર પૂજાની રચનાઓમાં આપણા સાધુ ભગવંતોએ યોગ્ય પધ્ધતિ પ્રમાણે કરવું જોઇએ એમ માનીએ છીએ. ખાસ જૈન ધર્મના સિધ્ધાંતો પણ વણી લીધા છે. પંચકલ્યાણક પૂજામાં કરીને કોઇ કાર્ય કરીને સમુહમાં કરવાનું હોય ત્યારે સહુ એક તીર્થકરના પાંચ મંગળમય કલ્યાણકોને યાદ કરીને પૂજવામાં આવે સરખી રીતે કરે તે જ વ્યવસ્થા અને શાંતિ જળવાય તથા ધાર્મિક છે. આ પાંચ કલ્યાણક તે અવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવળજ્ઞાન તથા ક્રિયાની અદબ જળવાય. આ વ્યવસ્થા રાખવા માટે હંમેશા એક મોક્ષ. આઠ પ્રકારી પૂજામાં જળ પૂજા, ચંદન પૂજા, પુષ્પ પૂજા, ચોક્કસ ધોરણ અપનાવવું પડે છે. જે જે કરવાનું હોય, જે જે ધુપ પૂજા, દીપક પૂજા, અક્ષત પૂજા, નૈવધ પૂજા, ફળ પૂજા એમ બોલવાનુ હોય તે એક સરખી રીતે - ચોક્કસ પધ્ધતિથી કરવાનું આઠ પ્રકારે પૂજા કરાય છે. આ આઠ પ્રકારના પૂજાના જે હોય છે. આમ કરવાથી એક વાકયતા આવે છે. એક સરખાં દૂહા છે તેમાં તેનું મહત્વ તથા પૂજાનું ફળ સમજાવેલ છે. આ સામુહિક ઉચ્ચારો તથા ક્રિયાથી ભાવના યુકત વાતાવરણ સર્જાય રીતે પૂજા કરતાં કરતાં જ્ઞાન પણ મળે છે. આ રીતે બાર વતની છે અને ભાગ લેનારાઓના મન પર પણ ઊંડી અસર કરે છે. પૂજા, પીસ્તાલીસ આગમની પૂજા, નવપદ પૂજન, સિધચક્ર બ્રિટનમાં પાર્લામેન્ટનું ઉદધાટન થાય એટલે કે નવું સત્ર શરૂ થાય પૂજન એમ વિવિધ પ્રકારની પૂજા થાય છે. દરેક પૂજા માં ત્યારે ખૂબજ ચોક્કસાઇથી તેની વિધિ કરવામાં આવે છે. અષ્ક કંઇને કંઇ શીખવાનું હોય છે. જૈન ધર્મના સિધ્ધાંતોની સમજણ જ પ્રકારનાં કપડાં, અમુક રીતે ચાલવાનું બોલવાનું - નવા હોય છે. પૂજા કરતાં પહેલાં પણ સ્નાન ઇત્યાદિથી શુધ્ધ થઇન, ચુંટાયેલા સંસદ સંભ્યો એક મોટા ખંડમાં બેસી જાય છે. રાણીને શુધ્ધ વસ્ત્રો પહેરીન ક્રિયા કરવાની હોય છેઆનાથી મન પણ શુધ્ધ નક રાજાની પ્રતિનિધિ એક ખાસ દંડ લઈને આવે છે. તેને અને પવિત્ર થાય છે. જોઈને ખંડના દરવાજા બંધ કરીને સંસદ સભ્યો બેસી જાય છે. સમાયિક અને પ્રતિક્રમણ જેવી વિધિઓ તે સાધના માર્ગના પ્રતિનિધિ પોતાની પાસેના દંડથી ત્રણ વાર બારણું ખખડાવે છે. ઉચ્ચતર પગથીયાં છે. સામાયિક એટલે ધ્યાન માર્ગ - સમતા બારણા પરની અમુક જ જગ્યાએ સેકંડો વર્ષથી આ દંડ ભાવમાં લીન થવાનું ઉત્તમ સાધન તે સામાયિક - સામાયિક ચિત્તને ખખડાવવામાં આવે છે. દંડ પણ ચારસોથી વધુ વર્ષોથી સચવાયેલો નિર્મળ બનાવે છે. શાંતિ આપે છે અને સમના ભાવ ઉત્પન કરે છે. છે. બદલાવામાં નથી આવ્યો. ત્રણ વાર ખખડાવવામાં આવે ત્યારે સામાયિક દરમ્યાન ધર્મગ્રંથોનું વાંચન પણ થઇ શકે છે તેનાથી બારણું ઉઘાડવામાં આવે છે. રાણીને પ્રતિનિધિ સંસદ સભ્યોને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ પણ થાય છે. આમ રાણીનો સંદેશો આપે છે. બધાંજ સભ્યો વિધિવત્ પ્રતિક્રમણમાં સર્વ જીવો પ્રત્યે જાણતાં અજાણતાં થયેલાં સર્વ પાર્લામન્ટના ખંડ તરફ જાય છે અને ત્યારબાદ રાણી સંસદના આ પ્રકારનાં દોષોની ક્ષમાયાચના કરવામાં આવે છે. જૈન ધર્મનું આ સત્રનું ઉદઘાટન કરે છે. આ વિધિ સેંકડો વર્ષથી જરાયે બદલાવવામાં નથી આવી અને પૂરી ચક્કસાઇથી હજીયે કરવામાં આગવું પ્રદાન છે. જીવનમાં પાપ-કર્મ થયુ હોય તે પશ્ચાત્તાપ કરવો, માફી માગવી અને પુન: આ પ્રકારનું કર્મ ન થાય તેવી આવે છે. આ પ્રકારની ક્રિયાને ધાર્મિક વિધિથી ઓછી ન ગણી શકાય. આ વિધિથી એક સૂત્રતા જળવાઇ રહે છે. ચોક્કસ ભાવના સેવવી તે પ્રતિક્રમણ-વિધિનું ધ્યેય છે. આમ આ વિધિ કોઇ શુષ્ક કંટાળા ભરેલી પ્રક્રિયા નથી. વાતાવરણ ખડુ થાય છે અને ‘ડીઝીટી’ ઊભી થાય છે. ધાર્મિક ક્રિયા કાંડની પાછળ શિસ્ત જાળવીને ધાર્મિક વાતાવરણ જૈનો અવારનવાર મોટા મહોત્સવ પણ ઉજવે છે. અંજન ઊભું કરવાનું હોય છે. પ્રભુના પૂજન અર્ચન તથા એવા બીજા શલાકા મહોત્સવ, પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ આમાં મુખ્ય છે. આવા 132 Jain Education Intemational 2010_03 Education Interational 2010_03 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain= મહોત્સવ દરમ્યાન દિવસો સુધી ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરાય છે. મુખ્ય પણ પવિત્ર સ્થળો છે. આવા સ્થળોની પણ આમન્યા જળવાવી વિધિની સાથો સાથ અનેક નાના મોટા પૂજનો ને સાંકળીને તથા જોઇએ; માન જળવાવું જોઇએ. માનના તથા પવિત્રતાના અન્ય આનુસંગિક વિધિઓને સાકળીને સહુ ધર્મપ્રેમી ભાઇ બહેનો નીતિ-નિયમોનો ભંગ થાય તો આશાતના થાય. દેરાસરમાં શુદ્ધ ધર્મ ભાવનામાં મશગુલ બને છે. વિધિ વિધાનોની સાથો સાથ વોથી, વચ્છ મુખે જવું જોઇએ. ભગવાનની પ્રતિમા સમક્ષ વરઘોડો - બેન્ડ વાજા તથા બાહ્ય સાધનાનો આશ્રય લઈને સંપૂર્ણ સન્માન અને સમર્પણની ભાવનાથી ખડા રહેવું જોઇએ. જૈનતર પ્રજાને પણ જૈન ધર્મ વિષે કંઇક ખ્યાલ આવે તેવા આમ ન કરીએ તો આશાતના થાય, દોષ લાગે. ધાર્મિક ગ્રંથ પણ કાર્યક્રમો થાય છે. સવળા કાર્યક્રમોની પાછળની ભાવના ઉમદા જિનેશ્વર પ્રભુનો ઉપદેશ રજુ કરે છે. આ જ્ઞાન અને વિદ્યાનું પણ હોય છે અને જે વાતાવરણ ખડું થાય છે તે સહુને સ્પર્શી જાય છે. યથાયોગ્ય માન જળવાવું જોઇએ. પુસ્તકને જેમ તેમ વંચાય નહીં જેમ તેમ રખાય નહીં અને યોગ્ય સમયે જ વાંચવુ જોઇએ. વિધિ વિધાનો - મહોત્સવમાં આબાલ-વૃધ્ધ, જ્ઞાની-અજ્ઞાની સહુને આમ ન થાય તો આશાતનાને દોષ લાગે. આશતનાની પાછળની એક સરખો આનંદ આવે છે. સહુ આનંદથી ભાગ લઇ શકે છે. ભાવના એ જ છે કે સ્વચ્છતા, પવિત્રતા અને સંપૂર્ણ અદબ સહુ સાથે મળીને ભાગ લે તેથી પ્રેમ-ભાવ વધે અને સંઘબળ વધે. જળવાઇ રહે. જેમ જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમા પ્રતિભાવંત સંઘબળ અને એકતા વધે એટલે ખરેખર જિન પ્રરૂપિત ધર્મની મહામૂલી, દિવ્ય હોય છે તેમજ તેમને લગતાં સ્થળો, સાધન, પ્રભાવના વધે. ગ્રથી મૂલ્યવાન અને પવિત્ર છે. નાનામાં નાની બાબતે પ્રત્યે ચોક્કસાઇ, માન-જાળવવાની ભાવનાં તેનું નામ આશાતના - જેઓ વિધિ-વિધાનોનો વિરોધ કરે છે તે ખરેખર તેની પાછળનું રહીત કાર્ય. આમ આશાતના ન થાય તે જોવાની હરહંમેશ, રહસ્ય સમજતાં નથી. તેનાથી બહુજન સમાજને જે ફાયદા આપણી નમ્ર ફરજ બની રહે છે. થાય છે તે સમજતાં નથી. વિધિ દરમ્યાન જે દિવ્ય વાતાવરણ ખડું થાય છે તેનાથી જ પવિત્રતા અને ધર્મ ભાવના વધી જાય છે. આશાતના કેટલાક ઉદાહરણો આવા વાતાવરણની અસર સહુના દિલમાં થાય છે. જિન મંદિરની દસ જધન્ય આશાતનાઓ આ પ્રમાણે છે (૧) પાન ખાવુ (૨) પાણી પીવુ (૩) ભોજન કરવું (૪) પગરખા વિધિ વિધાનો દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી આમ ચાર રીતે પહેરવાં (૫) સ્ત્રી સેવન કરવું (૬) થુંકવું (૭) શ્લેષ્મ ફેકંડુ (૮) થઇ શકે. દ્રવ્યથી કરવાથી હું કોણ છું, મારું સાચું સ્વરૂપ શું છે તે પેશાબ (૯) ઝાડો કરવો (૧૦) જુગાર ખેલવો. ઉપરોકત દસ વિચારી શકાય. દ્રવ્યના ઉપયોગ પાછળની ભાવના સમજી શકાય. જધન્ય - સૌથી ખરાબ છે. આ મુખ્ય ક્રિયા કંડ છે. ક્ષેત્ર એટલે જગ્યા. પોતાના ક્ષેત્રના વિચાર કરવો; તે પછી કાળને વિચાર અને છેલ્લે ભાવથી એટલે સત્ર ભણાતી વખતે ૩૨ પ્રકારનાં નિષેધ વર્ણવ્યાં છે. દા.ત. માનસિક રીતે વિધિમાં તલ્લીનતા. વિધિ-મહોત્સવાથી દનિ, નજદીકમાં હાડકા પડયાં હોય, સૂર્ય ગ્રહણ હોય, ચંદ્ર ગ્રહણ ઉપદેશ શ્રવણ, સંત સમાગમનો લાભ મળે છે. આપણા દોષો પ્રત્યે હોય, સુર્યોદય પહેલાં, સૂર્યાસ્ત પછી તથા ચોક્કસ અશુભ દષ્ટિપાત કરીને આપણી ખામીઓ જોવી જોઇએ. મહાપુરષોના દિવસોએ એમ વિવિધ રીતે ૩૨ પ્રકારે નિષેધ હોય છે. આમ ગુણ અને ખુબીઓના દર્શન કરીને તેમના અનંત ઉપકારોનું આશાતના ન થાય તે રીતે કાર્ય કરવાનો આદેશ આપણા ધર્મ મરણ કરી શકાય છે. આપણા દુર્ગુણો અને ખરાબ વિચારો દૂર આપેલ છે તે આદેશનું સર્વથા પાલન થાય તે ઇચ્છનીય છે. કરવાની ભાવના જાગૃત થાય છે. નાણ વભાવ જે જીવન, વપર પ્રકાશક જેહ તેહ નાણ દીપક સમ્, પ્રણમ ધર્મ સ્નેહ બહુ કોડો વરસે ખપે, કર્મ અજ્ઞાન જેહ જ્ઞાની શ્વાસો શ્વાસમાં કર્મ ખપાવે તે હ . . . હવે આશાતના વિષે વિચાર કરીએ તો જણાશે કે દરેક ક્રિયા કંડ અને તેના માટે વપરાતી સામગ્રી તથા ધાર્મિક પુસ્તકો ઇત્યાદિ આપણે પવિત્ર ગણીએ છીએ. જિન મંદિર, ઉપાશ્રય જ્ઞાન-ભંડાર 133 Jain Education Interational 2010_03 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વિસ્મૃતિના ધુમ્મસમાં વીસરાઈ ગયેલી તેજસ્વી વિભૂતિ શ્રી વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ કાળનું સતત ફરતું ચક્ર પણ કેટલીક ઘટના અને વિભૂતિઓને લોપી શકતું નથી. કેટલાય વંટોળ પસાર થઈ જાય તેમ છતાં સમયની રતી પર પડેલાં એ પગલાં ભૂંસાઈ શકતાં નથી. આજથી બાણું વર્ષ પહેલાં અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં ભરાયેલી વિશ્વધર્મ પરિ. પદમાં, પહેલી વાર અમેરિકાના નૂતન વિશ્વને, ભારતીય દર્શન અને ભારતીય સંસ્કૃતિને દઢ અને તેજસ્વી કાર અને રણુકાર સંભળાયે. આ પરિષદમાં આવેલા ભારતના બે પ્રતિનિધિઓએ સ્વદેશના આધ્યાત્મિક વારસા પ્રત્યે જગતને જાગતું કર્યું. આમાં એક હતા સ્વામી વિવેકાનંદ, કે જેમની શિકાગો વિશ્વધર્મ પરિષદની કામયાબી આજેય સહુના હોઠે રમે છે. પરંતુ એથીય અધિક સિદ્ધિ મેળવનાર જૈન ધર્મના પ્રતિનિધિ શ્રી વીરચંદભાઈનાં રાઘવજી ગાંધી હતા, પરંતુ ઘરદીવડાઓને ભૂલી જનારે આપણે સમાજ વીરચંદભાઈનાં સિદ્ધિ અને સામર્થ્યને વીસરી ગયેલ છે. જે પ્રજા પોતાના ચેતનગ્રંથ જેવા સત્વશીલ પુરૂષોને વીસરી જાય છે એ પ્રજાની ચેતના કુઠિત બની જતી હોય છે. પણ ખેર ! આજથી બાણું વર્ષ પહેલાંની એ ઘટના પર પલે કાળને પડદે હટાવીને નજર કરીએ. અમેરિકાના શિકાગો શહેરમાં મળેલી એ ધર્મ–પરિષદમાં જદા જુદા દેશના અને જુદા જુદા ધર્મના ત્રણ હજારથી વધુ પ્રતિનિધિઓ એકત્ર થયા હતા. એમાં એક હજારથી વધુ નિબંધનું વાચન થયું. દસેક હજાર શ્રોતાજનોએ ભાગ લીધે. ઈ. સ. ૧૮૯૩ની ૧૧મી સપ્ટેમ્બરે એનું ઉદ્ઘાટન થયું. વીરચંદ ગાંધી, સ્વામી વિવેકાનંદ, પી. સી. મજમુદાર જેવા વિદ્વાને ભારતમાંથી ભાગ લેવા માટે આવ્યા હતા. આ ઐતિહાસિક ધર્મ–પરિષદને હેતુ હતો જગતને જુદા જુદા ધર્મોનું જ્ઞાન આપવાને, સર્વધર્મના અનુયાયીઓ વચ્ચે ભ્રાતૃભાવ પ્રગટાવવાને અને એ રીતે એની એમ હતી વિશ્વશાંતિ સ્થાપવાની. 134 Education International 2010_03 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain ઓગણત્રીસ વર્ષના યુવાન વીરચંદ ગાંધીની વિદ્વત્તા અને વાગ્ધારાએ સહુને સ્તબ્ધ કરી દીધા. માથે સેનેરી કિનારવાળી કાઠિયાવાડી પાઘડી, લાંબે ઝ, ખભે ધોળી શાલ અને દેશી આંકડિયાળા ડા. એમના પહેરવેશમાં ભારતીયતાની છાપ હતી. આ યુવાનની વિદ્વત્તા, અભ્યાસશીલતા, તાટસ્થવૃત્તિ અને વાકચાતુર્યથી વિશ્વષમ પરિષદ મોહિત થઈ ગઈ. એક અમેરિકન અખબારે લખ્યું, “પૂર્વના વિદ્વાનમાં જે રોચકતા સાથે જૈન યુવકનું જૈનદર્શન અને ચારિત્ર સંબંધી વ્યાખ્યાન જેટલા ૨સથી શ્રોતાઓએ સાંભળ્યું એટલા ૨સથી તેઓએ બીજા કેઈ પરિત્ય વિદ્વાનનું સાંભળ્યું ન હતુ.” વીરચંદભાઈએ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતની એવી વિદ્વત્તાથી વાત કરી કે કેટલાંક વર્તમાનપત્રોએ એમનું પ્રવચન અક્ષરશઃ પ્રગટ કર્યું. જૈન ધર્મની પરિભાષા સરળતાથી સમજાવવાની અનેરી ખૂબી એમની પાસે હતી. વાતને કે વિગતને તાર્કિક માંડણીથી સ્પષ્ટ કરવાની એમનામાં અને બી ક્ષમતા હતી. એક બાજુ પિતાની વાતને સમજાવતા જાય અને બીજી બાજુ એ વિશેનું પોતાનું આગવું અર્થઘટન આપતા જાય. ભારતીય દર્શન સમજવા માટે સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતને અભ્યાસ જ પૂરતું ન હતું, પરંતુ ભારતની ગતકાલીન સંસ્કૃતિના સંદર્ભને આત્મસાત્ કરવાની જરૂર હતી. વીરચંદભાઈ એ આ આત્મસાત્ કર્યું હતું. આથી જ કયાંક એ જૈન લાગે છે, કયાંક હિંદુઓની તરફદારી કરે છે, પણ બધે જ, એ ભારતીય લાગે છે. એમની વાણીમાં પોથી પંડિતનું શુષ્ક પાંડિત્ય નહોતું, પરંતુ ઊંડા અભ્યાસની સાથે હૂંફાળી લાગણી અને ભાવનાઓને સ્પર્શ હતો. વિવેકાનંદ અને વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીની વિચારસરણીમાં અનેકાન્તના ઉપાસકની વ્યાપકતા અને સર્વગ્રાહી દષ્ટિ જોવા મળે છે. અમેરિકામાં એમણે માત્ર જૈનદર્શન પર જ પ્રવચન આપ્યાં નથી, પરંતુ સાં ખ્યદર્શન, ગદશન, ન્યાયદર્શન, વેદાંતદર્શન અને બૌદ્ધદર્શન વિશે પ્રવચનો આપ્યાં છે. જ્યારે સ્વામી વિવેકાનંદનાં એ સમયનાં પ્રવચનમાં હિંદુ ધર્મ તરફ વિશેષ ઝોક જોવા મળે છે, અને બૌદ્ધ ધર્મની આકરી ટીકા પણ મળે છે. આમ છતાં આ બંને સમર્થ પુરુષોએ એકબીજાના પૂરક બનીને, વિદેશમાં ભારતીય દર્શનની મહત્તા બતાવી છે. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીએ સદાય સત્યને પક્ષ લીધે. એમની નિખાલસતા, મામાણિકતા અને જીવનવ્યવહારની પવિત્રતા સહુને પશી જતાં હતાં. આ ધર્મ પરિષદમાં રેવન્ડ જજ એફ. પિન્ટેકેટ નામના લંડનના પ્રતિનિધિએ ભારતની દેવદાસીની પ્રથાની ટીકા કરીને હિંદુ ધર્મને ઉતારી પાડયો હતે. હિંદુ ધર્મની આ ટીકાને બચાવ કરનારા એકમાત્ર વીરચંદ ગાંધી હતા. એમણે કહ્યું કે મારા ધર્મની ટીકા કરવાની હિંમત કઈ એ કરી નથી તેથી હું આનંદ અનુભવું છું. પણ મારા સમાજની ટીકા થઈ તેને મારે જવાબ આપો જ રહ્યો. વીરચંદ ગાંધીએ પડકાર ફેંકતાં કહ્યું. આ એ હિંદુ ધર્મ છે, જેને માટે ગ્રીસના ઈતિહાસકારોએ જોયું છે કે કઈ હિંદુ કયારેય અસત્ય બોલતે જાણ્ય નથી અને કઈ હિંદુ સ્ત્રીને ક્યારેય અપવિત્ર જાણી નથી. આટલું કહ્યા બાદ વીરચંદ ગાંધી સભાને સામે પ્રશ્ન કરે છે: “Even in the present day, where is the chaster woman or milder man than in India ? નોંધપાત્ર બાબત એ છે કે વીરચંદ ગાંધીને અમેરિકા અને ઈંગ્લેન્ડના અનેક ખ્રિસ્તી સજજન સાથે ગાઢ મૈત્રી હતી, આમ છતાં એમણે ભારતમાં વટાળ-પ્રવૃત્તિ 135. Education International 2010_03 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કરતા ખ્રિસ્તી મિશનરી ઓની નિભીકતાથી ટીકા પણ કરી. India's Message to America' અને 'Impressions of America' જેવા લેખમાં એમણે અમેરિકાના કે પ્રત્યે પિતાને હુફાળે પ્રતિભાવ આપે છે, પણ બીજી બાજ “Have Christian Missions to India been successful' જેવા લેખમાં પાદરીઓની વટાળ પ્રવૃત્તિની કડક આલોચના કરી છે. એમણે કહ્યું કે તમે તમારા મિશનરીઓ પાસેથી સાંભળ્યું હશે કે ભારતના કે કેટલાં ગંદા, ચારિત્ર્યહીન અને લુચ્ચા છે. પણ તમે કયારેય એ મિશનરીઓ પાસેથી–જેઓ માનવજાતને પ્રજાનો સંદેશો આપનારા કહેવાય છે એમની પાસેથી, ભારતમાં હિંદુઓ પર થતા જુલમની વાત સાંભળી છે? ભારતમાં સારું બજાર મળી રહે તે માટે લિવર પુલ અને માંચેસ્ટરના માલ પર સરકારે કોઈ જકાત નાંખી નથી, જ્યારે બીજી બાજુ ખર્ચાળ સરકાર ચલાવવા માટે મીઠા પર બસ ટકા વેરો નાખ્યો છે તે વાત તમારા મિશનરીઓએ તમને કહી છે ખરી? એ પછી શ્રી વીરચંદ ગાંધી આકરા પ્રહાર કરતાં messenger cloak of hope to their 'If they have not, whose messengers you will call these people who always side with tyranny, who throw their cloak of hypocritical religion over murders and all sorts of criminals who bappen to belong to their religion or to their couutry ?' શિકાગોની આ વિશ્વધર્મ પરિષદમાં વીરચંદભાઈ એ જૈન ધર્મની સંક્ષિપ્ત પણ સચોટ રજુઆત કરી. એમણે જૈન ધર્મને બે ભાગમાં સમજાવ્યું. એક જૈન તત્વજ્ઞાન અને બીજો ભાગ તે જૈન નીતિ, નવતત્વ, છ પ્રકારના છે, દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નયસંબધી જૈનદર્શનની સૂફમ વિચારસરણી, સ્વાદુવાદ વગેરે તત્વજ્ઞાનની બાબતે રજ કરીને સહુ મુગ્ધ કર્યા. જેનાચારની વિશેષતા સમજાવી જેન નીતિની ચર્ચા કરી. વિશ્વના અસ્તિત્વને લગતા પ્રશ્નની તુલનાત્મક ચર્ચા કરતી વખતે એમણે બૌદ્ધ ધર્મ અને અન્ય ધર્મો સાથે તુલનાત્મક ગષણા કરી. જૈન ધર્મ બૌદ્ધ ધર્મથી પ્રાચીન છે એ તથ્યનું પ્રતિપાદન કર્યું આ બધાને પરિણામે જૈન ધર્મ એ એક પ્રમાણયુક્ત અને બુદ્ધિવ દી ધર્મપ્રણાલી છે એવું સત્ય સહુને લાગ્યું. આ નવીન સમાજ અંગેના આનંદ પ્રગટ કરતાં એક અમેરિકને વીરચંદભાઈ વિશે એ અભિયાય આપે કે ધર્માની લેકસમામાં અનેક તત્ત્વચિંતકો, ધર્મોપદેશકે અને વિદ્વાને હિંદુસ્તાનથી આવીને બોલી ગયા અને તે દરેકે કાંઈ ને કાંઈ નવી દષ્ટિ રજુ કરી; ધર્મોના આ મિલનમાં નવું તત્વ ઉમેરતા ગયા, જેથી તે દરેકને ધર્મ જગતના મોટા ધમેની હરોળમાંનો એક છે એવું લાગ્યા વગર રહે નહિ. ઉપરાંત એમના વાકછટા અને ભક્તિભાવ પણ વિશિષ્ટ પ્રકારનાં માલમ પડવ્યાં. એમાંથી ભારોભાર પાંડિત્ય અને ચિંતનમનન સાંપડયાં, તેમ છતાં એ બધામાંથી તરી આવતા જૈન ધર્મના એક યુવાન ગૃહસ્થને સાંભળવાથી નીતિ અને ફિલસૂફીની નવા પ્રકારની ભાળ લાગી. આમ તે તેઓ માત્ર ગૃહસ્થ કુટુંબના સાજન છે, કેઈ સાધુ-મુનિ કે ધર્માચાર્ય નથી. છતાં આટલું સરસ પ્રતિપાદન કરી શકે છે ત્યારે એમના ગુરુઓ કેવા હશે? એમની સારી પણ સચોટ જીવનધર્મ ફિલસૂફી જરૂર સમજવાજાણવા જેવી છે.” શ્રી વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીનાં જનધર્મવિષયક પ્રવચનની એક બીજી વિશેષતા 136 Jain Education Intemational 2010_03 Jain Education Intermational 2010_03 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ એ છે કે એમણે પરધમની ટીકાના આશરે લીધે નથી. જીવનમાં અ`િસા અને વિચારમાં અનેકાન્તની ભાવના ધરાવનારા સાચા જૈનને જેબ આપે તેવી, સાંપ્રદાયિક આગ્રહો અને પૂર્વગ્રહેથી મુકત એવી તટસ્થ એમની વિચારસરણી છે. શુદ્ધ અંગ્રેજી ભાષા, સ્વાભાવિક રજૂઆત અને તલસ્પર્શી અભ્યાસના ત્રિવેણી સંગમ એમનાં પ્રવચનેમાંથી પ્રગટે છે. એમનામાં ધર્મ પ્રચારકની ધગશ છે, પણ એ ધગશ આડ`બર કે સપાટી પરની બની રહી નથી. ધર્મ પ્રચારના ઉત્સાહની સાથે અભ્યાસશીલતાનું સમીકરણ થતાં એમનાં વકતવ્યે, સુશિક્ષિત અમેરિકન સમાજને સ્પર્શી ગયા હતા. એમણે ‘The Yoga Philosophy', 'The Jain Philosophy' જેવાં પુસ્તકો આપ્યાં છે, પરંતુ એમનું ઉત્તમ પ્રદાન તે, ‘The Karma Philosophy' ગણાશે. જેમાં જૈન ધર્મની ક ભાવનાની છણાવટ કરતી વખતે એમની ઊડી અભ્યાસનિષ્ઠા અને જાગ્રત ધમ ભાવનાના માર્મિક પરિચય મળે છે. શ્રી વીરચ'દ રાધવજી ગાંધી માત્ર તત્ત્વચિ'તક નહેાતા, બલ્કે દેશહિતની ચિ'તા પણ એમના હૈયે વસેલી હતી, અમેરિકામાં હિંદુસ્તાનને વિશે એવી માન્યતા હતી કે એ વાઘ, સાપ અને રાજાઓનેા દેશ” છે. ખ્રિસ્તી પ્રચારકોએ પણ હિંદુસ્તાનની પ્રજાનું હીણું ચિત્ર વિદેશમાં રજૂ કર્યું હતું. વીરચંદ ગાંધીએ ભારતની સાચી સમજ વિદેશીએમા જાગે તે માટે વિવેકાનંદ જેટલા જ પ્રયાસ કર્યાં. એમણે ભારતીય સસ્કૃતિનું મહત્ત્વ અતાવતાં વિદેશીઓને કહ્યું, “આશ્ચયની વાત તે એ છે કે ભારત ઉપર વિદેશીએ સતત હુમલાઓ કરતા રહ્યા છે અને એ બધાં આક્રમણેાની આફત આવ્યા છતાં ભારતના આત્મા જીવ'ત રહ્યો છે, જાગ્રત રહ્યો છે. એનાં આચાર અને ધમ સાબૂત છે અને સારાયે વિશ્વને ભારત તરફ મીટ માડીને જોવું પડે છે. સસ્કૃતિનાં લક્ષણ, ખેતી, કલાકારીગરી, સાહિત્ય, સદાચાર અને જ્ઞાનવિજ્ઞાનનાં સાધના, અતિથિ સત્કાર, નારીપૂજા, પ્રેમ અને આદર ~~ બધુ જ ભારતમાં કઈ જુદા જ સ્વરૂપે જોવા મળે છે. ખરીદી શકાય એવી એ સંસ્કૃતિ હોત તે ઇંગ્લેન્ડ આ દેશમાંથી એને ખરીદી લઈ શકત, પેાતાની બનાવી શકત, પણ એવું નથી મન્યું, નહિ બની શકે.” છેક, ઈ. સ. ૧૮૯૩માં વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીએ દેશના આર્થિક અને રાજકીય સ્વાતંત્ર્યની વાત કરી. એક વાર એમણે અમેરિકન લેાકોને કહ્યું કે ભારત અત્યારે પરદેશી એડી નીચે કચડાયેલું છે. એ માત્ર ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં સ્વાતંત્ર્ય ધરાવે છે, પણ ભારત સ્વતંત્ર થશે ત્યારે તે હિહંસક માગે કોઈ પણ દેશ પર આક્રમણુ નહિ કરે. ૧૮૯૩માં ગાંધીજી માત્ર બેરિસ્ટર હતા, તે સમયે વીરચંદ્રભાઈ એ આ ભવિષ્યકથન કર્યું હતું. એમની એ કલ્પના કેટલી બધી વાસ્તવિક સાબિત થઈ! પણ હું તે એથીય આગળ વધીને કહીશ કે આ ધર્મજ્ઞાતા અનેખાક્રાન્તદ્રષ્ટ હતા. આ જગતની પેલે પારનું જોઈ શકે તે ક્રાન્તદ્રષ્ટા, વર્તમાનને વીધીને ભવિષ્યને જાણી શકે તે ક્રાન્તદ્રષ્ટા. જ્યારે ભારતના રાજકીય સ્વાતંત્ર્યની ઉષાનું પહેલું કિરણ પણ ફ્રૂટથુ' નહેતુ ત્યારે વીરચંદભાઇએ એમ કહ્યું કે હિન્દુસ્તાન આઝાદ થશે તે બધા દેશે। સાથે શાંતિમય સહઅસ્તિત્વથી જીવશે. દેશને આઝાદી મળી તે અગાઉ પાંચ-પાંચ દાયકા પૂર્વે પેલે પારનું દર્શન કરતા વીરચંદભાઇ, The Jain Philosophy' વિશેના એમના પ્રવચનમાં કહે છે: “You know my brothers and sisters, that we are not an independent nation. We are subjects of Her Gracious Majesty Queen Victoria the 'defender _2010_03 For Private Personal Use Only Sain= 13 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain. of the faith', but if we were a nation in all that, name implies with our own government and our own rulers, with our laws and institutions controlled by us free and independent, I affirm that we should seek to establish and forever maintain peaceful relations with all the nations of the world.” શ્રી વીરચંદભાઈનો એટલે પ્રભાવ પડ્યો કે વિશ્વધર્મ પરિષદના આવાહકો અને વિદ્વાનોએ એમને રૌથચંદ્રક એનાયત કર્યો હતો. એ પછી ૧૮૯૪ની ૮મી ઑગસ્ટે કાસાડાગા શહેરના નાગરિકોએ એમને સુવર્ણચંદ્રક આપ્યું હતું. એમણે આ શહેરમાં “Some Mistake Corrected' અને પ્રવચન આપ્યું હતું. અને એ પ્રવચન પૂરું થયા પછી કરી ફરી પ્રવચન કરવાનું કહેવામાં આવ્યું એમ ‘બેફ કેરિયર' નામનું અખબાર નેધે છે. અમેરિકામાં એમણે “The Gandhi Philosophical Society' અને “The school of Oriental Philosophy' નામની બે સંસ્થાની સ્થાપના કરી. શિકાગોમાં Society for the Education of women of India' નામની સંસ્થા સ્થાપી. આ સંસ્થાના મંત્રી શ્રીમતી હાવર્ડ હતાં કે જેમણે વીરચંદભાઈની પ્રેરણાથી શુદ્ધ શાકાહાર અને ચુસ્ત જૈન ધર્મ અપનાવ્યો હતો. સ્વામી વિવેકાનંદનાં શિષ્યા ભગિની નિવેદિતાની જેમ શ્રીમતી કાવ વીર હમાઈનાં શિખ્યા બની ગયાં અને તેઓ રનની જેમ વિધિસર સામાયિક પણ કરતાં હતાં. આ પછી શ્રી વીરચંદભાઈ ગાંધી ઇંગ્લેન્ડ આવ્યા. અહીં એમણે બૅરિસ્ટર થવાની ઈરછા પૂરી કરી, પરંતુ આ જ્ઞાનનો ઉપયોગ એમણે અર્થો પાર્જન માટે ભાગ્યે જ કર્યો. ઈલેડમાં જૈન ધર્મની જિજ્ઞાસા જોઈને એમણે શિક્ષણ વગ છે. આગળ જતાં લંડનમાં જેન લિટરેચર સોસાયટીની સ્થાપના કરી, એક ધમજિજ્ઞાસુ હર્બર્ટ વોરને માંસાહારને ત્યાગ કરીને જેન ધમનો સ્વીકાર કર્યો. એમણે વીરચંદભાઈનાં ભાષણની નેાંધ રાખી. તેમ જ અંગ્રેજીમાં જૈન ધર્મ વિશે એક પુસ્તક લખ્યું. આ ઉપરાંત વિશ્વધર્મ પરિષદના પ્રમુખ ચાલસ સી. બેની એમનાથી પ્રભાવિત થયા હતા. અને વીરચંદભાઈ એ ભારતમાં ૧૮૯૬-૯૭માં દુષ્કાળ પડયો ત્યારે અમેરિકામાં સ્થાપેલી દુષ્કાળ રાહત સમિતિના બેની પ્રમુખ હતા. આ સમિતિએ તત્કાળ ચાલીસ હજાર રૂપિયા અને અનાજ ભરેલી સ્ટીમર ભારત કયાં હતાં. શ્રી વીરચંદભાઈ ગાંધીએ આ પ્રવાસ દરમ્યાન ૫૩૫ જેટલાં વ્યાખ્યાન આપ્યાં. તેઓ ગુજરાતી, હિંદી, બંગાળી, અંગ્રેજી, સંસ્કૃત, ફ્રેન્ચ જેવી ચૌદ ભાષા પર પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા. આમ ઓગણત્રીસ વર્ષનો એક યુવક પરદેશગમનની ખફગી વહેરીને વિદેશમાં ધર્મપ્રચાર કરે અને એક વાર નહિ બલકે ત્રણ ત્રણ વખત વિદેશની સફર કરી માત્ર જૈનદર્શન જ નહિ બઢકે ભારતીય દર્શનને પ્રચાર કરે છે તેવી વિરલ ઘટના કહેવાય ! શ્રી વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીનું અ૯૫ આયુષ્ય પણ અનેકવિધ યશસ્વી સિદ્ધિઓથી ભરેલું છે. ૧૮૮૪માં ઓનર્સ સાથે બી.એ. થનારા જૈન સમાજના એ પ્રથમ સ્નાતક હતા. ૧૮૯૦માં પિતાનું અવસાન થતાં રોવાકુટવા જેવી કુરૂઢિઓને એમણે એ જમાનામાં તિલાંજલિ આપી હતી તે જેવીતેવી વાત ન કહેવાય. એકવીસ વર્ષની ઉંમરે “શ્રી જૈન ઍસેસિયેશન ઓફ ઇન્ડિયા'ના મંત્રી તરીકે પાલિતાણા આવતા યાત્રીઓને મૂંડકાવેરો નાબૂદ કરવાનું કામ કર્યું. મૂંડકાવેરો અને બીજી રંજાડથી પરેશાન થઈને આણંદજી 2010_03 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - din કલ્યાણજીની પેઢીએ પાલિતાણાના ઠાકર સામે કેસ કર્યો હતો. પરંતુ પાલિતાણાના ઠાકોર સુરસિંહજી પર પોલિટિકલ એજન્ટના ચાર હાથ હતા. પોલિટિકલ એજન્ટે શુદ્ધ ન્યાય ન આપે. વીરચંદભાઈએ આ પ્રશ્ન હાથમાં લીધું. એ વખતે ૨જવાડા સામે માથું ઊંચકવું એ સામે ચાલીને મે તને બાથ ભીડવા જેવું હતું, પણ એમણે મહુવા અને પાલિતાણુ વચ્ચે અવારનવાર ઘોડા પર મજલ કાપીને સમાધાનનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું. મુંબઈના ગવર્નર લેડે રે અને પિલિટિકલ એજન્ટ કર્નલ વરસનને મળી સમર્થ ૨જુઆત કરી મૂંડકાવેરે નાબૂદ કર્યો. અંગ્રેજ બેડમ સાહેબે સમેતશિખર પર ડુક્કરાની ચરબી કાઢવાનું કારખાનું નાનું હતું. તે દૂર કરવા માટે વીરચંદભાઈ કલકત્તા ગયા. દસ્તાવેજોની જાણકારી માટે કલકત્તામાં છ માસ રહી બંગાળી ભાષાનો અભ્યાસ કર્યો અને આખરે “સમેતશિખર જૈનોનું તીર્થસ્થાન છે, બીજા કોઈને ત્યાં દખલ કરવાને અધિકાર નથી' એ ચુકાદ મેળવીને તેમ જ કારખાનું દૂર કરીને જ જગ્યા. કાવીના દેરાસર અંગેના વિખવાદને સુંદર ઉકેલ લાવ્યા. આંતરરાષ્ટ્રીય વાણિજય પરિષદમાં સમગ્ર એશિયાના પ્રતિનિધિ તરીકે હાજરી આપી. ૧૮૫માં પૂનામાં ભરાયેલી ઈન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસમાં મુંબઈના પ્રતિનિધિ તરીકે હાજરી આપી. તેઓ રાષ્ટ્રીય મહાસભાના ચુસ્ત હિમાયતી હતા. તેમ જ મહાત્મા ગાંધી સાથે એમણે ખોરાકના અખતરા કર્યા હતા તેઓ ગાંધીજીના સંપર્કમાં પણ સારી રીતે આવ્યા હોય તેમ લાગે છે, કારણ કે વીરચંદભાઈના પુત્ર ઉપર લખેલા એક પત્રમાં ગાંધીજી આશીર્વાદ સાથે પૂછે છે કે, “પિતાજીના આશેમાંથી કંઈ જાળવી રાખ્યા છે ખરા ?' આવા વીરચંદ રાઘવજી ગાંધીનું સાડત્રીસ વર્ષની વયે ઈ. સ. ૧૯૦૧માં મુંબઈમાં અવસાન થયું. માત્ર સાડત્રીસ વર્ષની આયુમાં કેવી અપૂર્વ સિદ્ધિ મેળવી છે વીરચંદભાઈ ગાંધીએ ! આ સિદ્ધિને અંજલિ આપવા મારી પાસે કોઈ શબ્દ નથી. માત્ર રાષ્ટ્રશાયર ઈકબાલને એક શેર છે હજારે સાલ નરગીસ અપની બેનરી રોતી , બડી મુહિકલ સે હોતા હૈ ચમન મેં દીદાવર પૈદા. [ સુંદર આંખને માટે નરગીસના ફૂલની ઉપમા આપવામાં આવે છે. આ નરગીસનું ૫૫ હજાર વર્ષની પોતાની તિહીનતા-બેનરી માટે ૨ડતું રહે છે. ઘણાં વર્ષો પછી બાગમાં એને જોનારે (દીદાવર) પેદા થાય છે અને તે ખીલી ઊઠે છે. 1. વીરચંદ રાઘવજી ગાંધી એ આ ચમનમાં પેદા થયેલા આવા એક દીદાવર હતા! ભાવ વિનાની ક્રિયા ને ક્રિયા વિનાને ભાવ નિષ્ફળ બને છે. જે સાપેક્ષ હોય તો સફળ બને છે. સહવું” ને “ચાહવું” આ બે આત્મશાન્તિના ઉપાય છે. ઝેરના કટોરા હસતે મુખે પીવા અને પાનારને પ્રસન્નતાથી અમૃત પીરસવું – આવી વૃત્તિ દઢ થયા પછી જગતમાં તેને કેઈ ઉપસર્ગ કે પરિષહ સંતાપ પમાડી શકતું નથી. 13 Jain Education Interational 2010_03 Jain Education Interational 2010_03 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE =Jain 140 ‘પ્રતિક’ એટલે સંકેત · ચિલ્ડ્રન કે ઓળખ ચિહન. પ્રત્યેક રાષ્ટ્ર, સંપ્રદાય કે સંસ્થાને પોતાનું પ્રતિક હોય છે. જૈન સમાજનું "વાદ કે રાજ લોક'' આદી આલેખતું ‘પ્રતિક’ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ૨૫૦૦ મા નિર્વાણ મહોત્સવ પ્રસંગે સર્વ કિરકાએ સાથે મળીને યોજેલ છે કે જે બધા જ જૈનાને માન્ય છે. જૈન પ્રતિક - *જૈન - પ્રતિક' ઓળખ ચિહ્નનહોવા ઉપરાંત જૈનત્વનો ટુકામાં છતાં સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપે છે. આ પ્રતિક ચૈાદરાજ્યોક ની આકૃત્તિમાં સિદ્ધ શીલા, રત્ન મળી, સ્વસ્તિક, અહિંસા ધર્મલાભ નક્ષતો હસ્ત અને છેલ્લે તત્વાર્થ સૂત્રનું તત્વચિંધતું સૂત્ર - ‘પરસ્પરોપગ્રહો જીવાનામ’ આળેખાયેલ છે. આ સૂત્રનો ભાવાર્થ એટલે 'જૈન દર્શન' ના મુખ્ય સિદ્ધાંતો અને આદર્શ શ્રાવક જીવનની રીતિ નીતિ એમાં દર્શાવવામાં આવેલ છે. - હવે એ ‘પ્રતિક” હું જરા વધારે વિગતથી દર્શન કરી અને એના માર્થ વિચારીએ. વૈદ રાજ્યોક એટલે આ છ(૬) દ્રવ્યો માટેનું સ્થાન, (૧) ધર્માસ્તિકાય ગતિમાં સહાયક થાય (૨) અધર્માસ્તિકાય-સ્થિરતા કરવામાં સહાયક થાય (3) આકાશાસ્તિકાય ખાલી જ્ગતની (૪) પુદ્ગલને પરમાણુ (વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ) (૫) કાચાસ્તિકાય- કાલ સમય, મુહૂતો, આદિ. (૬) જીવાસ્તિકાય-સિદ્ધા અને સંસારી જવાનું સ્થાન. આ પ્રમાણે ચૌદ રાજ્લોકમાં ઉપરોકત છે (૬) દ્રવ્યો રહેલા છે. રાજ્લોકની ચારે બાજુ તેનાથી અનંતગણો અલાક રહેલો છે. પણ તેમાં કકત આકાશાસ્તિકાય જ છે. ‘જૈન દર્શન’ અનુસાર આ ગત ‘લોક-અલોક’ રૂપ છે. લોક ત્રણ વિભાગમાં ઉર્ધ્વ, અધો અને નીમાં વહેંચાયેલો છે. ઉર્ધ્વલાકમાં દેવીકાદર્દીના વાસ છે. તેની ઉપર સિદ્ધ શિલા અને અંત ભાગમાં સિદ્ધાનાં જીવા રહેલાં છે. મધ્ય _2010_03 (તીષ્ઠા) લાકમાં જ્યોતિષચક્ર દ્વિપો, સમુદ્ર વિ. આવેલા છે. એમાં જ જંબુદ્રિપ આવેલ છે. જેમાં આપણે રહીએ છીએ. અધેાલાકમાં સાત નારકો આવેલ છે. ઉપરોકત ચાદ રાજ્લોકમાં મધ્યભાગમાં એક ત્રસનાડી આવેલ છે. જેમાં ત્રસવા (બે ઇન્દ્રિય - તે ઇન્દ્રિય, ચારિદય અને પંચેન્દ્રિય જીવા) રહે છે. બાકીના ત્રસ નાડીની બહારના ભાગમાં કુત એકેન્દ્રિય જીવો રહે છે. આ બાબતો સર્વજ્ઞ-કષિત હોવાથી અને કેવળજ્ઞાન પામી તીર્થંકર ભગવંતાએ જ્ગતનાં જીવાનાં હિતાર્થે દેશના દ્વારા બતાવેલ છે. જે ગણધર ભગવંતોએ દ્વાદશાંગી સૂત્રરૂપે રચેલ છે. પછી તેમની પરંપરામાં થયેલ આચાર્યાદિ સાધુ-ભગવંતાએ પ્રકરણ આદિ રૂપે ત્રામાં સામાન્ય વાના બાય માટે રચના કરી છે, જે બધું આગમ ગ્રંથામાં ષિત છે. ઉપરોકત બાબતો ા વિશ્વનું વિશિષ્ટ દર્શન કરાવતું “જૈન પ્રતિક'' કેટલું સૂચક છે. એનો વાંચકોને ખ્યાલ આવી શકશે. આ જૈન પ્રતિક" માં ઉપર વર્ણવેલ ચાદ રાજ્યોકને મથાળે ‘સિદ્ધ-શીલા” નો અર્ધચંદ્રાકાર દર્શાવ્યો છે. જેની થી ઉપર સિદ્ધભગવતોનો વાસ હોય છે. જીવ જ્યારે સર્વ કમાને ખપાવે છે. કમોથી મુક્ત થાય છે ત્યારે સિદ્ધ બને છે અને મૈક્ષનિ પામી સિહશીવાની ઉપર એક યોજનાને અને આવેલ, લોકાગ્રભાગે બિરાજે છે. સર્વે જીવો અનેતકાળ સુધી સંસારમાં રખડે છે. પરંતુ મનુષ્ય-ભવ પામતાં અને સમ્યગદષ્ટિ બનનાં ધર્મમાર્ગે વળે છે અને સંયમ તપાદિ દ્વારા કર્મો ખપાવી મુકિત ભણી પ્રયાણ કરે છે, સિદ્ધ બને છે. એ જાણવું રસપ્રદ બનશે કે ‘પ્રતિક’ માં દર્શાવેલ સિદ્ધશીલાનાં સાંનિધ્યમાં આજ સુધીમાં અનંત જીવો કર્મ મુકત બની, સિદ્ધગનિ પામ્યા છે અને તેજમાં તેજ ભળે તેમ આત્મ રમણનામાં લીન બની અનંતસુખમાં ત્યાં બિરાજે છે. પ્રસ્તુત સિદ્ધશીલા સ્ફટિક રત્નમય અને અર્ધચંદ્રાકારે રહેલી છે. જે ‘પ્રતિક'માં સ્પષ્ટ છે. ‘જૈન પ્રતિક' માં અર્ધગોળ નીચે રત્નબીની સૂચક બણ ઢંગલી બતાવેલ છે. તે સમ્યગ્દર્શન, શાન અને ચારિત્ર રૂપી ત્રણ રત્નો સમી ઘણી જ સૂચક અને શાસાકન છે. એની વિગતો વિચારીએ તો 'સમ્યગ્ દર્શન' એટલે વિતરાગ-કથિત શાસામાં સંપૂર્ણ સ રાખવી. એ શ્રદ્ધા વિના સમ્યગ્ જ્ઞાન-સાચું જ્ઞાન થતું નથી અને સાચા જ્ઞાન વિના સદાચરણ (સમ્યક ચરિત્ર) આવતું નથી અને તે Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -gain Abode of the , Liberated Souls - Right Faith - Right Conduct - Right Knowledge Three Paths Heaven Human — Four Destinies Anirmal - Hell Non Violence - Mutual Assistance Of All Beings – પરસ્પરોપગ્રહો નીવાનામ્ - Mutual Assistance Of All Beings વિના મુકિત મળતી નથી. આ રીતે પ્રતિક' માં રનમયી આલેખેલી THE JAIN SYMBOL છે. એ રત્નત્રયીની પ્રાપ્તિ વિના જીવાત્મા ‘મોક્ષ' પામતો નથી. માટે જ વિતરાગ પરમાત્માએ જે સિદ્ધાંત અને શાસ્ત્રો કથેલ છે. In 1973 (2500 years after the nirvana of Mahavira) a તેમાં પૂરી શ્રદ્ધા રાખી, પૂરું જ્ઞાન (ખ્યાલ) મેળવી, જીવનમાં જે symbol was adopted as a Jain symbol. This symbol ઉતારે છે. (સમ્યક ચરિત્ર) તે આત્મા ધન્ય બને છે. અને અંતે મુકિત represents the principles of Jainism. The outline of the પામે છે. figure is that of the Jain description of the shape of the universe. The swastika symbolises the four types of ઉપરોકત રત્નત્રયી ‘પ્રતિક' માં દર્શાવવા પાછળ એ પણ રહસ્ય births (as gods, humans, lower beings and hell creatures) which one has to take. The three dots are રહેલું છે કે ચૈત્યવંદન કરતી વખતે કે અન્ય ધર્મક્રિયામાં પણ the three jewels. The half-moon is the sign for the અક્ષતની ત્રણ ઢગલીઓ કરી, અજ્ઞાસુ આત્મા રત્નત્રયી માટે place of the siddhas (liberated souls). The hand is પ્રાર્થના કરે છે. પૂ. વીરવિજયજી મહારાજશ્રીએ પણ શ્રી મહાવીર raised for protection and blessing. The wording under પરમાત્માના એક સ્તવન માં “ત્રણ રતન મુજઆપો તાજી' એવી the sign says 'Mutual help for the survival of all lives'. માંગણી કરી છે. આવી માંગણી કરવાના હેતુ રત્નત્રયી પામી (સમયગ દર્શન, જ્ઞાન-ચારિત્ર) કર્મથી મુકત બની આત્મા મુકિત ભવભ્રમણ કરતે જીવ અને કર્મ ખપાવી ચારે ગતિમાંથી મુકત થઇ તરફ પ્રયાણ કરે એ છે. આ રીતે ‘પ્રતિકમાં ત્રણ ઢગલીઓનો મોક્ષ પામે છે. સૂચિતાર્થ છે. જે પ્રતિક’ નું યોગ્ય રીતે મૂલ્યાંકન કરવા આવશ્યક બને છે. એટલે જ ‘પ્રતિક' ને દરેક જેને અપનાવવું જ જોઇએ. મનુષ્ય ભવની મહત્તા જે કારણે છે કે - આ ભવમાં સહજ રીતે સદ્ વાચન, સત્સંગ કે ગુદેવનાં ઉપદેશથી માનવી રત્નત્રયી પ્રાપ્ત કરે ત્યારબાદ ‘પ્રતિક' માં સ્વસ્તિક નું ચિહન આલેખેલ છે. પ્રતિક છે અને પછી મુકિત માર્ગે આગળ વધે છે. જ્ઞાનીઓએ તે અનેકવાર અષ્ટમંગલમાં મંગળરૂપે છે. એનાં દર્શન ને સહારે માનવી મંગલ કાર્યો કહ્યું છે કે મનુષ્ય ભવ' સિવાય મુકિત નથી. માનવી મનુષ્યભવમાં કરવા પ્રેરાય છે. ઇન્દ્રાદિ દેવો પણ ભગવંતની આગળ અષ્ટમંગળ કષયાદિથી ઘેરાયેલો હોય છે. પણ સરૂનાં ઉપદેશથી તપ-સંયમાદિ આલેખે છે. તે માનવીએ તો વિશિષ્ટ લાભ માટે આલેખવો અનુષ્ઠાન દ્વારા કર્મો ખપાવવાની તક મનુષ્યભવમાં જ મળે છે અને સ્વભાવિક બને છે. ઉપરાંત આ ‘સ્વસ્તિક' માં બીજા અર્થ પણ તો જ જીવઆત્મા કર્મોથી મુકત થઇ મોક્ષ ગતિ પામે છે. અત્યાર સૂચિત છે. સંસારમાં જીવઆત્મા-રખડતા રખડતા ચાર ગતિમાં સુધી અનત તીર્થકોએ અને મુમુક્ષ-આત્માઓએ આ માર્ગે જ મનુષ્ય (મનુષ્ય, દેવ, તિર્યંચ, નારકી) પસાર થતો હોય છે. આ રીતે ભવમાં મેક્ષ મેળવ્યું છે. 14 Jain Education Intemational 2010_03 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _Jain દેવગતિમાં ભલે વૈભવ-વિલાસ અને આનંદ-પ્રમોદની સામગ્રી ‘પદગલીક' ભાવમાં આસકત બને છે. જીવાત્મા આત્મગુણથી ભ્રષ્ટ સાંપડે. પણ (સમ્યગ દર્શન અને સમ્યગ જ્ઞાન હોવા છતાં) સપક બની અહિંસા કરવા સાથે અન્ય જીવોનો પણ હિંસક બને છે. ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી. મુકિત માટેનો યોગ મળતો નથી. એટલે પરસ્ત્રીગમનને કારણે વિશ્વ - વિજ્યી રાજા રાવણ જેવા સમર્થ મોક્ષ પામતાં નથી. એટલે જ દેવો પણ મનુષ્ય ભવ મેળવવા લલચાય પુરષનો પણ સમુળો નાશ થયો આથી વિશુદ્ધ ‘બ્રહ્મચર્ય-વ્રત' ના પાલનમાં અહિંસા રહેલી છે. અહિસા ના વિશુદ્ધ પાલનમાં આ રીતે ‘બ્રહ્મચર્ય-વ્રત' પણ સમાઇ જાય છે. હવે વાત આવી છેલ્લા પાંચમાં તીર્થંચ અને નારકીનાં જીવો તો દુ:ખમાં એટલા બધાં મહાવ્રત પરિગ્રહ વિરમણ વ્રતની. આ છે અપરિગ્રહ વ્રત. પરિગ્રહ સંડોવાયેલા ઘેરાયેલા હોય છે કે તેમને ધર્મક્રિયા કરવાનું સૂઝે જ નહિ આસકિત વધારે છે. ધન મેળવવા માટે અનેક પ્રકારની કુટિલ નીતી તો મુકિત તે કયાંથી જ પામે? એટલે કર્માધિન તીર્થંચ ને નારકનાં અપનાવી પડે છે. ગમે તેવું સારું-જુહુ બોલી અનેક વસ્તુઓ જીવો માટે રત્નત્રયી કે મુકિત શકય જ નથી. મેળવવાની ઘેલછામાં અનેક પ્રકારના અસત્યનો આશરો લેવો પડે. હિંસાદિ પણ કદાચ આચરવી પડે. મેળવેલ ધનના રક્ષણ માટે અનેક પછી ‘પ્રતિક' માં અહિંસા, કેન્દ્રસ્થ રાખી, ધર્મહસ્ત આલેખાયેલ પ્રકારનું દુન કરવું પડે. હિંસા પણ કરવી પડે. એટલે સવિશુદ્ધ છે. જે હસ્ત ધર્મલાભ કે આશીર્વાદ બક્ષે છે. આ પુન્યવંતો પંજો અહિંસા પાળી શકાય નહીં માટે જ અહિંસામાં અપરિગ્રહ વ્રતનો પણ જીવાત્માને ધર્મ, નીતિ અને સચ્ચાઇનો માર્ગ ચીંધતો માનવીને ધર્મ સમાવેશ થઇ જાય છે. એટલે જ જ્ઞાની પુરૂષાએ અહિંસા મહાવ્રતના માર્ગે વાળવા નિર્દેશ કરે છે. સુવિશુદ્ધ રક્ષણ માટે જ પાંચ મહાવ્રતનું શુદ્ધ પાલન કરવાનું જણાવેલ છે. પાસ્તુ “ધર્મ-હસ્ત મા અંતર્ગત છે - અહિંસા. જૈન ધર્મ અને અન્ય દર્શન ‘અહિંસા પરમોધર્મ' ના સુત્રોચ્ચાર સાથે જીવનને ધન્ય આ રીતે અહિંસા વ્રતમાં પાંચેય મહાવ્રતોનો સમાવેશ થઇ જાય છે. બનાવે છે. એક દ્રષ્ટિએ વિચારીએ તો પાંચ મહાવ્રતમાં અહિંસાનું એટલે જ આપણાં જૈન પ્રતિક' માં અહિસા દ્વારા પાંચ મહાવ્રતો પ્રથમ સ્થાન છે. એટલે પહેલે પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રતનું મહત્વ પ્રતિબિંબિત થતાં જણાય છે. ઘણું જ છે. પરંતુ ખૂબી એ છે કે ‘અહિસા વ્રત, ના સવિશુદ્ધ પાલનમાં બીજા વ્રતો પણ સમાઇ જાય છે. પાંચ મહાવ્રતોનો છેલ્લે ‘પ્રતિક' નાં છેડે તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રનું મહત્વનું સુત્ર અહિંસામાં સમાવેશ થઇ જાય છે. પાંચ મહાવ્રતોનો અહિંસામાં પરસ્પરોપગ્રહો જીવાનામ મૂકયું છે. એનો અર્થ ભલે ટુકામાં સમાવેશ થઇ જતા હોઇ પ્રતિક માં માત્ર અહિંસાનો જ નિર્દેશ કર્યો ‘જીવોનો એકબીજા પ્રત્યે પરસ્પર ઉપકાર છે' એમ થતો હોય; પરંતુ સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ વિચારીએ તો આ સત્રમાં ગતનો સર્વ જીવો પ્રત્યે આત્મભાવ-મૈત્રિભાવ બતાવ્યો છે. તેનાં આચરણમાં વાસ્તવિક આ બાબત જરા વિગતથી વિચારીએ: ‘અહિંસા' પાળનાર વ્યકિત સાચો સામાજવાદ સામ્યવાદને પૂર્ણ હેતુ સચવાય છે. કદી જુઠુ બોલશે નહીં. જહુ બોલે તો કંઇક ખોટું કરવાનું બને અને તેથી ‘અહિસાવ્રત' સચવાય નહિ. એટલે અહિંસામાં સત્યવ્રત એટલે કહેવાનું મન થાય છે કે આપણા સમાઇ જાય છે. બીજે મૃષાવાદવિરમણ વ્રત' આમ અહિંસામાં સિદ્ધાંતોને આલેખતું આ જૈન પ્રતિક સર્વકાઇ (જૈન) અપનાવે અને અંતર્ગત થઇ ગયું. એને પગલે પગલે અનુસરતાં - જીવનમાં ઉતારી પ્રત્યેક નાના-મોટા પ્રસંગોએ મહત્વ વધારે! એનો સદુપયોગ કરે અને એનાં ઉપયોગ દ્વારા હવે વાત આવી “અદના દાન- ની ત્રીજે અદત્તાદાન વિરમણવ્રત', mતને જૈનત્વ' નું ભાન કરાવે. માનવી ચોરી કરવા વિચારે એટલે અનિચ્છનીય પ્રવૃતિ કરવી પડે. આવું સુંદર (સિદ્ધાંતોમાં) પ્રતિક જે સ્યાદ્રવાદ શૈલિમાં જૈન ધર્મનું ધનનાં વિનાશમાં માનવી પ્રાણત્યાગ (આત્મહત્યા) પણ કરે. ચોરી પ્રતિનિધિત્વ ધરાવે છે. અને સર્વ સંપ્રદાયોમાં ‘એક’ નો વજ કરતાં કોઇની હત્યાને પણ સંભવ છે. માટે ચેરી કરનારથી કરાવે છે. એવા ‘જેન-પ્રતિક' ને વંદન કરીએ અને એનાં પગલે ‘અહિસાવત' સચવાય નહિ. આ રીતે અહિસાવ્રત'માં અદ નાદાન પગલે ચાલી અને જીવનમાં અપનાવી - ઉતારી ‘જૈનમ જ્યતિ વિરમણ નામના વ્રતનો પણ સમાવેશ થઇ જાય છે. હવે આવી ચોથા શાસનમ' નો જ્યનાદ ગજવીએ. ‘મૈથુન વિરમણ’ વ્રતની વાત ‘ચોથા મૈથુન' . મૈથુનમાં શારીરિક રીતે નારી' ના સંયોગમાં અનેક બે ઇન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય જીવોનો (આ લેખ છે. ભાઇલાલ બાવીશી (પાલીતાણા)ના કોન્ફરન્સ સંદેશમાં નાશ થાય છે. માનવીન ચિન આત્મભાવથી વિમુખ બની પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખના આધારે સાજન્યપૂર્વક લેવામાં આવેલ છે.) છે. 142 Jain Education Interational 2010_03 Education International 2010_03 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦ : જ્ઞાનપ્રાપ્તિ બાદ દેવનિર્મિત સમવસરણુ ' (પ્રવચનમંડ૫) માં અશોકવૃક્ષ નીચે બેઠેલા ભગવાનનું અદ્ભુત અને અમોધ ધર્મપ્રવચન ३० : ज्ञानप्राप्ति के बाद देवनिर्मित 'समवसरण' (प्रवचनमंडप) में अशोकवृक्ष के नीचे भगवान का धर्मतीर्थ प्रवर्तन के लिये अद्भुत और अमोघ धर्मप्रवचन 30Mahavira delivering the sermon in Samvasarana arranged by gods where souls forget their birth enmity પૂ. આ. શ્રી યશોદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજના માર્ગદર્શન નીચે કલાકાર શ્રી ગોકુળભાઇ કાપડિયાએ તૈયાર કેરલ કલાત્મક ચિત્રસંપુટ ‘તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર’ માં થી તેઓશ્રીના સૌજન્ય થી 143. 2010_03 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -join अभिनंदन गीत RAVHARIVARIVARIVAR RCORRECORReOOROSORROOOOOL ഭിഷിക്താക്കിയിരി आंग्लभूमिपर आज वीर की वाणी गूंज रही है । जन-मन में खुशिओं की लो शहनाई गँज रही है ।। धन वैभव की नगरीमें संस्कृतिका पुष्प खिला है । गौरव गाथा के सुमरन का अवसर धन्य मिला है । तीर्थकर की वाणी को सुनने का अवसर आया । आगम इस भूमिपर मानों स्वयं उतरकर आया । ॐ पंचपरमेष्ठी की ध्वनि पूजन में निखर रही है । आंग्लभूमि पर आज वीर की वाणी गूंज रही है ।। लेस्टरके इस आंगनमें मंदिर ऐसा सोहित है। जिसे देखकर जन-मन का मन हो जाता मोहित है । चालीस और चार खंभों पर शिल्पकला न्यारी है । यक्ष-यक्षिणी से शोभित तीर्थकर-छबि प्यारी है। धवल संगमर्मर से शशि की किरणें बिखर रही है । आंग्लभूमि पर आज वीर की वाणी गूंज रही है ।। गर्भ-गृहमें शांतिनाथ की शांति यहां मुखरित है । पार्श्व- वीर की दृढता-करुणा कण-कण में प्रसरित है । विश्वपिता भगवान ऋषभजी यहां सुशोभित होते । नेमिप्रभु की करुणा के स्वर मनमें करुणा बोते । बाहुबली की तप-मुद्रा निस्पृहता जगा रही है । आंग्लभूमि पर आज वीर की वाणी गूंज रही है । गुरु गौतम की द्वादशांग वाणी के स्वर गुंजित है । श्रीमद् राजचंद्र की वाणी ग्रंथों में गुंफित है । घंटाकर्ण देव, देवी पद्मावती रक्षारत है । चक्रेश्वरी, अंबा, लक्ष्मीजी, सरस्वती शोभित है । दर्शन-झान-चरित्र बने दृढ इच्छा पनप रही है । आंग्लभूमि पर आज वीर की वाणी गूंज रही है ।। जैन एकता का ऐसा न कभी उदाहरण देखा । वीरप्रभू की संतानों का मेल न ऐसा देखा । 'नटुभाई' अरु श्रावकजन की दीर्घ दृष्टि देखी है । हम सब बनकर एक रहे भावना यही देखी है । पश्चिम की यह गूंज पूर्वको प्रेरित बना रही है । आंग्लभूमि पर आज वीर की वाणी गूंज रही है ।। ईसाका निश्च्छल प्रेम, वीरकी करुणा का संगम है । टेम्स और गंगाकी पावन संस्कृति का संगम है । 'जिओ-जिलाओ' मंत्र आत्म-जीवन में भरना होगा । युद्ध-मुक्त हो विश्व, अहिंसा को फैलाना होगा । जन-मन में मानवताकी नवज्योति झलक रही है आंग्लभूमि पर आज वीरकी वाणी गूंज रही है । VAMANNA IS डॉ. शेखर जैन, भावनगर 144 Jain Education Interational 2010_03 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रतिष्ठा का महत्व जैन समाज में सबसे बड़ा महोत्सव प्रतिष्ठा का होता है। पंचम काल में भरत क्षेत्र में तीर्थकरों का जन्म नहीं होता है। चतुर्थकाल में ही तीर्थंकरों के पंच कल्याणक देवो, मनुष्यों द्वारा मनाये जाते है उसी परम्परा में इस काल में तीर्थकर की मूर्तियों की प्रतिष्ठा हेतु पंचकल्याणक किये जाते है और जैन लोग मूर्तियों को साक्षात् भगवान मानकर दर्शन और पूजन करते है । तीर्थंकर भगवान की पूजा करने वाले को स्वर्ग और मोक्ष की प्राप्ति होती है जैसा कि दर्शन मात्र से भी कल्याण होना बताया है I दर्शनं देव देवस्य दर्शनं पाप नाशनम् । दर्शनं स्वर्गसोपानं दर्शनं मोक्ष साधनम् ॥ अर्थात् -- उन प्रतिष्ठित मूर्तियों के दर्शन करने से जन्म २ के पाप नाश होकर स्वर्ग और मोक्ष की प्राप्ति होती है। आचार्य कहते हैं कि भगवान के दर्शन नहीं करने वाला मनुष्य पशु के समान माना जाता है । जैन समाज में स्थान २ पर मन्दिरों का निर्माण कर मूर्तिओं की प्रतिष्ठा की जाती है। प्रतिष्ठा महोत्सव में भाग लेने वाले, दान देने वाले, मन्दिर बनाने वालों को तीर्थकर गोत्र का बंध होता है । भगवान के पांच कल्याणक होते है। गर्भ कल्याणक, जन्म कल्याणक, तप कल्याणक, ज्ञान कल्याणक और मोक्ष कल्याणक ये पांचो कल्याणक प्रतिष्ठा महोत्सव में होते है। इन्द्र इन्द्राणियों के रूप में भक्त जन भगवान का कल्याणक महोत्सव मनाते है। भगवान की भक्ति में अनन्त शक्ति है और उस अनन्त शक्ति से मुक्ति प्राप्त होती है। इसी भक्ति के कारण जैन लोग तीर्थङ्गरों का पंचकल्याणक मनाकर बड़ा भारी उत्सव करते है । गर्भ कल्याणक सौधर्म इन्द्र अवधि ज्ञान से तीन लोक के स्वामी तीर्थङ्कर का भूलोक में अवतरित होने की बात कुबेर को बताता है। कुबेर नगरी की रचना कर रत्नों की वर्षा करता है। तीर्थकर की माता को सोलह स्वप्न आते है उसका फल तीर्थकर के पिता बताते है कि तीन लोक के स्वामी भगवान का अवतार होगा । ५६ कुमारिकाएं माता की सेवा करती है । अष्ट कुमारी देवियां सुगन्धित वस्तुओं द्वारा माता का गर्भ शोधन करती है । रहस्य भरे सिद्धान्त के प्रश्न पूछ कर माता के गर्भ मे बालक होने का निश्चय करती है। जिस तीर्थङ्कर की प्रतिष्ठा होती है उसी के नाम से गर्भकल्याणक की क्रियाएं की जाती है जैसे आदिनाथ, शान्तिनाथ, पार्श्वनाथ, महावीर भगवान आदि । 2010_03 THE gain___ जन्मकल्याणक प्राची के गर्भ से सूर्य के समान जननी के गर्भ में धर्म सूर्य जिनेन्द्र भगवान का जन्म होता है, तीनों लोको में आनन्द छा जाता है । भवनवासी, व्यंतर, ज्योतिषी, और कल्पवासी देवों के भवनों में अनहद बाजे बजते है। भगवान के जन्म होते ही पुनः सौधर्म इन्द्र का आसन कम्पायमान होता है। उसकी अवधि में बात याद आती है कि " संभावयामि नेदृक्षं प्रभावं भुवनत्रये प्रभु तीर्थङ्करादन्यम् " भरत क्षेत्र में तीर्थङ्कर भगवान का जन्म हुआ है। कुबेर को आज्ञा देता है कि" नगर की रचना करो, रन वृष्टि करो " सौधर्म ऐरावत हाथी रत्न । पर बैठकर नगर की परिक्रमा करता है। फिर राजा के महल में जाकर शची द्वारा प्रसुतिगृह से सौधर्म तीर्थङ्कर बालक को लाकर पाण्डुक शिला पर ले जाकर १००८ कलशों से अभिषेक करते है। सौधर्म भगवान को ले जाते है । ईशानइन्द्र प्रभू पर छत्र लगाते है । सनत्कुमार और महेन्द्र प्रभू को चंवर ढोरते हुए आते है। भगवान को पालने में झुलाते है। बालक्रीडा करते है। राज्याभिषेक भगवान के राज्याभिषेक के समय ३२ हजार मुकुट बद्ध राजा देश विदेश से आकर अपनी भेट चढ़ाते है । शची क्षीर सागर का जल लाकर इन्द्र को देती है। उस पवित्र जल से राज्याभिषेक होता है । तीर्थङ्कर के पिता राजतिलक कर राजमुकुट भगवान को अर्पण करते है । भगवान धर्मनीति + राजनीति का उपदेश देते है। वैराग्य-आदिनाथ को नीलांजना का नृत्य और उसकी मृत्यु पर संसार की असारता का अनुभव होता है। लौकान्तिक देवों द्वारा सम्बोधन करने पर वैराग्य को प्राप्त होते है । तप कल्याणक- - भगवान की पालकी को उठाकर लौकान्तिक देव तपोवन में ले जाते है जहाँ भगवान ध्यानस्थ बैठकर अपने ही हाथों से पंच मुष्ठी केशलौंच करते है । सिद्धों की साक्षी में मुनि दीक्षा ग्रहण करते है। ज्योंही भगवान दीक्षा लेते है उन्हें मन:पर्यय ज्ञान की प्राप्ति हो जाती है । तपश्चरण के फलस्वरूप चार घातियाँ कर्मो का नाश हो जाता है। पूर्ण संयमित जीवन व्यतीत करते हुए निर्जन वन में घोर तपस्या करते है। आहार चर्या के लिए नगर में आते है जैसे भगवान आदिनाथ को छः माह तक आहार नहीं मिला तत् पश्चात् राजा श्रेयाँस के यहाँ एक वर्ष बाद अक्षय तृतीया के दिन इक्षुरस का आहार होता है। जैन धर्म में त्याग और तपस्या का बहुत महत्व है। तीर्थङ्कर भगवान बनने के लिये भी 145 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ =jäin तपस्या अत्यन्त आवश्यक है। दीक्षा कल्याणक महोत्सव भी देव ही आत्म ध्यान मे लीन होने के लिये सांसारिक मोह ममता, राग मनाते है । द्वेष परिणति को छोड़कर चारित्र मार्ग की ओर प्रवृत्त होते है । बाह्य एवं अभ्यंतर परिग्रह को त्याग करने पर सम्यक चारित्र धारण किया झान कल्याणक--- कठिन तपस्या के द्वारा अनादि काल से जाता है। इसी बात को आचार्य देव " सम्यग्दर्शन झान चरित्राणि इस जीव के साथ जो कर्मों का बन्ध है उसको क्षय किया जाता है। मोक्ष मार्गः" ऐसी जिनेन्द्र देव की वाणी बताते है । ॐ शब्द के ज्योंही तीर्थङ्कर भगवान घातिया कमों का नाश करते है, उन्हें अनन्त उच्चारण में पंच परमेष्ठी का नाम गर्भित है, अरहन्त, सिद्ध, आचार्य, दर्शन, अनन्त झान, अनन्त सुख और अनन्त वीर्य इस प्रकार अनन्त उपाध्याय और सर्व साधू । जैन धर्म में णमोकार मंत्र को महामंत्र चतुष्टय प्रगट हो जाता है। तीन लोक और तीन काल का सम्पूर्ण माना है। जिसमे इन पंच परमेष्ठी को नमस्कार किया है। चार घातिया झान एक साथ झलकने लगता है। अठारह दोषों से रहित होकर जो कमों का नाश करने वाले अरहन्त भगवान, आठों कर्मों का नाश कर झान प्रगट होता है उसे केवल झान कहते है। ऐसे केवल झानी जिनने मुक्ति प्राप्त करली है वे सिद्ध है। जो संघ का संचालन करने भगवान को हम सकल परमात्मा भगवान मानकर पूजा, अर्चना और वाले पंचाचार तपको तपते है वे सूरी या आचार्य है। जो ११ अंग दर्शन करते है। और १४ पूर्व के पाठी जो मोह माया से दूर रहकर तप करते है वे समवशरण --- सौधर्म इन्द्र का आसन कम्पायमान होता है, पाठक या उपाध्याय कहलाते है। पांच महाव्रत, पांच समिति और इन्द्र अवधि से यह विदित करता है कि प्रभू को केवल झान हो गया तीन गुप्ति इस प्रकार तेरह प्रकार के चारित्र को पालन करने वाले है तत्काल ही वह धनपति कुबेर को भव्य समवशरण की रचना करने साधू कहलाते है। इस प्रकार पंच परम पद में स्थित परमेष्ठी भगवान का आदेश देता है। समवशरण की रचना में बारह सभायें होती है वन्दनीय है। जिसमें चार प्रकार के देव, मनुष्य देव देवाङ्गनाएं मुनि आर्यिकाएं और इस प्रकार भरत क्षेत्र में वर्तमान काल के प्रथम तीर्थकर पशु पक्षी बैठते है । वर्ण भेद, जाति भेद आदि के विना सब एक आदिनाथ एवं अन्तिम तीर्थंकर महावीर स्वामी २४ तीर्थंकरों के साथ बैठकर भगवान का धमोपदेश सुनते है। भगवान समवशरण समवशरण लगे एवं दिव्य ध्वनि में लोक कल्याण कारी उपदेश के मध्य गन्धकुटी में विराजमान होते है। उनके ऊपर तीन छत्र जो त्रैलोक्यनाथ की उपमा बताते है । भामण्डल जो झान सूर्य की तरह प्रकाशमान होता है। कमल के ऊपर अधर भगवान बिराजमान होते मोक्ष कल्याणक -- पूर्ण शुद्धोपयोग की दशा में जब भगवान है। चारों दिशाओं में चार मानस्तंभ जिसमे जिन बिम्ब बिराजमान शुक्ल ध्यान में लीन हो जाते है तो शेष अघातिया कर्मों का भी होते है उनके दर्शन मात्र से मानियों का मान गलित होकर मिथ्यात्व अर्थात आठों कर्मों का नाश हो जाने पर सिद्ध अवस्था को प्राप्त होते है। अग्निकुमार देव अपने मुकुट से अग्नि द्वारा जब संस्कार करता है रुपी अन्धकार दूर हो जाता है । तो भगवान का शरीर कपूर की उड़ जाता है। स्वर्ग के देवता भगवान धर्मोपदेश --- " ॐ कार ध्वनि सार, द्वादशांग वाणी विमल का निर्वाण कल्याणक मनाने के लिये आते है। निर्वाण कल्याणक " भगवान की दिव्यध्वनि ॐ शब्द से खिरती है। भगवान की वाणी की पूजा कर आनन्द मनाते है। जब महावीर स्वामी को निर्वाण हुआ ग्यारह अंग एवं चौदह पूर्व युक्त होती है जिसमें जैन सिद्धान्त तो देवों ने उत्सव मनाया। उसी परम्परा में आज भी भारत में दिवाली झलकता है। सभी प्राणी भगवान की वाणी को अपनी २ भाषा में पर्व मनाया जाता है। इस प्रकार तीर्थकरों का पंच कल्याणक देवों समझ जाते है ऐसा तीर्थकर की वाणी में अतिशय है दिनरात भगवान द्वारा सम्पादित किया गया था । नूतन मन्दिर निर्माण कर जो जिन का धर्मोपदेश होता है। इस बात को झेलने वालों को गणधर कहते बिम्ब विराजमान किये जाते है उनकी प्राण प्रतिष्ठा हेतु पंच कल्याण है जैसे भगवान महावीर के प्रमुख गणधर गौतम गणधर हुआ है। प्रतिष्ठा के लिये निम्न प्रतिष्ठापाठ उपलब्ध है। समवशरण में सभी लोग परस्पर राग द्वेष को छोड़कर शान्त एवं विशुद्ध परिणामों से उपदेश सुनते है । अहिंसा, सत्य, अचौर्य, 1) प्रतिष्ठापाठ -- जयसेन वसुनन्दि आचार्य, ब्रह्मचर्य, एवं अपरिग्रह इन पांच सिद्धान्तों को भगवान ने मुनियों का 2) प्रतिष्ठातिलक -- नेमिचन्द आचार्य, महाव्रत और गृहस्थों का अणुव्रत बताया है। सम्यग्दर्शन, सम्यक् ___3) प्रतिष्ठापाठ -- पं. आशाधरजी, झान और सम्यक् चारित्र को रत्नत्रय धर्म बताकर मोक्ष मार्ग की ओर 4) पंचकल्याणकदीपिका --ब्र. शीतलप्रसादजी, प्रवत्त होने की बात बताई। तत्वों की पूर्ण श्रद्धा एवं देव, शास्त्र, गरु दिगम्बर जैन समाज में सर्वत्र उक्त प्रतिष्ठापाठों के आधार पर ही की उपासना से सम्यग्दर्शन प्राप्त होता है। पूर्ण आत्म झान और पचकल्याणक प्रतिष्ठाएं कराई जाता है । प्रतिष्ठाचाय सयमा आर मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यय एवं केवल झान को सम्यक्झान । शास्त्रों का झाता होना चाहिये । अंग भंग या रोगी प्रतिष्ठाचार्य एवं बताया है। प्रतिष्ठाकारक प्रतिष्ठा के लिये वर्जित बताया है । 146 Jain Education Intemational 2010_03 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gáin प्रतिष्ठा महोत्सव मुहुर्त -- प्रतिष्ठा के लिये शुभ मुहुर्त का होना । उत्तर या पूर्वाभिमुख भी आवश्यक है । अनिवार्य है अन्यथा अनेक प्रकार के विघ्न आते रहते है। गुरु और इस प्रकार जैन समाज में जो प्रतिष्ठा महोत्सव होते है उनकी शुक्र के उदय में ही पंच कल्याणक होते है। वृषभ, सिंह, वृश्चिक, सफलता के लिये क्रियाकाण्ड, आचार्य एवं शुभ मुहुर्त का महत्वपूर्ण कुम्भ आदि स्थिर लग्न, उत्तरायन सूर्य तथा रवि, सोम, बुद्ध, गुरु व स्थान है। शुक्रवार उत्तम है। रिक्ता तिथि वर्जित है। हवन के लिये वन्हियोग लेखक-- संहितासूरि प्रतिष्ठाचार्य पं. फतहसागर शास्त्री, देखना चाहिये । इसी तरह प्रतिष्ठा मंडप व मन्दिर का उत्तम स्थान हो धानमण्डी, उदयपुर ( राजस्तान ) भारत. बाल कहानी: हक की रोटी (श्रीमती वीणा गुप्त) एक बार एक साधु किसी बड़े राज्य को राजधानी पहुँचा अन्त में वह साधु एक गरीब बुढ़िया की झोंपड़ी पर पहुँचा तो उसने राजा के विषय में बहुत कुछ सुना। नगरी का | और हक की रोटी के लिए अपनी इच्छा प्रकट की। बच्चा-बच्चा राजा को निर्दयी और घमण्डी कहकर पुकारता | "ग्राप पधारिये प्रभ। मेरे बर्तन में दो रोटियां हैं। था। कुछ सोचकर वह साधु राजा के महल की ओर चल | उनमें से एक हक की है, आप कृपा करके उसे ही पड़ा। स्वीकार करें।" "सुना है आप बहुत बड़े सम्राट हैं महाराज !" बुढ़िया की श्रद्धा देखकर साधु बहुत ही प्रसन्न हुआ और राजा के पास पहुँचकर साधु ने प्रश्न किया तो उसने | उसके द्वारा दी गई एक रोटी खाकर प्रात्मविभोर हो उठा। अपना सिर गर्व से ऊँचा उठाते हए उत्तर दिया, "पापको राजा के सेवकों ने तुरन्त महल में जाकर सारी बात कोई शंका है तो मांग कर देखो। हम आपकी हर इच्छा को विस्तार से कह सुनाई। अब भी राजा 'हक की रोटी' के पूर्ति पलक झपकते ही कर सकते हैं।" विषय में कुछ नहीं समझ सका तो उसने बुढ़िया को दरबार में "मैं तो साधु हूँ महाराज ' धन-दौलत और कपड़े-जेवरों उपस्थित किये जाने का आदेश दिया। से तो सदा ही दूर रहता हूँ। हाँ आप मेरी इच्छा ही पूरी अगले दिन गरीब बुढ़िया राजा के सम्मुख उपस्थित हुई। करना चाहते हैं तो अपने हक की रोटी में से कुछ हिस्सा | उससे साधु की इच्छा और दी गई रोटी के विषय में पूछा मुझे दे दें।" गया। तब उसने डरते-डरते कहा, “महाराज ! बात यू है "हक की रोटी से आपका क्या तात्पर्य है ?" कि मेरे पास कुछ रुई थी। मैं उसे कात रही थी, अभी एक "महाराज! आप हक की रोटी का मतलब ही नहीं हो पूनी मैंने काती थी कि मेरे दीये का तेल समाप्त हो गया। समझते तो फिर मेरी इच्छा कैसे पूरी करेंगे। खैर मैं किसी तभी एक जुलस धीरे-धीरे मेरी झोंपड़ी के सामने से गुजरा। और दरवाजे पर जाकर मांग लूगा।" लोग अपने हाथों में जलती मशालें लेकर चल रहे थे। उसी साधु ने धीरे से कहा और महल से बाहर निकल गया। | रोशनी में मैंने रुई की दूसरी पूनी कातो। उन्हें बेचकर मुझे उसके जाने के बाद भो राजा अाश्चर्य में पड़ा रहा। इतने | दो रोटियों जितना आटा मिल पाया था। उन्हीं दो में से बड़े राज्य का शासक होते हुए भी वह एक साधु की मांग ही एक पर तो मेरा हक था परन्तु दूसरी पर उन जुलूस वालों का पूरी नहीं कर सका और मांग भी केवल रोटी की। रोटो हक था क्योंकि उनके बिना दूसरी पूनी नहीं कातो जा सकती तो हक को जगह बह लाख दे सकता था परन्तु समस्या तो थी। उस साधु ने हक को रोटो के लिए मांग को थी इसलिए 'हक' शब्द ने खड़ी कर दी थी तभी राजा ने अपने सेवकों को मैंने उसे एक ही रोटो दी।" आदेश दिया कि वे उस साधू का पीछा करें। बुढ़िया ने विस्तार से बताया तो दरबार में उपस्थित सभी राजा के महल से निकलने के बाद वह साधु एक-एक व्यक्ति प्राश्चर्य से उसकी ओर देखने लगे। राजा को भी करके मन्त्रियों, अमीरों और बड़े लोगों के घर गया पर सभी अपने पर बहुत ग्लानि हुई। उसके घमण्ड का पहाड़ चूर-चूर जगह 'हक' शब्द ने मामला उलझा दिया। फिर वह साधु हो गया। उसके मन की आँख खुलीं और वह उस गरीब कितने हो घरों में गया परन्तु कहीं से भी उसे हक की रोटी म बुढ़िया के सामने नतमस्तक हो गया। उस दिन के बाद वह हिस्सा नहीं मिल पाया, हर जगह राजा के विशेष सेवक पूरो राजा अपनी प्रजा के दुःख-दर्द में भी सम्मिलित होने लगा सावधानी के साथ उसका पीछा कर रहे थे । पर उसकी कोति दिन-प्रतिदिन बढ़ने लगो । 147 ___JainEducation International 2010_03 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ दर्शन - पूजन जिन मन्दिर दर्शन तथा प्रवेश-विधि : श्रावक अपने घर से निकलने के बाद मार्ग में यतना पूर्वक । घर (जीव-रक्षा, ईर्या-समिति पालन) तथा शुभ-भावों से भाबित से प्रयारण : होता हुअा अागे बढ़े और ज्योंही दूर से जिन-मन्दिर का तीर्थंकर परमात्मा की स्थापना निक्षेप रूप जिन प्रतिमा शिखर दिखाई दे, त्योंही उल्लसित हृदय से मस्तक झुकाते हुए के दर्शन-पूजन का एक मात्र ध्येय श्री तीर्थकर के स्वरूप को 'नमो-जिणाण' बोले। मन्दिर के निकट पाते पाते तो प्राप्त करना है, अतः घर से प्रयाण पूर्व श्रावक विचार करे कि सांसारिक विचारों का भी त्याग कर दे, और ज्योंही जिन मेरे देवाधिदेव राग-द्वेष से मुक्त बन कर अजरामर पद को मन्दिर के मुख्य द्वार में प्रवेश करें, त्योंही उच्चारण पूर्वक पाये हैं, अतः संसार-भ्रमण के हेतु-भूत राग व द्वष से मुक्त 'निसीही' बोलें। इन 'निसीही' के द्वारा व्यक्ति सांसारिक बनने हेतु, साक्षात् तीर्थंकर के अभाव में, जिन प्रतिमा ही मेरे समस्त प्रवत्तियों के त्याग का नियम करता है। इस 'निसीहि लिए परम आधारभूत है, प्रभु-प्रतिमा मेरे लिए तो साक्षात् बोलने के बाद मन्दिर में किसी भी प्रकार की बातचीत न करें प्रभ ही है....! इत्यादि शुभ-भावनाओं से मन को सुवासित कर और प्रभ-भक्ति के अतिरिक्त संसार के विचार भी न करें। जिन मन्दिर दर्शनार्थ प्रयाण की तैयारी करे। प्रदक्षिणा व मुख्य द्वार प्रवेश : जिन-मन्दिर यह परम पवित्र स्थल है, अतः राग को जिन-मन्दिर में प्रवेश के बाद बायीं ओर से (मूल गभारे उत्पन्न करने वाले उद्भटवेश का त्याग करना चाहिये और के चारों ओर) रत्नत्रयी की प्राप्ति हेतु तीन प्रदक्षिणा दें। और स्वच्छ व शुद्ध वस्त्रों को पहनना चाहिये। जिसके बाद प्रदक्षिणा के अन्तर्गत यदि जिन-मन्दिर सम्बन्धी पुजारी प्रादि यदि मात्र दर्शन हेतु ही जाना हो तो दर्शन के योग्य सामग्री (वासक्षेप पूजा हेतु-वासक्षेप, अग्र पूजा हेतु-धूप दीप-अक्षत को सूचना करनी हो तो सूचना करें और उसके बाद मुख्य नेवेद्य-फल-रुपये प्रादि) साथ में ले जावें और यदि प्रभु-पूजा के गभारे के द्वार पर पुनः 'निसीही' बोले। इस 'निसीही' लिए जाना हो तो पूजा के योग्य स्वच्छ और सुन्दर कपड़े द्वारा मन्दिर सम्बन्धी कार्यों का त्याग किया जाता है। पहनकर पूजा की सामग्री (केसर, चंदन, कटोरी, धूप, दीप, उसके बाद प्रभु के दर्शन होने के साथ ही मस्तक झुकाकर, नवेद्य, फल, फूल, चावल, प्रांगी की सामग्री-वरक, बादला, हाथ-जोड़कर शुभ-भावपूर्वक, प्रभु के गुणों की तथा आत्मदोष प्राभूषण इत्यादि) यथा शक्ति साथ में लेकर जावे। को प्रकट करने वाली स्तुतियों द्वारा प्रभु की स्तवना करें । केसर, चंदन, धूप-दीप की सामग्री तो मन्दिर में प्रभु सन्मुख बोली जाने वाली कुछ स्तुतियां : होती ही है फिर घर से ले जाने का क्या प्रयोजन ? दर्शनं देवदेवस्य, दर्शनं पापनाशनम् । दर्शनं स्वर्गसोपानम्, दर्शनं मोक्षसाधनम् ।। १ ।। उत्तर : श्रावक को मन्दिर में रही केसर आदि सामग्री कमठे धरणेन्द्रे च, स्वोचितं कर्म कुर्वति । से प्रभु-पूजा करना योग्य नहीं है। प्रभु को द्रव्य-पूजा तो प्रभुस्तुल्यमनोवृत्तिः, पार्श्वनाथः श्रिये स्तुवः ।। २ ।। धनादि पर को मूर्छा को उतारने के लिए ही है, अतः वह पादिमं पृथिवीनाथ-मादिमं निष्परिग्रहम् । मुर्छा तभी उतर सकती है, जब श्रावक अपने स्व-द्रव्य से आदिम तीर्थनाथं च ऋषभस्वामिनं स्तुमः ।। ३ ।। प्रभु पूजा करे। स्वयं की शक्ति होते हुए भो मन्दिर में रही अर्हन्तो भगवन्त इन्द्र महिता: सिद्धाश्च सिद्धिस्थताः। सामग्रो अथवा अन्य व्यक्ति को सामग्री से प्रभु-पूजा करना, प्राचार्या जिनशासनान्नतिकराः, पूज्या उपाध्यायकाः यह तो स्व-शक्ति को छुपाने को ही प्रवृत्ति है, जिसके फल श्रोसिद्धान्तसुपाठका मुनिवरा रत्नत्रयाराधकाः स्वरूप धनादि द्रव्य की मूर्छा उतरने के बजाय बढ़ने पञ्चै ते परमेष्ठिनः प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङ्गलम् ।।४।। की ही है। सरस-शान्तिसुधारससागरम् । सार यही है कि यदि मोक्ष को तीव्र उत्कंठा हो और शुचितरं गुणरत्नमहागरम् । धनादि को मूच्र्छा उतारनी हो तो स्व-सामग्री से ही प्रभु पूजा भविकपकजबोधदिवाकरम् । करनो चाहिये। यदि स्वय शक्ति-हीन हो तो मन्दिर के प्रतिदिनं प्रणमामि जिनेश्वरम् ।। ५ ।। अन्य कार्यादि करके भो व्यक्ति प्रभु-भक्ति का लाभ ले सकता __ उसके बाद प्रतिमाजी पर जहाँ-जहाँ बरक प्रादि लगाना है, अतः श्रावक को यथाशक्ति प्रभु-पूजा में स्व द्रव्य को खर्च हो, उस भाग पर बरास व चन्दन का विलेपन करें, तदुपरांत कर ही लाभ लेना चाहिये । भक्ति-भाव से प्रभुजी की सुन्दर अंग रचना कर । चन्दन 148 Jain Education Intemational 2010_03 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पूजा समय निम्नोक्त दोहा बोलें रत्नत्रयी गुण उजली, सकल सुगुण विश्राम । शीतल गुण जेहमा रह्यो, शीतल प्रभु मुख अंग । नाभि कमलनी पूजना, करता अविचल धाम ।। आत्म शीतल करवा भणी, पूजा अरिहा अंग ।। इस प्रकार उपरोक्त क्रम के अनुसार ही बहुत ही शान्त चन्दन-पूजा व अंग-रचना के बाद प्रभुजी की केसर से व एकाग्र चित्त से नवांगी पूजा करनी चाहिये । नवांगी पूजा करें। नवांगी पूजा करते समय निम्नोक्त उसके बाद सुगंधित व अखंडित पुष्पों से पुष्प-पूजा करनी दोहे बोलें चाहिये। पुष्प-पूजा समय निम्न दोहा बोलें१ चरणांगुष्ट पूजा सुरभि अखंड कुसुम ग्रही, पूजा गत संताप । जलभरी संपुट पत्रमा, युगलिक नर-पूजंत । सुमजंतु भव्य ज परे, करिये समकित छाप ।। ऋषभ चरण अंगुठडे, दायक भव जल अंत ।। इस प्रकार उपरोक्त विधिपूर्वक मूलनायक अथवा अन्य २ जानु पूजा प्रतिमाजी की भक्तिपूर्वक पूजा करने के बाद मन्दिर में रहे हुए जानु बले काउसग्ग रह्या, विचर्या देश विदेश । अन्य जिन बिम्बों की भी भावपूर्वक अंग-पूजा करनी चाहिये। खडा खडा केवल लह्य, पूजो जानु नरेश ।। इस प्रकार भक्तिरसपूर्ण हृदय से उपरोक्त अथवा पूर्वाचार्य ३ हस्तकांड पूजा कृत अन्य स्तुतियों द्वारा प्रभु की स्तवना करने के बाद प्रभु लोकांतिक वचने करी, वरस्या वरसी दान । की छद्मस्थावस्था, केवली अवस्था तथा सिद्धावस्था का कर-कांडे प्रभु-पूजनां, पूजो भवि बहुमान ।। भावन करना चाहिये। ४ स्कंध पूजा तदुपरांत यदि मात्र दर्शनार्थ ही आये हो तो शुद्ध मान गयु दोय अंसथी, देखी वीर्य अनंत । भूजा बले भवजल तर्या, पूजो खंध महंत ।। वस्त्रधारी श्रावक अष्टपटक-मुखकोश बाँध प्रभुजी की वासक्षेप पूजा करे, उसके बाद अग्रपूजा कर चैत्यवंदन करना ५ सिर-शिखर पूजा चाहिये। (जिसके विस्तृत वर्णन हेतु आगे के पृष्ठ देखें) सिद्धशिला गुण उजली, लोकांते भगवंत । और यदि प्रभु-पूजा हेतु आये हो तो पूजा के योग्य सामग्री 'बसिया' तेणे कारण भवि, शिर शिखा पूजंत ।। को तेयार करना चाहिये। प्रभु-पूजा के पूर्व अपने भाल पर ६ भाल पूजा तिलक करना चाहिये (तिलक हेतु प्रभु-पूजा से अतिरिक्त तीर्थंकर पद पुण्यथी, त्रिभुवन जल सेवंत । केसर का उपयोग करे ) भाल पर तिलक कर पूजक प्रभु त्रिभुवन-तिलक समा प्रभु, भाल तिलक जयवंत ।। को प्राज्ञा को सिर पर चढ़ाता है। ७ कंठ पूजा अंग-पूजा विधि : सोल प्रहर प्रभु देशना, कंठे विवर वरतुल । मधुर ध्वनि सुरनर सुने, तिणे गले तिलक अमूल ।। प्रभुजी को स्पर्श कर, की जाती हुई पूजा अंग-पूजा कहलाता है। जल-चंदन-केसर-पुष्प तथा आभूषण आदि ८ हृदय पूजा द्वारा प्रभुजो की अंग-पूजा की जाती है। हृदय कमल उपशम बले, बाल्या राग ने रोष । प्रभुजी के मुख्य गभारे में प्रवेश पूर्व ही अष्टपटक वाला मुखजे दृष्टि प्रभुदर्शन करे, ते दृष्टिने पण धन्य छ, कोश बांधना चाहिये। सर्वप्रथम प्रतिमाजी पर रहे पुष्पों जे जीभ जिनवरने स्तवे, ते जीभने पण धन्य छ, को उतार कर मोर पिछी से यतनापूर्वक प्रभार्जना करनी पीये मुदा वाणी सुधा, ते कर्णयुगने धन्य छ, चाहिये। उसके बाद कुएँ के स्वच्छ व छाने हुए जल से तुज नाम मंत्र विशद धरे, ते हृदयने नित धन्य छे ।। ६ ।। प्रभुजी का अभिषेक करना चाहिये। जलाभिषेक के बाद सुण्या हशे पूज्या हशे, निरख्या हशे पण को क्षण, गत दिन की प्रांगी (बरक-केसरादि) को साफ करना चाहिये। हे ! जगत् बंधु ! चित्तमा, धार्या नहि भक्तिपणे; प्रभजी के किसी भाग में केसर आदि रह गया हो तो उसे जन्म्यो प्रभु ते कारण, दुःख पात्र हुँ संसारमा, बहुत ही कोमल हाथ से व धीरे धोरे वालाकूची से साफ हा ! भक्ति ते फलती नथी, जे भाव शून्याचारमा ।। ७ ।। करना चाहिये। दांत में फंसे हुए करण आदि को निकालते समय सली के सावधानी पूर्वक के प्रयोग की तरह ही, हिम दहे वन खंड ने हृदय - तिलक संतोष ।। बालाकुची का प्रयोग करना चाहिये। वालाकुची जोर से है नाभि पूजा घिसने से देवाधिदेव को बड़ी भारी आशातना होती है। 149 2010_03 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE = Jain 150 lin. सामान्यतः केसर आदि के साफ हो जाने पर दूध आदि पञ्चामृत से प्रभुजी का हर्षोल्लास के साथ प्रक्षालन करना चाहिये । प्रक्षालन समय अपने शुभ भावों को व्यक्त करने वाले निम्नोक्त दोहे भी बोलें जल- पूजा जुगते करों, मेल अनादि विनाश । जल-पूजा फल मुज होजो, मागो एम प्रभु पास || ज्ञान कलश भरी प्रातमा, समता रस भरपूर । श्री जिनने नवरांवता कर्म थाये कर्म पाये चकचूर ।। दूध आदि पञ्चामृत से प्रक्षालन के बाद पुनः जल से प्रक्षालन करें । इतना ख्याल में रक्खें कि न्हवरण का जल भूमि पर इधर-उधर बिखरे नहीं और पैर में आवे नहीं । इस हेतु बाल्टी आदि को समुचित व्यवस्था पूर्व से ही कर दें । प्रक्षालन के बाद प्रतिमाजी को पोंछ लें। का प्रयोग करना पड़े, सावधानी पूर्वक करें । कोमल हाथों से तीन जल को पोंछने में तो बहुत ही कोमल अंगलु छन द्वारा यदि सलाई का हाथों से व मन्दिर में रहे समस्त जिन-बिम्बों की पूजा करने के बाद पुनः मूल-नायक अथवा अन्य जिन-बिम्ब के समक्ष अग्र पूजा करनी चाहिये। (अग्र पूजा समय मन्दिर में इस प्रकार बैठें कि जिससे दूसरों को आने-जाने में तकलीफ न हो और अपनी एकाग्रता में भी भंग न हो ) अप्र पूजा विधि : प्रभु के सन्मुख धूप-दीप अक्षत आदि द्रव्य पदार्थों से की जाती हुई पूजा अग्र-पूजा कहलाती है। अग्र- पूजा का क्रम निम्न प्रकार से है १ धूप पूजा सुगंधित धूप को जलाकर प्रभुजों की धूप-पूजा करनी चाहिये। द्रव्य - पूजा स्वद्रव्य से करनी चाहिये, अतः धूप आदि भी अपना ही लावें । यदि स्वयं की शक्ति न हो अथवा धूप नहीं लाये हो तो इतना ध्यान रक्खें कि यदि धूप-दानी में अगरबत्ती जल रही हो तो नई नहीं जलावें । धूप पूजा के समय निम्न दोहा बोलें ध्यान घटा प्रगटावीये, वाम नयन जिन धूप । मिच्छत दुर्गंध दूरे टले, प्रगटे ग्रात्म स्वरूप ।। धूप-पूजा के बाद दीपक - पूजा : 2010_03 द्रव्य-दीप सूविवेकधी करता दुःख होय फोक भाव दीप प्रगट हुए, भासित लोका-लोक ॥ दीपक- पूजा को समाप्ति के बाद दीपक को इस प्रकार ढँक दें कि दीपक भी जलता रहे और उसमें अन्य सूक्ष्म जन्तु भी गिरें । उसके बाद अक्षत पूजा : कंकड आदि से रहित तथा अखंड अक्षत से स्वस्तिक आदि की रचना कर अक्षत पूजा करें । अक्षत अथवा चावल । अक्षत- पूजा का ध्येय श्रात्मा को अक्षय पद प्राप्त कराने का है । अक्षत शब्द अक्षय-पद का सूचक है । अक्षत द्वारा की गई (स्वस्तिक की ) रचना - स्वस्तिक की रचना कर व्यक्ति परमात्मा के समक्ष अपना श्रात्म-दर्द प्रस्तुत करता है । स्वस्तिक के चार पक्ष (देव - मनुष्य - तिर्यञ्च व नरक) चार गति के सूचक हैं | उसके ऊपर की गई तीन उगलियाँ सम्यग्ज्ञान- सम्यग्दर्शन व सम्यगुचारित्र रूप रत्नत्रयी की सूचक है तथा सबसे ऊपर अर्ध चन्द्राकार की प्रकृति सिद्धि-शिला तथा उसके ऊपर प्रक्षत श्रेणि] सिद्ध-भगवंतों को सूचक हैं। - इसके द्वारा साधक परमात्मा से प्रार्थना करता है कि है परमात्मन् ! इस चार-गति रूप भयंकर संसार में अनादि काल से मैं भटक रहा हूँ । आपकी इस पूजा द्वारा मुझे रत्नत्रय की प्राप्ति हो, कि जिसके पालन से मैं भी सिद्धि गति को प्राप्त कर संसार से मुक्त बन जाऊँ । स्वस्तिक - रचना समय उपरोक्त भाव को व्यक्त करने वाले दोहे : चिहुँ गति भ्रमरण संसार मां, जन्म मरण जंजाल । अष्ट कर्म निवारवा, मागु मोक्ष फल सार ॥ प्रक्षत-पूजा करता थका, सफल करु अवतार । फल मांगु प्रभु आागले, तार-तार मुज तार ॥ वर्णन ज्ञान चारित्रना आराधनथी सार । सिद्ध शिलानी उपरे, हो मुज वास श्रीकार ॥ उपरोक्त भाव पूर्वक प्रक्षत-पूजा के बाद शुद्ध घी के दीपक को जलाकर दीपक - पूजा करें दीपक नैवेद्य-पूजा : पूजा के समय निम्न दोहा बोलें । अनादि काल से आत्मा में रही हुई प्रहार की मूच्र्छा को Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उतारने के ध्येय से नैवेद्य-पूजा करने की है । नैवेद्य अर्थात् मेवा-मिष्टान्न इत्यादि । स्वस्तिकादि के ऊपर नैवेद्य रख कर नैवेद्य पूजा करनी चाहिये। नैवेद्य-पूजा के समय निम्नोक्त दोहा बोलें अरणाहारी पद में कर्या, विग्गहईय अनंत | दूर करो ते दीजियें, धरणाहारी शिव-संत ॥ भावार्थ :- आत्मा एक गति से दूसरी गति में जाते समय यदि विग्रत गति में गई होवे तब ( मात्र एक दो या तीन समय) सम्पूर्ण माहार का त्याग करती है, अर्थात् विग्रह गति के अन्तर्गत आत्मा आहार ग्रहण नहीं करती है, परन्तु विग्रहगति के सिवाय समस्तकाल में आत्मा आहार ग्रहण करती ही है, इस स्तुति द्वारा पूजक परमात्मा से यह प्रार्थना करता है कि हे परमात्मा ! विग्रह गति के अन्तर्गत तो मैंने अनंतबार अरणाहारी अवस्था को प्राप्त की है, परन्तु यह क्षणिक अवस्था तो मेरी आत्मा को कैसे आनन्द दे सकती है, अतः उस अणाहारी अवस्था को छोड़कर शाश्वत मोक्ष रूप अरणाहारी अवस्था मुझे प्रदान करें । फल पूजा : इन्द्रादिक- पूजा भरणी, फल लावे धरी राग । पुरुषोत्तम पूजी करी, मांगे शिव फल त्याग || चामर व नृत्य पूजा : अष्ट प्रकारी पूजा की समाप्ति के बाद पूजक का हृदय हर्ष से भाव-विभोर हो उठता है, अतः उस भक्ति भाव से पूजक का देह भी नाच उठता है । 'मुक्तिथी अधिक तुज भक्ति मुज मन वशी'-भाव को व्यक्त करने वाली चामर व नृत्य पूजा करनी चाहिये। मस्तक झुका कर चामर विझते हुए नृत्य सहित यह पूजा करनी चाहिये । अंग व अग्र पूजा की समाप्ति स्वरूप आरती तथा मंगल दीप : नैवेद्य-पूजा के बाद अंग-पूजा की अंतिम पूजा फल- पूजा है । अग्र-पूजा की समाप्ति समय फल की याचना स्वरूप यह पूजा है। सुगंधी, ताजे व कीमती फलों से फल- पूजा कर परमात्मा से सर्व अनुष्ठान के फल रूप सिद्ध- पद और पंचमी तत्साधक संयम रूप फल की याचना करने की है । फल- पूजा के समय निम्नोक्त दोहा बोलें। अनंत उपकारी श्री तीर्थंकर परमात्मा की अत्यंत उल्लासपूर्वक अंग व अग्र स्वरूप प्रष्ट प्रकारी पूजा की 2010_03 समाप्ति के बाद भाव मंगल की प्राप्ति हेतु प्रारती व मंगल दीप करना चाहिये । आरती व मंगल दीप अपनी बायीं ओर से ऊंचे ले जाते हुए, दायीं ओर नीचे से उतरना चाहिये, इसके साथ ही नाभि से नीचे तथा मस्तक से ऊपर भी नहीं ले जाना चाहिये । आरती व मंगल दीप उतारते समय अपनी दृष्टि परमात्मा के सन्मुख रखें । : भारती समय बोले जाने वाले दोहे : जय जय आरती आदि जिणंदा, नाभिराया मरुदेवी को नंदा जय० ।।१।। पहेली भारती पूजा कीजे, नरभव पाने लाहो लीजे. जय० ||२|| दूसरी आरती दीन दयाला, धूलेवा नगरमा जग अजवाला; THE Jain__ तीसरी भारती त्रिभुवन देवा, - चौथी भारती चउगति चुरे, सुरनर इन्द्र करे तेरी सेवा. जय० ||३|| जय० ||४|| मन वांछित फल शिवसुख पूरे जय० ॥५॥ आरती पुण्य उपाया, मूलचन्द रिलव गुण गाया. : मंगल दीप के दोहे : दीवा रे दीवो प्रभु मंगलिक दीवो, आरती उतारो ने बहु चिरंजीवो. सोहामरणी घेर पर्व दीवाली, अम्बर खेले अमरा बाली. दीपाल भरणे श्रेणे कुल अजुप्राली, भावे भगते विघन निवारी. दीपाल भणे श्रेणे कलिकाले, भारती उतारी राजा कुमार पाले. प्रेम घेर मंगलिक तुम घेर मंगलिक, मंगलिक चतुविध संघने होजो. दीवा रे दीवो............. जय० || ६ || चीफ श्रीमती सूरज भंडारी 18, फोरेन्स मेन्सन, बोबीन एवेन्यू हेडन सेन्टर, लन्दन 151 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE = Jain 152 जैन प्रतीक प्रतीकों की भारतीय धर्मो में विशेष महत्ता रही है। मंत्र-तंत्र में एवं अनिष्ट निवारण में इनका महत्वपूर्ण महत्व रहा है। ये प्रतीक तीर्थकरों की स्मृति का पुनर्नवीकरण करते है, और जनमानस में उनके आदशों की प्रेरणा जागृत करते है। ये प्रतीक दो प्रकार के होते है १- अतदाकार २तदाकार । अतदाकार प्रतीकों को तीन भागों में आकृति के अनुसार विभाजित किया गया है । (अ) इनमे स्तूप, त्रिरत्न, चैत्यस्तम्भ, चैत्यवृक्ष, पूर्णघट, श्रावसंपुट, पुष्प, पुष्पपड़लक । (आ) अष्ट मंगल तथा तीर्थकरों के लांछन । (इ) अष्टप्रातिहार्य और आयागपट्ट । तदाकार प्रतीक के अन्तर्गत तीर्थकरों की अनेक प्रकारकी प्रतिमाएँ होती है T जैन प्रतीकों का परिचय जैन मन्दिरों में प्रायः निम्नलिखित प्रतीक मिलते है१) आयागपट्ट, २) स्तूप, ३) धर्मचक्र, ४) स्वस्तिक, ५) नंद्यावर्त, ६) चैत्यस्तंभ, ७) चैत्यवृक्ष, ८) श्रीवत्स, ९) सहस्रकूट, १०) चैत्य, ११) सर्वतोभद्रिका, १२) त्रिरत्न, १३) अष्टमंगल, १४) अष्टप्रातिहार्य, १५ ) चौदहवन, १६) नवनिधि, १७) नवग्रह, १८) मकरमुख, १९) शार्दूल, २०) कीर्तिमुख, २१) कीचक, २२) गंगा - सिन्धु, २३) नाग नागिन, २४) चरण, २५) पूर्णघट, २६) शरावसंपुट, २७) पुष्पमाला, २८) आम्रगुच्छक, २९) सर्प, ३०) जटा, ३१) लांछन, ३२) यक्ष-यक्षी, ३३) पद्मासन, ३४) खड़गासन, ३५) एक तीर्थकर की प्रतिमासे चोवीस तीर्थकरों की प्रतिमा तक, ३६) चौवीस से अधिक जिन प्रतिमाओं के पट्ट । इत्यादि १) आयागपट्ट वर्गाकार या आयताकार एक शिलापट्ट होता है जो पूजा के उद्देश्य से स्थापित किया जाता है इस पर कुछ जैन प्रतीक उत्कीर्ण होते है । कुछ पर मध्य में तीर्थकर की मूर्ति भी होती है। बुलहर के अनुसार अर्हतों की पूजा के लिए स्थापित पूजापट्ट को आयागपट्ट कहते है ये स्तूप के चारों द्वारों में से प्रत्येक के सामने स्थापित किए जाते थे । २) स्तूप - यह लम्बोत्तरी आकृति का होता है। इसके चार वेदिकायें होती हैं । ३ धर्मचक्र - गोल फलक में बना हुआ चक्र होता है । इस के बारह या चोवीस आरे होते है। कोई धर्मचक्र १००० आरों का भी होता है । जिनमूर्तियों की चरण चौकी पर इसका अंकन होता हैं । ४) स्वस्तिक - एक दूसरी को काटती हुई सीधी रेखाएँ जो सिरों से मुडी होती है। इसका प्रयोग स्वतन्त्र भी होता है और अष्टमंगल में भी होता हैं। 2010_03 - ५) नन्दयावर्तनन्द्रय का अर्थ सुखद है या मांगलिक है और आवर्त का अर्थ घेरा है । इसका रूप स्वस्तिक जैसा होता है किन्तु इसके सिरे एकदम घुमावदार होते है जब कि स्वस्तिक का मोड़ सीधा होता है । ६) चैत्यस्तंभ एक चकोर स्तम्भ होता है जिसकी चारों दिशाओं में तीर्थकर प्रतिमाएँ होती है और स्तम्भ के शिखर पर लघुशिखा होती है। ७) चैत्यवृक्ष - तीर्थकर को जिस वृक्ष के नीचे केवलझान होता है वह चैत्यवृक्ष कहलाता है किंतु कला में प्रायः अशोकवृक्ष का ही चैत्यवृक्ष के - रुप में अंकन हुआ है। बहुधा वृक्ष के ऊपरी भाग में तीर्थकर प्रतिमा का भी अंकन होता है । ८) श्रीवत्स - तीर्थकर की छाती पर एक कमलाकार चिन्ह होता है । ९) सहस्रकूट - एक चकोर पाषाण स्तम्भ में १००८ तीर्थकर की मूर्तियाँ अंकित होती है । १०) चैत्य- तीर्थकर प्रतिमा या जिनमन्दिर । ११) सर्वतोभद्रिका एक चकोर पाषाण स्तम्भ में चारों दिशाओं में एक-एक तीर्थकर प्रतिमा होती हैं। ये चारों प्रतिमाएँ एक ही तीर्थकर की अथवा भिन्न-भिन्न तीर्थकरों की होती है। कंकालीटीला मथुरा से ऐसी प्रतिमाएँ प्राप्त हुआ है। इसमें १ एक प्रतिमा के कन्धों तक केशों की जटाएँ लटक रही है यह प्रतिमा प्रथम तीर्थकर श्रीऋषभदेव की है । २) दूसरी प्रतिमा के सिर पर सातमुखवाला सर्पफण है यह तेईसवे तीर्थकर श्रीपार्श्वनाथ की प्रतिमा है। ३) तीसरी प्रतिमा के चरणों के समीप एक स्त्री दो बच्चों के साथ बैठी है, यह अंबिका देवी की मूर्ति है । यह देवी बाईसवे तीर्थकर श्री अरिष्टनेमि (नेमिनाथ) की शासनदेवी है । अतः यह प्रतिमा श्री नेमिनाथ की है । ४) चौथी प्रतिमा के चरणों के नीचे पाद पीठ पर दो सिंहों की तथा दोनों सिंहों के मध्य में धर्मचक्र की आकृति है । अतः यह प्रतिमा चौवीसवे तीर्थंकर श्री महावीर स्वामी की है। ये चारों प्रतिमाएँ खड़गासन में खड़ी और नग्न है। मथुरा के देवनिर्मित सुपार्श्वनाथ के स्तूप मन्दिर में श्वेताम्बर आचार्यों द्वारा प्रतिष्ठित की गई थी। आजकल मथुरा तथा लखनऊ के पुरातत्व म्युजियमों में सुरक्षित है । १२) त्रिरत्न - सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान तथा सम्यक्चारित्र ये तीन रत्न कहे जाते हैं जिन्हें त्रिरत्न रत्नत्रय भी कहते है। इनके प्रतीक रूप में एक फलक मे एक ऊपर तथा दो नीचे छेद कर दिये जाते है। एसे प्रतीक मथुरा के कंकालीटीले से बहुत मिले है। मौर्यकाल के सिक्कों पर भी रत्नत्रय के चिन्ह मिले है । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = gáin १३) अष्टमंगल- स्वस्तिक, धर्मचक्र, नन्द्यावर्त, वर्धमानक्य, श्रीवत्स, १८) मकरमुख-मंदिरों के द्वार, देहरियों के मध्य में तथा स्तंभो पर मीन-युगल, पद्म और दर्पण अष्टमंगलिक कहलाते है। मिलते है। १९) शार्दूल-शार्दूल के पिछले पैरों के पास और अगले पैरों की लपेट १४) अष्ट प्रातिहार्य- अशोकवृक्ष, पुष्पवृष्टि,दंदुभि, सिंहासन, में एक मनुष्य दिखलाई पड़ता है और शार्दूल की पीठ पर आयुध लिये दिव्यध्वनि, छत्र त्रय, चामर और भामंडल ये तीर्थकरों के आठ प्रातिहार्य हुए कोई मनुष्य बैठा रहता है । होते है । तीर्थकर की प्रतिमाओं पर इनका अंकन मिलता है। २०) कीर्तिमुख- इसका अंकन प्रायः स्तम्भों, तोरणों और कोष्ठको १५) चौदह स्वप्न- हाथी, बैल, सिंह, लक्ष्मी , पुष्पमाला, चन्द्र, सूर्य, आदि मे होता है । इसकी मालाएँ, लड़ियाँ और शृंखलाएँ लटकती ध्वजा, कुंभ, पद्मसरोवर, क्षीरसमुद्र, देवविमान अथवा भवन, रत्नराशी, दिखलाई पड़ती है। निर्धम-अग्नि, ये चौदह स्वप्न तीर्थकर अथवा चक्रवर्ती की माता ऐसे पत्र के गर्भ में आने पर देखती है। २१) कीचक-स्तंभ के शीर्षों पर बैठा मनुष्य छत्र का भारवहन करता १६) नवनिधि- काल, महाकाल, पांड, मानव, शंख, पद्म, नैसर्प, नं०२२ से ३६ तक के प्रतीक स्पष्ट है अतः उनकी व्याख्या नहीं दी जाती पिंगल, गानारत्न, (तिलोयपण्णति महाधिकार ४,१३८४) ('मध्य एशिया और पंजाब में जैनधर्म' पुस्तक से साभार) १७) नवग्रह- रवि, चन्द्र, मंगल, बुद्ध, गुरु, शुक्र, शनि, राहू, केतु, । इनका अंकन द्वारों, तीर्थकर मूर्तियों, देव-देवियों की मूर्तियों के साथ भी हुआ है और स्वतन्त्र भी हुआ है । सच्चा सुख ( संकलन : चीफ० श्रीमती सूरज भण्डारी, लन्दन ) सुख और शान्ति सभी चाहते हैं, किन्तु देखा यह जाता है | कहा-"भन्ते ! यह भिक्ष प्रत्येक कार्य करते समय 'महो सुखम्, कि मनुष्य स्वयं दुखों को ग्रामत्रित करता है। अर्थोपार्जन करने | अहो सुखम्' का उच्चारण करता है। प्रतीत होता है कि इसे के लिए वह अपने प्रात्मिक सुखों को भी न्योछावर कर देता है । | राजप्रसाद के सुख याद पाते हैं।" बुद्ध ने जब उस भिक्षु से 'अहो व्यक्ति की महत्त्वकांक्षा होती है कि मैं धनाढ्य बनकर समाज में सुखम्, अहो सुखम्' कहने का कारण पूछा तो वह बोला-"भन्ते ! प्रतिष्ठा प्राप्त करू और वह इसी में सुख मानता है। दूसरी ओर जब मैं राजा था, तब मुझे संदेह रहता था कि किसी ने विष तो नहीं हम देखते हैं कि एक अकिचन परिबाजक अनेकों कष्टों को सहन करता मिलाया है? रात्रि के समय मेरे महल के चारों ओर तीन सैनिक है। उस परिव्राजक का लक्ष्य भी सुखों को प्राप्त करना है। फिर भी पक्तियां रहती थीं वे संनिक नंगी तलवार लिए सजग होकर मेरी रक्षा सुख-प्राप्ति के लिये दोनों मार्गों में मौलिक अन्तर है। करते थे, फिर भी रात्रि में अचानक मेरी नींद टूट जाती और मुझे प्रत्येक व्यक्ति सुख-दःख की परिणति अपनी इच्छानुसार करता भय लगता कि कोई शत्रु आक्रमरण तो नहीं कर रहा है। कोई मेरे है। एक धनी व्यक्ति की दृष्टि में भौतिक उपलब्धियाँ ही अमित | विरुद्ध षड़यंत्र तो नहीं रच रहा है। इस प्रकार मैं सदा संदिग्ध सूख है और उनके लिए वह अनेकों कष्टों का सामना भी करता है | और उद्भ्रान्त-सा रहता था, किन्तु भिक्षु-पर्याय में मुझे महान प्रानन्द पर पाखिर देखा यह जाता है कि मुल से जगात भारी पड़ जाती है। की अनुभूति होती है। जो भी मुझे रुखा-सूखा भोजन मिलता है, वह वास्तविकता यह है कि इच्छायों की पूर्ति कभी होती नहीं ।। मुझे सुस्वादु लगता है। भोजन करते समय मुझे किसी प्रकार का भगवान महावीर ने कहा-"इच्छाएँ आकाश के समान अनन्त हैं। सन्देह नहीं होता है। रात्रि के समय अरण्य में वृक्ष के नीचे या जहाँ मनुष्य को अपनी लालसानों पर नियंत्रण रखना चाहिए।" भी मैं सोता है, सुखद नींद पाती है। भन्ते ! इस प्रकार निर्भय प्रतिक लता में भी मनुष्य सुख के दर्शन कर सकता है। सम्राट होकर प्रानन्द का जीवन जीता है। राजप्रसाद के सुख मुझे भिक्षुकी अपेक्षा अकिचन परिव्राट अात्मस्थ होकर असीम आनन्द की पर्याय के सखों के सामने तुच्छ लगते हैं। अत: मेरे मुह से 'महो सुखम् अनुभूति करता है। एक बौद्ध पाख्यान में बताया गया है कि भट्टिय | अहो सुखम्' के उद्गार निकलतें हैं।" नामक एक राजा बुद्ध के समीप जाकर प्रव्रज्या ग्रहण करता है। सुख-दुःख तो प्रात्म-परिणति में है। घोर समस्यायों में भी भिक्षु-पर्याय ग्रहण करने के पश्चात् जब भी वह उठता है, बैठता है | मनुष्य मुस्कुरा सकता है, यदि प्रतिकूल परिस्थितियों को अनुकूलता में या भोजन करता है, उसके मुख से एक ही वाक्य निकलता है-'अहो | परिणत कर दे। सुख-दुःख का निमित्त मानसिक चिन्तन होता है। सुखम्, अहो सुखम् ।' अतः चिन्तन को मोड़ देने की अपेक्षा है। एक दिन भद्दिय भिक्षु के साधर्मिक भिक्षुओं ने बुद्ध को जाकर | • मंगल वाटिका, मद्रास 153 Jain Education Intemational 2010_03 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पयुषण : आत्म-शुद्धि का पर्व जेन संस्कृति का सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण पर्व पर्युषण है। दस लक्षण : पर्युषण शब्द दो शब्दों से बना है, 'परि' और 'ऊषण' । दिगम्बर जैन सम्प्रदाय पर्युषण पर्व को दस लक्षण पर्व के परि अर्थात् सम्पूर्ण और ऊषण का अर्थ है वास । प्रात्मा में पूर्णतया निवास करना पयुषण का अर्थ है। शब्दार्थ से यह रूप में मनाता है। दस लक्षण धर्म का उल्लेख प्राचार्य स्पष्ट है कि समस्त सांसारिक प्रवृत्तियों एवं प्रक्रिया-कलापों उमास्वामी कृत तत्वार्थ सूत्र के नवम् अध्याय में इस प्रकार को छोड़कर प्रात्म लोक में निवास करना। आत्मा में वास । है-उत्तम क्षमामार्दवार्जव शौच सत्य संयमतपस्त्यागा किंचय का अर्थ है धर्म-ध्यान और प्रभु-भक्ति में रमण करना । ब्रह्मचर्याणि धर्मः । क्षमा, नम्रता, सरलता, पवित्रता, सत्य पर्युषण का दूसरा अर्थ है-परिसमन्तात उष्यन्ते दहयन्ते संयम, तप, त्याग, आकिचन्य और ब्रह्मचय ये दस धर्म हैं । कर्माणि यस्मिन् पर्युषणम्। जैन समाज के सभी सम्प्रदाय 'तत्वार्थ सूत्र' की मान्यता को स्वीकार करते हैं। यह पर्व आत्मावलोकन एवं क्षमायाचना पूर्णतया आत्मा में निवास करके कर्मों को जलाया जाता का पर्व है। पर्युषण पर्व क्षमा का अनुपम पर्व है। महावीर है जिसमें वह पर्युषण पर्व है। के शासनकाल में राजा उदायन द्वारा अपराधी चन्द्रप्रद्योतन. पाँच कर्तव्य : को क्षमा कर गले मिलने का उदाहरण कितना सुन्दर है। सभी जैन प्रति वर्ष भाद्रपद माह में पर्युषण पर्व की उसी परम्परा का पालन अाज भी जैन-जनतर समाज द्वारा अाराधना करते हैं। इस अाराधना से प्रात्मा अर्थात् प्रभु के किया जाता है। 'निशीथ सूत्र' के कथाकार ने यह लिखते समीप पहुँचा जा सकता है। इस पाराधना के अन्तर्गत हुए एक कथा का समापन किया कि जब अज्ञानी, प्रसयत श्वेताम्बर जैन सम्प्रदाय पाँचों कर्तव्यों का पालन करता है, ग्रामीणों और कुम्हार ने क्षमा प्रदान की तो साधुजनों की तो वे हैं : बात ही क्या है ? उपर्युक्त कथानों से विदित हो जाता है (१) क्षमापना (२) अमारि प्रवर्तन (३) तपाराधन कि पर्युषण महापर्व जैन संस्कृति का अत्यन्त प्राचीन पर्व है। (४) साधर्मी वात्सल्य (५) चैत्य परिपाटी व मुनि दर्शन । पर्युषण पर्व मुख्यतः क्षमा और विश्वमंत्री का पर्व है। ___ क्षमापना अर्थात् समस्त जीवराशि से तन-मन से क्षमा कर्मक्षय करने का अवर मांगना और उनको क्षमा करना, जैन संस्कृति का मेरुदण्ड है। अमारि प्रवर्तन अर्थात् अहिंसा का पालन करना और हिंसा को पर्युषण पर्व कर्मक्षय करने का सर्वोत्तम अवसर है। ये बन्द करने के लिए सुप्रयास करना । तपाराधन अर्थात् तप की कर्म क्या हैं ? इनको बन्धन क्यों कहा गया है तथा इनके पाराधना करना । तप द्वारा प्रात्मा निर्मल बनती है। कारण प्रात्मा मोहमाया में अर्थात सांसारिक जजाल में क्यों शरीरजन्य सुखों के प्रति विरक्ति पाती है, फलस्वरूप प्रात्मगुरण फंसी रहती है ? इसका संक्षिप्त विवेचन पर्युषण पर्व के खिलते हैं। प्रात्मा में कोमलता का वास होता है, विश्व महात्म्य को समझाने के लिए आवश्यक है क्योकि महापर्व की करुणा और मंत्री का प्रस्फुटन होता है। साधर्मी वात्सल्य का पाराधना का उद्देश्य कर्मक्षय है। कर्म सिद्धान्त भारत के अर्थ है सदधर्म के उपासकों के प्रति स्नेह भाव । सदधर्म का उर्वरक मस्तिष्क की उपज है। ऋषियों के दीर्घ तपोबल से अर्थ है प्रात्मधर्म । समस्त प्राणियों में प्रात्मा का वास है अत: प्राप्त नवनीत है। यथार्थ में पास्तिक दर्शनों का भव्य प्राणीमात्र वात्सल्य के अधिकारी हैं। चैत्य परिपाटी व प्रासाद कर्म-सिद्धान्त पर टिका हुया है। कर्म स्वरूप निर्णय मुनिदर्शन का अर्थ है-मन्दिर, स्थानक अथवा धर्म स्थानों में में, भले विचारैक्य न रहा हो, पर आध्यात्म सिद्धि कर्मभक्ति-भाव और उल्लास से जाना। पूज्यों को सभक्ति विमुक्ति के बिन्दु पर फलित होता है-इस में कोई दो मत नमस्कार करना। पूज्यों के प्रति पूज्य-भाव से प्रात्म-कल्याण नहीं हैं। महर्षि हरिभद्रसूरी कहते हैं—प्रकृति वियोगो होता है। समग्र रूप में ये पाँच कर्तव्य आत्मा के गुणों को प्रकट करने के साधन हैं। साध्य है क्षमा, नम्रता, सरलता, प्रत्येक दर्शन ने किसी न किसी रूप में कर्म को मीमांसा सन्तोष और ध्यान, इन पाँच गुणों की उपलब्धि। ये पाँच की है। लौकिक भाषा में कर्म कर्तव्य है। पौराणिकों ने गुण अमूल्य पंच रत्न हैं जिससे प्रात्म प्रकाश खिलता है । व्रत नियम को कर्म कहा है। सांख्य दर्शन में पांच सांकेतिक मोक्षः। 154 Jain Education Intemational 2010_03 ation International 2010_03 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain क्रियाएँ कर्म अभिधा से व्यवहृत हुई हैं। जैन दृष्टि में कर्म पर्युषण पर्व वस्तुतः जगत् कल्याणकर्ता तीर्थकरदेव की वह तत्त्व है जो प्रात्मा से विजातीय पौद्गलिक होते हुए भी पीयूष वाणी पोने का शुभकाल है। भगवान का संश्लिष्ट होता है और उसे प्रभावित करता है । महामङ्गलकारी पावन श्रवण, पठन और मनन करने तथा उनको वाणी का अमृत गुरुजनों एवं सुविज्ञ साधुजनों से श्रवण ममता से समता की ओर : करने का सुअवसर है। पर्युषण पर्व मनुष्य को ममता से समता भाव में ले जाने क्षमापना दिवस: वाला पर्व है। मोह-माया के प्रभाव से प्रात्मा ममता, पर्युषण महापर्व की समाप्ति क्षमापना दिवस के रूप में स्वार्थपरायणता, ईर्ष्या और द्वेष में बंधी रहती है। उसे एक होती है। क्षमापना अर्थात् समस्त प्राणियों को अपने द्वारा क्षण भी शांति नहीं मिलती। पर्युषण पर्व की आराधना जानते हुए या अनजाने किये गये अपराधों के लिए क्षमा मांगी ड़ी काट देता है। ममता का विसजन अथात् जाती है। क्षमापना में यह पीयूष वाणी असंख्य मानससंसार के विषय सुखों से विरक्ति। यहीं से मानव को शुभ वीणाओं पर गूंजती है : यात्रा का शुभारम्भ होता है। विकार नहीं होता। ऐसी हो परम स्थिति को जैन संस्कृति में धर्म कहा गया है। जोव का खामेमि सब्वे जीवा, सव्वे जीवा खमंतु में । प्रात्मस्वभाव में लौटना हो धर्म है। आत्म स्वभाव की मित्ति मे सव्व भूएसु, वैरं मझ न केरगई। उपलब्धि हेतु जैन धर्म में पाँच महाव्रतों का महत्त्व है। ये मैं सब जीवों से क्षमायाचना करता हूँ। मैं सब जीवों को महाव्रत हैं-अहिंसा, सत्य, अस्तेय अर्थात् चोरी नहीं करना, क्षमा करता हूँ। सब प्राणियों के प्रति मेरी मैत्री है। किसी ब्रह्मचर्य एवं अपरिग्रह। इन पांच महाव्रतों को साधु विरक्त के साथ मेरा वैरभाव नहीं है। मुनिजन ही पूर्णतया पाल सकते हैं परन्तु गृहस्थ अर्थात् श्रावक भो संसार में रहते हए इनका न्यूनाधिक पालन करते हैं। क्षमा की प्राप्ति नम्रभाव के अधीन है। नम्रभाव की पयूषण पर्व इन महाव्रतों को प्राचरण में लाने का सुअवसर उपलब्धि के लिए पर्युषण पर्व जैसे महापों का विधान है। पांच महाव्रतों में अहिंसा सभी शेष महाव्रतों को ज्ञानीजनों ने करके जगत् का कल्याण किया है। समाविष्ट करती है क्योंकि अहिंसा पालन में ये सभी महत्त्वपूर्ण पर्युषण पर्व भगवान महावीर की वाणी का प्रकाश फैलाने भूमिका निभाते हैं। अहिंसा को प्राचार में परिणत करने वाला दिव्य दीपक है। भगवान महावीर ने धर्म का शाश्वत के लिए अर्थात् जीवन में उतारने के लिए अनेकान्त एवं दोप जलाकर जगत् को प्रकाश दिया है, उसकी प्रभा अपरिग्रहवाद नितान्त आवश्यक है। निष्कलङ्क, शुभ्र और शीतल है। इस धर्म में अहिसा ही घृत ब्रह्मदर्शन का साधन : है, संयम बाती है, तप अग्नि है। दुर्लभ मानव जीवन दीप पयूषण पर्व प्रात्मस्वरूप अर्थात ब्रह्मदर्शन का महानतम पात्र है। इसे प्रज्ज्वलित करने की शक्ति भगवत्कृपा है। प्रभ साधन है। प्रात्मस्वरूप दर्शन पांच महाव्रतों अहिंसा, सत्य, कृपा भी सहज सुलभ है, केवल निर्मल भक्ति चाहिए। अस्तेय, ब्रह्मचर्य एवं अपरिग्रह को जीवन में ग्रहण कर रत्नत्रय पर्युषण पर्व भगवान महावीर की अहिंसा, विश्वमैत्री अर्थात् सम्यग्ज्ञान, सम्यग्दर्शन तथा सम्यगचारित्र की और प्रेम की गंगाधारा प्रवाहित कर, समस्त जगत् का उपलब्धि से ही सम्भव है। "सम्यक दर्शन ज्ञान चरित्राणि कल्याण करे, यही शुभेच्छा है। मोक्षमार्ग:"। जैनदर्शन के सुविख्यात जर्मन विद्वान् हरमन जेकोबी ने त्रिरत्नों को Right Knowledge, Right Faith, (डॉ. सोहनलाल पटनी) Right Conduct की संज्ञा दी है। इन तीनों का समन्वित रूप कैवल्य सिद्धि है। कैवल्य अर्थात् केवल ज्ञान पूर्णज्ञान का पर्यायवाची है। इसे ही प्रात्मस्वरूप की प्राप्ति, संसार मुक्ति Best Compliments एवं ब्रह्मानन्द अर्थात् पूर्णानन्द कहते हैं । Samjibhai Bavabhai Vora जैनदर्शन पूर्णानन्द अथवा मोक्ष के लिए सम्यक् ज्ञान पर & Family बल देता है। सम्यक् ज्ञान शुद्ध ज्ञान को कहते हैं क्योंकि अनेक शास्त्रज्ञ एवं पण्डित होते हुए भी ज्ञानवान नहीं होते। VIDEO CENTRE अतः पर्यषण पर्व में तपाराधना के साथ-साथ ज्ञान साधना 384 Romford Road. London E7 8BS प्रमुख रूप से होती है। 155 2010_03 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATAU Aure 2 h ) It's a small world. And Air India makes sure it stays Aboard, the fabled Indian hospitality that way! makes the going great. Exotic interiors, Air India has an extensive network gracious sari-clad hostesses who welcome that spans over 40 cities across five you with the 'namaskaar-a traditional continents. Every important city of Indian greeting. A choice of exclusive business or pleasure is within a flight or Continental and Indian cuisine, inflight two of each other on a modern fleet of movies and music. wide-bodied 747, A310 and A300 aircraft. The Air-India network...unrivalled! AIR-INDIA The airline that treats you like a Maharajah 2010_03 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gain આત્મ ભાવના ધ્યાન પ્રજ્ઞાથી જયમ જુદો કર્યો ત્યમ ગ્રહણ પણ પ્રજ્ઞા વડે. ૧૧ પ્રજ્ઞાથી ગ્રહો-નિશ્ચયે જે દેખનારો તે જ હું, બાકી બધા જે ભાવ તે સૌ મુજ થકી પર જાણવું. ૧૨ જે જાણતો અહતને ગુણ, દ્રવ્ય ને પર્યયપણે, તે જીવ જાણે આત્મ, તસુ મોહ પામે લય ખરે. ૧૩ હું દેહ નહિ; વાણી ન, મન નહીં; તેમનું કારણ નહીં, કર્તા ન, કારયિતા ન, અનુમંતા હું કર્તાનો નહી. હું બાળ-વૃદ્ધ, યુવાન નહિ, હું તેમનું કારણ નહીં. કર્તા ને કારયિતા ન, અનુમંતા હું કર્તાને નહી. ૧૫ હું ક્રોધ નહિ, નહિ માન, તેમજ લોભ-માયા છું નહી, કર્તા ન કારયિતા ન, અનુમંતા હું કર્તાનો નહી. ૧૬ હું પર તણો નહીં, પર ન મારા; જ્ઞાન કેવળ એક હું, M', ' આ જ જે સ્વરૂપ સમજયા વિના પામ્યો દુ:ખ અનંત સમજાવ્યું તે પદ નમું શ્રી સદ્ગુરૂ ભગવંત અધ્યાત્મ ગાથાઓ ચાર ભાવના સૈ પ્રાણી આ સંસારના, સન્મિત્ર મુજ વહાલાં થજો, સગુણમાં આનંદ માનું, મિત્ર કે વેરી હજો; દુ:ખીયા પ્રતિ કરણા અને, દુશ્મન પ્રતિ મધ્યસ્થતા, શુભ ભાવના પ્રભુ ચાર આ; પામ હદયમાં સ્થિરતા. ૧ પંચપરમેષ્ઠી નમસ્કાર જધનઘાતિ કર્મ વિહીન ને ચૌત્રીશ અતિશય યુક્ત છે, કેવલ્યજ્ઞાનાદિક પરમગુણ યુકત શ્રી અહંત છે. છે અષ્ટ કર્મ વિનષ્ટ, અષ્ટ મહાગુણે સંયુકત છે, શાશ્વત, પરમ ને લોક - અગ્રવિરાજમાન શ્રી સિદ્ધ છે. પરિપૂર્ણ પંચાચારમાં, વળી ધીર ગુણ ગંભીર છે, પંચેન્દિ ગજના દર્પદલને દક્ષ શ્રી આચાર્ય છે. રત્નત્રય સંયુકત ને નિકાંક્ષ ભાવથી યુક્ત છે, જિનવર કથિત અર્થોપદેશે શૂર શ્રી ઉઝાય છે. નિગ્રંથ છે. નિર્મોહ છે. વ્યાપારથી પ્રવિમુકત છે, ચઉ વિધિ આરાધન વિષે નિત્યાનુરક્ત શ્રી સાધુ છે. સિદ્ધિ પ્રામિ દશા -જે એમ ધારે ધ્યાન કાળે જીવ તે બાતા બને. ૧૭ સૌ ભૂતમાં સમતા મને કો સાથે વેર મને નહીં, આશા ખરેખર છોડીને પ્રાપ્તિ કરું છું સમાધિની. ૧૮ મારો સુશાશ્વત એક દર્શન જ્ઞાન લક્ષણ જીવ છે, બાકી બધા સંયોગ લક્ષણ ભાવ મુજથી બાહય છે. હું એક શુદ્ધ સદા અરૂપી જ્ઞાનદર્શનમય ખરે, કંઇ અને તે મારું જરી પરમાણમાત્ર નથી અરે! છું એક, શુદ્ધ, મમત્વહીન હું, જ્ઞાનદર્શન પૂર્ણ છું, એમાં રહી સ્થિત, લીન એમાં શીઘ આ સૌ ક્ષય કરે. ૨૧ ૬ પંચ પરમ ગુરૂ તથા જ્ઞાનમાર્ગને નમસ્કાર અહંત સૌ કર્મો તણો કરી નાશ એ જ વિધિ વડે, ઉપદેશ પણ એમજ કરી નિવૃત્ત થયા, નમું તમને. ૨૨ ચૈિતન્ય જયોતિ તે સમે ભાસે અનુપમ ત્યાં અહો, તે એક સર્વોત્કૃષ્ટ જગમાં સર્વદા જયવંત હો. ૨૩ શ્રમણો, જીનો, તીર્થકરો આ રીત સેવી માર્ગન, સિદ્ધિ વર્યા; નમું તમને, નિર્વાણના તે માર્ગને. ૨૪ તું થાપ નિજને મોક્ષપંથે; વ્યા અનુભવ તેહને, તેમાં જ નિત્ય વિહાર કર, નહિ વિહર પરદ્રવ્યો વિષે. ૨૫ જીવ અજીવનો ભેદવિજ્ઞાન આત્મા અને આસવતણો જયાં ભેદ જીવ જાણે નહિ, ક્રોધાદિમાં સ્થિતિ ત્યાં લગી અજ્ઞાની એવા જીવની. ૭ જીવ વર્તતાં ક્રોધાદિમાં સંચય કરમનો થાય છે, સહુ સર્વદર્શન એ રીતે બંધન કહે છે જીવને. જીવ બંધ બને, નિયત નિજ નિજ લક્ષણે છેદાય છે, પ્રજ્ઞા છીણી થકી છેદતાં બંને જુદા પડી જાય છે. ૯ જીવ બંધ જયાં છેદાય એ રીતે નિયત નિજ નિજ લક્ષણે. ત્યાં છોડવો એ બંધને જીવ ગ્રહણ કરવો શુદ્ધ. ૧૦ એ જીવ કેમ ગ્રહાય? જીવ ગ્રહાય છે પ્રજ્ઞા વડ, કુન્દકુન્દ્રાચાર્ય કૃત પ્રવચનસાર, અમિતગતિ આચાર્ય કૃત સામાયિક પાઠ, શ્રીમદ રાજચંદ્ર કૃત આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર સત્સંગી ભાઇ-બહેનો તરફથી Jain Education Intemational 2010_03 Jain Education Intermational 2010_03 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ again Umesh Kothari Director O Diamond Traders ovan ROUGH & POLISHED DIAMONDS & MANUFACTURER Hoveniersstraat 9 2018 Antwerp Diana Bank Tel. Off. (03) 225 25 99 Tel. Res. (03) 449 21 70 Fax. 231 22 30 PARAS GEMS p.v.b.a. A Manufacturers and Exporters Polished Diamonds Purchasers of rough Diamonds SCHUPSTRAAT 1/7 - Room 801 CBS Bldg - 2018 Antwerpen TEL. 231 24 33 A2 Jain Education Intemational 2010_03 2010_03 For Privat Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gáin * ક્ષમાપના હે ભગવાન ! હું બહુ ભૂલી ગયે, મેં તમારાં અમૂલ્ય વચનને લક્ષમાં લીધાં નહીં. તમારાં કહેલાં અનુપમ તત્વને મેં વિચાર કર્યો નહીં તમારાં પ્રણીત કલા ઉત્તમ શીલને સેવ્યું નહીં તમારાં કહેલાં દયા, શાંતિ, ક્ષમા અને પવિત્રતા મેં ઓળખ્યાં નહીં. હે ભગવન ! હું ભૂલ્ય, આથડ, રઝળ્યો અને અનંત સંસારની વિટનામાં પડ્યો છું. હું પાપી છું. હું બહુ મમત્ત અને કમરજથી કરીને મલીન છું. હે પરમાત્મા ! તમારાં કહેલાં તત્ત્વ વિના મારે માસ નથી. હું નિરંતર પ્રપંચમાં પડયે છું. અજ્ઞાનથી અંઘ થયે છું. મારામાં વિવેકશક્તિ નથી અને હું મૂઢ છું, નિરાશ્રિત છું, અનાથ છું. નિરાગી પરમાત્મા ! હવે હું તમારું, તમારા ધર્મનું અને તમારા મુનિનું શરણુ ગ્રહું છું. મારા અપરાધ ક્ષય થઈ હું તે સર્વ પાપથી મુક્ત થવું એ મારી અભિલાષા છે. આગળ કરેલાં પાપાને હું હવે પશ્ચાતાપ કરૂં છું. જેમ જેમ હું સૂક્ષ્મ વિચારથી ઊંડો ઉતરું છું તેમ તેમ તમારા તત્ત્વના ચમત્કારે મારા સ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે તમે નિરાગી. નિવિકારી, સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ, સહજાનંદી, અનંતજ્ઞાની અનંતદશીં, અને શૈલેય પ્રકાશક છે. હું માત્ર મારા હિતને અર્થે તમારી સાક્ષીએ ક્ષમા ચાહું છું. એક પળ પણ તમારાં કહેલા તત્વની શંકા ન થાય. તમારા કહેલા રસ્તામાં અહોરાત્ર હું રહુ એ જ મારી આકાંક્ષા અને વૃત્તિ થાઓ ! હે સર્વજ્ઞ ભગવાન ! તમને હું વિશેષ શું કહે ? તમારાથી કંઈ અજાણ્યું નથી. માત્ર પશ્ચાતાપથી હું કમજન્ય પાપની ક્ષમા ઈચ્છું છું. # શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ સત્સંગી ભાઇ-બહેનો તરફથી A3 2010_03 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -Join ROSMIRA DIAMONDS P.V.B.A. DIAMONDS AND PRECIOUS STONES HOVENIERSSTRAAT 2 - room 353 B-2018 ANTWERP Tel. Off.: (03) 234 12 68 Tel. Priv.: (03) 233 40 97 Tel. Res.: (03) 230 13 17 DR DIMINCO pvb.a. CHOKSI CHETAN ROUGH & POLISHED DIAMONDS Associates SCHUPSTRAAT 17 - BUS 33, CBS BLDG - BUREEL 401, 2018 ANTWERP BELGUIM GITANJALI EXPORTS CORPORATION 801/802 Prasad Chambers, Near Roxy Cinema, Bombay - 400 004 - India Phone: 35 35 83 - 35 89 03 - 38 10 83 Cabel: ILAJNATIG - Telex: 11.5520 GEC IN TELEX: 34.740 DIMINC B FAX: 226 00 23 OFFICE: (03) 233 24 51 103) 233 34 05 PRIV: (03) 238 17 70 DIANLINK INC 15th West 47th Street Suite 1203. New York N.Y. 10036 - U.S.A. Phone: (212) 704 0777 Telex: (0234) 423 525 GEC NYK A4 Jain Education Intemational 2010_03 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અપૂર્વ અવસર (પરમપદ પ્રપ્તિની ભાવના) અપૂર્વ અવસર એવો કયારે આવોર બાહ્માંતર નિગ્રંથ જો? બંધન નીન દીને. મહતપુરષને પંથ જો. કયારે સર્વ વિચરશું 2010_03 સંબંધનું કવ સર્વ ભાવથી આદાસીન્યવૃત્તી હોય -હ. જાય જો. બોધ જે પંચ માત્ર દેહ તે સંયમ હેતુ અન્ય કારણે અન્ય કશું કલ્પે દેહે પણ કિંચિત્ મૂર્છા ન વ દર્શનમો બનીન થઇ ઊપજો દેહ ભિન્ન કેવલ ચૈતન્યનું જ્ઞાન જો તેથી પ્રક્ષીણ ચારિત્રમોહ વિલોકિયે, વર્ત એવું શુ સ્વરૂપનું ધ્યાન જો. આત્મસ્થિરતા ત્રણ સંક્ષિણ યોગની, મુખ્યપણે તો વર્ત દેવપર્યંત જો; ધોર પરીષહ કે ઉપક્રમે કરી. આવી શકે નહીં તે સ્થિરતાનો અંત જો. સંયમના હેતુથી યોગપ્રવર્તના, સ્વરૂપલક્ષ જિનઆજ્ઞા આધીન જો; તે પણ ક્ષણક્ષણ ધટતી જાતી સ્થિતિમાં, અંતે થાયે નિજ સ્વરૂપમાં ત્રીન જો. વિષયમાં રાગદ્વેષ વિરહિતતા, પંચ પ્રમાદે ન મળે. મનનો ક્ષોભ જો; વ્ય સૂત્ર ને કાળ ભાવ પ્રતિબંધવાણ, વિચરવું ઉદયાધીન પણ વીતલોભ જો. ક્રોધ પ્રત્યે તો વર્તે ક્રોધ સ્વભાવતા માન પ્રત્યે નો દીનપણાનું માન જો; માયા પ્રત્યે સાક્ષીભાવની; લોભ પ્રત્યે નહીં લોભ સમાન જા. ઉપસર્ગકા પ્રત્યે પણ ક્રોધ નહીં, ચીં નગાધિ ન મળે દેહ જાય પણ માયા થાય ન રોમમાં, લોભ નહીં છો પ્રબળ સિદ્ધિ નચભાવ, મંગુભાવ, સહ અદંતયોવન આદિ પરમ પ્રસિદ્ધ જો; દેશ,રોમ, નખ કે અંગે દ્રવ્યભાવ સંયમમય ગ્રંથ શત્રુ મિત્ર પ્રત્યે વર્તે સમદર્શિતા. માન અમાને વર્તે તે સ્વભાવ જો; વિત કે મરણે ન્યૂનોવકના, ભવ માત્ર પાત્ર શુદ્ધ વર્તે સમભાવ જો. એકાકી વિચરનો વળી સ્મશાનમાં, વળી પર્વતમાં વાધ સિંહ સંયોગ જો; ડોલ આસન, ને મનમાં નહીં ક્ષોભતા, भाने પામ્યા યોગ જા. માયા બહુ દ માન નિદાન જો. અસ્નાનના, સંગાર નહીં. સિદ્ધ જે નહીં પ્રમ મિત્રનો કરી ને અ૦ ૨ અ૦ ૩ અ૦ ૪ રજકણ કે રિદિ વૈમાનિક દેવની, સર્વે એમ માન્યા પુદ્ગલ એક સ્વભાવ જો. ૦ ૧૨ પરાજય કરીને ચારિત્ર મોહનો, અપૂર્વ અપૂર્વ ભાવ જો; કરીને આરૂઢતા, આવું ત્યાં જમાં કરમ શ્રેણી ક્ષક્ષક તણી અનન્ય ચિંતન અતિશય શુદ્ધ સ્વભાવ જો. અ૦ ૧૩ મોહ સમગ સમુદ્ર નરી 7. સ્થિતિ ત્યાં જયાં ક્ષીણમોહ ગુણસ્થાન જો; અંત સમય ત્યાં પૂર્ણ સ્વરૂપ વીતરાગ થઈ પ્રગટાવું નિજ કેવલજ્ઞાન નિધાન જો. અ૦ ૧૪ ચાર કર્મ ધનધાતી તે વ્યવચ્છેદ જયાં, ભવનાં બીજતણો આત્યંતિક નાશ ત: સર્વ ભાવ જ્ઞાતા શુદ્ધતા દ્રષ્ટા સહ ન્ય પ્રભુ વીર્ય અનંત પ્રકાશ જો. અ૦ ૧૫ વેદનીયાદિ ચાર કર્મ વર્મે syi, માત્ર જા બળી સીંદરીવત્ આકૃતિ તે દેહાયુષ આધીન સ્થિતિ છે. આયુષ પૂર્વે, મટિયે દૈહિક પાન જો. અ૦ ૧૬ વચન, કાયા ને કર્મની વર્ગણા, મન, છૂટે જહાં સકળ પુદ્ગલ એવું અયોગી ગુણસ્થાનક મહાભાગ્ય સુખદાયક પૂર્ણ એક પરમાણુ માત્રની મળે पूर्ण ન સ્પર્ધાનાં. કલંકરહિત અડોલ સ્વરૂપ તઃ શુદ્ધ નિરંજન ચૈતન્ય મૂર્તિ અનન્યમય, અગુર-લધુ અમૂર્ત સહજપરૂપ જો. અ૦ ૧૮ પૂર્વ પ્રયોગા કારણના યોગથી. ઊર્ધ્વગમન સિદ્ધાલય પ્રાપ્ત સુસ્થિત જો; સાદિ અનંત અનંત સમાધિ સુખમાં, અન દર્શન. જ્ઞાન, અનંત સહિત on. અ ૧૯ જે ૫. શ્રી સર્વજ્ઞ જ્ઞાનમાં, કહી શકયા નહીં પણ તે શ્રી ભગવાન જો; તેમ સ્વરૂપને અન્ય વાણી તે શું કહે અનુભવગોચર માત્ર હું ને જ્ઞાન જો. અ૦ ૨૦ અહ પરમપદ પ્રપ્તિનું કર્યું ધ્યાન મેં ગા વગર ને હાલ મનોરથ પ તો પણ નિશ્ચય રાજચંદ્ર મનને પ્રભુ આજ્ઞાએ થાશું સત્સંગી ભાઇ બહેનો તરફથી તે અ૦ ૧૧ સ્વરૂપ અ૦ ૫ અ . અ૦ ૭ અ૦ ૮ અ૦ ૯ ધોર તપશ્ચર્યામાં સરસ અને અ ૧૦ den= અ ૧ પણ મનનો તાપ નહીં. નવી મનને પ્રસન્નભાવ 1. સંબંધ જો; સાં વર્તતું, અબંધ જો. રહ્યો, જો. અ૦ ૧૭ અ૦ ૨૧ AS Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A6 =Jain alek INTERNATIONAL P.V.B.A. DIAMONDS IMPORT - EXPORT MANUFACTURER BAKUL MEHTA NEWTEXT GARMENTS Manufacturers of Fashions Jeans and Casual Wear Quality Workmanship (Stong Stitch) Good Basic Designs 9. Hoveniersstraat, 2nd Floor 2018 Antwerpen "EUROPA HOUSE" 122 Doncaster Road, Leicester LE4 6JJ. Tel: (0533) 669418 (2 Lines) to us 2010_03 Tel. Off. (03) 231 35 69 (03) 233 34 65 Res. (03) 231 35 69 (03) 230 22 32 Telex 33.460 alok in b ■ Best Fabric (Stonewashed, Snow Wash & Normal etc) ■ Manufactures Mens, Ladies & Childrens ■ All Designs & all Fittings Available, Blast Wash Jeans - our special make Open to UK & Worldwide Enquiries CONTACT NOW For the Best in Manufactured and Designed Quality Jeans & Leisurewear Leicester (0533) 669418 Newtext Garments "Europa House", 122 Doncaster Road, Leicester LE4 6JJ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WEL Jainism was already an ancient religion in the days of Mahavira some 2,500 years ago. Historians agree that this ancient faith was already in existence at the time of Parsva, the 23rd Tirthankara, 250 years before. Jain tradition would trace the line of the Prophets to be more exact Tirthankaras) of Jainism back through countless ages. Yet Jainism has a base in logic and science which makes it strangely modern even now. We can express the teachings of Mahavira in the language of modern times and see that they are as relevant to our own day as they were two and a half millennia ago. The social teaching of Jainism, individual freedom and equality regardless of race, sex, caste and colour, strikes a chord in the hearts and minds of modern men and women. It teaches love and brotherliness to all living creatures: malice and hurt to none. Jainism provides a sensible, acceptable explanation of the great problems of existence, where we came from, where we are going, the nature of our immortal soul and its relation to our temporary body. Jainism provides a code of conduct which is relevant to the troubled world in which we live, a way of life which rejects violence and self-seeking and dishonesty. It is the duty of all Jains, those living in India and those in the West, to keep the torch of knowledge of this great philosophy burning. This is particularly important for the Western world. If Jains neglect their own faith, the children will know nothing of their precious heritage and will turn to different, and probably less noble, paths of life. This is the belief which lies behind the efforts of all who are working to make the Jain centre a true centre for the Jains of Europe and a place from which knowledge of the great contribution which Jainism can make to the modern world can spread throughout the West. It is an endeavour which deserves and demands your support. We hope most earnestly that your donation to this cause will be generous for it is a cause which must be dear to all of us who value the Jain faith. Jain Centre 32 Oxford Street, Leicester LE1 5XU 20 Published by: Jain Samaj Europe, 69 Rowley pFieldsu Avenue, Leicester. Tel: (0533) 891077 www.jainelibrary