Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સમ્યક્ત મૂલ બાર વ્રતની સંક્ષિપ્ત અને વિસ્તારથી ટીપ.
: પ્રકાશક : શ્રાવક અમૃતલાલ પુરૂષોત્તમદાસ.
દોશીવાડાની પોળ, અમદાવાદ.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસમ્યકત્વ મૂલ બારવ્રતની સંક્ષિપ્ત અને વિસ્તારથી ટીપ
નામ
સંવત ૧૯૯૬
5
ફેંકાણુ
સને ૧૯૪૦
પ્રકાશકઃ
શ્રાવક અમૃતલાલ પુરૂષાત્તમદાસ. દાશીવાડાની પાળ–અમદાવાદ
સર્વ હક્ક સ્વાધીન
ધી સૂર્યપ્રકાશ પ્રિન્ટીગ પ્રેસમાં પટેલ મણીલાલ કલ્યાણુદાસે છાપી. ઠે. પાનકાર નાકા-અમદાવાદ.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
આ અનાદિ સંસારમાં વાસ્તવિક મોક્ષ સુખ મેળવવાને માટે મનુષ્યગતિમાં જ ધર્મનું આરાધન થઈ શકે છે. તેથી તેને માટે પ્રયત્ન કરવાને શ્રી મહાવીર સ્વામીએ સાધુ ધર્મ અને શ્રાવક ધર્મ એમ બે પ્રકારને ધર્મ બતાવે છે. સાધુધર્મ એકદમ અંગીકાર કરવાને અસમર્થ જીવો માટે સમ્યકત્વ મૂલ બાર વ્રતરૂપ ધર્મ પ્રકારો છે, કે જેથી તે જીવો પોતાનું આત્મહિત લાંબે કાળે પણ સાધી શકે. કેટલાક જીવોને વ્રત ગ્રહણ કરવાની અભિલાષા હોવા છતાં તેની બરાબર સમજુતી મળ્યા વિના ગ્રહણ કરી શકતા નથી. કેટલાક કાયર સ્ત્રી પુરૂષો અનુભવ કર્યા સિવાય અમુક બાબત પળશે કે નહિ, આવા ઢચુપચુ વિચારથી પાછા હઠે છે. આ બાબતમાં પ્રભુએ પ્રરૂપેલા સાધુધર્મ અને શ્રાવક ધર્મમાંથી કયે ધર્મ તું પાળી શકીશ એમ પિતાના આત્માને પૂછવું. જે બે ધર્મમાંથી એક પણ ધર્મમાં પોતાનું
સ્થાન છે એવો જવાબ મળે તો ખુશી થવું અને જે તેટલું પણ ન બને તે યથાશક્તિ જેટલાં વ્રતો ગ્રહણ કરી શકાય તેટલાં ગ્રહણ કરીને વિશેષ લેવાની અભિલાષા રાખવી. આ બુક બનાવવામાં જેઓએ સહાય આપી હોય તેમને અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનું છું.
તા. ૧-૩-૧૯૪૦
બી.
પ્રસિદ્ધકર્તા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
અનુક્રમણિકા. વિષય પૃષ્ટ વિષય
પૃષ્ઠ સંક્ષિપ્ત બાર વતની ટીપ વિસ્તારથી બાર વતની ટીપ માર્ગનુસારીના ૩૫ ગુણ ૧ | માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ ૬૩ વ્રત લેવાનું મુખ્ય કારણ ૫ મિથ્યાત્વના તમામ પ્રકારો ૮૩ સમકિતનું સ્વરૂપ
૬ દેવ ગુરૂ અને ધર્મની સમજણ ૯૬ ૬ છીંડી ૪ આગાર ૪ બેલ. ૮ સમકિતના ૬૭ બોલ બિત ઉચ્ચરવાના ભાંગા. ૧૦ સમકિતની કરણી ૧૦૩ ૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત
જિનમંદિર સંબંધી ૮૪ વિરમણ વ્રત ૧૨
આશાતના ૧૦૫ ૨ સ્થૂલ મૃષાવાદ , ,, ૧૩ ૪ આગાર ૪ બેલ અને વ્રત ૩ સ્થૂલ અદતાદાન ,, ,, ૧૪ ઉચ્ચરવા માટેના ૨૧ ભાંગા ૧૦૭ ૪ પૂલ બ્રહ્મચર્ય વ્રત ૧૫
સમકિતના અતિચાર ૧૧૦ ૫ સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણુ શ્રાવકના ૨૧ ગુણ ૧૧૨ વ્રત
૧૭
ભાવ શ્રાવકનાં ૬ લિંગ ૧૧૪ ૬ દિશિ પરિમાણ વ્રત ૨૦ ભાવ શ્રાવકનાં ૧૭ લક્ષણ ૧૧૫ ૭ ભેગેપભોગ વિરમણ વ્રત ૨૨ ૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત ચોદ નિયમ ધારવાની રીત ૨૬
વિરમણ વ્રત ૧૧૮ ૮ અનર્થ દંડ વિરમણ વ્રત ૩૮ ૨ સ્થૂલ મૃષાવાદ , , ૧૨૪ ૯ સામાયિક વ્રત
૩૯ ૩ સ્થૂલ અદત્તાદાન, , ૧૨૭ ૧૦ દેશાવગાયિક વ્રત ૪૦ ૪ બ્રહ્મચર્ય વ્રત ૧૩૨ ૧૧ પૌષધાપવાસ વ્રત
૫ સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણ ૧૨ અતિથિ સંવિભાગ વ્રત ૪૨
વ્રત સંલેખના વ્રત
૬ દિકુ પરિમાણ વ્રત ૧૪૫ જ્ઞાનાચારના અતિચાર
૭ ભેગેપભોગ વિરમણ વ્રત૧૪૮ દર્શનાચારના અતિચાર
૧૪ નિયમ ધારવાની રીત ૧૪૯ ચારિત્રાચારના અતિચાર
૨૨ અભક્ષ્યને ૧૫ કર્માદાન તપાચારના અતિચાર
ત્યાગ કરવાની રીત ૧૬૯ વીર્યાચારના અતિચાર
૮ અનર્થ દંડ વિરમણ વ્રત ૧૮૦ વિત ભંગનું ફળ.
૯ સામાયિક વ્રત ૧૮૫ જાવજછવા માટેના નિયમો પ૨] ૧૦ દેશાવગાયિક વ્રત ૧૯૦
૪૧
૧૩૯
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય પૃષ્ઠ | વિષય
પૃષ્ઠ ૧૧ પૌષધોપવાસ વ્રત ૧૯ર ! ધૂપપૂજા વિષે વિનયંધરની , ૩૧૮ ૧૨ અતિથિ સંવિભાગ વત ૧૯૬ દીપપૂજા વિષે જનમતી અને સંખનાના પાંચ અતિચાર ૨૦૩
ધનશ્રીની કથા ૩૨૨ જ્ઞાનાચારના આઠ અતિચાર ૨૦૬ અક્ષતપૂજા વિષે શુકયુગલની અસ્વાધ્યાય દિવસો ૨૦૭
કથા ૩૨૪ સૂતક વિચાર
૨૧૪ નૈવેદ્યપૂજા વિષે હલિકની , ૩૨૮ દર્શનાચારના આઠ અતિચાર ૨૧૯
ફલપૂજા વિષે દુર્ભાગી સ્ત્રીની ચારિત્રાચારના આઠ અતિચાર ૨૨૨
કથા ૩૩૦ તપાચારના બાર અતિચાર ૨૨૪
બાર વતની કથાઓ વીર્યાચારના ત્રણ અતિચાર ૨૩૦
૧ માછીમાર અને ચંદ્ર દાનનું વધારે ફલ મેળવવાની
કુમારની કથા ૩૩૩ રીત ૨૩૨
૨ શ્રીકાંત શ્રેષ્ઠી અને વસુ શ્રાવકના મનોરથ
૨૩૩ રાજાની કથા
૩૩૫ શ્રાવક યોગ્ય ૧૧ પ્રતિમા ૨૩૫ ૩ લક્ષ્મીપુંજ અને લોહવ્રત ભંગનું ફલ
૨૩૮ ખુરની કથા
૩ ૩૮ શ્રાવકની દિનચર્યા
२४०
૪ શીલવતીની કથા ૩૪ર શ્રાવકનાં ષટ્રકમ ૨૪૫
૫ વિદ્યાપતિની કથા ૩૪૩ જિનેશ્વરની પૂજા કરવાની
૬ સિંહથ્વીની કથા ૩૪૫ વિધિ ૨૪૬
૭ ત્રણ મિત્રની કથ્થા ૩૪૬ સમકિતને ૬૭ બોલની
૮ કેણિક અને ચિત્રગુપ્તની સજઝાય ૨૬૨ કથા
૩૪૮
૯ ચંદ્રાવર્તસ અને મહણચઉ શરણ
૨૭૧
સિહની કથા ૩૫૦ પુન્ય પ્રકાશનું સ્તવન ૨૭૨ પર્યુષણ પર્વની કરણી
૧૦ કાકબંધ અને કોકાશની ૨૮૦ કથા
૩૫૨ પિષધ વિધિ
૨૮૨
૧૧ મેઘરાજાની કથા ૩૫૩ અષ્ટપ્રકારી પૂજા ઉપર કથાઓ
૧૨ મૂલદેવની કથા ૩૫૩ જલપૂજા ઉપર સમશ્રીની ક્રોધ ઉપર સાધુની કથા. ૩૫૪
કથા ૩૧૧ માન ઉપર દશાર્ણભદ્રની કથા ૩૫૫ ચંદનપૂજા વિષે જયસુર
ભાયા ઉપર શ્રી મલ્લીનાથજીની રાજાની કથા ૩૧૪
કથા ૩૫૬ પૂષ્પપૂજા વિષે લીલાવતીની , ૩૧૬ | લોભ ઉપર સુભૂમચક્રીની કથા ૩૫૬
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપની આલોચના. મારે જીવે મનુષ્યને ભવે, બહિરાત્મા કરીને, ભવાનંદિપણું કરીને, રાત્રિભૂજન કરીને, ૩૨ અનંતકાય ભક્ષણ કરીને, બાવીસ અભક્ષ ભક્ષણ કરીને, વાસી ખાઈને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ પરભવમાંહિ અનંતાભરમાંહિ, તે સવિ મને વચને કાયાએ કરી તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. કોઈને ત્રાસ પમાડીને, કોઈના જીવને ભય પમાડીને, કેાઈના જીવને ધ્રાસકો પમાડીને, કપટ કરીને, માંહોમાંહિ ખેદ કરીને, પારકા અવગુણ બોલીને, સ્વપ્રશંસા કરીને કમ બાંધ્યાં હોય, તે સવિ છુ મને વચને કાયાએ કરી તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. ચપલતાપણું કરીને, કૂડ કપટ કરીને, કેઈને માઠું વચન કહીને, આધ્યાને કરીને, રૌદ્રધ્યાને કરીને, મારે જીવે આ ભવને વિષે, પરભવને વિષે કમ બાંધ્યાં હોય તે સવિ હુ મને વચને કાયાએ કરી તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. કુતુહલ જોવે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, નાટક જોવે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, કોઈને ચેર કહીને કર્મ બાંધ્યાં હાય, પચ્ચખાણ ભાંગીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાહિં, પરભવમાંહિ, તે સવિ હૂ અરિહંતની સાખે, સિદ્ધની સાખે, ધર્માચાર્યની સાખે, પોતાના આત્માની સાખે, ગુરૂની સાખે, મન વચન ને કાયાએ કરી મિરછામિ દુક્કડે. કઈને કદાગ્રહ કરાવીને, અનર્થદંડે કરીને, હેલીની લડાઈ પ્રમુખ જોવે કરીને, આ ભવમાંહીં, પરભવમાંહીં, અનંતા ભવમાંહિં જે કાંઈ કર્મ બાંધ્યાં હોય તે સવિ છુ મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હિંડતાં ચાલતાં, બેસતાં ઉઠતાં, બેલાવતાં, ખાતાં પીતાં, કોઈ જીવને વિરાધ્યા હોય, કેઈ જીવને દુ:ખ ઉપજાવ્યું હોય, તે સર્વે જીવને
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખમાવું છું. સર્વ જીવ મારે અપરાધ ખમજે. આ ભવમાંહિં પરભવમાંહિ અનંતાભવમાંહિ કઈ જીવને હણ્યા હોય, હણાવ્યા હોય, હણતાં પ્રતિ અનુમેઘા હોય તે સવિ “ હું મને વચને કાયાએ કરી, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. [ હવે અઢાર પાપસ્થાનક આવે છે.] ૧ પ્રાણાતિપાત કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય. ૨ મૃષાવાદ બોલીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૩ અદત્તાદાન કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય. ૪ મિથુન સેવીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૫ પરિગ્રહ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૬ ક્રોધ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય ૭ માને કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૮ માયાએ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૯ લેબે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૦ રાગે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૧ શ્રેષે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય. ૧૨ કલહ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૩ અભ્યાખ્યાન કરીને ( જુઠું આળ દઈને) કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૪ પશુન્યપણું (ચાડીએ) કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય ૧૫ રતિ અરતિ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૬ પરંપરિવાદ (પારકી નિંદાએ) કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૭ માયા મૃષાવાદે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૮ મિથ્યાત્વશલ્ય કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય એ અઢાર પાપસ્થાનક કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવને વિષે, પરભવને વિષે, અનંતા ભવને વિષે તે સવિ હૂ અરિ. હંતની સાખે, સિદ્ધની સાખે, કેવલીની સાખે, ગુરૂની સાખે, દેવની સામે પોતાના આત્માની સાખે, શ્રી સીમંધરસ્વામીની સાખે, સર્વ પાપને નિં છું. તે સર્વ પાપ મારાં નિષ્કલ થાઓ. ચાર કષાય કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, પાંચ આશ્રવ સેવીને કમ બાંધ્યાં હય, પારકાં છિદ્ર જેવું કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, છ કાયની વિરાધના કરીને કમ બાંધ્યાં હોય,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત વ્યસન સેવીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આઠ મદે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, વિશ્વાસઘાત કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિં પરભવમાં હિં, અનંતા ભવમાંહિં, જે કોઈ કર્મ બાંધ્યાં હોય, તે સવિહૂ શ્રી સીમંધરસ્વામિ વિગેરે અરિહંતની સાખે, સિદ્ધની સાખે, કેવલીની સાખે, પોતાના આત્માની સાખે, ગુરૂની સાખે, દેવની સાખે, મને વચને કાયાએ કરીને તસ મિચ્છામિ દુક્કડં. સર્વ પાપનો ત્યાગ કરું છું. નવ પ્રકારના નિયાણાએ કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, જીનનો દશ પ્રકારે અવિનય કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ચૌદ રાજલેકમાં ભમીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, પંદર કર્માદાન કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, તે સવિ હૃ મને વચને કાયાએ કરીને તરસ મિચ્છામિ દુક્કડ, સોલ કષાય કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, સત્તર ભેદે અસંજમ સેવીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, પાંચ ઈન્દ્રિયની ત્રેવીસ વિષય સેવીને કમ બાંધ્યાં હોય, પચવીસ ક્રિયા કરીને કમ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ પરભવમાંહિ, અનંતા ભવમાં હિં, તે સવિ હુ મને વચને કાયાએ કરી તસ્સ મિચ્છામિ દુકકડે. બાર વ્રત ભાગવાથી કમ બાંધ્યાં હોય, પચવીશ કષાયે કરીને કમ બાંધ્યાં હોય, પંદર જોગે કરીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, મેહનીયનાં ઠાણ સેવીને કમ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ પરભવ માંહિં, અનંતા ભવમાં હિં, તે સવિ હું મને વચને કાયાએ કરી, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. ચારિત્રની વિરાધના કીધી હોય, ચારિત્ર લેઈને શુદ્ધ પાળ્યું ન હોય, વ્રત લેઈને ભાગ્યું હોય, પચ્ચકખાણ ખંડયું હોય, ઉસૂત્રની પ્રરૂપણ કરીને કમ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમોહિં, પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિ, તે સવિ હુ મને
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ. પાપને ઊપદેશ દેઈને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ખાટે માર્ગ બતાવીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિં, પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિં, પ્રભુની આણ ભાંગી હોય, તે સવિ હું મને વચને કાયાએ કરીને, તસ મિચ્છામિ દુક્કડં. કેઈને ખોટી બુદ્ધિ આપી હોય, કેઈને અણછતાં આળ દીધાં હોય, કોઈની નિંદા કીધી હોય, પ્રમાદે કરીને કમ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ, પર ભવમાંહિં, અનંતા ભવમાંહિ, તે સવિ હૂ, મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ, જ્ઞાનની વિરાધના કરી હોય, દર્શનની વિરાધના કરી હોય, ચારિત્રની વિરાધના કરી હોય, આ ભવમાં હિં, પર ભવમોહિં, અનંતા ભવમાંહિ, ૧ જ્ઞાન, ૨ દર્શન, ૩ ચારિત્ર એ ત્રણ રત્નની વિરાધના કીધી હોય, તે સવિ હૂ (નિશ્ચ) મને વચને કાયાએ કરી તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, ભેગાંતરાય, ઊપભેગાંતરાય, વીર્યંતરાય, એ પાંચ પ્રકારના અંતરાયે કરીને, કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ, પર ભવમાંહિં, અનંતા ભવમાંહિં, કેઈને ધમ કરતાં અંતરાય કીધો હોય, તે સવિ છું, મને વચને. કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. કેઈ ભવમાંહિં ચારિત્ર લેઈને, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુણિની વિરાધના કીધી હોય, અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાની, આશાતના કીધી હય, નિંદા કીધી હોય, આ ભવમાંહિં, પર ભવમાંહિં, અનંતા ભવમાંહિં, તે સવિ હૃ મને વચને, કાયાએ કરીને, તરસ મિચ્છામિ દુક્કડં. શત્રુંજય, ગીરનાર, આબુ, અષ્ટાપદ, સમેતશીખર, ઈત્યાદિક કઈ તીથની,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજાણપણે, મૂખ પણે, આશાતના કીધી હાય, નિદા કીધી હાય, આ ભવમાંહિ', પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિ, તે સવિ હૂ, મને વચને કાયાએ કરીને, અરિહંતની સાખે, સિદ્ધની સાખે, પેાતાના આત્માની સાખે, ગુરૂની સાખે, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. (સર્વ પાપ મુઝને નિષ્કલ થાએ.) જંગમ તીની આશાતના કરીને કમ આંધ્યાં હાય, સ્થાવર તીની આશાતના કરીને કમ માંધ્યાં હાય, અવર્ણવાદ ખેલીને કમ માંધ્યાં હાય, હાંસી કરીને કમ માંધ્યાં હાય, તે સિવ હું મને વચને કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ,૧ મતિજ્ઞાનાવરણીય કમ બાંધ્યાં હાય, ૨ શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય ક આંધ્યાં હાય, ૩ અધિજ્ઞાનાવરણીય ક્રમ આંધ્યાં હોય, ૪ મનઃ૫ વજ્ઞાનાવરણીય કર્મ આંધ્યાં હાય, ૫ કેવલજ્ઞાનાવરણીય કર્મ આંધ્યાં હાય, આ ભવમાંહિ', પર ભવમાંહિ', અનંતા ભવમાંહિ, જ્ઞાનની વિરાધના કરીને, આશાતના કરીને, જ્ઞાનાવરણીય કમ માંધ્યાં હોય, તે સિવ હું મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં હવે જ્ઞાનાવરણીય કમ કેમ બંધાય, તે ૭ એાલ કહે છે. ૧ સિદ્ધાંત શાસ્ત્ર વેચે, ૨ કુદેવની પ્રશ’સા કરે, ૩ જ્ઞાનને વિષે સદેહ આણે, ૪ કુશાસ્ત્ર ને કુમતીની પ્રશંસા કરે, ૫ શાસ્ત્રના સિદ્ધાંતના મૂલગા અથ ભાંગે, ૬ પારકા દોષ પ્રકાશે, છ મિથ્યાત્વ ઉપદિશે, એ સાત ખેલે જ્ઞાનાવરણીય કમ બાંધ્યાં હાય, આ ભવમાંહિ, પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિ’, તે સર્વિ હૂ, મને વચને કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં, ૧ કાલ વેલાએ જ્ઞાન ભણીને જ્ઞાનાવરણીય કમ બાંધ્યાં હાય, ૨ વિનય
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
કર્યા વિના જ્ઞાન ભણીને કર્મ બાંધ્યાં હેય, ૨ બહુમાન વિના જ્ઞાન ભણીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૪ ઉપધાન વહ્યા વિના જ્ઞાન ભણીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૫ આપણે ગુરૂ એળવીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૬ સૂત્ર ખોટે કહીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૭ અર્થ ખોટો કહીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૮ સૂત્ર અર્થ બિહુ ખોટો કહીને કર્મ બાંધ્યાં હોય, એ આઠ અતિચારે કરીને, જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાં હિં, પર ભવમાંહિં, અનંતા ભવમાં હિં, તે સવિ હૃ મને વચને કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે દર્શનાવરણીય કર્મ કહે છે-એનવ પ્રકૃતિ, દશે બોલે બંધાય, તે દશ બેલ કહે છેઃ–૧ કુતીર્થની સ્તુતિ કરીને, દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય,૨ કુદેવની પ્રશંસા કરીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૩ હિંસા કરીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૪ ચારિત્ર થકી હીન ગુરૂની પ્રશંસા કરીને દશનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૫ કુશાસ્ત્રની પ્રશંસા કરીને દેશનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૬ મિથ્યાત્વ ઊપર ભાવ ધરીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૭ દ્વેષ ધરીને દશનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૮ સમકિતને દૂષણ લગાવીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, તે સાધુને અંતરાય કરીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય, ૧૦ મિથ્યાત્વ ઊપજાવી અન્યાય માગે બેલીને દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય. એ દશ પ્રકારે કરીને જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણ કર્મ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિં, પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિં દશનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં હોય તે સવિ હું મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે ત્રીજી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
પ્રકૃતિ અશાતાવેદનીય ૧૫ ભેદે ખાંધે, તે પંદર ભેદ કહીએ છીએ. જીવને મારીને અશાતાવેદનીય કમ બાંધ્યાં હાય.ર દુઃખશેાક ધરીને અશાતા વેદનીય કમાઁ આંધ્યાં હોય, ૩ જીવને બંધન માંધીને અશાતા વેદનીય કમ બાંધ્યાં હોય, ૪ છેદન કરીને અશાતાવેદનીય કમાઁ મધ્યાં હોય, ૫ ભેદન કરીને અશાતાવેદનીય કમ બાંધ્યાં હાય, ૬ વિલાપે (રડવાએ) કરીને અશાતાવેદનીય કમ માંધ્યાં હોય, છ પરને પીડા કરીને અશાતાવેદનીય કમ બાંધ્યાં હોય, ૮ જીવને ત્રાસપમાડીને અશાતાવેદનીય કર્મ આંધ્યાં હોય, ૯ પરને આકુદ કરાવીને અશાતાવેદનીય કમ માંધ્યાં હોય, ૧૦ પરદ્રોહ કરીને અશાતાવેદનીય કમ ખાંધ્યાં હોય, ૧૧ થાપણુ આળવીને અશાતાવેદનીય કમ આંધ્યાં હોય, ૧૨ પરના નાશ કે યુદ્ધ કરીને અશાતાવેદનીય કમ ખાંધ્યાં હોય, ૧૩ પર પ્રાણીને દમવે કરીને અશાતાવેદનીય કમ માંધ્યાં હોય, ૧૪ ક્રોધ ઊપજાવીને અશાતાવેદનીય ક માંધ્યાં હોય, ૧૫ પારકી નિંદા કરીને, અશાતાવેદનીય કમ ખાંધ્યાં હોય, એ પંદર ભેદ્દે કરીને અશાતાવેદનીય કમ માંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિ, પર ભવમાંહિ, :અનંતા ભવમાંહિ', તે સવિ હૂ મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ'. હવે છ ખેલે દર્શનમેાહનીય કમ ખાંધે તે કહે છેઃ-૧ દેવદ્રવ્યનું હરણ કરી કમ માંધ્યાં હોય, ૨ સિદ્ધાંતના વચનની નિંદા કરી કમાઁ આંધ્યાં હાય, ૩ ગુરૂની ાનંદા કરી કમ ખાંધ્યાં હોય, ૪ સંઘ ને જીનમાની નિંદા કરી ક્રમ બાંધ્યાં હોય, ૫ અરિહંતની નિંદા કરી કમાઁ ખાંધ્યાં હોય, ૬ કુમાર્ગ પ્રકાશી કમ માંધ્યાં હોય. એ છ ખેલે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
દનમેાહનીય કમાઁ ખાંધ્યું હોય, તે સવિ હૂ મને વચને કાયાએ કરીને, તરસ મિચ્છામિ દુક્કડં, હવે ચારિત્ર માહનીય દાય એટલે ખાંધે તે કહે છેઃ-૧ તીવ્ર કષાયના ઉદયે કરીને, ૨ હાસ્યાદિકે કરી જીવ ચારિત્ર માહનીય કર્મ માંધે, જેણે કમે જીવ સ’સારમાંહિ ખુતા રહે, અનેક દુઃખ સહે, મેાહનીય કમની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ સીતેર કાડાકોડી સાગરાપમ પ્રમાણ છે તે સંસારમાંહિ રખડાવે એ મેાહનીયકમ મદિરાપાન સરખું' છે હવે પાંચમી પ્રકૃતિ, તિય ́ચ આઊભુ વીશે ખેલે ખાંધે, તે વીસ ખેલ કહે છેઃ-શીલ રહિત, ર પરને વચ્ચે, ૩ મિથ્યાત્વને ખાતુ ખેલી પેાધે, ૪ કુકમ ઉપદિસે, ૫ તાલા માપાં ખાટાં કરે, ૬ માયા કરે, છ વચન ખાટાં કરે (મેલે,) ૮ કુડી સાખ ભરે, હું ખરા ગધ ને ખોટા મેલવે, ૧૦ કપુર કસ્તુરીમાં ભેગું કરે, ૧૧ કેસરમાંહિ ભેળ કરે, ૧૨ રૂપા સાનામાંહિ ભેગ કરે, ૧૩ અણુહુતિ હું આળ ચડાવે, ૧૪ ચારી કરે ખાતર પાડે, ૧૫ હિંગમાંહિ. ચણાના લેટના લેગ કરે, ૧૬ વઢવાડ કરે, ૧૭ ઘી તેલ ભેળ સ‘ભેળ કરે, ૧૮ કાપાતલેસ્યા કરે, ૧૯ નીલલેસ્યા કરે, ૨૦ આન્તધ્યાન કરે. એ વીસ ખેલે કરી જીવ તિર્યંચનું આઉખું બાંધે. આ ભવમાંહિ, પર ભવમાંહિ, અનંતા ભવમાંહિ, એ વીસે મેલે કરી, ક આંધ્યાં હોય, તે સવિ હૂ મને વચને કાયાએ કરી, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ'. હવે આયુમાંથી અશુભ નરક આઉખુ, વીશે ખેલે ખાંધે, તે કહે છે. ૧ મદ મત્સર ઘણેા કરે, ૨ લાભ ઘણા કરે, ૩ અહંકાર ઘણા કરે, ૪ મિથ્યાત્વે રાચે, ૫ જીવને મારે, હું અસત્ય મેલે, ૭ધર્મોંમાં અતિ કાયર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
થઈને વ્રત પચ્ચખાણ ન કરે, ૮ ભેદ કુદ ને જાણે, ૯ ચારી કરે, ૧૦ નિત્ય વિષય સેવે, ૧૧ સંઘની નિંદા કરે, ૧૨ ગુરૂની નિંદા કરે, ૧૩ જીવહિંસા કરે, ૧૪ જિનપૂજા રહિત, ૧૫ શિલ રહિત, ૧૬ મદિરાપાન કરે; ૧૭ રાત્રી ભજન કરે, ૧૮ મહા આરંભ કરે, ૧૯ રૌદ્ર ધ્યાન ધ્યાવે, ૨૦ કૃણ લેહ્યા કરે. એ વિશે બોલે કરીને, જીવ નરકે જાય, એ વિશે બોલે કરી કર્મ બાંધ્યાં હોય, તે સવિ હૂ મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે જીવ અશુભ નામકર્મ આઠે બેલે કરી બાંધે, તે આઠ બેલ કહે છેઃ–૧ મહામિથ્યાત્વ, ૨ અધરમી, ૩ દાન ન દીયે અને પરને દેતાં વારે, ૪ જીન મંદિર પડાવે, ૫ કઠેર ભાષા બેલે, મહા પાપ આરંભ કરે, ૬ પર નિંદા કરે, ૭ પર ઉપર દ્રોહ કરે, મા ડું ધારે. ૮ એ આઠે બેલે કરીને આ ભવમાંહિ, પર ભવમાં હિં, અનંતા ભવમાંહિં, કમ બાંધ્યાં હોય, તે સવિ હૃ મને વચને કાયાએ કરીને, તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે નીચગાત્ર પાંચ બોલે બાંધે, તે પાંચ બોલ કહે છે –૧ પારકા ગુણ ઢાંકે, ૨ પારકા અવગુણ કહે, ૩ ચાડી કરે, ૪ અણ સાંભળી વાત ચલાવે, ૫ અણદીઠાંને દીઠું કહે. એ પાંચ બોલે કરી જીવ નીચ ગોત્ર બાંધે, એ પાંચ બેલે કરી કમ બાંધ્યાં હોય, આ ભવમાંહિં, પર ભવમાં હિં, અનંતા ભવમાં હિં, તે સવિ હૃ મને વચને કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં. હવે જીવ અંતરાય કમ અઢાર બોલે બાંધે, તે અઢાર બોલ કહે છે. ૧ કરૂણા નહિ, ૨ દીન દયા નહિ, ૩ અસમર્થ છવ ઉપર કોપે, ૪ ગુરૂને અનુસરે નહિ, ૫ તપસીને ન વદે, ૬ જન પૂજા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
નિષેધે, ૭ જીન વચન ઉથાપે, ૮ જીન ધર્મમાં વિદન કરે, ૯ સૂત્ર ભણતાં અંતરાય કરે, ૧૦ ભલાં પદ ભણતાં અંતરાય કરે, ૧૧ રૂડે માર્ગે ચાલતાં અંતરાય કરે, ૧૨ પરમાર્થ કહેતાં હાંસી કરે, ૧૩ વિપરીત પ્રકાશે, ૧૪ અસત્ય બોલે, ૧૫ અદત્ત લે, ૧૬ માઠાં કમ પ્રકાશે, ૧૭ સિદ્ધાંતની અવહેલણ કરે, ૧૮ સિદ્ધાંત શાસ્ત્રને સાચવે નહિં. એ અઢાર બોલે કરીને જીવ અંતરાયકર્મ બાંધે, એ અઢાર બોલે કરીને જીવે અંતરાય કર્મ બાંધ્યાં હોય, તે સવિ હૃ મને વચને કાયાએ કરીને તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં.
અથ પ્રભાતનાં પચ્ચખાણ. પ્રથમ નમુક્કારસહિ. મુટ્રિસહિતું. ઉગએ સૂરે, નમુક્કારસહિઅં, મુદ્રિસહિઅં પચ્ચક ખાઈ, ચઉવિડંપિ આહારં, અસણં, પાણું, ખાઈમં, સાઇમં, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણું સિરઈ. બીજુ પરિસિ સાપરિસિ પુરિમ અવનું.
ઉષ્ણએ સૂરે, નમુક્કારસહિ પરિસિં, સાઢપરિસિં, (સૂરે ઉગ્ગએ પુરિમä અવઢં) મુદ્દસહિઅં પચ્ચકખાઈ, ઉગ્ગએ સૂરે, ચઉવિપિ આહાર, અસણું પાણું, ખાઇમં, સાઈમં; અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, પચ્છનકાલેણું, દિસાહેણું, સાહવયણેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિવત્તિયાગારેણે સિરઈ
ત્રીજું બેસણું એકાસણુનું. ઉગએ સૂરે, નમુક્કારસહિઅં, પરિસિં મુસહિ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
પચ્ચકખાઈ, ઉગ્ગએ સૂરે, ચઉવિપિ આહારં, અસણું, પાણું, ખાઈમં, સાઈમં; અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, પચ્છકોલેણું, દિસાહેણું, સાહુવયણેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણું; વિગઈએ પચ્ચકખાઈ, અન્નત્થણાગેણં, સહસાગારેણં, લેવાલેવેણું, ગિહત્યસંસણું, ઉખિત્તવિવેગેણં, પડુચ્ચમખિએણું, પારિદ્રાવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણં, બિયાસણ પચ્ચફખાઈ તિવિહંપિ આહાર, અસણું, ખાઈમ, સાઈમ, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, સાગારિયાગારેણં, આઉં. ટણયસારેણં, ગુરૂઅભુદ્રણેણં, પારિદ્રાવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં, પાણસ લેવેણ વા, અલેવેણ વા, અષેણ વા, બહુલેવેણ વા, સસિથેણ વા, અસિત્થણ વા સિરઈ.
જે એકાસણાનું પચ્ચક્ખાણ કરવું હોય તે બિયાસર્ણને ઠેકાણે એગાસણને પાઠ કહે.
ચેથું આયંબિલનું. ઉગએ સૂરે, નમુક્કારસહિઅં, પરિસિં, સાઢપરિસિં, મુક્રિસહિઅં, પચ્ચક્ખાઈ, ઉગ્ગએ સૂરે, ચઉવિપિ આહાર, અસણં, પાણું, ખાઈમં, સાઈમં; અન્વત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, પચ્છન્નકાલેણું,દિસાહેણું,સાહવયણેણં, મહત્તરાગારેણ, સવસમાવિવત્તિયાગારેણં; આયંબિલ પચ્ચકખાઈ, અન્નત્થણાગેણં, સહસાગારેણં, લેવાલેવેણું, ગિહત્યસંસણું, ઉખિત્તવિવેગેણં, પારિવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિવત્તિયાગારેણં, એગાસણું પચ્ચકખાઈ, તિવિહંપિ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
આહાર, અસણું, ખાઈમ', સાઇમ, અન્નત્થણાભાગેણુ, સહસાગારેણં, સાગારિયાગારેણં, આઉટણપસારેણ’, ગુરૂઅ ભુřાણેણ, પારિ‰ાવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં, પાણુસ્સ લેવેણ વા, અલેવેણ વા, અણ વા, બહુલેવેણ વા, સસિત્થેણ વા, અસિત્થેણ વા વાસિરઈ, પાંચમું તિવિહાર ઉપવાસનુ
સૂરે ઉગ્ગએ, અભ્ભત્તઃ પચ્ચકખાઈ,તિવિહ’પિ આહાર, અસણ', ખાઇમ', સાઈમ; અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણ, પારિાવણિયાગારેણુ, મહત્તરાગારેણ, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણુ; પાહાર પારિસિ', સાઢપેાિિસ મુસહિઅ' પચ્ચક્ ખાઈ, અન્નત્થણાભાગેણુ', સહસાગારેણં, પચ્છન્નકાલે, દિસામે હેણું, સાહવયણેણ', મહત્તરાગારેણુ', સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણું; પાણુસ્સ લેવેણ વા, અલેવેણ વા, અચ્છેણ વા, બહુલેવેણ વા, સસિત્થેણ વા, અસિત્થેણ વા વાસિરઈ.
છ ચવિહાર ઉપવાસનુ
સૂરે ઉગ્ગએ અભુત્ત‰ પચ્ચક્ખાઈ, ચ િપિ આહાર, અસણં, પાણ,ખાઈમ,સાઈમ, અન્નત્થણાભાગે', સહસાગારેણં, પારિકાવણિયાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણ વેસિરઇ.
અથ સાંજનાં પચ્ચકખાણ,
પ્રથમ બિયાસણું, એકાસણું, આયંબિલ, તિવિહાર ઉપવાસ કે છઠ્ઠું આદિ કરે તેણે પાણહારનું પચ્ચક્ખાણુ કરવું તે આવી રીતેઃ
-
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાણહાર દિવસચરિમં પચ્ચખાઈ, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિવત્તિયાગારેણું સિરઈ.
બીજું ચઉરિવહારનું પચ્ચકખાણ. દિવસચરિમ પચ્ચકખાઈ ચઉવિપિ આહારં, અને સણું, પાણું, ખાઈમ, સાઈબં, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણું સિરઈ.
ત્રીજું તિવિહારનું પચ્ચકખાણ. દિવસચરિમં પચ્ચકખાઈ તિવિપિ આહારં, અસણું, ખાઇમં, સાઇમં, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિવત્તિયાગારેણે સિરઈ.
ચેથું દુવિહારનું પચ્ચકખાણું દિવસચરિમં પચ્ચખાઈ દુવિપિ આહારં, અસણં, ખાઈમં, અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણે સિરઈ, જે ૧૪ નિયય ધારે તેને દેસાવગાસિકનું પચ્ચકખાણું
દેસાવગાસિ વિભોગ પરિભેગ પચ્ચકખાઈ; અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણં, મહત્તરાગારેણં, સવસમાહિવત્તિયાગારેણં વસિરઈ.
અભિગ્રહ અને ગંઠસીનું પચ્ચખાણ,
અભિગ્રહ (ગંઠસહિયં વેઢસહિય) પચ્ચકખાઈ અન્નત્થણાભોગેણં, સહસાગારેણું મહત્તરાગારેણે સવસમાવિવત્તિયાગારેણું સિરઈ.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પચ્ચક્ખાણ માટે ખાસ સૂચના વાંચેા.
આ પચ્ચકખાણુના કાઠે યથાશક્ય પ્રયાસ કરી તૈયાર કરેલા છે છતાં સૂર્યોદય સૂર્યાસ્તમાં ભેદ ન જ હાય તેમ અનવું દુઃશકય છે, ઘડીયાળે પણ ખરાખર ટાઇમવાળાં જ હાય તે પણ દુઃસંભવિત છે અને શાસ્ત્રમાં પચ્ચકખાણની છ શુદ્ધિમાં “ તીરિત ” નામે શુદ્ધિ જણાવી છે. (જેને અથ એ છે કેઃ- સમુદ્રને પાર ઉતરેલા માણસ પણ પાણીની પાસે જ ઊભા રહે તે પાણીનાં માજા'થી તણાઇ જવાના ભય રહે, માટે પાણીથી થેાડે દૂર પહોંચે ત્યારે જ પાર ઊતર્યો ગણાય. તેમ પચ્ચકખાણુ જે મીનીટે પૂર્ણ થાય તેજ મીનીટે પારવાથી ઘડીયાળ, સૂર્યના ઊદય-અસ્તના ફેરફારો વિગેરે કારણેાથી પચ્ચકખાણ ભાગવાના ભય રહે માટે પૂર્ણ થયા પછી પણ થાડા ટાઈમ વીત્યા પછી પારવું જોઈ એ. ” એમ તીર્થંકર ભગવંતની આજ્ઞા છે ) માટે પચ્ચકાણના કાળ થઇ રહ્યા પછી ઘેાડી મીનીટે પારી શકાય,વિગેરે કારણેા ધ્યાનમાં લઈ પચ્ચકખાણના ફળના અથી આત્માઆને વિજ્ઞપ્તિ કરવામાં આવે છે કે કેાઠામાં બતાવેલા ટાઈમ કરતાં દરેક પચ્ચકખાણ એછામાં આછું પણ પાંચ મીનિટ પછીજ પારવું.
આ કેઠા અમદાવાદના સૂર્યાંય ટાઈમ પ્રમાણે તયાર કર્યો છે . માટે અમદાવાદથી ઊત્તરદિશામાં આશરે ૫૦ માઇલે ૧ મીનિટ સૌંદય મેાડા સમજી પચ્ચકખાણમાં લખેલા વખતમાં વધારે મીનીટા ઉમેરીને પારવું.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
વચ્ચેના દીવસનું અંતર કાઢવાની સમજ.
“જેમકે જાન્યુ. પહેલી તારીખે નવકારસીનું પચ્ચકખાણ ૮–૧૦ થાય છે. અને તારીખ સેળમીએ ૮-૧૩ થાય છે તે ૧૫ દિવસે ત્રણ મીનીટ ફેર પડે છે માટે પાંચ દીવસે એક મીનીટ વધે, તેથી તા. ૬ થી ૮–૧૧ મીનીટે તા. ૧૧ થી ૮-૧૨ મીનીટે અને તા. ૧૬ થી ૮-૧૩ મીનીટે પચ્ચકખાણ થાય. અમદાવાદવાળાને એપ્રીલ તા. ૧૬ મીએ નવકારસીનું પચ્ચકખાણ ૭-૮ મીનીટે થાય છે અને મે તા. ૧ લીએ પ-પ૬ થાય છે. તે ૧૫ દીવસે ૧૨ મીનીટને ફેર સૂર્યોદય વહેલે થવાથી પડે છે. તે માટે દરરોજ પણ મીનીટ પચ્ચકખાણું વહેલું થાય. એટલે ચાર દીવસે ત્રણ મીનીટ વહેલું પચ્ચકખાણ થાય જેમકે –એપ્રીલ તા. ૨૦ એ નવકારસી ૭-૫ તા. ૨૪ મીએ ૭-૨ તા. ૨૮ મીએ ૬-૧૯ મે તા. ૧ ૬-પ૬ થાય એ પ્રમાણે ઉપરના ટાઈમથી નીચેના ટાઈમમાં જેટલી મીનીટ ફેર આવે તેને પંદર દીવસે ભાગતાં જે જવાબ આવે તેટલું દરરોજનું અંતર સમજવું.”
સુચના–આ પચ્ચખાણને કેઠે ફક્ત અમદાવાદની ગણતરીને છે. જેથી વડોદરા, ભરૂચ, સુરત, ભાવનગર, પાલીતાણા, મહુવા, મહેસાણા, પાટણ, રાધનપુર, પાલનપુર, માઉન્ટ આબુ, શીરોહી, ઉદેપુર, ડુંગરપુર, ગોધરા વિગેરે ગામવાળાઓએ તેમજ તે તે ગામની મર્યાદામાં આવતાં દરેક ગામેવાળાઓએ ઉપરોક્ત કોઠાના વખતથી પાંચ મિનિટ વધારીને પચ્ચખાણને સમય ગણવે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પચ્ચકખાણના કાઠા
પચ્ચક્ખાણ પારવાના સમય સ્પષ્ટ રીતે સૂર્યના ઉદયાસ્ત ઉપર નવલખે છે. આ ઉદ્દયાસ્તની ગતિમાં ચાલુ ફેરફાર થયા કરે છે. આ ફેરફાર થવાનું કારણ સૂની ઉત્તરાયન દક્ષિણાયન ગતિ છે. તા, ૧ થી ૧૬ વચ્ચેનું અંતર કાઢીને પચ્ચક્ખાણુને સમય ગણવા.
માસ
જાન્યુઆરી ૧
મા
૩૧
99
એપ્રિલ
૩૦
` .` અનવકાર॰ પારસીસાઢાર પૂરમ અવર્ઝ ક.મિ.ક.મિ. ક.મિ.ક.મિ.ક.મિ. ક.મિ.ક. મિ. ૭–૨૨ ૬-૫ ૮-૧૦| ૧૦-૩૧૧-૨૪|૧૨-૪૪ ૩-૨૫ ૧૬ ૭–૨૫ ૬-૧૫ ૮-૧૩ ૧૦-૮૧૧-૨૯૧૨-૫૦|૩-૩૩ ૧ ૭–૨૧ ૬-૨૭ ૮—૯ ૧૦-૮૧૧-૩૧|૧૨-૫૪૩-૪૧ ૨૮ ૧૬ ૭–૧૩ ૬-૩૬ ૮—૧ ૧૦-૪ ૧૧-૩૦ ૧૨-૫૫૩-૪૬ ૧ ૭–૪ ૬–૪૨ ૭-૫૨ ૯-૫૯ ૧૧-૨૬ ૧૨-૫૩ ૩-૪૮| ૧૬ ૬-૫૦ ૬-૪૮ ૭-૩૮ ૯-૫૦ ૧૧–૨૦|૧૨-૪૯૬૩-૪૯ ૧ ૬-૨૪ ૬-૫૪ ૭-૨૨ ૯-૩૯ ૧૧-૧૨ ૧૨-૪૪૩-૪૯ ૧૬ ૬-૨૦ ૭=૦ ૭–૮ ૯-૩૦ ૧૧-૫૧૨-૪૦ ૩-૫૦ ૧ ૬-૮ ૭~~} }-૫૬ ૯-૧૯ ૧૧-૦૧૨-૩૭ ૩-૧૨ ૧૬ ૬-૦ ૭-૧૩ ૬-૪૮ ૯-૨૩૧૦-૫૮ ૧૨-૩૭૩-૫૫ ૧ ૫-૫૫ ૭-૨૦ ૬-૪૭ ૯-૧૭૧૦-૫૮ ૧૨-૩૮૩-૧૯ ૧૬ ૫-૫૪ ૭-૨૬, ૬-૪ર ૯-૧૭૧૦-૫૯૧૨-૪૦૪-૩ ૧ ૫-૫૮ ૭-૨૯ ૬-૪૬, ૯-૨૧૧૧-૩ ૧૨-૪૪૪—[ ૧૬ ૬–૪ ૬-૨૭ ૬-૫૨ ૯-૨૫૧૧-૬૧૨-૪૬ ૪-૭૭ ઓગષ્ટ ૧ ૬-૧૧ ૭-૨૧ ૬-૫૯ ૯-૨૯૧૧-૮૧૨-૪૬૬૪-૪ ૩૧ ૧૬ ૬-૧૭ ૭-૧૧ ૭-૫ ૯-૩૧૧૧-૮૧૨-૪૪૩-૫૮ સપ્ટેમ્બર ૧ ૬-૨૩, ૬-૫૭ ૭-૧૧ ૯-૩૨ ૧૧-૬૧૨-૪૦ ૩-૪૯ ૩૦ ૧૬ ૬-૨૭ ૬-૪ર, ૭-૧૫ ૯-૭૧ ૧૧-૨૧૨-૩૫૩-૩૯ એકટેમ્બર ૧૯૬૯૩૩ ૬-૨૭ ૭-૨૧ ૯-૩૨૧૧-૧૧૨-૩૦૩-૨
૩૧
',
29
99
૩૧ ૧૬| ૬-૩૮ ૬-૧૩ ૭-૨૬ નવેમ્બર ૧ ૬-૪૬ ૬—૧ ૭-૩૪ ૩૦ ૧૬ ૬-૫૫ ૫-૫૪ ૭-૪૩ ડીસેમ્બર ૧ ૭-૫ ૫-૫૨ ૭-૫૩ ૧૬| ૭–૧૫ ૫-૫૬| ૮—૩
,,
૩૧
૩૧
ફેબ્રુઆરી
رو
22
''
૩૧
જીતે
૩૦
જુલાઈ
99
૯-૩૨ ૧૦-૫૯ ૧૨-૨૬૦૩-૨૦ ૯-૩૫૧૧-૦ ૧૨-૨૪૩-૧૩/ ૯-૪૦ ૧૧-૩ ૧૨-૨૫૩-૧૦ ૯-૪૭૧૧--૮૧૨-૨૯ ૭-૧૧ ૯-૫૬ ૧૧-૧૬ ૧૨-૩૬ ૩-૧૬
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સમ્યકત્વ મળ બાર વ્રતની સંક્ષિપ્ત ટીપ.
માર્ગનુસારીના પાંત્રીશ ગણ. વિતિ ટાઢા વસુ દેશવિરતિ પરિણામ –ગુહસ્થ સંઘયણ આદિ દેથી સર્વ વિરતિ લેવાને અશક્ત હોય ત્યારે સાધુ ધર્મને અનુરાગી થઈ દેશવિરતિ (બાર વતે) ગ્રહણ કરે, તેને જ ગૃહસ્થ ધર્મ કલ્પવૃક્ષવત્ સફલ છે. તે ધમની લાયકાત માર્ગોzસારી ગુણોથી થાય છે, માટે ભવભીરૂ આત્માઓએ ખાશ મનન કરી ગુણગ્રાહી થવું.
न्यायसंपन्न 'विभवः शिष्टाचार प्रशंसकः । । कुलशीलसमैः सार्द्ध कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः॥१॥ માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ
બ્લેકાથ ૧. ન્યાયસંપન્નવિભવ--ન્યાયથી ધન મેળવવું તે,
સ્વામીદ્રોહ, મિત્રદ્રોહ, વિશ્વાસને ઠગવું, ચોરી કરવી, થાપણ છીનવી લેવી વિગેરે નિંદવા ચોગ્ય કાર્યને ત્યાગ કરીને ધન મેળવવું. ૨. શિષ્ટાચાર પ્રશંસા-–ઉત્તમ પુરૂના આચરણનાં
વખાણું કરવાં. ૩. સરખા ફળાચારવાળા પણ અન્ય ગોત્રી સાથે | વિવાહ કરો.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
'पापभीरुः प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरन् । अवर्णवादी न क्वापि राजादिषु विशेषतः ॥२॥ अनतिव्यक्तगुप्ते च स्थाने सुपातिवेश्मिके । अनेकनिर्गमद्वार-विवजित निकेतनः ॥ ३ ॥ कृतसङ्गः “सदाचारैर्मातापित्रोच पूजकः। त्यजन्नुपप्लुतं स्थानमप्रवृत्त"श्चगर्हिते ॥ ४ ॥ ૪. પાપના કાર્યથી ડરવું ––પાપ કરતાં બીવું. ૫. પ્રસિદ્ધ દેશાચાર પ્રમાણે વર્તવું. ૬. કેઈને અવવાદ બોલવે નહિ-તેમાં રાજાદિકનું
વિશેષે કરીને ખોટું બોલવું નહિ. ૭. જે ઘરમાં પેસવા નીકળવાના અનેક રસ્તા ન હોય તથા જે ઘર અતિ ગુઢ અને અતિ પ્રગટ ન હોય અને પાડોશી સારા હોય તેવા ઘરમાં રહેવું. ૮. સારા આચરણવાળા પુરૂની સેબત કરવી. ૯. માતા તથા પિતાની પૂજા કરવી–તેમની સાથે
વિનયથી વર્તવું. તેમને પ્રસન્ન રાખવા. ૧૦ ઉપકવવાળા સ્થાનકને ત્યાગ કર.--લડાઈ,
દુકાળ, પ્લેગ વગેરે ઉપદ્રવ વાળા સ્થાનકને ત્યાગ કરે. ૧૧. નિદિત કામમાં ન પ્રવર્તવું.--જે કાર્યો નિંદવા
ગ્ય હોય તે કાળે ન કરવાં.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्ययमायोचितं कुर्वन् वेषं "वित्तानुसारतः । अष्टभिर्धीगुणै युक्तः श्रृण्वानो धर्म मन्वहं ॥५॥ अजीर्णे भोजनत्यागी काले भोक्ता च सात्म्यतः । अन्योऽन्याप्रतिबन्धेन त्रिवर्गमपि साधयन् ॥ ६ ॥
यथावदतिथौ साधौ दीने च प्रतित्तिकृत् । ૧૨. આવક પ્રમાણે ખર્ચ કરવું--જેટલી કમાણી હેય
તેના પ્રમાણે ખર્ચ કરવું. ૧૩. ધનને અનુસરત વેષ રાખો --આવક પ્રમાણે
પોષાક રાખો. ૧૪. આઠ પ્રકારના બુદ્ધિના ગુણને સેવવા, તેનાં નામ.
૧ શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા. ૨ શાસ્ત્ર સાંભળવું. ૩ તેને અર્થ સમજવો. ૪ તે યાદ રાખો. ૫ ઉહ–તેમાં તક કરો તે સામાન્ય જ્ઞાન. ૬ અપેહવિશેષ જ્ઞાન. ૭ ઉહાપહથી સંદેહ ન રાખવો. ૮ જ્ઞાન-આ વસ્તુ આમ જ છે એ નિશ્ચય કરો. ૧૫. નિત્ય ધમને સાંભળો કે જેથી બુદ્ધિ નિર્મળ
થાય.
૧૬. પહેલાં જામેલું ભેજન પચી જાય ત્યાર પછી
નવું ભેજન કરવું. ૧૭. જ્યારે ખરી ભૂખ લાગે ત્યારે ખાવું-–એક વાર
ખાધા પછી તરતજ મીઠાઈ વગેરે જોઈ લાલચથી ખાવું
નહિ કારણ કે અપચે થાય. ૧૮. ધર્મ અર્થ અને કામ એ ત્રણ વર્ગને સાધવા, ૧૯. અતિથિ, સાધુ અને ગરીબને અત્રપાનાદિ
ચેગ્યતાનુસારે આપવું.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
सदानभिनिविष्टश्च पक्षपाती गुणेषु च ॥ ७॥ अदेशाकालयोश्चया त्यजेन् जानन् बलाबलं । व्रतस्थौनवृद्धानां पूजकः पोष्य पोषकः ॥ ८ ॥ दीर्घदी विशेषज्ञैः कृतज्ञो लोकैवल्लभः ।
सलज्ज सैदयः साम्यः परोपैकृतिकर्मठः ॥ ९ ॥ ૨૦. નિરંતર અભિનિવેષ રહિત રહેવું--કેઈને હલકો
પાડવા રૂપ ખોટા કદાગ્રહ કરી કામને આરંભ કરે
નહિ તે. ર૧, ગુણ પુરૂષને પક્ષપાત કરે--તેમનું બહુમાન * કરવું. ૨૨. નિષિદ્ધ દેશકાળને ત્યાગ કરવે--રાજા તથા
માણસોએ મનાઈ કરેલા દેશમાં જવું નહિ. ૨૩. પિતાની શક્તિને અનુસરીને કામ આરંભ
કર--પિતાની શક્તિને જાણ્યા પછી કઈ પણ કાર્ય
આરંભવું. ર૪. વ્રતને વિષે રહેલા તથા જ્ઞાને કરી મોટા એવા ( પુરૂષોને પૂજવા. ૨૫. પિષણ કરવા ગ્ય જેવા કે માતા પિતા, સ્ત્રી, - પુત્રાદિકનું ભરણુ પિષણ કરવું. ૨૬. દીઘદશી—–કાર્ય આરંભતાં જ તે કાર્યના શુભાશુભ
ફળને વિચાર કરે. ૨૭. વિશેષજ્ઞ--દરેક વસ્તુને તફાવત સમજી પિતાના
આત્માના ગુણદોષની તપાસ કરવી. ૨૮. કૃતજ્ઞ--કરેલા ઉપકાર તથા અપકારને સમજવા.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्तरङ्गारिषड्वर्ग परिहार-परायणः । वशीकृतेन्द्रियग्रामो गृहिधर्माय कल्पते ॥ १० ॥ ૨૯ લોકપ્રિય––વિનયાદિ ગુણે કરી લે કપ્રિય થવું. ૩૦. લજજાળું—(લાજવાળ) મર્યાદામાં રહેવું. ૩૧. દયાળું-–દયાભાવ રાખો. ૩૨. સુંદર આકૃતિવાન-કુર આકૃતિને ત્યાગ કરી શ.
રીરને સુંદર આકાર રાખો. ૩૩. પપકારી--બીજા પર ઉપકાર કરે. ૩૪. અંતરંગારિજિત-કામ, ક્રોધ, મદ, લોભ, માન, - હર્ષ એ છ અંદરના વરીને જીતવા. ૩૫. વશીકૃતેન્દ્રિય ગ્રામ -ઈદ્રિયોના સમુહને વશ કરવાને અભ્યાસ કરે.
વ્રત લેવાનું મુખ્ય કારણ. આ જગતમાં જે જે પદાર્થો વિદ્યમાન છે તે બધા કદી પણ આપણા ભોગપભોગમાં આવી શકતા નથી. એ વાત આપણે સહજ સમજી શકીએ તેવી છે. તેમ છતાં પ્રત્યેક પદાર્થોના આરંભથી ઉત્પન્ન થતા દેશે આપણને અવિરતિપણાએ કરી લાગતા આવે છે, માટે આત્માથી મુમુક્ષુ સજજનોએ પોતાનાથી કદી સર્વવિરતિપણું આદરી ન શકાય તે પણ દેશવિરતિપણું એટલે શ્રી સમકિત મૂળ બાર વ્રતનું આદરવું હિતાવહ અને આવશ્યક છે. જેથી પદાર્થોને વિષે અનેક આરંભાદિકથી લાગતા દેથી આત્મા વિમુક્ત થાય છે. ઉપાધિઓને નાશ થાય છે. અને ધર્મ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ
આરાધનની શ્રેણિમાં આત્મા વિશુદ્ધે તન્મયતા મેળવી આગળ વધે છે અને અન્તે અક્ષયપદ જે મુક્તિ અજરામર પૂર્ણાન’દ સ્થાને પહોંચી જાય છે.
બાહ્યોપાધિ દૂર કરી, વંછી આતમહિત; ગ્રહણ કરી વ્રત દેશથી, ખબાર મૂલ સમકિત. ૧ સમકિતવતા જીવડા, કરે કુટુંબ પ્રતિપાલ; અંતરગત ન્યારા રહે, ગુ ધાઇ ખેલાવે માલ. ૨ अरिहंतो मह देवो, जावज्जीवं सुसाहुणो गुरुणो । जिण पन्नत्तं तत्तं, इअ सम्मत्तं मए गहियं ॥ १ ॥
અથ—જાવજીવ સુધી અરિહંત પ્રભુ મારા દેવ છે, સારા સાધુએ મારા ગુરૂ છે. જિનેશ્વરે કહેલું તત્ત્વ તે ધર્મ છે એ પ્રમાણે મેં સમકિત ગ્રહણ કર્યું છે.
સમકિત.
૧. શુધ્રુવ તે અઢાર દોષરહિત અરિ'ત દેવ. ૨. શુદ્દગુરૂ—તે પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ. ૩, શુદ્ધમ—તે તીર્થંકર ભાષિત ધર્મ.
ઉપરનાં ત્રણ તત્ત્વને તરણું તારણ જહાઝ સમાન માનું તથા કુદેવ કુગુરૂ અને કુધાને તરણ તારણ જહાઝ બુદ્ધિએ પૂજવા માનવા રૂપ મિથ્યાત્વના ત્યાગ કર્
૧. મહામંત્ર શ્રી નવકાર સાચા સહું.
૨. જ્યાં દહેરાસરના જોગ હાય ત્યાં છતી શક્તિએ નિરાગી શરીરે રાજ દેવદર્શન તથા દેવપૂજા કરૂં. જ્યાં દહેરાસરના જોગ ન હાય ત્યાં તથા રાગાદિ કારણે લગ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાનની છબી કે સિદ્ધચક્રજીના ગટ્ટાનાં દર્શન તથા સેવા કરૂ. તેવા પણ જોષ ન અને તે શ્રી સીમધર સ્વામીની દિશાએ (ઇશાન ખુણા તરફ) એસીને ચૈત્યવંદન કરૂં. દહેરાસરની માટી દશ આશાતનાના ત્યાગ કરેં. ૧. દહેરાસરમાં તમેાલ પ્રમુખ ખાઉ નહિ. ૨. દહેરાસરમાં પાણી પી નહિ.
૩. દહેરાસરમાં ભાજન કરૂ નહિ. ૪. દહેરાસરમાં પગરખાં પહેરૂં નહિ. ૫. દહેરાસરમાં મૈથુન સેવું નહિ. ૬. દહેરાસરમાં સુઈ રહું નહિ. ૭. દહેરાસરમાં થુંકું નહિ.
૮. દહેરાસરમાં લઘુનીતિ (મૂત્ર) કરૂં નહિ.
૯. દહેરાસરમાં વડીનીતિ (ઝાડા) કરૂ' નહિ.
૧૦. દહેરાસરમાં જુગાર રમુ નહિ.
પ્રમાદે કરી દેવદર્શીન ન કરૂ' તેા બીજે દીવસે ( ) ન ખાવું. સ્ત્રીઓએ પૂજાની જયણા રાખવી.
૩. શક્તિ પ્રમાણે દર વર્ષે રૂા. ( ) સાતે ક્ષેત્રામાં વાપરૂ. તે સાતે ક્ષેત્રોનાં નામ. ૧. સાધુ, ૨. સાધ્વી, ૩. શ્રાવક, ૪. શ્રાવિકા, ૫. દહેરાસર, ૬. જિનપ્રતિમા, અને ૭. જ્ઞાન.
૪. રાજા, ગણુ, મળ, દેવતા, ગુરૂ, વૃત્તિકાંતાર એ છ છિંડી તથા અન્નત્થણાભાગે સહસાગારેણું મહત્તરાગારેણુ સવ્વસમાહિ-વત્તિયાગારેણું એ ચાર આગાર સહિત, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવથી અરિહંતાદિ છની સાક્ષીએ ચાર માલ સહિત સમકિત મૂળ ખરે ત્રતા પાળું.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
સમકિતના છ આગાર. ( છ છીંડી )
૧. રાજભિયાગ—રાજાની દાક્ષિણ્યતા કે ખલથી જૈન ધર્મ વિરુદ્ધ આચરણ ( અન્ય દેવાદિને વંદનાદિ ) કરવું પડે તે.
૨. ગણાભિયાગ—ઘણા લેાકેાના કહેવાથી જૈનધર્મી વિરુદ્ધ કાર્ય કરવું પડે તે.
૩. અલાભિયાગ—સૈન્ય તથા ચારાદિકના જુલમથી જૈન ધર્મ વિરુદ્ધ કાર્ય કરવું પડે તે.
૪. સુરાભિયાગ——કુલદેવતાદિકના કહેવાથી જૈનધર્મ વિરૂદ્ધ આચરણ કરવુ પડે તે.
૫. ગુરુ નિગ્રહ—ભણાવનાર ગુરૂ આદિની દાક્ષિણ્યતાએ જૈનધર્મ વિરૂદ્ધ કાર્ય કરવું પડે તે.
૬. કાંતાર વૃત્તિ-ભયંકર અટવો, દુકાળ વગેરેમાં આજીવિકાના ભયથી જીવરક્ષા નિમિત્ત નિયમ ભંગાદિક કરવા પડે તે.
ચાર આગાર.
૧. અન્નત્થણાભાગેણુ—ઉપયોગ વિના ભૂલી જવાથી કાઈ કાય થઈ જાય તે.
૨. સહસ્સાગારેણં—કાઈ કામ જાણતા છતાં, નિત્યના અભ્યાસથી અકસ્માત્ નિયમ વિરુદ્ધ થાય તે. ૩. મહત્તરાગારેણુ—મેાટા લાભને અર્થે જ્ઞાની ગુણુવંત ગુરૂની આજ્ઞાથી કાંઈ ઓછા વધતું કરવુ પડે તે. ૪. સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણ——શરીરમાં અસમાધિ થયે તથા બેશુદ્ધિમાં કાંઈ નિયમ વિરૂદ્ધ વર્તન થાય તે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. દ્રવ્યથી–તે વ્રતે પાળું. ૨. ક્ષેત્રથી–તે જે સ્થળે હું હોઉં ત્યાં પાછું. ૩. કાળથી–તે હું જીવું ત્યાં સુધી વ્રત પાળું. ૪. ભાવથી–તે ગ્રહાદિકના છલાદિક વડે હું ઠગાયેલ ન
હેલું તથા સન્નીપાતાદિક રોગથી પરાભવ પામેલ ન હોઉં ત્યાં સુધી તે પાળું.
સમકિત સહિત આ વ્રતે ૧ અરિહંત, ૨ સિદ્ધ, ૩ કેવળી, ૪ ગુરૂ (ધર્માચાર્ય) ૫ સાધુ, અને ૬ આત્માની સાક્ષીએ અંગીકાર કરું છું; તેમાં ભૂતકાળમાં જે મિથ્યાત્વાદિ કારણેને મેં સેવ્યાં હોય તેની હું નિંદા કરું છું. વર્તમાનકાળે તે કારણોને સંવર કરું છું. (રેકું છું. ) અને ભવિષ્યકાળનાં પચ્ચફખાણ કરું છું.
ચાર બેલ. ૧. ભૂત પ્રેતાદિકથી પીડાઉ નહિ. ૨. કેઈના કપટથી છેતરાઉ નહિ. ૩. સન્નીપાતાદિ રેગથી પરાભવ પામું નહિ. ૪. બીજા કેઈપણ જાતના કષ્ટ કરી મારે આત્મપરિણામ
પડે નહિ, ત્યાં સુધી વ્રત પાળું. ૫. દરરોજ સવારમાં જઘન્યથી નવકારસી અને સાંજે ચકવિહાર કે તિવિહાર કરૂં. રેગાદિક કારણે દુવિહાર અથવા ન બની શકે તેની જયણ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્રત ઉચ્ચરવા માટેના ભાગા. ૧. મનથી ન કરું ૨. વચનથી ન કરું ૩. કાયાથી ન કરું ૪. મન વચનથી ન કરું ૫. મન કાયાથી ન કરૂં ૬. વચન કાયાથી ન કરૂં ૭. મન વચન કાયાથી ન કરૂં ૮. મનથી ન કરાવું ૯ વચનથી ન કરાવું ૧૦. કાયાથી ન કરાવું ૧૧. મન વચનથી ન કરાવું ૧૨. મન કાયાથી ન કરાવું ૧૩. વચન કાયાથી ન કરાવું ૧૪. મન વચન કાયાથી ન કરાવું ૧૫. મનથી ન કરૂં ન કરાવું. ૧૬. વચનથી ન કરૂં ન કરાવું. ૧૭. કાયાથી ન કરૂં ન કરાવું. ૧૮. મન વચનથી ન કરૂં ન કરાવું ૧૯ મન કાયાથી ન કરૂં ન કરાવું ૨૦. વચન કાયાથી ન કરૂં ન કરાવું ૨૧. મન વચન કાયાથી ન કરૂં ન કરાવું.
આ એકવીશ ભાંગામાંથી જે વ્રત જે ભાગે ગ્રહણ કરવું હોય ત્યાં ચિન્હ કરવું.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
સમકિતના પાંચ અતિચાર. ૧. શંકા––તે જીનવચનમાં શંકા કરે. ૨. કાંક્ષા–પરમતનો અભિલાષ ધરે. ૩. વિચિકિત્સા--ધર્મના ફળમાં સંદેહ રાખીને વતે
અથવા સાધુનાં મલમલીન વસ્ત્ર જોઈ મનમાં દુર્ગાછા ધરે. ૪. પ્રશંસા--મિથ્યાવીની પ્રશંસા કરે. ૫. સંસ્તવ--મિથ્યાત્વી સાથે ઘણે પરિચય રાખે. સમકિતના ચેથા અને પાંચમા અતિચારમાં સંસારી કામની જયણા, પણ ધર્મ બુદ્ધિએ સારૂં જાણું નહિ. એ પાંચ અતિચાર જાણવા, પણ આચરવા નહિ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાર વતે. પહેલું સ્થલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત.
ત્રસછવને નિરપરાધી (અપરાધ વિના) સંકલ્પોને (ઈરાદાપૂર્વક) નિરપેક્ષપણે (અપેક્ષા વિના) મન વચન અને કાયાએ કરી ન હણું, ન હણવું, તેમાં પણ વાળા, કરમીયા, ગડેલા, કીડાઆદિકની રોગાદિક કારણે અને આરંભે જયણા. જળ મૂકાવવાની જયણું.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરે.
દરેક વ્રતમાં કાંઈ એવધતું લખવું હોય તે ગુરૂ મહારાજને પૂછી નીચેની ખાલી જગ્યામાં લખવું.
પહેલા વ્રતના પાંચ અતિચાર. અતિચાર–ગ્રહણ કરેલા વ્રતને અમુક અંશે ભંગ થવો તે. ૧. વધ– ક્રોધથી ગાય વિગેરેને મારવા મરાવવાં તે. ૨. બંધ–ગાય વિગેરેને આકરા બંધનથી બાંધવાં બંધાવવાં તે ૩. છવિદ–વેનાં અંગોપાંગ નાક કાન વિગેરે
છેદવાં છેદાવવાં તે. ૪. અતિભારારોપણ–બળદ વિગેરે ઉપર ઘણે ભાર
ભર ભરાવવો તે. ૫. ભાત પાણીને વિચ્છેદ-ચોગ્ય વેળાએ આહાર
પાણું ન આપવાં તે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ખીજું સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત.
૧. કન્યાલીક—વરકન્યા સબંધી સગપણ વિવાહાદિકમાં બ્રૂ હું એટલું નહિ.
૨. ગવાલીક—ગાય પશુ, આદિક ચાપગાં જનાવર સબંધી જો હું' એટલુ નહિ.
૩. ભસ્યાલિક—ભૂમાં, ખેતર, વાડી, ઘર, હાટ, મકાન સંબધી બ્રૂ હું મેણું નહિ.
૪. ન્યાસાહાર—પારકી થાપણ આળવુ નહિ. પ. કડી સાક્ષી—જૂઠી સાક્ષી પૂરૂ નહિ.
આવી રીતે દરેક ત્રતાના અતિચાર ટાલવા ખપ કરવા. બીજા વ્રતના પાંચ અતિચાર.
૧. સહસા—વગર વિચાર્યે એચિંતું કાઇને કંઇ કહેવું તે ૨. રહસ્ય—એકાંતે છાની વાત કરનાર ઉપર રાજ્ય વિરૂદ્ધ ગુન્હા મૂકવા તે.
૩. દાર મંત્ર ભેદ—સ્રી વિગેરેની છાની વાત પ્રકટ કરવી તે. ૪. મૃષા ઉપદેશ—ખાટા ઉપદેશ આપવે તે. ૫. કૂટ લેખ—ખાટા દસ્તાવેજ લખવા, ખાટી સહીઓ કરવી તે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ત્રીજી સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત.
૧. પારકી ગાંઠેથી કાંઇ છેડી લે નહિ. ૨. ગજવું કાતરી લેઉ નહિ.
૩. ખાતર ન પાડું,
૪. થારીની બુદ્ધિએ તાળુ ન તાડું.
પ. લુટ ન કરૂં.
૬. કોઈની પડી ગએલી ચીજ ન લઉં. ૭. પર ક્ષેત્રમાં વાટ ન પાડું.
૮. ક્રાણુ ચારી વ્યાપાર અર્થે ન કરૂ.
૯. રાજદંડ ઉપજે, લેાક નિર્દે, તેવી ચારી ન કરૂં.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ઉદ્યમ કરવા. જ્યાં સુધી બને ત્યાં સુધી લેવડદેવડમાં ખરાબર પ્રમાણિકપણું રાખુ. ગફલતથી કાઇનું કઈ આવી ગયું હાય તે તે જાહેર કરી મૂળ ધણીને સોંપી દઉં. ત્રીજા વ્રતના પાંચ અતિચાર.
૧. તેનાહત—ારે લાવેલી વસ્તુ ઓછા મૂલ્યે લેવી તે. ૨. પ્રયાગ——ચારને ચારી કરવામાં પ્રેરણા કરવી,મદદ કરવી. ૩. તત્પ્રતિરૂપ––વેપારાર્થે વેચવાની વસ્તુમાં હલકી વસ્તુ ભેળવીને વેચવી તે.
૪. વિગમન--રાજાએ નિષેધેલા દેશમાં જઈ વેપારાદિ કરવા તે.
૫. કૂડાં તાલ માપ-ખાટાં તેલ અને માપથી અધિક લેવુ' અને ઓછું આપવું' તે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું સ્થલ બ્રહ્મચર્ય વ્રત. (સર્વથી) પોતાની પરણેલી સ્ત્રીને તથા પરસ્ત્રોને કાયાથી સોયરાના આકારે ત્યાગ કરૂં.
(દેશથી) પિતાની પરણેલી સ્ત્રીની મર્યાદા તથા પરસ્ત્રીને સર્વથા કાયાથી ત્યાગ કરૂં.
તેમજ સ્ત્રીએ પોતાના પરણેલા પુરૂષ સંબંધી જાણવું. બ્રહ્મચર્ય વ્રતના બે ભેદ-દ્રવ્ય અને ભાવ.
દ્રવ્ય મિથુન--સ્વ અને પરસ્ત્રીની સાથે રતિક્રીડા કરવી તે. તેના બે ભેદ. ઔદારિક શરીરધારી મનુષ્યની સ્ત્રી અને તિર્યંચની સ્ત્રી તથા વૈકિય શરીરધારી દેવાંગના અને વિદ્યાધરીની સાથે સ્વપ્નમાં (બરાબર જાગ્રત અવસ્થા ન થાય ત્યાં સુધી ) તથા બેભાન અવસ્થામાં કદાચ મન વચન અને કાયાથી સંભોગ તથા હેજ સ્પર્શ થઈ જાય તેની જયણું. કેઈપણ કાર્ય પ્રસંગે સંઘટ્ટો તથા સ્પર્શ આદિ કરવું કરાવવું પડે તેની જયણા, પરંતુ તેમાં કુબુદ્ધિ ધરૂં નહિ. બીભત્સ ગાળ આદિને ઉચ્ચાર કરૂં નહિ. દેવાંગના વિદ્યાધરી તથા તિર્યચિણી સાથે મૈથુન મન વચન અને કાયાએ કરી ન કરૂં ન કરાવું તથા મનુષ્યની સ્ત્રી (પરની તથા પોતાની સ્ત્રી) સાથે ચતુર્થ વ્રત કાયાથી છ છીંડી ચાર આગાર અને ચાર બેલ રાખીને પાળું.
ભાવ મૈથુન--વિષયાભિલાષ તૃષ્ણ મમતા અને પર પરિણતિરૂપ વિભાવ દશામાં મગ્નતાને ત્યાગ કરે તે.
હસ્તક્રિયા કે કુદરત વિરૂદ્ધ વર્તનથી વીર્યને વિનાશ કદાપિ ન કરૂં.
મન વચનની ચેષ્ટા તથા સ્વપ્નની જયણા.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્ર અને આસો માસની ઓળી, પર્યુષણ, કારતક ફાગણ અને અશાડ ચોમાસાની એમ છ અઠ્ઠઈમાં બ્રહ્મચર્ય પાળું.
આ વ્રતમાં બાર તિથિ કે પાંચ તિથિ આદિનું પચ્ચક્ખાણ કરવું હોય તે નીચે લખવું.
બાર તિથિઃ–દરેક મહિનાની શુદ ૨, ૫, ૮, ૧૧, ૧૪, ૧૫ વદી ૨, ૫, ૮, ૧૧, ૧૪, ૦)) બ્રહ્મચર્ય પાળું, બાકીના દિવસની જયણા. અથવા પાંચ તિથી:--શુદ ૫, ૮, ૧૪ વદ ૮, ૧૪ બ્રહ્મચર્ય પાળું, બાકીના દિવસની જયણ. વિશેષ હકીકત નીચે લખવી.
ચોથા વ્રતના પાંચ અતિચાર. ૧. અપરિગ્રહિતા--કુમારી વિધવા કે વેશ્યા કેઈની સ્ત્રી
નથી એવું માની મિથુન કીડા કરવી તે. ૨. ઇવર પરિગૃહિતા--થોડા કાળ માટે પૈસા આપીને
રાખેલી સ્ત્રીની સાથે મૈથુન ક્રીડા કરવી તે. ૩. અનંગ ક્રીડા--કામને જાગૃત કરવા મુખ્ય અંગ સિવાય
આલિંગનાદિ કરવું તે. ૪. પર વિવાહ-પારકા છોકરા છોકરીના વિવાહ કરવા તે. ૫. તીવ્રાનુરાગ--મૈથુન માટે તીવ્ર અભિલાષા કરવી તે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
પાંચમું સ્થૂલ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત.
દ્રવ્ય પરિગ્રહ નવ પ્રકારે છે. તે નીચે મુજષઃ— ૧ ધન ઇચ્છા પરિમાણુના ૪ ભેદઃ—૧ ગણિમ-તે ગણી શકાય તેવા. ૨ ધરિસ-તે તેની શકાય તેવા. ૩ વિ-તે માપી શકાય તેવા. ૪ પરિચ્છેદ્ય-તે પરીક્ષા કરીને લેવાય વેચાય તેવા. સેાના રૂપાના દાગીના રૂા. ( ) ની કીંમતના રાખુ. રીકડા રૂા. ( પણ જો પ્રમાણ ઉપરાંત પુણ્ય જોગથી વધે ધન ધર્મ માગે ખર્ચે'.
૨ ધાન્ય:—ચાવીસ જાતનાં અનાજ તેમજ બીજા પણ અનાજ વર્ષમાં મણ ( ) ઘર ખર્ચ માટે રાખું. મણુ ( ) બહાર ખીજા કાઈ પ્રકારના ખર્ચ માટે રાખું. ઉપરાંત રાખું નહિ. અનાજના વેપાર સંબંધી હકીકત તા સાતમા વ્રતમાં આવશે.
) રાખુ.
તે વધેલું
૭ ક્ષેત્ર:—ક્ષેત્ર, વાડી, બગીચા પ્રમુખની જગ્યાનું પરિણામ કરે (
)
વળી ક્ષેત્રમાં, કુવાના પાણીથી વવાતાં, વરસાદના પાણીથી વવાતાં અને તેનાં પાણીથી વવાતાંના નિયમ ( > એકર કે ગુઠા રાખુ.
૪ વાસ્તુઃ—ઘર ( ), હાટ ( ), હૅવેલી ( ), દુકાના ( ), ખંગલા ( ) નું પરિમાણુ રાખું છું. તે ૧. ખાત ભેાયરાં વગેરે, ૨. ઉતિરત તે એક માળીયું ઘર, ૩. ખાતેારિત તે ભાયરાં તથા એ માળીયાં વિગેરે ઘર રાખું. તેમાં શેઠ, સગાં-વહાલાં તથા ગુમાસ્તાનાં ઘર મકાન સુધરાવવાની જયણા.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ રૂ -કાચું અણઘડેલું ! ( ) મણ, ( )
શેર, રાખું. વેપાર સંબંધી સાતમા વ્રતમાં જૂઓ. ૬ સુવર્ણ–વગર ઘડેલું સીકકા વિનાનું સોનું ( ) શેર
( ) તોલા. વ્યાપાર સંબંધી સાતમા વ્રતમાં જૂએ. ૭ પ્યા–તાંબા, પીતળ, કાંસા, જસત, સીસા, લોઢા, નિકલ, ઈલ્યુમીનમ, વિગેરે ધાતુનાં વાસણે બધાં મળી
તેલમાં મણ ( ), શેર (C) રાખું. ઉપરાંત નિષેધ. ૮ દ્વિપદ-મૂલ્ય આપીને રાખેલા દાસ ( ), દાસી ( ),
રાખું. ગુમાસ્તા, મુનીમ, ચાકર, નેકર રાખવાની જયણા. ૯ ચતુષ્પદ–ગાય, ભેંસ, ઘેડા, બળદ પ્રમુખ વત્સા
સહિત ( ) રાખું. લેણદેણામાં આવે તેની જયણા.
બાકી બીજાને નિષેધ. રાચ રચીલાં બધાં મળી રૂા. ( ) ની કીમતનાં રાખું, એક વર્ષમાં ઘી મણ ( ), દિવેલ મણ ( ), તેલ મણ ( ), સરસીયું મણ ( ), મીઠું મણ ( ), ગોળ મણ ( ), ખાંડ મણ ( ), સાકર મણ ( ) રાખું.
આ સિવાય ઘરમાં વાપરવાની ચીજો રાખવાની જયણું.
ઉપરની ચીજોના વ્યાપાર સંબંધી હકીકત સાતમા વ્રતમાં આવશે.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કર.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
પાંચમા વ્રતના પાંચ અતિચાર.
૧ ધન ધાન્ય પ્રમાણાતિક્રમ—ધન ધાન્યના રાખેલ પરિમાણ ઉપરાંત રાખવું.
૨ ક્ષેત્ર વાસ્તુ પ્રમાણાતિક્રમ—ક્ષેત્ર ઘર હાટ વિગેરેની રાખેલ સંખ્યા કરતાં વધારે રાખવું અથવા નાનાનું માટુ' કરવું તે.
૩ રૂખ્ય સુવણ પ્રમાણાતિક્રમ—રૂપા અને સેાનામાં રાખેલ રકમ કરતાં અધિક થવાથી પુત્ર ભાઈ વિગેરેના નામથી રાખવું તે.
૪ કુષ્ય પ્રમાણાતિક્રમ—સેાના રૂપા સિવાયની બાકીની ધાતુમાં રાખેલ કાચા તાલને ફેરવીને પાકા તાલ તરીકે ગણીને વધારવું તે.
૫ દ્વિપદ ચતુષ્પદ પ્રમાણાતિક્રમ-નાકર ગાય ઘેાડા વિગેરેની રાખેલ સંખ્યા કરતાં અધિક થવાથી પુત્રાદિકના નામથી રાખવુ તે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
છઠ્ઠું દિશિ પરિમાણ વ્રત.
દિશિ પરિમાણના બે ભેદ છે. ૧ જળવટ. અને ૨ સ્થળવટ. તેના ભેદ નીચે પ્રમાણે.
૧ જળવઢમાં.
પૂર્વ દિશાએ
અગ્નિ ખુણે દક્ષિણ દિશાએ નૈઋત્ય ખુણે
પશ્ચિમ દિશાએ
વાયવ્ય ખુણે ઉત્તર દિશાએ
ઈશાન ખુણે નીચે
ઊંચે
૨ સ્થળવટમાં. પૂર્વ દિશાએ
અગ્નિ ખુણે
(
(
દક્ષિણ દિશાએ (
નૈઋત્ય ખુણે (
પશ્ચિમ દિશાએ (
વાયવ્ય ખુણે (
ઉત્તરદિશાએ
(
ઈશાન ખુણે
ઉર્ધ્વ દિશાએ અધા દિશાએ (
(
(
બંદર સુધી જવુ' કલ્પે
)
)
)
>
)
>
>
34
>
""
,,
"9
.
""
""
""
""
""
"7
""
""
99
..
,,
35
,,
""
ક
""
""
""
p
99
99
""
29
""
)ગાઉ કે માઇલ જવાના નિયમ
>
"9
"9
225
""
"9
27
""
""
""
""
""
99
ઃઃ
""
36
"7
99
r
""
,,
29
""
""
""
""
""
17
99
99
99
,,
17
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
ઉપરની મર્યાદા ઉપરાંત જાતે ન જવું, પણ મર્યાદા ઉપરાંત રેડીઓ સાંભળવાની, માણસ મોકલવાની, કાગળ તાર તથા છાપાં વાંચવા વગેરેની જયણ. આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરે.
છા વ્રતના પાંચ અતિચાર. ૧ ઉર્ધ્વદિશી પ્રમાણતિકમ–ઉપયોગ વિના ઉચે
વધારે જવાય તે. ૨ અદિશી પ્રમાણતિકમ–ઉપયોગ વિને નીચે
વધારે જવાય તે. ૩ તિર્યદિશી પ્રમાણતિકમ–ઉપયોગ વિના દિશા
વિદિશામાં વધારે જવાય તે. ૪ દિશામાં વૃદ્ધિ–એક દિશા સંક્ષેપી બીજી દિશામાં
વધારે તે. ૫ સ્મૃતિ અંતર્ધાન–પિતાના નિયમ કરેલા ગાઉની સંખ્યા ભૂલી જવાય તે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨.
સાતમું પગ વ્રત. આ વ્રત આદરવાથી સચિત્ત વસ્તુ ખાવાને ત્યાગ કરે અથવા પરિમાણ કરે તેમાં લીલોતરીનું પરિમાણ નીચે પ્રમાણે કરે. બાર તિથિ. ત્યાગ કે જયણા મોકળી રાખેલી ખાંડવું, દળવું લી. લખવું. 1 લીલોતરીનાં પવું ધોવું. કેટલી
નામ | તિથી ત્યાગ.
| (સ્ત્રી વર્ગ માટે)
- -
-
-
-
-
-
નાનકns -
- - - - - -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
લીલેતરીની યાદી નીચે પ્રમાણે છે તેમાં જે ન વાપરવી હોય તેમાં ૪ ચોકડી મૂકવી. ૧. ભીંડા ૨૩. પાપડીની ૪૧. લીલા વાંસ-]૬૩. લીલી ખારેક. ૨. દુધી.
જાત.
ડાની જાત. ૬૪. મરચાં. ૩. પરવર. ૨૪. ગુદાની જાત. ૪૨. લીલી હર- ૬૫. બીજોરાં. ૪. કારેલાં. રપ. રાહગુંદા. | ડેની જાત. ૬૬. શીંગડા ૫. તુરી. ર૬. ગલકાં. ૪૩. કાઠની જાત. ૬૭. લીલી નારી૬. ગીલેડાં. ર૭. વટાણ. ૪૪. કેરીની જાત | યેળની જાત. ૭. ગવાર, ૨૮. ઠીંબડા. ૪૫. ટેટીની જાત ૬િ૮. દાડમની જાત, ૮. કેળું. ર, લેલકુલ. ૪૬. એલચીનાં ૬૯. બારની જાત. ૯. સીંગર. ૩૦. ફણસ.
પાંદડાં. ૭૦. લીલી બદા૧૦. ચોળાફળી. ૩૧. તાંદળજાની ૭. શેરડીની જાત મની જાત. ૧૧. સરગવા ભાજી ૪૮. સીતાફળ. ૭૧. દાતણ (આ૧૨. કંકોડાં. ૨. મેથીની ભાજી૪૯. નારંગી. વળ, બાવળ, ૧૩. કાળીંગડાં ૩૩. કોથમીરની પ૦. મોસંબી. કંઇ,લીંબ૧૪. કટોળાં. ભાજી. પ૧. લીબુ. ૧૫. આરીઆની |૩૪. લીલી વરી. પર. ૫૫નસ. ૭૨. આંબલીની
જાત. | આળી. ૩. સફરજન. જાત [સાંગરી) ૧૬. દોડી. ૫. લીલી ચાહ. ૫૪. નીનનસ. ૭૩. ખીજડાની ૧૭. મેગરીની ક૬. લીલાકુદીને પપ. ૫પયા. ૭૪. કરમદા. જાત.
૫૬. જામફળ. ૭૫. અડવીના ૧૮. લીંબડાની હ. લીલી બીલી ૫૭. ફાલસા.
| પાંદડાં. જાત. ૮. પુંખ(ઘઉંને પ૮. તડબૂજ. ૭૬. ટમેટા. ૧૯. કેરાં. | જાર, બા- ૫૯. પાન. ૭. સ્ટ્રોબેરી ૨૦. ચીકણ. | જરીને, ) ૬૦. મકાઈ. ૮. ચીકુ. ર૧. લીલી તુવેર. ૩૯. આંબળાં. ૧, અંજીર. ૭૯. પીચ. ૨૨. ચણાનાઓળા.. લીલાં મરી. દિ૨. દ્રાક્ષ. | કારેલાં.
સુકી વનસ્પતિ શાક માટે બાર માસમાં ( ) મણ માટે વાપરવી કલ્પે. ખુલ્લી અગાસીમાં બેસીને જમવું નહી પણ મુસાફરીમાં છૂટ. બીજા કોઈના ઘેર કોઈ પણ પ્રસંગે જમવા જવાની તથા તે જમણવારમાંથી આવેલી ભેળસેળ ચીજની જયણું.
ડાનાં. )
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
ત્યાગ કે |
ત્યાગ કે
બાવીશ અભય
બાવીશ અભક્ષ્ય.
જયણ.
જયણા.
૧૭ વિદળ ૧૮ વંતાક ૧૯ અજાણ્ય
૧ વડ ફળ ૨ પીપર ફળ ૩ પ્લેક્ષ પીંપળે ૪ ઉંબર ફળ પ કાલેબર ફળ ; ૬ મધ ૭ મદિરા ૮ માંસ ૯ માખણ ૧૦ બરફ
(આઈસ)
૨૦ તુચ્છ ફળ ૨૧ ચલીત રસ ૨૨ અનંતકાય
૧૧ વિષ ૧૨ વરસાદના
કરા ૧૩ ખડી માટી ૧૪ રાત્રી ભોજન ૧૫ બહુ બીજફળ ૧૬ બેળાનું અને
થાણું
આ અભક્ષ્ય અનંતકાય વિષે સારી સમજુતી “અલક્ષ્ય અનંતકાય વિચાર” વાંચવાથી મળશે.
રોગાદિક કારણે તથા પરવશતાએ જયણું.
મેથી અને તાંજળતા વિગેરેનાં કુણું પાંદડાં અનંતકાય હોવાથી ભેળ સંભેળ થયે જયણ.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
બાવીસ અભક્ષ્ય તથા બત્રીસ અનંતકાય પ્રમુખ દુર્ગતિના હેતુ જાણ અવશ્ય ત્યાગ કરવાં. શક્તિ ન હોય તે પરિમાણ કરી લેવું.
ત્યાગ કે બત્રીસ અનંતકાય
બત્રીશ અનંત | ત્યાગ કે જયણ.
જયણ કાઢી.
૧૯ ખીરસુઆ
૧ કંદ જાત ૨ ભંયકોળું ૩ વજી કેદ ૪ લીલીહળદર ૫ લીલું આદુ ૬ લીલો કચુરે ૭ સતાવરીવેલી ૮ પિંડાલ ૯ કું અર ૧૦ થોહરી કંદ ૧૧ ગળે ૧૨ લસણ ૧૩ વાંસ કારેલી ૧૪ ગાજર ૧૫ લુણી ૧૬ લોઢી ૧૭ ગરમર ૧૮ કિસલય
૨૦ થેગ ૨૧ લીલી મોથ ૨૨ લુણની છાલ ૨૩ ખીલોડા કંદ ૨૪ અમૃતવેલી ૨૫ મૂળા(કંદ) ર૬ ભૂમીડા ૨૭ વિથુલાની
ભાજી ૨૮ વિદલનાઅંકુરા ૨૯ સુઅરલ ૩૦ પલંકાની
ભાજી ૩૧ કમળ -
બલી ૩૨ આલુકંદ (રતાળુ વિગેરે)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ભેગે પગ વિરમણ વ્રતને હું અંગીકાર કરૂં છું. રાત્રી ભેજન ત્યાગ જાવજીવ; બારતિથી; દસતિથી
કે પાંચતિથી પાળે.
ચાદ નિયમ ધારવાની ગાથા સરિત–ર–વિરૂ,-વાદ-વો–વસ્થ–મુખેમુ, વાદળ-વ-
વિમ–વિષિ-હા-મત્તેપુરા આ વ્રતમાં ચૌદ નિયમ દરરોજ દિવસે અને રાત્રિએ ધારવા ચોગ્ય છે જીદગી માટે હમેશ ધારવાને અંતિમ આંક ભર. પણ હું બની શકે તે ધારૂં અને જે તેમાં ભૂલ કે પ્રમાદ થાય તે બિયાસણું કરૂં અથવા નવકારવાળી ગણું એમ નિયમ લેવો.
દીવસે ધારવાના નિયમો. ૧. સચિત્ત--ખાવાને ત્યાગ. કે મર્યાદિત માપ કરવું મિશ્ર શેર ( ) ની જયણું. મંદવાડે સચિત્ત
ચોળવા બાંધવાની જયણ. ૨ દ્રવ્ય––સંખ્યા ( ) ૩. વિગઈ––મૂલ કે કાચી ૧ વિગઈને ત્યાગ. ૪. ઉપાનહ--પગરખાં જેડી. ( ) પ. ત લ –શેર ૦૧ ૬. વસ્ત્ર--( ) બજારમાં જતાં પહેરાય તથા ઉપભેગમાં
લેવાય તેવાં ધરાય છે. ૭. કુસુમ––શેર ( ) થી આદિનું વાસણ સુંઘતાં સર્વ
ભાર ગણાય માટે ઉપયોગ રાખો. ૮. વાહન--ફરતાં ચરતાં અને તરતાં મળી કુલ ( ).
ગાડી વિમાન ઘોડા વહાણ આદિ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. શ્રેયન--( ) ચાકળા પાટલા વિગેરેની જયણા. ૧૦. વિલેપન-શેર ( ) ૧૧. બ્રહ્મચર્ય—કાયાથી પાળું. અને પરસ્ત્રીને સર્વથા ત્યાગ. ૧૨. દિશી--આઠે દિશામાંથી દરેક દિશાએ ગાઉ. ( )
આ રાખેલી હદ જમીનની સપાટીમાં વધઘટ થાય તે તે ગણત્રીમાં ન ગણું. ઉચે ગાઉ (
નીચે ગાઉ ( C). ૧૩. સ્નાન સવાંગે--( ) વખત. ૧૪. ભાત પાણું--શેર ૨૫ ૧. પૃથ્વીકાય--કાચું મીઠું, કાચી માટી ખાવાને ત્યાગ કે
શેર ( )ને જયણુ તેમજ શેર ( ) વાપરવાની જ્યણ. ૨. અપૂકાય--ઘરમાં જે વાપરતા હોય તેવી પાણીની મોટી
ડેલ નંગ ( ) તથા મંદવાડે બરફ મણ ( ) ની જયણું. અગ્નિના ઉપદ્રવ વિગેરે પ્રસંગે વધુ વાપરવું પડે તે જયણ. નદી તળાવ વિગેરેમાં ન્હાવા પડવાને ત્યાગ, પણ ઉતરવાની જ્યણ. વરસાદ વિગેરેનું પહેલું તથા
પડતા પાણીમાં જવા તથા આવવાની જયણ. ૩. તેઉકાય––ચુલા ( ) ઘરના. દિવા, ટેલીફેન,
ઈલેકટ્રીક ગેસ, સ્ટવ, સઘડી. દીવાસળી વિગેરે દરેક પોતાના ઘર સહિત બીજા ઘરની ચીજ ( ) કંઈ વિગેરેની ભઠ્ઠો અંદર જાણવી. અન્ય દીવસે બનાવેલ
વસ્તુના ચૂલા ન ગણું. ૪. વાઉકાય--પંખા, સાવરણી, સુપડાં, કાંસકી, ચાયણ,
વેલણ, ભુંગણું, વાજું, સંચ, વિગેરે દરેક ચીજો પિતાના ઘર ઉપરાંત ( ) ઘરની. લુગડાંની ઝાપટ તથા કુંક વિગેરેની જયણ.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
૫. વનસ્પતિકાય—ટ્વીલેાતરી ખાવામાં શેર ( ). છેદન ભેદન શેર ( ). સ્વહસ્તે ડેરવવા ફેરવવાની જયણા.
તાંદલજો અને કાથમીર વિગેરેમાં જે પાંદડા આવે છે તે અનંતકાય ગણાય છે તે બેલ સ ંભેલ થાય તેા જયણા. મંદવાડે ગળા વાપરૂ અને મારા તથા પરિવારની દવા માટે લાવવું મગાવવું કે ચેાળાવવુ પડે તેની જયણા.
૬. ત્રસકાય-પહેલા વ્રત પ્રમાણે, નિરપરાધી ત્રસ જીવને સંકલ્પીને નિરપેક્ષપણે ન હતું ન હણાવું.
૧. અસિ-સુડી, કાતર, ચપ્પુ, છરી, સાય, ટાંકણી, ખાયણી પરા, ખાયણીઆ, ઘંટી, સાંબેલું, નિસાહ, સંચા, વિગેરે મારા ઘર સહિત કુલ ( ) ઘરની
૨. મસિ–ખડીઆ, લેખણ, હાલ્ડર, પેન્સીલ, પેન, ઇન્ડીપેન, સ્લેટ, ચાક વિગેરે કુલ ( ) મારા ઘર સહિત. ૩. કૃષિ-પાવડા, કાશ, કાદાળી વિગેરે કુલ ( ) મારા ઘર સહિત.
રાત્રિના નિયમ.
૧. સચિત્ત—ત્યાગ.
)કે સંખ્યા લખવી.
૨. દ્રવ્ય—શેર ( ૩. વિગઇ—ત્યાગ.
૪. વાણુહુ—ચામડાનાં કે રબ્બરનાં પગરખાં તથા કપડાની અનાવેલી જોડી (
)
૫. તએલ-ત્યાગ કે શેર. (
૬. વસ્ત્ર—નગ ( )
>
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. કુસુમ–શેર ( ) ૮. વાહન-ફરતું, ચરતું, તરતું કુલ ( ) ૯. સયન–બહારના કે પોતાના ઘરનાં કુલ ( ). ગાદી
ચાકળા ખુરશી વગેરેની જયણ. ૧૦. વિલેપન–શેર ( ) ૧૧. બ્રહ્મચર્ય—બ્રહ્મચર્ય કાયાથી પાળું. ૧૨. દિશી–ઉંચું ( ) માઈલ તથા નીચું ( )
માઈલ, આઠે દિશીમાંથી દરેક દિશાએ ( ) માઈલ સુધી જવાની જયણા. આ રાખેલી હદ જમીનની
સપાટીમાં વધઘટ થાય, તો તે ગણત્રીમાં ન ગણું. ૧૩. સ્નાન-સર્વાગે સ્નાન ( ) વખત. ૧૪ ભર–ત્યાગ કે મર્યાદા ૧ પૃથ્વીકાય-કાચી માટી, કાચું મીઠું, ખાવાને ત્યાગ,
તેમજ વાપરવાની છે. ( ) ની જયણું તથા હેરવવું,
ફેરવવું પડે તેની જયણ. ૨ અપૂકાય-( ) ઘરમાં જે વાપરતા હોય તેવી પાણીની
મોટી ડેલે તથા બરફ મણ ની જયણું. અગ્નિ વિગેરે પ્રસંગે વધુ વાપરવું પડે તે જયણ, નદી, તળાવ, વિગેરેમાં નાહવા પડવાને ત્યાગ પણ ઉતરવાની જયણ.
પડતા પાણીમાં જવા આવવાની જયણા. ૩ તેઉકાય-ચુલા, દિવા, ટેલીફેન, ઈલેકટ્રીકસ, સ્ટવ,
સઘડી, દીવાસળી વગેરે દરેક ચીજે પિતાના ઘર સહિત ( ) ઘરની તથા કઈ વિગેરેની ભઠ્ઠી અંદર ગણવી. અને દિવસે બનાવેલ વસ્તુના ચૂલા ના ગણું.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
૪ વાઉકાય–પંખા, સાવરણ, સુપડાં; કાંસકી, ચાયણા,
વેલણ, ભુંગળી, વાજી; સંચો વિગેરે દરેક ચીજ ( ) ઘરની જયણા. લુગડાની ઝાપટ તથા કુંક વગેરેની જયણ. ૫ વનસ્પતિકાય–લીલોતરી ખાવાને ત્યાગ. છેદન ભેદન
શેર ( ) સ્વહસ્તે ફેરવવા ફેરવવાની જયણ. ૬. ત્રસકાય પહેલા વત પ્રમાણે. નિરપરાધી ત્રસ જીવને
સંકલ્પીને નિરપેક્ષપણે ન હણું ન હણાવું. ૧ અસિ–સુડી, કાતર, ચપુ, છરી, સેય, ખાયણપરા,
ખાયણઓ ઘટી, સાંબેલું, નિસાહ, સંચા વિગેરે મારા ઘર
સહિત કુલ ( ) ઘરનાં. ૨ મસિ--ખડીયા, લેખણ, હેડર, પેન્સીલ, પેન, ઈન્ડીપેન
સ્લેટ, ચાક. વિગેરે મારા ઘર સહિત કુલ ( ) ઘરનાં. ૩ કૃષિ-પાવડા, કેશ, કોદાળી વિગેરે કુલ ( )
આ દરરોજના ચૌદ નિયમો દિવસે તથા રાત્રીએ ધારવામાં વધઘટ કરવાની છૂટ,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસના.
સચિત્ત
વ્ય
વિગઈ
વાણુહ
તખેલ
વસ્ત્ર
કુસુમ
વાહન
શયન
વિલેપન
પ્રહ્મચર્ય
દિશી
સ્નાન સર્વાગે
ભાત પાણી
પૃથ્વીકાય
અકાય
તેઉકાય
વાઉકાય
વનસ્પતિકાય
ત્રસકાય
અસિ
મસી
કૃષિ
ધારેલા નિયમ સિવાયનેા ત્યાગ. કેટલું વાપર્યું | લાભમાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્ય
રાત્રિના. | ધારેલા નિયમ સિવાયને ત્યાગ. કેટલું વાપર્યું | લાભમાં સચિત્ત
| ૧૦. અણહારી નવટાંક વિગઈ વાહ તબેલ
-
-
વત્ર
કુસુમ
વાહન
શિયન
વિલેપન.
૨ શેર | કાયાથી પાળવું ઉંચે નિચે બે ગાઉ તિછું ૫ ગાઉ
-
-
-
-
-
-
I
૧ વખત
(
બ્રહ્મચર્ય દિશી સ્નાન ભાત પાણી પૃથ્વીકાય અપૂકાય તેઉકાય વાઉકાય વનસ્પતિકાય ત્રસકાય અસિ મસી
૧ શેર મા મણ ૫ ઘરના ચુલા
|
૫
૧ શેર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસના. | ધારેલા નિયમ સિવાયને ત્યાગ. કેટલું વાપર્યું લાભમાં સચિત્ત દ્રવ્ય વિગઈ વાણુહ તંબેલ
-
વસ્ત્ર
કુસુમ
વાહન
શયન વિલેપન બ્રહ્મચર્ય દિશી સ્નાન સગે ભાત પાણી પૃથ્વીકાય અપકાય
-
-
=
-
તેઉકાય
-
-
-
વાઉકાય વનસ્પતિકાય ત્રસકાય અસિ મસી
- -
- -
-
-
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્રિના. | ધારેલા નિયમ સિવાયને ત્યાગ. કેટલું વાપર્યું | લાભમાં સચિત્ત દ્રવ્ય વિગઈ વાણ તંબોલ
વત્ર
કુસુમ
વાહન
શયન વિલેપન બ્રહ્મચર્ય દિશી સ્નાન ભાત પાણી પૃથ્વીકાયા અપૂકાય તેઉકાય વાઉકાય વનસ્પતિકાય ત્રસકાય અસિ મસી
-
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
- પંદર કર્માદાન–બીજ સર્વ વ્યાપારથી કર્માદાનના : વ્યાપારમાં ઘણું પાપ લાગે છે, તેથી તે શ્રાવકેને અવશ્ય
ત્યજવા ગ્ય છે માટે જેને જેને ત્યાગ કરવો હોય તેની પાસે આ x ચિન્હ લખવું. પંદર કર્માદાનનાં નામ:– - ૧ ઈગાલ કર્મ-ચુને, ઈંટ, નળી, કેયલા, ધૂપેલ, - તેલ વિગેરે ભઠ્ઠીથી પકવાતી ચીજોને વેપાર કરવો તે. ૨ વન કર્મ–પાન, ફૂલ, શાક, લાકડાં ધાન્ય વિગેરે
વ્યાપાર અથે છેદવાં છેદાવવાં તે. ઓસડાદિ કારણે - જયણું. લીલત્રીમાં લખી છે તેટલી વાપરવાની જ્યણ. ' ૩ સાડી કર્મ –ગાડાં, ગાડી, વહેલ, રથ, નાવ, પ્રમુખ
તૈયાર કરાવી તેને વેપાર કરે તે. ખપ હોય તે
ભાડે રાખવાની જયણ. ૪ ભાડા કર્મ –ગાડી, ઘોડા, વહેલ, રથ, નાવ, ઘર,
હાટ, હવેલી વિગેરે ભાડે આપવાને વ્યાપાર કરવો તે. પ ફોડી કર્મ–સુરંગ, ભોંયરા, કુવા વાવ પ્રમુખ ખેદાવવાં. જમીન ફડાવવી, અનાજ ભરડાવવા વિગેરેને ધંધે કરે તે. ઘર માટે મારી પત્થરાદિ ખોદવા ખોદા
વવાની જયણા. ૬ દંત વાણિજય-હાથીદાંત તથા દ્વિપદ ચતુષ્પદ વિગેરેના કેશ, નખ, ચામડાં, પીંછ, ઉન વિગેરેને
વ્યાપાર કરે તે. ૭ લાખ વાણિજ્ય –લાખ, કસુંબે, હડતાળ, ગળી, મહુડાં તથા ગુંદ વિગેરેને વ્યાપાર કરે. ઘર કામે જયણ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
૮ રસ વાણિજ્ય – ઘી, ગેળ, તેલ, વિગેરે વિગઈ તથા માંસ મદિરા આદિ મહા વિગઈને વ્યાપાર કરે તે. ઘરકામે શરીરાદિ અર્થે માંસ સિવાય બીજી વસ્તુની જયણા. ૯ કેશ વાણિજ્ય –દ્વિપદ, ચતુષ્પદને વ્યાપાર કરવો તે.
તેમાં ચતુષ્પદ ઘરકામે રાખવાની તથા પગારથી માણસ
રાખવાની જયણા. ૧૦ વિષ વાણિજ્ય –ઝરી ચીજો તથા શસ્ત્રાદિને વ્યાપાર
કરે તે. ઘર કામે તથા શરીરાદિ કારણે જયણા. ૧૧ ચંપીલણ કમ-મીલ, જીન, સંચા, ઘાણીમ
વ્યાપાર અર્થે ત્યાગ. ઘંટી, મુશલ વિગેરે ઘર કામે રાખવાની જયણ. ૧૨ નિલંછન કર્મ-વ્યાપાર અર્થે મનુષ્ય, તિર્યંચનાં
અંગોપાંગ વીંધાવવાં, છેદાવવાં, સમરાવવાં, તથા નિર્દયપણનાં કામ કરવાં તે. ઘરના છોકરા છોકરીઓનાં નાક વિગેરે વીંધાવવાની જયણું. દાક્તર પાસે અગોપાંગ છેદ
વવાની જયણ. ૧૩ દવદાન કમ–વનમાં અગ્નિદાહ દેવ, દેવરાવે તે. ૧૪ શેષણ કર્મ–સરોવર, તળાવ, વિગેરેના પાણીનું
શેષણ કરવું કરાવવું તે. ૧૫ અસતી પોષણ – કુતરાં, બિલાડાં, મેના, પોપટ
વિગેરે હિંસક જીને પાળવા તથા માછી કસાઈ વિગેરે અધમ છે સાથે વેપાર કર તથા દાસ, દાસીને વેપાર અર્થે પોષવા તે. અનુકંપાએ જયણા.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ઉપર પ્રમાણે. પંદર કર્માદાનમાં પિતાને વાપરવા માટે લાવેલી ચીજમાંથી વધારાની ચીજ વેચવાની, ઘર ભાડે આપવાની તથા સર બોન્ડ રાખવાની જયણું.
ઉપર કહેલાં પંદર કર્માદાનની વિશેષ હકીકત વાંચી સમજી યથાશક્તિ ત્યાગ કરે.
આ બતમાં ભેજન આશ્રયી પાંચ અતિચાર તથા કર્માદાન આશ્રયી પંદર મળી કુલ વીસ અતિચાર ટાળવા ખ૫ કરે.
સાતમા વ્રતના અતિચાર.
૧ સચિત્ત આહાર-સચિત્ત વસ્તુને ત્યાગ કર્યો છતાં
ભૂલથી સચિત્ત ખાવું તે. ૨ સચિત્ત પ્રતિબદ્ધ આહાર–સચિત્તને ત્યાગ કર્યા
છતાં તેની સાથે સંબંધવાળી વસ્તુ ખાવી તે. ૩ અપાહાર– સચિત્ત મિશ્ર કાચ આ વિગેરે અચિત્ત
છે એવી બુદ્ધિએ ખાવે તે. ૪ દુ૫વાહાર–કાંઈક કાચા પાકા પુખ ખાવા તે.
આ ચાર અતિચાર સચિત્તના ત્યાગી અથવા સચિત્તનું પ્રમાણ કરનાર સંબંધી છે. પ તુચ્છ ઔષધિ આહાર–જે વસ્તુ ખાવાથી તૃપ્તિ ન થાય તેવી બેર વિગેરે વનસ્પતિ ખાવી તે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮:
આઠમું અનર્થ દંડ. છે જેનાથી આત્મા, વિના કારણે દંડાય તેને અનર્થ દંડ કહીએ. તેના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે.
જે ૧ અપધ્યાનાચરિત–માઠું ધ્યાન કરવું તે. ૨ પ્રમાદાચરિતઃ–ચાર પ્રકારની વિકથા કરવી તથા દૂધ
દહીં ઘી પ્રમુખ રસનાં ભાજન ઢાંકવામાં આળસ કરવી તે. ૩ હિંસા પ્રદાનઃ-ઘંટી, ખાણીઆ, ચપ્પ પ્રમુખ પાપવાળાં
અધિકરણ કેઇને આપવાં તે. ૪ પાપોપદેશ–નાહવા છેવા પ્રમુખ આરંભને ઉપદેશ કરો તે.
હિંસક પ્રાણને રમતની ખાતર પાળવા નહિ. કેઈને ફાંસી દેતા હોય તે જેવી નહિ. સ્વાર્થ વિના કેઈના ઘંટી ચૂલા વિગેરે સજજ કરી આપવા નહિ.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરૂં. ' આઠમા વ્રતના પાંચ અતિચાર : ૧. કંદર્પ ચેષ્ટા-જે ચેષ્ટાથી કામક્રોધાદિ ઉત્પન્ન થાય તેવી
કાય ચેષ્ટા કરવી. ૨. કંકુશ્ય કથન-શૃંગારાદિ રસની વાત કરવી કે જેથી
વપરને કામવિકાર જાગૃત થાય તે ૩. સુખરી--વાચાળપણાથી અપશબ્દ વિગેરે બોલવા તે.. ૪. અધિકરણ–પોતાના ખપ કરતાં વધારે અધિકરણ
મેળવીને સજજ કરી તૈયાર રાખે છે. ૫. ગોપગતિરિક્ત-–એક વાર તથા વારંવાર વાપ: રવામાં આવતાં સાધને પિતાના ખપ કરતાં વિશેષ રાખવાં તે.,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
નવમું સામાયિક વ્રત.
દરવર્ષે કે દરમહીને કે દરરાજ ( દરવર્ષે કે દરમહીને કે દરરાજ ( ક્રમણ કર્યું.
) સામાયિકકરૂં', ) સવારનાં પડિ
દરવર્ષે કે દરમહીને કે દરાજ ( ) સાંજનાં પડિમણુ કરૂ, અથવા પ્રતિક્રમણ સામયિક તરીકે ગણું, અશક્તિએ, પરગામ ગએ તથા રાગાદિ કારણે જયણા. આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરૂ. નવમા વ્રતના પાંચ અતિચાર.
૧. મનઃ દુપ્રણિધાન--મનમાં માઢું ધ્યાન ધ્યાવવું તે. ૨. વચન દુપ્રણિધાન—પાપવાળું વચન ખેલવુ તે ૩. કાય દુપ્રણિધાન--શરીર પ્રમાર્યાં વિના હલાવવું તે. ૪. અનવસ્થાન—-અવિનયપણે એ ઘડી કરતાં ઓછા વખતે સામાયિક પારવું તે.
૫. સ્મૃતિ વિહીન--સામાયિક લેતાં પારતાં ભૂલી જવુ અથવા વખત વિગેરેની શકા રહે તે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસમું દિશાવગાસિક વ્રત આ વ્રતને વિષે છઠ્ઠા દિશિ પરિમાણમાં જે છૂટ રાખી છે તેને તથા સાતમા વ્રતમાં રાખેલા ચૌદ નિયમને અને ભારે વ્રતને સંક્ષેપ થાય છે તેમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વિચારવા, વળી પરંપરાથી જે દસ સામાયિકની પ્રથા ચાલે છે તે પણ દેશાવળાશિક કહેવાય છે તેવાં દર વર્ષે ( ) કરે. - અશક્તિએ, ગામ પરગામ ગએ, તથા રોગાદિ કારણે જયણ. આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરૂં.
દશામા વ્રતના પાંચ અતિચાર. ૧. આનયન પ્રયોગ–નિયમ કરેલી ભૂમિની બહારથી
કાંઈ મંગાવવું તે. ૨. પ્રેષણ પ્રયોગ–નિયમ કરેલી ભૂમિની બહાર કાંઈ
મોકલવું તે. ૩. શબ્દાનુપાતી-શબદ કરીને બેલાવો: ૪. રૂપાનુપાતી-નિયમ બહારની ભૂમિને વિષે રહેલાને
રૂપ દેખાડવું તે. ૫. પુદ્ગલ પ્રક્ષેપ–કાંકરે વિગેરે નાંખી પિતે અહી છે
એમ જણાવવું તે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગીયારમું પૈષધ (ઉપવાસ) વ્રત. જે ધર્મની પુષ્ટિ કરે તે પૌષધ. તેના જ પ્રકાર છે. ૧ આહાર પૌષધ દેશથી કે સર્વથી. ૨ શરીર સત્કાર પૌષધ ) ૩ બ્રહ્મચર્ય પૌષધ ( સર્વથી. ૪ અવ્યાપાર પૌષધ
ઉપર પ્રમાણે ચાર પ્રકારના પૌષધ ( ) દિવસના, કે રાત્રિના, કે અહરત્તા ( રાત્રિ દિવસના) વરસ એકમાં ( ) કરૂં. બાંધેલી મુદતમાં ન થાય તે બીજા વરસમાં કરી વાળી આપું.
અશક્તિએ, ગામ પરગામ ગએ તથા રોગાદિ કારણે જયણ. આ બતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરે.
વિાષધ વ્રતના પાંચ અતિચાર. ૧. સંથારાની જમીન ન પડિલેહવી અને ન પ્રમાવી તે. ૨. સંથારાની જમીન બરાબર નિષ) રીતે ન પડિલેહવી
અને ન પ્રમાજવી તે. ૩. સ્થડિલ (મળ-ઝાડે) પરઠવવાની જમીન ન પ્રમાજવી
અને ન પડિલેહવી તે ૪. સ્પંડિલ પરઠવવાની જમીન બરાબર (નિષ) રીતે
ન પ્રમાર્જવી અને ન પડિલેહવી તે. ૫ પૌષધમાં ભેજન વિગેરે સંબંધી ચિંતા કરવી.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨.
બારમું અતિથિ સંવિભાગ વ્રત. સાધુ, સાદેવી, ગુણવંત, શુદ્ધ જેનમાર્ગ પ્રરૂપક ગીતાર્થગુરૂની ભક્તિ યથાશક્તિએ કરૂં; જોગ ન બને તે ગુણવંત શ્રાવક શ્રાવિકાની ભક્તિ કરૂં. ઓછામાં ઓછો વરસમાં ( ) વાર મુનિ મહારાજને અતિથિ સંવિભાગ પસહના પારણે અવશ્ય કરૂં. તેમાં પણ તેમની ભક્તિમાં જે જે દ્રવ્ય આવે તેજ વાપરૂં. અશક્તિએ, પરદેશ ગએ, તથા રેગાદિ કારણે જયણ. આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવા ખપ કરૂં.
બારમા વ્રતના પાંચ અતિચાર. ૧. સચિત્ત નિધાન–સચિત્ત વસ્તુ ઉપર વહેરાવવા ચોગ્ય
અચિજ વસ્તુ મૂકવી. ૨. સચિત્ત પિધાન--વહેરાવવા ગ્ય અચિત્ત વસ્તુને
સચિત્ત વરતુ વડે ઢાંકવી. ૩. વ્યપદેશ–નહિ વહેરાવવાની બુદ્ધિએ પિતાની વસ્તુને
પારકી કહેવી. અને વહેરાવવાની બુદ્ધિએ પારકી વસ્તુને પિતાની કહેવી. ૪. મત્સર-ઈબ્ધપૂર્વક મુનિને દાન દેવું. ૫. કાલાતિક્રમ—ગોચરીને વખત વીત્યા પછી મુનિરાજને ': વહેરાવવા માટે નિમંત્રણ કરવી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
સલેખના વ્રતનું સ્વરૂપ.
સલેખનાના બે ભેદ છે. (૧) દ્રવ્ય સલેખના અને (૨) ભાવ સલેખના.
૧. દ્રવ્ય સલેખના—સાધુ અથવા શ્રાવક અણુસણુના મનારથ કરે, ત્યારે સલેખના તપ કરે તેના ત્રણુ પ્રકારઃ— ઉત્કૃષ્ટ તપ—૧૨ વરસની. મધ્યમ તપ—૧૨ માસને. જધન્ય તપ—૧૨ પક્ષના.
૨. ભાવ સલેખના—તે વિષય કષાયના ક્ષય કરે તેના પાંચ અતિચાર:
૧ ઇહલેાગાસ સયાગ—જેસલેખનાદિ ધર્માંના પ્રભાવે કરી આ દેશ કુલાર્દિકની ઈચ્છા કરે કે રાખે. ૨ પરલાગા સંસપયોગ—અણુસણુ કરનાર પરલેાકને વિષે ઇંદ્રાદિકની પદવીની ઇચ્છા રાખે.
૩ જીવિયા સ’સપયાગ—અણુસણી માણુસ, લેાકેાના સત્કાર આદિક બહુમાનદેખી વધારે જીવવાની ઈચ્છા રાખે.
૪ મરા સસયાગ—અણુસણમાં ક્ષુધાદિકની પીડાથી વહેલું મરણુ થવાને ઇચ્છે.
૫ ષિષયા સસયાગ—અણુસણ કીધે છતે તેના ફૂલની ઇછા તરીકે કામભાગની ઇચ્છા કરે. આ સલેખનાના અતિચાર વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ તા અણુસહુને લીધે છે, પણ મુખ્યતાએ તે સવ્રત તથા ધર્મની સર્વ ક્રિયામાં લાગે છે, માટે તે અતિચાર પણ ટાળવાને ખપ કરૂં.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્ક:
છે . તને લાગે કાળી તે દીવસની કાળ
સંધ્યા
- જ્ઞાનાતિચાર.' (૧) અકાલાધ્યયન અતિચાર–અકાલે સૂત્ર સિદ્ધાંત વાંચે,
ભણે, તેને લાગે. કાળવેળા તે સવારની એક ઘડી અને પાછલી રાતની એક ઘડી તે દીવસની કાળવેળા ગણાય. એવી રીતે બે ઘડી મધ્યાન્હની અને બે ઘડી સંધ્યા કાળની અને બે ઘડી મધ્યરાત્રીની એમ ચારે કાળવે
ળામાં જપ ધ્યાન મનમાં કરે, પણ ઉચ્ચાર કાંઈ કરે નહિ. (૨) વિનયહિનાતિચાર–ગુરૂ તથા પુસ્તકાદિને યથાયોગ્ય
વિનય ન સાચવે, આશાતના કરે તે. (૩) અબહુમાનાતિચાર–ગુરૂ તથા પુસ્તકાદિનું બહુમાન
ન કરે. () ઉપધાન હિનાતિચાર–ઉપધાન કર્યા વગર ભણે તથા
ક્રિયા કરે. (૫) ગુરૂનિહ્વણ-–ભણનાર માણસ પોતાને ભણાવનાર
ગુરૂને ગોપવે, ઓલવે, છુપાવે તે. (૬) કુટસૂત્રાતિચાર–ખેટાં સૂત્ર ઉચ્ચાર કરે એટલે
સૂત્રના અક્ષર ખાટા બોલે. (૭) અર્થકૂટાતિચાર–પિતાના અજ્ઞાનાદિક દેષથી અર્થની
પ્રરૂપણ બેટી કરે. (૮) ઉભયકૂટાતિચાર–સૂત્ર અને અર્થ બન્નેની પ્રરૂપણ
બેટી કરે. અશુદ્ધ ભણે તે. તે એ અતિચાર યથાશકિતએ ટાળવાને ખપ કરૂં. ન ટાળી શકાય તેને સારૂ જાણું નહિ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
દર્શનના અતિચાર.
(૧) શકાતિચાર—જિનેશ્વર ભગવાને કહેલા ભાવેામાં દેશથી કે સવથી શકા કરે તે.
(ર) આકાંક્ષાતિચાર—પરમતના અભિલાષ દેશથી કેસથી ધરે.
(૩) વિચિકિત્સાતિચાર—ધમની કરણીના ફૂલના સદેહ રાખે અથવા સાધુ સાધ્વીના દેહ વસ્ત્રો પ્રત્યે જુગુપ્સા કરે તે. (૪) મૂઢદૃષ્ટિ અતિચાર—અન્ય દનીના કષ્ટ, મંત્ર, ચમત્કાર દેખી મૂઢ થઈ જાય તે મૂઢ દૃષ્ટિ અતિચાર. (૫) અણુઉન્નત્રુહ અતિચાર--શ્રી સંઘમાં ગુણવંતની પ્રશંસા કરે નહિ.
(૬) અસ્થિરીકરણાતિચાર્—ધર્માંની ક્રિયાથી પડતા હાય તેને સ્થિર કરે નહિ તે.
(૭) અવાત્સલ્યાતિચાર—સમાન ધર્મી ઉપર શ્વેત ન રાખે તે.
(૮) અપ્રભાવના અતિચાર--ધર્મની ઉન્નતિ કરે નહિ. એ આઠે અતિચાર યથાશકિતએ ટાળવાના ખપ કરૂં.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રાચારના અતિચાર. ૧ અનુપયુકત ગમનસામાયિક પૌષધમાં ઉપગ વગર
ગમન કરે તે. ૨ અનુપયુકત ભાષી–સત્યાદિક ભાષાના ભેદમાંની પહેલી
અને એથી ભાષા સામાયિક તથા પૌષધમાં બેલે, પણ
ઉપયોગ વિના બેલે નહિ, બેલે તે તે અતિચાર. ૩ અનુપયુક્ત એષણસાધુ ૪૭ દેષ રહિત આહારાદિક
લે છે, અને શ્રાવક સામાયિક ઔષધમાં પિતાની હદ માફક પાલે તે, તેમ ન કરે તે અતિચાર લાગે. ૪ અનુપયુક્ત આદાનમોચન અતિચાર–ઉપયોગ
રહિતપણે કઈ પણ વસ્તુ લે અગર મૂકે છે. પ અનુપયુકત પરિષ્ઠાપન અતિચાર–વડીનીતિ, લઘુ
નીતિ વિગેરે ભૂમિ પ્રમાર્જન કર્યા વગર પરઠવે તે. ૬ અનુપયુકત મને પ્રવર્તાનાતિચાર-ઉપયોગ રહિત
મનમાં કુવિકલ્પ ચિંતવે. ૭ અનુપયુકત અકરણ વચનાતિચાર–-ઉપગ રહિત
વિના કારણે બેલે. ૮ અનુપયુકત નિષ્કારણ કાયયોગ ચાલતા અતિ
ચાર––ઉપયોગ રહિત હાથ પગાદિકની ચપલતા કરે, પૂજીને તથા પ્રમાજન કરીને ઉઠે બેસે નહિ તે. એ આઠે અતિચાર યથાશક્તિએ ટાળવાને ખપ કરું.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૭
તપાચારના અતિચાર.
તપના મુખ્ય એ ભેદ:--બાહ્યતપ અને અભ્યંતર તપ. ૧. દ્રવ્યતપ--આહારના ત્યાગ કરવા તે દ્રવ્ય તપ. ૨. ભાવતપ--આત્મસ્વરૂપની એકાગ્રતા કરવી તે ભાવ તપ. તપથી નિકાચીત કર્મોના અધ શિથીલ થાય છે. તપ અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ છે. તેનું ફળ તા શિવ સુખની પ્રાપ્તિ થાય તેજ છે. દેવતા, મનુષ્ય, ઇંદ્ર કે ચક્રવર્તી આદિની ઋદ્ધિની પ્રાપ્તિ તે તેનું ફુલ છે. કર્મીને નિરવાનું અપૂર્વ સાધન તપજ છે. એમ ધારી આ લાક અને પરલેકની ઈચ્છા ટાળીને તે તપ કરવા તેના છ ભેદ કહે છે.
બાહ્ય તપના છ ભેદ અને તેના છ અતિચારઃ-
૧ અણુસણ તપ--તે ઉપવાસાદિક વિવિધ પ્રકારના છે. તેવા તપ કરીને એમ વિચારે કે આવા પ્રકારની સેાઈ કરીને, કરાવીને ખાઈશ ઈત્યાદિક આગલા પાછલા દ્વીવસની ચિંતા ન કરે અને મે તપ કાં કર્યાં ? એવા પ્રકારના પશ્ચાતાપ પણ ન કરે. જો કરે તા અતિચાર લાગે.
૨ ઉણાદરી તપ--એ ચાર કાળીઆ ઓછા જમે તે. અને પ્રમાણ કરતાં અધિક ખાય તે અતિચાર લાગે.
૩૭ વૃત્તિ સંક્ષેપ-—વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ કરે અથવા શ્રાવક ૧૪ નિયમ ધારે, આહારની ચીજ સંખ્યામાં એછી રાખે. પેાતાની મરજી બીજી રીતે અભિગ્રહ જણાવવાની થાય અને નિયમમાં રાખેલી વસ્તુના સંકેત શિક્ષારૂપે કરે તે અતિચાર લાગે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ ૪ રસત્યાગ તપ--વિગઈ તથા નિવીયાતાને ત્યાગ કરે
તે. તે ન કરે એટલે રસની લાલચથી વિગઈ આદિક વાપરે તે અતિચાર લાગે. ૫ કાયકલેશ––ાગીઓનાં ૮૪ આસને ધ્યાન કરે તે
અને શ્રાવક ચાદિક તથા પૌષધ આદિમાં જપ ધ્યાનમાં કષ્ટ સહન કરે તે. છતી શક્તિએ વસ્ત્રાદિક ઢાંકે, કેમલ
આસને બેસી જાપાદિક કરે તે અતિચાર લાગે. ૬ સંલીનતા તપ--પિતાના અંગોપાંગ ગેપવી રાખે તે. પિતાના અંગને સંવરીને ન રાખે તે અતિચાર લાગે.
અત્યંતર તપના છ અતિચાર. ૧ પ્રાયશ્ચિત્ત તપાતિચાર–-વ્રતમાં દૂષણ લાગે ત્યારે ગુરૂ
પાસે જઈ આલેયણા લે અને ગુરૂ જે પ્રાયશ્ચિત આપે તે કરે. તથા તેમ ન કરે અને તેમાં રાજવેઠની પેઠે
આચરણ કરે તે અતિચાર. ૨ વિનય તપાતિચાર–તે ગુણવતની ચંદનથી પૂજન, નમન,
ભક્તિ વિગેરે આગમ શૈલી માફક કરે તે વિનયાચાર. પણ ઓછી કરે તથા વિપરીત કરે અથવા અણુછુટકે કરે,
દંભથી કરે તે વિનય અતિચાર. ૩ વેયાવરચ તપાતિચાર–આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે સાધુ
અને શ્રાવકને, કુળ, ગણ, સંઘ, ચૈત્યાદિકની વૈયાવચ્ચ કરવાનું કહ્યું છે તે પ્રમાણે કરે છે તે આચાર. અને વેયાવચ્ચેની વખતે કાંઈ બહાનું કાઢી જતો રહે, દંભથી કરે, બીજા પાસે કરાવે, ભક્તિ રહિત ન છૂટકે કરે તે અતિચાર.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ સ્વાધ્યાય પાતિચાર–સાધુ, શ્રાવક પિતે પોતાની હદ
માફક, વાંચે, પૂછે, પરાવર્તન કરે, અનુપ્રેક્ષા તથા ધર્મ કથા કરે તે આચાર, અને તે દરેક પ્રકાર દંભાદિકથી કરે
તે તે અતિચાર. * ૫ ધ્યાન તપાતિચાર–ધમ ધ્યાન અને શુકલ ધ્યાન ધ્યાવે તે. શ્રાવકને તે ધર્મધ્યાનની બારે ભાવના ભાવવાની છે, તે ધ્યાતાં બીજા કુવિકલ્પ ચિતવે છે તે અતિચાર.
૬ ત્યાગ તપાતિચાર–ત્યાગ બે પ્રકારને છે, દ્રવ્ય ત્યાગ
અને ભાવ ત્યાગ. તેમાં પોતપોતાની હદની માફક ઈદ્રિય સુખ તથા પરિગ્રહને ત્યાગ કાઉસગ્નમાં કરે તે દ્રવ્યત્યાગ અને વિષય કષાયાદિકને ત્યાગ કરે તો તે ભાવત્યાગ તપ કહેવાય. અને છતી શક્તિએ ત્યાગ કરે નહિ, વિધિ પૂર્વક કરે નહીં તે તે અતિચાર.
એ બારે અતિચાર યથાશકિતએ ટાળવાનો ખપ કરું.
વિષય કષાયના દાહથી, દાઝયે સવા સંસાર, તપ જળથી જે બુઝવે, તાસ ધન્ય અવતાર, વિઘ ઝેડ રે ટળે, વાંછીત ફળે તત્કાળ; જે ભવિયણ તપ નિત કરે, તસ ઘર મંગળમાળ. ૨ વિ ટળે તપ ગુણ થકી, તપથી જાય વિકાર, પ્રશંસ્ય તપ ગુણથી, વિરે ધને અણગાર.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
વીર્યાચારના ત્રણ અતિચાર. મન, વચન અને કાયાની સામર્થ્ય શક્તિ વિશેષ તે વીર્ય અને તે મન, વચન અને કાયાનું વીર્ય ધર્મકરણીમાં વાપરે તે વીર્યાચાર કહેવાય. (૧) ખેદ પા થકે કરે, દીલગિરીથી કરે, ધર્મ કરણ કરવામાં કુવિકલપ ચિંતવે તે મનગ વીર્યાતિચાર. (૨) વચન યોગે સક્ઝાય સ્તવનાદિક ન કરે તે વચનયોગ વીર્યાતિચાર. અને (૩) છતી શકિતએ ધર્મ કરણીમાં કાયબલ ન ફેરવે છે. કાયગવીયંતિચાર,
આ ત્રણે અતિચાર પણ યથાશકિતએ ટાળવાને ખપ કરું.
ઉપર પ્રમાણે બારે વ્રતના ૧૨૪ અતિચાર થયા. આ બાર વ્રતનું નિરતિચારપણે પાલન કરવાથી સંસારની અનેક દુષ્ટ વાસનાઓ ક્ષીણ થઈ જાય છે. આ ચાર શુદ્ધિ થવાની સાથે નીતિબળ અને ધર્મબળ વૃદ્ધિ પામતું જાય છે. નીતિભ્રષ્ટ કાર્યોથી દૂર રહી સત્ય અને શુદ્ધ માર્ગ ઉપર ટકી રહેવાના સંસકારો જામે છે. વ્યવહારિક અને નિશ્ચય બને જીવન સુધરે છે અને આત્મવિકાશથી નિરંતર અનેક ગુણ પ્રકાશિત થાય છે.
વ્રત ઉચ્ચરવાની રીત શુભ દીવસે સવાશેર ખાને સાથીઓ કરી શ્રીફલ ઉપર સ્થાપનાચાર્ય પધરાવી શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરી ત્રણ નવકાર ગણી ગુરૂ પાસે વ્રત ઉચ્ચરે. પછી પુસ્તક રૂપાનાણાથી પૂછ વાસક્ષેપ ગુરૂ પાસે નખાવે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
વ્રત ભંગનું ફળ. ઉડે કપે તે પડે, જે કરતે વ્રત ભંગ; ભવ ભવ દુખીઓ તે ભમે, દુલહા સદ્દગુરૂ સંગ. ૧
શ્રી જીનેશ્વર ભગવંતના ફરમાન મુજબ દેશવિરતિ માર્ગમાં શ્રાવકને ગ્ય સમકિત મૂલ બાર વ્રત, ઈહલોક પલેકની વાંછા વિના હું શુદ્ધભાવે વૈરાગ્યવાસિત ચિત્તથી જાવજજીવ સુધીને માટે આગળ લખ્યા મુજબ અંગીકાર કરું છું. એ સર્વ વ્રતનું યથાવિધિ પાલન, પરિપૂર્ણ કરીશ.
આ વ્રતમાં અજાણતાં ભંગ થાય છે અથવા વિપરીત પ્રવૃત્તિ થઈ જાય તે જાણ્યા પછી આવું. અને ત્યાર પછી વિશેષ સાવધાન રહું.
ઉપરનાં વતે (નિયમ) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી અતીત કાળની નિંદા, વર્તમાન કાળમાં સંવર અને ભવિષ્ય કાળનાં પચ્ચકખાણ પૂર્વક ૬ સાક્ષીએ, છ છીંડી, ૪ આગાર અને ૪ બેલયુક્ત નીચે લખેલા ભાંગા પ્રમાણે અંગીકાર કરું છું.
પાના ૧૦માં લખેલા ૨૧ ભાંગામાંથી વચન અને કાયા સંબંધી ન કરવા અને ન કરાવવાના ૨-૩-૬–૯–૧૦–૧૩ –૧૬-૧૭–૨૦ ભાંગાએ હું વ્રત ગ્રહણ કરું છું, બધા વ્રતમાં ધર્માર્થે જયણા.
આ ટીપ, નેધ, વારંવાર વાંચવી, વિચારવી, મનન કરવી, અને આત્માની વિશેષ શુદ્ધિ થાય, તે પ્રમાણે ત્યાગ માને વિશેષ આદર કરવો.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાવજછવા માટેના નિયમો. ધર્માથે જયણું અને શાસ્ત્રમાં કહેલા આગાર
સહિત નિયમોનું પાલન કરવું. ૧ શુદ્ધ દેવ અરિહંત સિવાય બીજા કોઈને દેવ તરીકે માન્ય કરવા નહિ.
૨ પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ સિવાય બીજા કોઈને ગુરૂ તરીકે સમજપૂર્વક માન્ય કરવા નહિ. (શ્રીપૂજ, જતિ, વેશધારી સાધુ આદિને ફેટા વંદન કરવું પડે તે લોક વ્યવહાર રીતે કરું.)
૩ અરિહંત ભગવાને ભાખેલ શુદ્ધ ધર્મ સિવાય બીજા કોઈ ધર્મને માન્ય કરે નહિ, (વ્યવહારમાં લગ્ન આદિ પ્રસંગે ગોત્રજ આદિ કરવા પડે તેની જયણું.)
૪ તીર્થકર દવે, ગણધર મહારાજાઓ, પૂજ્ય ગુરૂઓ તથા વીતરાગભાષિત ધર્મના અથવા કલ્પસૂત્રના કયારે પણ સત્ય, કે અસત્ય સેગન ખાઉં નહિ. તેમજ ઈષ્ટ દેવાદિકની માનતા કેઈપણ પ્રસંગે કરું નહિ તેમજ કરાવું નહિ. મિથ્યાત્વી દેવ, ગુરૂ કે પર્વની માનતા સ્વાર્થો કે સગા સંબંધીને અર્થે કરૂં કે કરાવું નહિ.
૫ નિરંતર ઓછામાં ઓછું અડધો કલાક ધાર્મિક વાંચવું, લખવું, સાંભળવું સ્વાધ્યાય કરવું કે જ્ઞાન નિમિત્તે ગાળ. શારીરિક કે માનસિક અશક્તિ, માંદગી, બહારગામ મુસાફરી આદિ કોઈ સબળ કારણે એ જયણ.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
૬ નિરંતર ત્રણ વખત (ત્રણ કાળ) પ્રભુદર્શન કરવા, એક વખત પ્રભુ પૂજા કરવી, ગુરૂવંદન કરવું. દ્રવ્યથી ન થાય તે મનમાં ધારી લેઈ તથા છબી દ્વારા દર્શન વંદન આદિ કરું. શારીરિક કે માનસિક અશક્તિ, માંદગી, મ્હારગામ મુસાફરી આદિ કેઈ સબળ કારણેએ જયણા.
૭ જેમ બને તેમ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, ઈદ્રિની લોલુપતા આદિ અશુભ કર્મબંધનના કારણેની ઓછાશ કરતા જવું.
૮ શુદ્ધ દેવ, શુદ્ધ ગુરૂ અને શુદ્ધ ધર્મ એજ ખરૂં અને બાકીનું બધું મિથ્યાત્વ. તે મિથ્યાત્વાદિ અશુભ કર્મ બંધનના કારણે છે તેવું સહી “તમે ન સચ” એ સૂત્ર ઉપર દઢ શ્રદ્ધા રાખવી.
૯ સવારે ઉઠતાં અને રાતે સુતાં અગર નિરંતર બે વખત નીચે પ્રમાણે ચિંતવન, સ્મરણ અથવા નમસ્કાર કરવા કે જેથી ભવાંતરને માટે ઉત્તમ અને ઉચ્ચ સંસ્કાર પડે:
(૧) નવકાર (૨) નવપદજી (૩) ચાર શરણ (૪) અતીત અનાગત અને વર્તમાન ચોવીશી અને મહાવિદેહના તિર્થંકરે (૫) સિદ્ધ ભગવતે (૬) ત્રણ ભુવનને વિષે જે કઈ નામ તીર્થ, શાશ્વત, અશાશ્વત પ્રતિમાઓ (જિનબિ બે), જિનાલયે, (ચ), શાસ્ત્રમાં કહેલા આઠ શાશ્વતા પદાર્થો (૭) પ્રભુનાં પાંચ કલ્યાણક (૮) અઢી દ્વીપને વિષે પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ સાધ્વીજી, સમકિતમૂલ બાર વ્રતધારી શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓ અને સમકિતવંત આત્માઓ અત્યાર સુધીમાં જે થઈ ગયા હોય, હવે પછી જે થશે, અને અત્યારે જે વિદ્યમાન હોય તે સર્વને નમસ્કાર. (૯) તીર્થકર મહારાજાઓ, ગણધર મહારાજાઓ, શ્રત કેવલીઓ, ૧૪ પૂર્વધરે, ગીતાર્થ આચાર્ય
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
મહારાજાઓ, ઉપાધ્યાય મહારાજાઓ, સર્વ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓ એ ચતુર્વિધ સંઘ અત્યાર સુધીમાં જે થઈ ગયો છે, હવે પછી થશે અને અત્યારે જે વિદ્યમાન હોય તે સર્વને નમસ્કાર. (૧૦) પાંચ તીર્થોનું સ્મરણ જેમકે -આબુ અષ્ટાપદ ગીરનાર, સમેત શીખર શત્રુંજય સાર; પંચતીરથ એ ઉત્તમ ઠામ, સિદ્ધિ ગયા તેને કરું પ્રણામ. (૧૧) ૮૪ લાખ જીવ લેનિના જીવન અને ૧૮ પાપ સ્થાનકને મિચ્છામિ દુક્કડમ. જન્મ મરણના સુતકે, મુસાફરી, બહારગામની જયણું, છતાં ખલના થાય તે દરેક નિયમના ભંગે એક એકાસણાની આયણ લેવી.
૧૦ જાવજજીવ સર્વથા બ્રહ્મચર્ય (મૈથુન વિરમણ) પાળવું.
૧૧ આ જીવિત પર્યત બીભત્સ અક્ષરને તથા અપશબ્દને ઉચ્ચાર પણ કરવો નહિ.
૧૨ ચારિત્ર ઉદય ન આવે ત્યાં સુધી અમુક ચીજ ( ) ખાવી નહિ
૧૩ જાવજજીવ કાચી દહીં ( ) વિગઈ ત્યાગ. તેમજ કાચી છાશને પણ ત્યાગ. પરંતુ માંદગીમાં રોગ નિમીત્ત પ્રયોગ આદિમાં છાશ વાપરવી પડે છે તે પુરતી જયણું. છાશની બનેલ તમામ ચીજો ખવાય. દાખલા તરીકે કઢી વિગેરે. સોપારી ત્યાગ-(કાચી, સેકેલી, બાફેલી વગેરે).
ચાર મેટી અભક્ષ્ય વિગઈઓ જાવાજજીવ માટે ત્યાગ – (૧) માંસ (૨) મદિરા (તાડી) દવામાં આવે તે પુરતી જયણા. (૩) મધ (૪) માખણ.
૧૫ બાવીશ અભક્ષ્ય અને બત્રીશ અનંતકાયને ત્યાગ.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
૧૬ પરિગ્રહ પરિમાણ-સ્થાવર અને જંગમ મીલકત થઈ કુલ રૂા. ( કરતાં વધુ પ્રમાણમાં રાખવી નહિ અને તે ઉપરાંત થાય તે વધારાની તમામ રકમ શુભ માગે વાપરવી.
૧૭ પાલીતાણા, (શ્રી સિદ્ધગીરિ–સિદ્ધાચળની) જાત્રા દર વર્ષે કરવી પરંતુ અશકય માંદગી આદિ સબળ કારણને લીધે જાત્રાએ ન જવાય તો ભંડારમાં રૂ. ( ) મોકલવા.
૧૮ રાત્રી ભેજન ત્યાગ. નિરંતર સવારે જઘન્યથી નવકારશીનું પચ્ચખાણ કરવું અને રાત્રે વિહાર કરવો. રોગાદિ કારણે જયણ.
૧૯ કંદમૂળ, વાશીબળે, બાળ અથાણું, વાશી ભજન ત્યાગ, (નરમ) મા આજને કરેલે આજ વપરાય, પછી વાસી થતું હોવાથી ન વપરાય. ઘીમાં શેકાઈ ગયેલ હોય તે વાપરવામાં બાધ નહિ.
૨૦ કાચા ગેરસ (ગરમ નહિ કરેલ દુધ, દહી, છાસ) સાથે કઠોળનું ભજન કરવું નહિ.
૨૧ નિરંતર એક સામાયિક કરવું. અશક્તિ, મંદવાડ, મુસાફરીએ જયણ.
૨૨ આઠ સામાયિક અને રાઈ તેમજ દેવસિ મળી કુલ બે પ્રતિક્રમણ કરવા તેને દેશાવગાસિક અને પૌષધ મળી એક વરસમાં કુલ ( ) કરવા. અનુકુળતા આવે તે ખાસ કરીને પર્વ તિથીઓએ કરવા ખપ કર. અશક્તિ, મંદવાડ, મુસાફરી આદિ સબળ કારણે એ જયણ. પર્વ તિથીઓનાં નામ કારતક સુદી પ, કારતક સુદ ૧૪, માગશર સુદી ૧૧, ફાગણ સુદ ૧૪, અસાડ સુદી ૧૪, શ્રાવણ વદી ૧૨, શ્રાવણ વદી ૧૪, ભાદરવા સુદી ૮, આસો વદી ૦)),
૨૩ એક વરસમાં બે અતિથિ સંવિભાગ કરવા. અશક્તિ, મંદવાડ, મુસાફરી આદિ સબળ કારણેએ જયણ.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ કોઈ પણ દિવસે ( ) કરતાં વધારે દ્રવ્યો વાપરવા નહિ.
૨૫ જલેબીમાં વાશીની શંકા રહે છે માટે કોઈ દિવસ જલેબી તથા હલવો ખાવો નહિ.
૨૬ સાત વ્યસનો ત્યાગ કરવો તેનાં નામ. (૧) જુગારમાં સોગઠાબાજી, પત્તા, શેત્રંજ આદિ રમત રમવાને, પાસાથી રમવાને કે કેડીથી રમવાને ત્યાગ. વ્યાપાર પુરતી જયણ (૨) માંસ (૩) મદિરામાં દવા પુરતા જયણ (૪) શિકાર (૫) પરસ્ત્રીગમન (૬) વેશ્યાગમન (૭) મોટી ચેરી.
૨૭ તમાસા જેવા નહિ, ગાનારીઓનાં ગાયને કામેતેજક સાંભળવાં નહિ, આતસબાજી-(દારૂખાનું ફેડાય તે) નાટક, સીનેમા, સરકસ, ઘેડાની રમત, જાદુના તથા હાથ ચાલાકીના ખેલે, તિર્યંચ પ્રાણીઓની લડત, ગાનારીઓના તથા નાયકાના નાચ, સમુદ્ર પૂજન, તાબુત, સ્ટીમર, એરોપ્લેન, અલુન, નવરાત્રીના ગરબા, બાગ, મ્યુઝીયમ, પ્રદર્શન અને ફાંસી દેતા હોય તે જોવા જવું નહી તેમ જેવા ઉભુ રહેવું નહી. જતાં આવતાં જોવામાં કે સાંભળવામાં આવે તે પુરતી જયણ. હેળીની રમતમાં સામેલ થવું નહિ. ઉત્તરાયણમાં પતંગ ચઢાવવા નહિ.
૨૮ તિર્યંચ પ્રાણીઓ (બે કે ચાર પગ વાળા) ક્રીડાની ખાતર પાળવા નહિ, પાંજરે પૂરવા નહિ. હીંસક જાનવરને પાળવા નહિ. ઘેડો, ગાય, ભેંસ, બળદ, બકરા, બકરી, પાડા, ઘેટા, ઉંટ, ગધેડા, હાથી, સીંહ, વાઘ, કુતરા, બીલાડા આદિ પાળવા કે રાખવા નહિ. ખાસ દુધ માટે ભેંસ, ગાય, બકરી આદિ રાખીએ તે તે પુરતી જયણા. તેઓને ક્રોધથી મારવા નહી.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
૨૯ વાહના (તરતું, ફરતું, ચરતું) મેાટર, સ્ટીમ તથા ઈલેકટ્રીકથી ચાલતી ગાડી, સ્ટીમર, હાડી, વહાણુ આદિ મારા માટે રાખવા નહિ. તેમ છેાકરાએ આદિ માટે પણ મારે વસાવવા નહિ. (બાઈસીકલ ત્રાઈસીકલ આદિની જયણા) એરપ્લેન, બલુનમાં બેસવું નહિ.
૩૦ પતરાળા, કેળના પાંદડા કે કાગળમાં ખાવું નહિ. ૩૧ હિંદુસ્તાનની બ્હાર મુસાફરી કરવી નહિં. ચે પચીસ માઈલ અને ભેાંયરા, વાવ, કુત્રા આદિ નીચે જમીનમાં ૫ માઈલ જવાની જયણા
૩૨ મિથ્યાત્વી-(અન્ય ધી એને ત્યાં નીચેના પ્રસંગેાએ જમણવારમાં ધર્મ માનીને જમવા જવું નહિ.
દિવાસા, બળેવ, નારતા, ગરબા, હાળી, ઉત્તરાયણ, ગણેશચતુથી, નાગપ ંચમી, રાંધણુછ્યું, શીતળાસાતમ, જન્માષ્ટમી તથા તેનુંપારણું, ગેાકળઆઠમ, રામનવમી, દુબળીઆઠમ, વિજયાદશમી, ભીમઅગીઆરસ, પવિત્રામારસ, ધનતેરશ, કાળીચોદશ, તાબુત, બકરીઈદ, શ્રાદ્ધ, મરણ પાછળ જમણવાર, સીમંત, મઘરણી, વાસ્તુ-(ઘર પ્રવેશ), મેાટાનીજાયછુ, જાગ વાળ્યેા હાય તે નિમીત્તે જમણવાર, પૂછયું, સત્યનારાયણુની કથા કે મંદીરના પ્રસાદ, આદિ મિથ્યાત્વીનાં પર્યાં.
૩૩ અચિત યાને ઉકાળેલું પાણી પીવું. જાત્રા, મુસાફરી આદિમાં તેમજ બહારગામ ઉકાળેલા પાણીના જોગ જો ન અને તા પણ અચિત જ પાણી પીવું એટલે સચિત પાણીમાં સાકર ત્રિફળાં કે રાખ નાંખીને બે ઘડી થાય એટલે તે પાણી પીવું.
૩૪ તમામ સચિત દ્રવ્યેાના ખાવા માટે ત્યાગ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ ધર્મ બુદ્ધિથી અન્ય ધમીઓના પુસ્તકે વિગેરે વાંચવા નહિ. તેમ ગાર રસ, કષાય, ઇંદ્રિઓની લાલસાની વૃદ્ધિ થાય તેવા પુસ્તક, લેખ, આદિ વાંચવા નહિ.
૩૬ કઈ પણ ચીજમાં કાચું મીઠું, મેળ, સરસીયું, તેલ જાતે ઉપર લઈને ખાવું નહિ. કાચુ મીઠું નાંખેલ ચીજ ગરમ કર્યા વિના ખાવી નહિ.
૩૭ કાચી માટીને ઉપયોગ કરવો નહિ. ૩૮ ફળ, ફુલ, ઝાડ જાતે તેડવા નહિ. ધર્માથે જયણ.
૩૯ બરફ, કરા, કુલફી, આઈસક્રીમ તથા બરફ મિશ્રીત કોઈ પણ ચીજ ખાવી કે પીવી નહિ ( બાહ્ય ઉપચાર માટે બરફની જયણું.)
એરેટેડ વોટર્સ–લીબુ, સોડા, જંજીર, રાસબરી, વિગેરે પ્રવાહી પીણા પીવા નહિ, વાપરવા નહિ. બીસકીટ, લીંબુ આદિ પીપરમીટની ગોળીઓ, ચોકલેટ, વિલાયતી (ધર્મને બાદ આવે તેવી) પેટંટ દવાઓ, દાંતે ઘસવાના પાવડર, પેસ્ટ, માંસ તથા લેાહી આદિકથી મિશ્રિત પ્રવાહી દવાની બાટલીઓને ખાવા તથા પીવામાં ઉપગ કરે નહિં. (દાક્તરને ત્યાંથી દવા આવે તે પુરતી જયણા.)
કેલનટર, સેન્ટ, તેલ, વિલાયતી એરંડીયું, કવીનાઇન છુટુ અને તેની ગેળીઓ.સુગંધી છીકણી (medicated snuff ) પેઈનકીલર, ઈલમીટના કુલ વિગેરેની જયણું. બાહ્ય ઉપચાર માટે તમામની જયણ.
૪. બજારમાં વેચાતા જાતજાતના હલવા, તથા જનાવરના આકારના ખાંડનાં રમકડાં ખાવાં નહિ.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
૪૧ વિલાયતી પેક સરબતે, મુરબ્બાઓ, શીરકે, ગુલકંદ, કેરીને પક રસ, Assences–સ અને કેફી પીજેઅફીણ, ગાંજો, ભાંગ, ચડસ, તમાકુ, કાગળ અને પાંદડાની બીડી, ગડાકુ, જાતજાતના ઝેરી વિષે તથા જાયફળ ને ખાવામાં અને પીવામાં ઉપયોગ કરવો નહિ દવા તરીકે દરેક ચીજ વાપરવાની જયણ.
૪૨ છુંદા અને મુરબ્બા સિવાય તમામ અથાણું ત્યાગ. વઘારેલાં મરચાં અથાણામાં આવે છે તે જે દીવસે વઘારેલાં હોય તે દીવસે ખાવાની છુટ ચેમાસામાં ગવાર વિના તમામ સુકવણું ત્યાગ.
૪૩ કુવા. વાવ, તળાવ, નદી, સમુદ્ર, ટાંકા, દ્રહ, સરેવર, દરીયે આદિ જલાશામાં પડીને નહાવું નહિ.
૪૪ હીંચકા ઉપર (જમીનથી અદ્ધર હોય તેવા) બેસવું નહી. ૪પ આદ્રા પછી કેરી ખાવી નહિ.
૪૬ જે ચીજ ખાવાથી તૃપ્તિ થાય નહિ-પેટ ભરાય નહિ અને પા૫ આરંભ વધે તેવા તુચ્છ ફળોને ત્યાગ તે નીચે પ્રમાણે,
તમામ જાતનાં બાર–ચણીબેર, વડર, ખારેકીબોર, લીલાઅંજીર, ડાળીએ વળગેલી આવે છે તેવી લાલ અને કાળી દ્રાક્ષ.
સારા શરીરે શક્તિ વધારવા માટે નીચેની ચીજ ન ખાવી. ટેટી, તડબુજ સીતાફળ, શેલડી, રાયણ, ગુંદા, મગફળી, જાંબુ, કાકડી, મુકતી રેવડી, ફાલસા, શેતુર, કમરકાકડી, સીંગોડા, પખ, ઉંધીયુ, પિપટા, દાઢમ, જામફળ, કાલીંગડુ, અખરોટ, આલુ, કાજુ, ખસખસ, લીલું મુંકે ટેપરું, ખાવાને ગુંદ તેનું વસાણું શ્રીફળનું પાણી, ખજુર, કઠ, મૂળા, તલ, ખારેક, પાક.
૪૭ ખાવાના નાગરવેલના પાનને ત્યાગ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ બે આઠમ, બે ચૌદસ, અજવાળી પાંચમ આ પાંચ તીથીએ દર મહિને ઘી વિગઈ મુળથી ત્યાગ. (ભાદરવા સુદી પાંચમની જયણા) તેમજ માસમાં ( ) તિથિ તમામ લીલેરી અને મગ સિવાયનું આખું કઠોળ ત્યાગ. જે આયંબીલ કર્યું હોય તે તે દિવસે તમામ કઠોળ ખાવાની છુટ ભાદરવા શુદી ૫ ના રોજ લીલોતરી ત્યાગ.
પર્યુષણના આઠ દિવસ ચત્ર અને આસો માસની ઓળીમાં તથા બકરી ઈદના દિવસે તમામ લીલોતરી ત્યાગ. માંદગીમાં જય ણ.
જઘન્યથી એકાસણાને તપ બે આઠમ, બે ચૌદસ, અજવાળી પાંચમે (ભાદરવા સુદી પની જયણા) કરો. માંદગી, શારીરિક કે માનસીક અશક્તિ, મુસાફરી, બહાર ગામ આદિ સબળ કારણેએ જયણ.
૪૯ આદ્રા બેસે ત્યારથી ચોમાસું ઉતરે ત્યાં સુધી એટલે કારતક સુદી ૧૫ સુધી કાચી ખાંડ ત્યાગ. એટલે આદ્રા પછી લાવેલું બુરૂ ન વપરાય, મોરિસ સમૂળગી વપરાય નહિ. ફક્ત સાકર વપરાય. આદ્રા પછીનું બુરૂ અને મોરસ નાંખેલ ચીજો તમામ વપરાય નહિ જેવી કે દુધપાક, બાસુદી, શીખંડ તથા ગળપણ નાખેલ ચીજોમાં પણ ઉપયોગ રાખો કે શું ગળપણ નાંખ્યું છે.
૫૦ મેં અને ર આવે તેવી વેચાતી લાવેલી તમામ ચીજો ચોમાસામાં ત્યાગ. દિવાળીમાં કરવામાં આવે છે અને ખાંડ ઘી લઈને ખાઈએ છીએ તેવી લોટની સેવે ખાવાની છુટ પણ બજારમાંથી વેચાતા લાવેલા મેંદાની બનાવેલી ચીજો બારે માસમાં કઈ દીવસ ખાવી નહી.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
૫૧ લીલકુલ વળેલ પાપડ ચેામાસામાં ખાવા નહિ. ૫૨ નિરંતર થાળી ધેાઇ પીવી. માંદગી, મુસાફરી આદિમાં જોગ અને તેમ ન હાય તા જયણા.
૫૩ કંદોઈને ત્યાં વેચાતું તમામ પકવાન ત્યાગ. ખાસ કરાવેલની જયણા. દુધપાક, બાસુદી, શીખ’ડ, મીઠાઇ તથા બીજી ગળપણની ચીજો કંદોઇ કે ઘાંચીને ત્યાં કરેલી કે કરાવેલી હાય તા ખાત્રી અને તપાસ કરીને ખાદ્ય ન આવતા હાય તેા વાપરવાની જયણા.
૫૪ નિવ་સપણે જીવ હિંસા કરવી નહિ.
""
,,
99
લીલેાતરી ઉપર પગ મૂકી ચાલવું મેસવું કે સુવું નહિ.
જ્ઞાનની, જ્ઞાનીઓની તથા જ્ઞાનના ઉપકરણાની તથા દર્શનના ઉપકરણેાની આશાતના કરવી નહી.
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપવાળા ગુણી આત્માઓની નિંદા કરવી કે તેઓને હલકા પાડવા નહિ.
૫૫ ફાગણ સુદી ૧૪ થી કારતક શુઠ્ઠી ૧૫ સુધી આઠ માસ દર વર્ષે નીચેની વસ્તુના ત્યાગઃ—
(૧) સુકા મેવેા–કાજી, ચારાની, દ્રાક્ષ ( ચાવત્ જીવ માટે ચારેાળીના ત્યાગ) ખજુર, ખારેક.
(૨) પાંદડા વાળી તમામ ચીજો તથા ભાજી-મેથી, તાંજલજો, કાથમીર, ફુદીના, લીલી ચહા. મીઠા લીખડા શરગવાની સીંગ, કાખીજ આદિ અશાય શુદી ૧૪ થી કારતક શુદી ૧૪ સુધી નાનીચેર, પીસ્તાં બદામ જે દીવસે ભાગીએ તેજ દીવસે વાપરવી.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ જાવજ જીવ જ્ઞાન પદની આરાધના નીચે પ્રમાણે કરવી:પાંચ નવકારવાળી “નમો નારણ”ની ગણવી. પાંચ ખમાસમણું “અધ્યાત્મ જ્ઞાને કરી,વિઘટે ભવ ભ્રમ ભિતિ,
સત્ય ધર્મ તે જ્ઞાન છે, નમો નમો જ્ઞાનની રિતિ” પાંચ લેગસને કાઉસગ્ગ કર.
શારીરિક કે માનસિક અશક્તિ, માંદગી, મુસાફરી આદિ સબળ કારણે જયણ.
પ૭ જાવજજીવ સુધીને માટે વીસ સ્થાનકે પકી એક, બે, કે વીસે સ્થાનકની આરાધના નિરંતર કર્યા જ કરવી. અનુકુળતા આવે અને બને તે “નમો અરિહંતાણ પદની આરાધના નિરંતર કરવી. ૧૨ ખમાસમણાં, ૨૦ નવકારવાળી યાને ગુણણું અને ૧૨ લોગસ્સનો કાઉસગ્ન કરવાં.
શારીરિક અને માનસિક અશક્તિ માંદગી મુસાફરી આદિ સબળ કારણેએ જયણ.
૫૮ શ્રી વિશતિસ્થાનક પદેમાંની વીસમી શ્રી તીર્થપદની આરાધના જે જે દિવસે કરવામાં આવે તે વીસે દીવસે સેના અથવા ચાંદીના વરખની પૂજા રચાવવી અને ત્યારબાદ દરેક માસની ( ) તીથી જાવજજીવ પ્રભુની પ્રતીમાજીને વરખની પૂજા રચાવવી.
૫૯ કુલની માળા, છડી, છુટાં કુલને જાવજજીવને માટે ધાર્મિક કાર્યો સિવાય કેઈપણ પ્રસંગે ઉપગ કરવો નહિ. હાથમાં, ગળામાં કે દેહ ઉપર ધારણ કરવાં નહિ.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીસમ્યક્ત્વમુલબાર વિસ્તારથી ટીપ.
પ્રથમ શુભ નક્ષત્ર વાર તિથિ ચેાઘડીયું અને ચંદ્રખળ વિગેરે જોવરાવી, નદીમાં ચૌમુખજી પધરાવી, ચાર ખાજુ ચાર દીવા કરાવી નંઢી મડાવનાર સવાપાંચશેર ચેાખા, સવાપાંચ રૂપીઆ અને બાકીના વ્રત લેનાર ૧૫ રૂપીયે। સવાશેર ચેાખા લાવી, પાંચ સાથીઆ કરી તે દરેક ઉપર શ્રીફલ મૂકી, એકી સાથે વધુ તપ વ્રત ઉચ્ચરનાર બાકીના દરેક તપના દેશ આના પ્રમાણે નકરે। મૂકી, પુસ્તક રૂપાનાણાથી પૂછ એકાસણાદિ યથાશક્તિ તપ કરી, સંઘ સમક્ષ કટાસણું મુપત્તિ ચરવળેા લઇ શુદ્ધ ધેાતીયું પહેરી ઉત્તરાસંગ રાખી ગુરૂ પાસે વ્રત ઉચ્ચરી યથાશકિત પ્રભાવના કરાવે.
માનુસારીના પાંત્રીસ ગુણુ.
સર્વવિતિ-હાહતઃ લડુ દેશવિરતિ ઉખામઃ-ગૃહસ્થ સંઘયણ આદિ દોષોથી સવ વિરતિ લેવાને અશક્ત હાય ત્યારે સાધુ ધર્મના અનુરાગી થઈ દેશવિરતિ ( ખાર ત્રતા ) ગ્રહણ કરે, તેના જ ગૃહસ્થ ધર્મ કલ્પવૃક્ષવત્ સલ છે. તે ધમની લાયકાત માર્ગાનુસારીના ગુણાથી થાય છે, માટે ભવભીરૂ આત્માઓએ ખાસ મનન કરી ગુણગ્રાહી થવું. ન્યાયસંપન્ન-વિમનઃ શિષ્ટાચાર-પ્રશંસદ: ।
શીઇસમે સાદ્ધ, તોદાદોડનોત્રનૈઃ ॥ ૨ ॥ વાવમીરઃ સિદ્ધ હૈં, ફેરા ચારે સમાપન अवर्णवादी न क्वापि, राजादिषु विशेषतः ॥ २ ॥ अनतिव्यक्तगुप्ते च, स्थाने सुप्रातिवेश्मके । અનેનિનૅમદાર વિનિત નિતનઃ ॥ ૨ ॥
B000
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
११
१२
9
"
कृतसङ्गः 'सदाचारै, - र्मातापित्रोच पूजकः । त्यजन्नुपप्लुतं "स्थान, - मप्रवृत्त " च गर्हिते ॥ ४ ॥ व्ययमायोचितं कुर्वन् वेषं वित्तानुसारतः । अष्टभिर्धीगुणैर्युक्तः, श्रृण्वनो धर्म मन्वहं ॥ ५ ॥ अजीर्णे भोजनत्यागी, काले भोक्ता च सात्म्यतः । अन्योऽन्याप्रतिबन्धेन, त्रिवर्गमपि साधयन् ॥ ६ ॥ यथावदतिथौ साधौ, दीने च प्रतिपत्तिकृत् । सदानभिनिविष्टच, पक्षपाती गुणेषु च ॥ ७ ॥ अदेशाकालयोश्चयी, त्यनू जाननू बलाबलं । व्रतस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः पोष्य - पोषकः ॥ ८ ॥ दीर्घदर्शी विशेषज्ञः कृतज्ञो लोकवल्लभः ॥ सलज्ज सैदयः सौम्यः, परोपकृतिकर्मठः ॥ ९ ॥ अन्तरङ्गारिषड्वर्ग, - परिहार - परायणः || वशीकृतेन्द्रियग्रामो, गृहिधर्माय कल्पते ॥ १० ॥ ૧ ન્યાય સપન્ન વિભવ—માલિક કે મિત્રના દ્રોહ, વિશ્વાસુને ઠગવું, ચારી આદિ નીચ કર્મોથી જીવવું, એ अन्याय तक स्वङ्कुस, नत (क्षत्रिय वशि४) आहि अनुસારે કમાણી કરવી તેવા સદાચાર તે ન્યાય છે. તેવી સપત્તિવાળે આ લેાકમાં સુખી રહે છે. કાઈ સાથે વૈર વિરાધ ન થતાં નિર્ભય રીતે તે ધન પાતે ભાગવી શકે છે અને કુટુંબ મિત્રા આદિને પણ પાષી શકે છે. કેમકે ન્યાયી સસ્થાને પવિત્ર અને સંતાષી રહી શુદ્ધ વ્યાપારાના ખલથી આબરૂની મગરૂબી ધરાવે છે. ત્યારે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
TITI: સર્વત: શિવ પાપીઓ સર્વ સ્થળે જુલ્મી, અન્યાયી જીવનથી કલેશાદિ ભયવાળા હોઈ દુઃખી રહે છે. ધમી સુપાત્રદાનાદિ ભક્તિવાળો અને દીન દુઃખીઓને પાલક થઈ, પરલોકે દેવાદિ સગતિ પામે છે. અન્યાયી ધનવંત આ ભવે કે પરભવે લોક વિરૂદ્ધ પાપોથી મારન તાડન જેલ વિગેરે દુખ પામી નરક જેવી નીચ ગતિઓમાં ઘણું રીબાય છે. જો કે કેટલાક પાપાનુબંધી પુન્યવંત મ્લેચ્છ આદિ નીચ લેકે અન્યાયી ધનવંત બને, અને કસાઈના પશુની જેમ પહેલાં દુઃખ ન દેખે, તે પણ ભવિષ્યમાં પાપ ઉદય થતાં જરૂર ઘણો રબાય છે. સામvi સઘં વિહેતો વિદિ-
જન સુમિ વ સર્વ ધન પુત્રાદિ અસાર છે.વિશેષથી અવિધિના ગ્રહણ વડે સ્વમાની જેમ સર્વ અસાર છે. મચ્છીમારનું ભોજન ખાનાર માછલાંની જેમ અન્યાયે જીવનારા વિશેષ રીબાય છે, તેવા તેવા દુઃખ સિવાય તે ધન પચતું નથી. અર્થ (ધન) માં સારાંશે હિત હોય તે ન્યાય જ છે. જેમ ભરેલા ઉંડા સરોવરમાં પક્ષીઓ વગર બેલારે આવે છે, તેમ સર્વ સંપત્તિઓ ન્યાય આદિ ધર્મથી પુદય થતાં અકસ્માત્ આવી મલે છે. અને તે ધન પેઢી પરંપરા અખૂટ સુખી કરનાર અને સન્માગ દાતા થાય છે. ગૃહસ્થને વૈભવ સર્વ સાધનનું મૂલ છે, માટે સાધુ જીવન ન મળે ત્યાં સુધી ન્યાય સંપન્ન વૈભવને સર્વ સુખનું સાધન જાણું ન્યાયી બનવું,
૨ શિષ્ટાચાર પ્રશંસક–સદાચારી અને જ્ઞાન વૃદ્ધોની સેવા પૂર્વક વિશુદ્ધ શીખામણોથી મેળવેલ સપુરૂષોને આચાર તે શિષ્ટાચાર. જેને લોકાપવાદ ભય, દીનદુખીના
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદ્ધારની લાગણી, કૃતજ્ઞભાવ, શુદ્ધ દાક્ષિણ્યતા હોય, વળી જેના ઉત્તમ સદાચાર હોય અને તેની પ્રશંસા કરનાર હોય, તે મનુષ્ય વિપત્તિમાં ન ગભરાતાં ધીર બને. મહાપુરૂષોના પગલે ચાલનાર, વ્યાપારમાં પ્રીતિવાન તથા ન્યાયી, પ્રાણ જતાં પણ મલીન કામ ન કરે, દુર્જનની પ્રાર્થના ન કરે, અલપધનવાળા મિત્ર પાસે માગણી ન કરે, આવું વિષમ અસિધારા વ્રત પુરૂષોને સ્વયંસિદ્ધ હોય છે, માટે શિષ્ટાચારને વખાણ.
૩ કુલશીલથી સમાન અન્ય ગોત્રજ સાથે વિવાહ કરે-કલ-બાપ દાદાની લાંબી પરંપરાનો વંશ. શીલદારૂ, માંસ, ત્રિભેજનાદિ પાપાચારના ત્યાગરૂપ સારો આચાર. તેવા કુલાચારથી સરખા હોય. શ્રીમાળી, પિરવાડ ઓસવાળ આદિ કુલમાં અન્ય ગોત્રજ (નજીકના એક પુરૂષને વંશ. જે એક કુટુંબી ભાઈઓ હોય તેથી જુદા કુટુંબી) સાથે વિવાહ [અગ્નિદેવ આદિની સાક્ષીએ હસ્તમિલાપ] કરવો. તે વિવાહ લૌકિક શાસ્ત્રમાં આઠ પ્રકાર છે. આભૂષિત કન્યાદાન તે બ્રાહ્મ (૧) પહેરામણી સાથે કન્યાદાન તે પ્રાજાપત્ય (૨) ગાયનું જોડલું દેવા સાથે કન્યાદાન તે આર્ષ (૩) યજ્ઞ માટે ઋત્વિજને દક્ષિણા રૂપે કન્યાદાન તે દૈવ (૪) એ ચાર ઉચિત ધર્મ વિવાહ છે તથા માતપિતા બંધુ વિરૂદ્ધ પરસ્પરની પ્રીતિથી સંબંધ થવો તે ગાંધર્વ (૫) પિસા લઈને કે સાટું કરીને કન્યાદાન દે તે આસુર (૬) બલાત્યારથી કન્યા ગ્રહણ તે રાક્ષસ (૭) સુતેલી પ્રમાદી કન્યા ગ્રહણ કરવી તે પીશાચી વિવાહ છે (૮) તે ચાર અધમી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્
વિવાહ છે. જો વહુવરની માંહેામાંહે રૂચી હાય તે। અમી પણ ધી વિવાહ થાય. રાજાના સ્વયંવર વિગેરેથી શુદ્ધ કન્યાલાભનું ફુલ, આમરૂ, ધર્મ રક્ષા, સદ્ગતિનું સાધન મને, તે વિવાહ શાંતિના છે અને અશુદ્ધ કન્યા આદિના યાગ થતાં નરક જ મળે છે. વિવાહનું ફૂલ સ્ત્રી રક્ષણથી ઉત્તમ પુત્ર પરિવાર રહે તથા નિર્દોષ ચિત્તવૃત્તિ થાય. ગૃહકાર્યાં વસ્થિત અને. કુલ મર્યાદાએ આચાર શુદ્ધિ રહે. દેવ ગુરૂ વડીલ બધુજનાને સત્કાર આદિ શાભા વધે. તથા યુવાન સ્ત્રીઓના રક્ષણ માટે ચાર ઉપાયે જોડવા. ૧ ઘરનાં કાર્યો કરાવવાં. ૨ મર્યાદિત ઘરનું જોખમ સોંપવું. ૩ સ્વેચ્છા વન ન કરાવવું. અને ૪ માતા તુલ્ય સ્ત્રીઓની આમન્યામાં રહે એમ વિવાહ શુદ્ધિ સાચવવી.
૪ પાપભીરૂ—જે નજરે દેખાતા દુ:ખદાયી પાપકાર્યા અને કેટલાક બુદ્ધિશાસ્ત્રથી જણાતા દુઃખદાયી પાપકાયથી ભયવાળા થવું. ચારી, જુગાર, પરસ્ત્રીલ પટ જેવાં પાપકા
આ ભવમાં જગજાહેર દુ:ખદાયી છે તથા મદિરા માંસ આદિ શાસ્ત્રસિદ્ધ નરકાદિ વિના રૂપ છે માટે ઉભય લેાકમાં અનથ કરનારાં જાણી, પાપકાય થી સપ દેખવાની જેમ ભયભીત થવું.
૫ પ્રસિદ્ધ દેશાચાર આચરવાઃ—ઉત્તમ શિષ્ટ પુરૂષાને માન્ય, ઘણા વખતથી રૂઢીથી આવેલ લેાકમાન્ય દેશાચાર (ભેાજન પહેરવેશ આદિ અનેક ક્રિયારૂપ સામુદાયીક વ્યવહાર) સાચવવેા, કેમકે વ્યવહાર વિરૂદ્ધથી ઘણા લેાકેાની વિરાધ લાગણી થતાં અકલ્યાણુ વધે છે, માટે સજ્જન સંમત વ્યવહાર સાચવવેા.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. અવર્ણવાદ–નિંદા કેઈની ન કરવી. તેમાં રાજા આદિ પૂજ્ય જનની તે કોઈપણ રીતે ન કરવી. પરનિંદાથી ઘણા દેશે વધે છે. પરને હલકો પાડવો કે અવગુણ કહેવાથી તથા પોતાનાં વખાણ કરી વાહવાહ વિગેરે કરાવતા મરીચીની જેમ નીચગોત્રકમને વિપાક દરેક ભવમાં ભેગવતાં કોડે ભવ બગડે છે. માટે પરનિંદા કે પોતાનાં વખાણ કોઈ રીતે સારાં નથી, તેમાં પણ વધારે અનર્થકારી તે રાજા મંત્રી આદિ લેકમાન્ય પુરૂષની નિંદા છે. જે નિંદા ધન અને પ્રાણની ઘાતક છે, છતાં પરગુણ પ્રશંસા અને આત્મનિંદા કરવી હિતકારી છે એમ જાણું પરની નિંદા ન કરવી.
૭ અનેક બારણે જવા આવવાવાળું ઘર ન કરવું. ખુલલા રાજમાર્ગો કે સાંકડા લાંબા (બહુ ઢંકાએલ ) માગે પણ ઘર ન રાખવું તથા સારા પાડોશમાં રહેવું. ઘરના ઘણું બારણાથી જવું આવવું થતાં દુષ્ટ ચેરાદિ પ્રવેશ કરી સ્ત્રી કે ધન આદિનો ઉપદ્રવ કરે, માટે ગૃહસ્થ મર્યાદિત સુરક્ષિત દ્વારવાળું ઘર કરવું. જે જમીન શુદ્ધ હોય ત્યાંજ કરવું, પણ અશુદ્ધભૂમિ (હાડકાં સ્મશાન આદિ વડે દેષિત ભૂમિ)માં ન કરવું, જેમાં ધરે, ડાભ જેવું સારું ઘાસ થતું હોય તથા માટી વર્ણ ગંધથી સારી હોય, મીઠું પાણી નીકળે કે ધનનિધાન વાળી હોય ત્યાં ઘર કરવું. ભૂમિના ગુણ દેને શકુન, સ્વપ્ન લેકમૃતિ વિગેરે નિમિત્તોથી તપાસવાં. વળી જે તે સ્થાનક નજીકમાં પાડેશ વિનાનું હોય, તે ચોર આદિના ઉપદ્રવવાળું રહે, માટે પાડેશીથી સુરક્ષિત કરવું; તથા જે તે સ્થાન અતિગુણ હોય અને ચારે બાજુનાં ઘરેથી ઢંકાએલ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
હાય તે। શે।ભાવાળુ' ન રહે અને અગ્નિ આદિ ઉપદ્રવમાં બચાવ કરવા મુશ્કેલ થાય, માટે સંકડામણવાળા સ્થળે પણ ઘર ન કરવું. પાડાશી ખાનદાન સદાચારી અને ધમી જોવા. દુષ્ટાચારી પાડાશથી તેના અધમ આલાપ શ્રવણ, કુચેષ્ટા, દન આદિ નખળા સંસ્કારા પડતાં, ઘેાડા અને ગધેડાની સેાખતની જેમ ગુણી પણ અવગુણી અને. માટે પારધી શીકારી, ભીલ, માછીમાર, રાવળીઆ, ચાકર મજૂર જેવા નીચ આજીવિકાવાળાની સાખત જરૂર વજ્ર વી. એમ ઉપરાક્ત ગુણ્ણા વિચારી સારા સ્થાનમાં આવાસ કરવા, જેથી ગુણવત પરિવાર અને
૮ સદાચારી જીવાની સાબતમાં રહેવું—આલેક અને પરલેાકમાં હિતવાળી શૈાલતી આચાર પ્રવૃત્તિ જેએની હાય તેના સંગ કરવા, પણુ જુગારી સટારીયા વિટ ભટ્ટભાંડ નાટકીયા જેવા અધમના સંગ દુગુ ણુ અને અનથ કારી જાણી વજ્ર વા. સેવિગ્ન ધમિત્તે, વિદ્વાનેળ સંધોવિ વા વરૃ, वाहिए विव विज्जो, दरिदो विव ईसरे ॥ भीओ विव महानायगे, 7 શ્નો સુંવતર મન્નત્તિ ધમ મિત્રાને વિધાને કરી સેવવા, અધને જેમ દેારનાર, રાગીને જેમ વૈદ્ય; દરિદ્રને જેમ ધનાઢચ, ભયભીતને અનેક વિપત્તિમાં રક્ષણ કરનાર મહારાજાની જેમ એ ધમ મિત્રની સેવાથી વધારે સારૂં બીજું કાઈ નથી, મુમુક્ષુને નિઃસગભાવે સિદ્ધિ હાવાથી સંગ સર્વથા ત્યાજ્ય છે તેપણ અનાદિ સંસ્કારથી સંગ ન છૂટે તેા સત્સંગ કરવેા, જે નિ:સંગ થવાનું ઔષધ છે. શાસ્ર ફરમાવે છે કે:-જો તું સત્સંગીના રાગી થઇશ, તેા તું જ સંત થઇશ, પરંતુ દુર્જનના સંગમાં પડીશ, તેા બધી રીતે પતિત દશા પામીશ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
૯ માતા પિતાના પૂજક થવું–તેમને ત્રિકાલ પ્રણામ કરવા. પરલોકમાં હિતકારી એવા ધર્મોમાં જોડવા. સર્વ કાર્યોમાં તેમની આજ્ઞા લેવી. ઉત્તમ ખાનપાન વસ્ત્ર અલંકાર તેમને સોંપવા અને તેમના ઉપગ બાદ શેષ ખાનપાન આદિને પિતે ઉપભેગ કરે, તેજ સાચી સેવા છે. લૌકિક શાસ્ત્રકાર મનુ પણ માબાપનું ગૌરવ સર્વથી વધારે કહે છે.
उपाध्याया दशाचार्य, आचार्याणां शतं पिता । सहस्रं तु पितुर्माता, गौरवेणातिरिच्यते ॥ १॥
ઉપાધ્યાયથી દશ ગુણ આચાર્ય પૂજ્ય છે, તેથી સોગુણા પિતા અને તેથી હજાર ગુણી માતા પૂજ્ય છે. લોકોત્તર શાસ્ત્રો પણ કહે છે કે માતા પિતાને બદલ ધમ પમાડ્યા સિવાય કોઈ પણ સેવાથી પુરે થતું નથી માટે માતા પિતાની સેવા કરવી એ સપુરૂષોનો ધર્મ છે તેના માટે ભગવાન મહાવીર દેવ જેવાનું સબળ ઉદાહરણ જાણવું, પણ માબાપને શેકવાળા કરતાં પાપની પરંપરા થાય છે.
૧૦ ઉપદ્રવવાળા ગામ નગર આદિ સ્થાને છેડવાં– જે સ્થાનમાં સ્વરાજ્યને કે પરરાજ્યને જુલમ હોય, દુકાળ મરકી આદિ ભયંકર ઉપદ્રવ થતા હોય ત્યાં ન રહેવું તથા વિધિ માણસો વિગેરેના ઉપદ્રમાં રહેવાથી ધર્મ અર્થ અને કામ પૂર્વના વિનાશ પામે અને નવા વૃદ્ધિ ન થાય, તેથી ઉભય લોક બગડે છે, માટે ધર્મ આદિ સાધનોવાળા સ્થાનમાં રહેવું.
૧૧ જ્ઞાતિની મર્યાદા રાખવી–જાતિમાં-બ્રાહ્મણને દારૂ પીવે કે તલ વિગેરેનો વેપાર કરવો તથા કુલમાં ચૌલુક્ય કુલમાં મદિરા પાન. આવું નિંદનીય કાર્ય કરનારનાં
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
બીજાં ઉત્તમ કામો પણ નિંદાય છે માટે નાત જાતની મર્યાદા સાચવવી.
૧૨ આવક પ્રમાણે ખર્ચ મર્યાદિત રાખવું–જેમાં કુટુંબનું ભરણપોષણ તથા પિતાનું જીવન, દેવ ગુરૂ ભક્તિ, વ્યવહારિક અને ધાર્મિક કાર્ય આદિ પ્રસંગે દ્રવ્ય વાપરવું, તે વેપાર નોકરી આદિથી કમાણી તપાસીને શેભતી રીતે ખર્ચ કરે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે ગ્રામ વિઘ રાખે ઢામો ઉત્તર નિહિ? નિશા આવક અનુસાર દાન ભેગ અને મુડીદાર થવું. કેટલાક આચાર્યો ચેથા ભાગ આદિની વ્યવસ્થા કહે છે. આવકને ચોથો ભાગ મુડીમાં, ચોથો ભાગ વેપારમાં, ભાગ ધર્મ તથા ઉપગમાં, અને ચે ભાગ કુટુંબના પાલનમાં વાપરવો. ત્યારે કેટલાક આચાર્યો કહે છે કે આવકને અદ્ધ ભાગ કે વધારે પણ ધર્મમાં વાપરે તેમાંથી બચેલી આવકથી કુટુંબનું પાલન આદિ કરવું, કેમકે સંસારી ફળ તુચ્છ અને એક ભવ પૂરતું છે, ત્યારે ધર્મ સદાના હિત માટે છે. આવકના વિચાર વિનાનું આડંબરી ખર્ચ અથવા દાનાદિ ધર્મના માટે વિવેક શૂન્ય ધન વ્યય, રોગ જેમ શરીરને ક્ષય કરે તેમ અવિવેકીના સમગ્ર વ્યવહારને ભ્રષ્ટ કરે છે.
आयव्ययमनालोच्य यस्तु वैश्रवणायते ।
अचिरेणैव कालेन सोऽत्र वै श्रमणायते ॥ આવકના વિચાર વિના કુબેર-દેવભંડારીની જેમ ખર્ચ રાખે તે થોડા કાળમાં જ નિચે આ ભવમાં જ સાધુ જે નિર્ધન બને છે માટે ખાનપાન ભેગનાં ખર્ચ ઉચિત રાખવાં.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ૧૩ વસ્ત્ર અલંકારે વૈભવને અનુસારે પહેરવાં– દેશકાળ અને વૈભવના અનુસાર વેષ શેભાને પામે. નહિતર ઉભટ આડંબરે કે કંજુસાઈ કરતાં કહાંસી, હલકાઈ અનીતિ આચરણ જેવા દો અનર્થ રૂપ થાય છે. અથવા આવક મુજબ ખર્ચ રાખી, વેષ વૈભવ અનુસારે રાખવો એ પણ અર્થ જાણ,
જે આવક સારી છતાં કંજુસાઈથી દાનાદિક ન કરે તથા ધનાઢય હેવા છતાં તુચ્છ વર્ષ પહેરનાર છે તે લોકનિંદા પામી ધર્મને પણ અધિકારી રહેતો નથી. ૧૪ બુદ્ધિના આઠ ગુણે ધારવા. તે આ પ્રમાણે.
शुश्रूषा श्रवणं चैव, ग्रहणं धारणं तथा।
उहाऽपोहोऽर्थविज्ञान, तत्वज्ञानं च धीगुणाः ॥ ૧-શુશ્રષા-શાસ્ત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા તથા ૨ શ્રવણુ–સાંભલવું. ૩ ગ્રહણ–શાસ્ત્રના અર્થો સમજવા. ૪ ધારણું તેને યાદ રાખવા, ૫ ઊહા-જાણેલ અર્થમાં દુર્નયહેત્વાભાસ તપાસવા અને બીજા પદાર્થોમાં તર્ક કરે. ૬ અપહ-શાસ્ત્રમાં કહેલા અર્થ સંબંધથી વિરોધી હિંસાદિ હેતુઓને અનથંકારી જાણી અલગ કરવા. ઊહ–સામાન્ય જ્ઞાન. ઘડે વસ્ત્ર વિગેરે, અપહ-વસ્ત્ર ધર્મ અધર્મ વિગેરેના ગુણ દેનું વિશેષ જ્ઞાન કરવું. ૭ અર્થ વિજ્ઞાન-ઉહાપોહથી અજ્ઞાન અને શંકાઓ દૂર કરી નિઃશંક થવું, ૮ તત્ત્વજ્ઞાન-ઉહાપોહ વિજ્ઞાનથી વિશુદ્ધ કરી અર્થ નિશ્ચય કરે. જેમકે –આ ઘડો અમુક ગુણ દોષવાળે જ છે. એ ન નિક્ષેપાદિથી તન્યથાર્થ જ્ઞાન કરવું. ઉપરોક્ત બુદ્ધિના ગુણોને સેવનાર પુરૂષ વિશાલ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
જ્ઞાનશક્તિ પામી કદાપિ અકલ્યાણને સાધતા નથી. પરંતુ ઘણા શ્રેય ને જ સાધે છે માટે એ બુદ્ધિના ગુણા શાસ્ત્ર અભ્યાસ વિગેરેમાં સાચવવા,
૧૫. હમેશ ધમ શ્રવણ કરવું—જે સર્વ કલ્યાણનું મૂળ અને પુન્યવંત છત્રને મેાક્ષનું કારણ થાય છે જેનાથી હૃદયના અજ્ઞાખ ભાવા દૂર થાય છે. જે ઘણા દુ:ખાને ક્ષય અને આનંદ વૃદ્ધિ કરનાર છે તેવા ધર્મોનું શ્રવણ હમેશ કરવું તે.
क्लान्त मपोज्झति खेदं, तापं निर्वाति बुद्धयते मूढं સ્થિરતામેતિ વ્યાધ્રુજી,ધ્રુવયુ-મુમાનિત શ્વેતઃ // ? ||
શારીરિક ક ટાળેા કે ખેદ દૂર થાય છે, હૃદયના તાપ શાંત પામે છે, બુદ્ધિહીન ડાહ્યો બને છે. ગભરામણવાળા સ્થિર ભાવ પામે છે તથા હૃદય યથાર્થ ઉપયેાગ સાથે સુભાષિત અને છે.
૧૬. અજીર્ણ થયે ભાજન ત્યાગ કરવા—પ્રથમ ભાજન પચે નહિ ત્યાંસુધી નવું ભાજન ન કરવું એ ખાસ નિયમ સાચવવા, સર્વ રોગનું મૂળ અજીરણ છે અન્નીન-પ્રમયા રોગ કૃતિ પાચન થયા વગર ખાનારને સવ રેાગના મૂલરૂપ અજીરણુ વધતુંજ રહે છે, માટે થતું અજીરણ અટકાવવુ` કે જેથી અસાધ્ય વ્યાધિ ન બને,અજીરણની આળખાણુ આ રીતે જાણવી. ૧ ઝાડા અને ૨ અધાવાયુ દુર્ગંધી હોય, ૩ દસ્ત કબજે રહે, ૪ શરીર ભારે દેખાય, ૫ ખાવું ભાવે નહિ, ૬ ખાધેલ ખારાકના ઓડકાર અરાખ વારવાર આવે એ છ અજીરણુ સૂચક છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઈ જમે તે ખરેખની આરોગ્ય સારવ થઈ વે
૧૭. વખતસર નિયમિત ભોજન કરવું–તેથી પાચન સારું બને છે. માટે જીભની લાલચે મૂકી, જઠરાગ્નિની મર્યાદાયે ભોજન કરવું. માપ વિનાનું ભોજન ઉલટી ઝાડો મરડો વગેરે વેદના કરે છે. હિ મિતં મુક વદુ મુડે જે ભૂખથી કાંઈક ઓછું જમે તે ખરેખર ઘણું ખાનાર છે. તેથી શક્તિ દેનાર લેહી વીર્ય અને ધાતુઓ નિર્દોષ બની આરોગ્ય સાથે બલીષ્ટ બને. વલી ભૂખ વિનાને પુષ્ટ અમૃત જે ખોરાક તે ઝેર જે થઈ વેદના અથવા મરણ કરે છે માટે સાચી ભૂખમાંજ ભોજન કરવું તથા ક્ષુધા લાગ્યા છતાં ભેજનને વિલંબ કરે તે પણ અન્નદ્વેષ અને નબળાઈ કરે છે. અગ્નિ બુઝાયા પછી લાકડાં કેમ સળગે? વૈદ્યક શાસ્ત્ર કહે છે કે શરીર ને અનુકુળ જેના ખાનપાન આદિ છે તે સુખને માટે છે. આરોગ્ય જીવન વડે કરાતું ભજન વિષ જેવું પણ અમૃત રૂપ પચ્ય બને છે. ઘણા પુષ્ટ સુખદાયી ખોરાક છતાં પણ શરીરને અનુકુળ લે, પરંતુ અપગ્ય ન લે. વલી બલવાનને બધું પથ્ય છે એમ જાણી ઝેર ન ખાવું. વિષ પ્રગને જાણનાર વિદ્વાન છતો પણ ઝેર ખાતાં કોઈ વખત મરે, તેથી રસ લોલુપી ન થતાં પથ્ય મિત ભેજી થવું.
૧૮. ધર્મ અર્થ કામ એ ત્રણે પુરૂષાર્થઅબાધક રીતે સાધવા. તેમાં સુખની ચડતી અને મોક્ષ આપે તે ધર્મ. જેથી સર્વ પ્રયજન સાધી શકાય તે અર્થ. અને કલ્પિત સુખની આશક્તિથી પરવશ થયેલ સવ ઇન્દ્રિયની લોલુપતા તે કામ. આ ત્રણે મહેમાંહે અવિરોધ રીતે સાધવા, પણ એક એક વિરોધ ભાવે નહિ. જે માટે શાસ્ત્ર આજ્ઞા છે કે જેના ત્રિવગ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
શૂન્ય દિવસેા પૂરા થાય છે તે લુહારની ધમણ પેઠે શ્વાસ લેતા પણ મુડદા જેવા છે.
પહેલા ધમ અનેા વિરાધી-તાત્કાલિક વિષય સુખમાં લાલુપી થઈ, ધમ કે અથ (ધનકમાણી)નાં કાર્યોને સાધતા નથી, તે વનહસ્તિની જેમ આપત્તિના સ્થાનને પામે છે. જેને કામની અતિલેાલુપતા છે, તેના ધન ધર્મ અને દેહ ક્ષીણુ થાય છે. બીજો વિરાધી-ધનના લાભી થઈ ધમ કામ સાચવે. નહિ તેનુ કમાયેલું ધન બીજો જ ભાગવે છે અને પેાતે કેવલ પાષના જ ભાગી અને છે, હસ્તિઘાતક સિંહ જેમ હિં‘સક થાય, પણ ભાગ ન કરે. ત્રીજો વિરાધી—ધન કામ છેડી કૈવલ ધમ સાધના કરે તેતે સાધુને જ હાય, પણ ગૃહસ્થને આવિકા આદિ ન ચાલે, ચેાથેા વિરોધી-ધમ છેડી અથ કામને સેવે તે. જેમ ખીજવારા ખાનાર ખેડુત ભૂખે જ મરે, એમ ભવિષ્યમાં ધર્માંહીન કાંઈપણ કલ્યાણ પામતા નથી. તેજ સાચા સુખી છે કે જે પરલેાકના સુખને સાચવી આ લેાકનાં સુખ ભાગવે છે. પાંચમે વિરાધી-ધન કમાણી છેડી ધકામ એકલા સેવે તેા દેવાદાર બને છે. છઠ્ઠા વિરેાધિ-કુટુ‘પાલન આદિ કામ છેાડી, ધમ અને ધન કમાય તેના પણ ગૃહધમ સીદાય છે માટે ધમ અથ અને કામ એ ત્રણે વ્યવસ્થાથી સચવાય તેમ વિવેકી થયું. એકાદની ખાધાથી થતા દોષો મનન કરી સર્વેનું રક્ષણ કરવું. વિરાધી થવાનાં કારણેા અને ફૂલ આવી રીતેઃ—૧. તાદાત્વિક ૨. મૂલહર અને ૩. ક’જીસ. એ ત્રણે પ્રકારના જીવેાની દશા ધમ અર્થ અને કામ સાધવામાં વિન્ન કરનારી થાય છે જે કમાયેલ ધનને હિત
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિત આદિ કાંઈ પણ વિચાર વિના જેમ તેમ ખર્ચે તે તાદાવિક અને બાપ દાદાનું ધન અન્યાયથી કેવલ ખાધા કરે તે મૂલહર તથા જે નકર અને પોતે ઘણા દુઃખો વેઠી ધન ભેગું જ કરે કોઈ પણ સ્થાને વાપરે જ નહિ તે કંજુસ. તેમાં તાદાત્વિક અને મૂલહર ધનને અનર્થ માગે ખરચ કરતો, ધર્મ કે કુટુંબાદિનું પાલન ન કરતે, કલ્યાણ સાધતે નથી તથા કંજુસને પિસે ભેગો થતાં જ રાજા ભાગીયા કે ચોર માલીક થાય પણ ધર્મ અને કામનું કારણ ન થાય, માટે ગૃહસ્થ ત્રિવર્ગને બાધા ન થાય તેમ પરસ્પર સાચવવા. અપવાદમાં જ્યારે દેવવશથી ખામી પડે ત્યારે પછીની ખામીમાં પૂર્વનું કામ સંભાળવું. તે આ પ્રમાણેક-ઈચ્છા મુજબ કામ ન થાય, ત્યારે ધર્મ અને ધન સાચવી રાખવું. તે બેની સહાયથી કામ સુખે સાધી શકાય, કામ અને ધનની ખામીમાં ધર્મ રક્ષણ કરો. જેથી ધન અને કામનું મૂલ ધમને પ્રભાવ હોવાથી, ધર્મ રક્ષણ થતાં સર્વ પદાર્થો સુસાધ્ય થાય છે, માટે ત્રણેની મર્યાદા સાચવતાં ધમને મુખ્ય કરે.
૧૯ અતિથિ સાધુ અને દીન જીની ઉચિત સેવા કરવી-તિથિ-તિથિ પર્વોત્સવ સર્વે છોડીને કેવલ ધર્મમાં લીન રહે. તે સિવાયના બીજા અભ્યાગત ભીખારી જેવા છે. સાધુ-શિષ્ટાચારને રાગી સર્વ લેકમાં પ્રશંસા પાત્ર હેય તથા દીન-ધર્મ અર્થ અને કામ રૂપ ત્રિવર્ગ સાધવાને અશક્ત હોય. એમ અતિથિ સાધુની ઉચિત રીતે ભક્તિ અને દીન જનની દયાભાવે અન્નપાન વિગેરેથી સેવા કરવી. ઉચિત ગુણ વિના સર્વ ગુણ વિષ જેવા અનર્થરૂપ છે. એક બાજુ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉચિત ભાવ અને બીજી બાજુ કોડે ગુણે ભેગા થાય તે પણ યથાગ્ય રીતિ વિના શભા ન પામે. માટે અધિક ગુણ. પૂજ્યની ભક્તિ અને દીન દુખીયાની દયા રાખી સેવા કરવી એ ઉચિત ભાવ સાચવો.
૨૦ અભિનિવેશ ન કરવ–ન્યાય માગ શૂન્ય છતાં પણ કાર્યને આરંભ બીજાને હલકે પાડવા કરે, તે હઠ કે દુરાગ્રહ નીચ માણસોને જ હોય. જેમ માછલાં સામે પૂરે તરવાની ટેવવાળાં થતાં નિચે થાક પામે છે, તેમ નીચ સ્વભાવથી અભિમાની પુરૂષ ન્યાયહીન નિષ્ફલ દુષ્કર કામે કરાવી લોકોને થકવે છે. આગ્રહી માણસ શેભા કે હિત સાધી શકતા નથી, માટે સાચી વાતનો જ આદર કરે. હમેશાં કદાગ્રહ ન કરે તે જ ઉચ્ચભાવ કહેવાય, કારણ કે નીચ લેકે પણ કઈક વખત કપટભાવે દુરાગ્રહ વિનાના દેખાય, પણ કાલાન્તરે બદલાઈ જાય તેમ ન કરવું.
૨૧ ગુણના પક્ષપાતી થવું–ગુણે–સજજનતા ઉદારતા દાક્ષિણ્યતા સ્થિરતા, પ્રેમ સાથે પ્રથમ બેલવું, બહુ માન સાથે તેની પ્રશંસા તથા સહાય કરવી. એ સર્વ ગુણોને પિષણ કરનાર અનુકુળ આચરણ વડે ગુણ રાગી જીવો આ ભવ અને પરભવમાં ઘણું ગુણ સમુદાયની સંપત્તિ મેળવે છે.
૨૨ નિષેધ કરેલા દેશ કાલમાં કઈ કામ ન કરવું–નિષેધેલા દેશ અને કાલે કામ કરતાં જીવે, ચાર આદિ દુષ્ટ જનેથી ઉપદ્રવ થતાં અવશ્ય ઘણી વિટંબના પામે છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
ર૩ સ્વ પરની શકિત વિચારીને કામ કરવું – દ્વિવ્ય-ધન આદિ. ક્ષેત્ર-જમીન ઘર વિગેરે. કાલ-કાર્યને
અનુસરતો વખત. ભાવ-હૃદયના પરિણામ. એ મુજબ પિતાના તથા પરના દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ સબલ કે નિર્બળ વિચારી હિત અહિતને નિર્ણય કરી કામ કરવું. તે સિવાયનું કાર્ય વિપત્તિવાળું પણ થાય. શાસ્ત્ર કહે છે કે –શાન્ત પ્રાણીઓના આરંભે શક્તિપૂર્વક યોગ્ય સ્થળે કરતાં ચડતી દશા પામે છે અને વિવેક શૂન્યના આરંભે શક્તિ વિરૂદ્ધ થતાં, ક્ષીણ સંપત્તિ પામે છે. માટે સર્વ બાજુ દ્રષ્ટિ રાખી કાર્યમાં કુશળ થવું.
૨૪ સદાચારી જ્ઞાનવૃદ્ધોની સેવા કરવી—જે સત્પરૂાના આચારને પાળે અને દુરાચારથી દૂર રહે તે સદાચારી કહેવાય. તથા જ્ઞાન-પાપ આશ્રવ બંધ, લેકવિરૂદ્ધ આદિ કાર્યો તજવા યોગ્ય છે અને પુન્ય સંવર નિર્જરા દેવગુરૂ ભક્તિ આદિ આદરવા ગ્ય છે એવો નિર્ણય જેનાથી થાય તેવા શાન્ત ગંભીર વિચારવંત સદાચારી જ્ઞાનવૃદ્ધોની સેવા કરવી, તેમને હાથ જોડવા, આસન દેવું, ઉભા થવું; સન્મુખ જઈ સન્માન કરવું વિગેરેથી પૂજ્યભાવ પેદા કરે. જે ભક્તિ કલ્પવૃક્ષની પેઠે સારી બેધદાયી શીખામણથી અમૂલ્ય હિતને પમાડે છે.
૨૫ પિષ્ય પોષક થવું–માતા પિતા સ્ત્રી પુત્ર વિગેરે પિતાના આશ્રિત પરિવારનું વસ્તુદાનથી રક્ષણ પૂર્વક પિષણ કરવું.
૨૬ દીર્ઘદશી થવું–લાંબા કાળ સુધી હિત કે અહિત કાર્યો તપાસનાર થવું.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
૨૭ વિશેષજ્ઞ-ગુણદાષના વિશેષ ભાવને જાણવા,
સાચી કે કલ્પિત વસ્તુ છે, કાય કે અકાય છે, એમ આત્માની અને પરભાવની વિશેષતા એટલે ગુણદોષાની વહેંચણી કરવી. ગુણદોષના જ્ઞાન વિના માણસ પશુ સરીખા ગણાય. શાસ્ત્ર આજ્ઞા છે કેઃ
w
प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत, नरश्चरितमात्मनः । किंतु मे पशुभिस्तुल्यं किं नु सत्पुरुषैरिति ॥
માણસે પેાતાનુ જીવન ચરિત્ર હમેશ તપાસવું. હું ઢારની જેમ વિવેક શૂન્ય છું કે સત્પુરૂષાના માર્ગે છું. એમ વિચારવું.
૨૮ કૃતજ્ઞ થવું—બીજાના થયેલ ઉપકાર યાદ રાખવા પણ ભૂલવા નહિ જે ઉપકારી હાય તેનું ખહુ માન સાચવવુ. ૨૯ લાકપ્રિય થવું—ગુણવાન ઉત્તમ પુરૂષોને વિનય આદિ ગુણા વડે પ્રસન્ન કરવા, કેમકે કોણ એવા અમ હાય જે ગુણવાન સાથે પ્રીતિ ન કરે, વળી જેને સજ્જન ઉપર પ્રેમ નથી તેને કેવલ આત્મા જ નિંદ્યાય એમ નહિ, પણ તે પેાતાના ધર્માંકાર્યાંની પણ નિંદા કરાવતા ખીજા ઘણા જીવાને દુર્લભ એધિ ધમ કરાવે છે. માટે અપ્રીતિ ન થાય તેમ ગુણવાન સાથે વર્તવું.
૩૦ લજજાળુ ભાવ રાખવેા-શરમવાળા માણસ પ્રાણ જતાં પણ પેાતાની પ્રતિજ્ઞા પાલે છે.
૩૧ દયાવંત થવું—દુઃખી થવાના રક્ષણ માટે લાગણીવાળા થવું. ધર્મનું મૂલ દયા છે, માટે કાઈપણ રીતે હંમેશ દયાળુ બનવું. લી જેમ પેાતાને પ્રાણા વહાલા છે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમ દરેકને છે, કેમકે જીવવું એ દરેકને વહાલું છે, માટે પિતાને થતા સુખદુખ સમાન સર્વને ગણવા.
૩૨ ચંદ્ર સરીખા શીતલ સ્વભાવી થવું–કર માણસ લોકને ઉદ્વેગ સંતાપવાળો થાય છે.
૩૩ પોપકારમાં શૂરવીર થવું-પારકું ભલું કરનાર લેકની દ્રષ્ટિને અમૃત જેવું લાગે છે.
૩૪ કામ ક્રોધાદિ અંતરંગ વૈરીને દૂર કરવા સાવધાન થવું -તેમાં અનુચિત રીતે ઉદય પામતા કામ ક્રોધ લેભ માન મંદ હર્ષરૂપ ષવર્ગ ઉત્તમ ગૃહસ્થને અંતરંગ શત્રુ છે. તેની ઓળખાણુ–પર વિવાહિત કે કુમારિકા સાથે પિતાને વિવાહ ન થયા છતાં જે સંબંધ કરે તે કામ (૧) પિતાની તથા પરની પાયમાલી વિચાર્યા વિના કેપ કરે. તે કોધ (૨) દાન લાયક ને દ્રવ્યાદિ ન દેવું અને પરધન વગર કારણે લેવું. તે લેભ. (૩) દુરાગ્રહથી હઠીલા થવું અથવા સાચી વાતનો સ્વીકાર ન કરે તે માન. (૪) કુલ, બલ, ઠકુરાઈ શરીરનું રૂપ, શાસ્ત્ર અભ્યાસ, આદિને ગર્વ કરે, બીજાની સાથે મગરૂબી ધરાવવી તે માન. (૫) કારણ વગર બીજાને દુખી કરીને અથવા જુગાર જેવા પાપ વૈભવ વિગેરેમાં અનર્થો કરી હૃદયમાં ખુશી થવું તે હર્ષ. (૬) એ અકાર્યો નરકાદિ દુર્ગતિ અને નીચ ગોત્ર જેવા પાપ બંધવાળાં છે, તેને ઘણું ભવમાં પીડાકારી જાણી વિવેકી થઈ છેડવાં. કામને પરવશ મુંજ રાજા બ્રાહ્મણ કન્યાના કારણે બંધુ રહિત રાજ્ય ભ્રષ્ટ થયો, ક્રોધથી જન્મજય, લેભથી અજબિંદુ, માનથી રાવણ, મદથી દુર્યોધન , હર્ષથી મરીચિ વિગેરેની બુરી દશા થઈ.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
ઇંદ્રિયના વિકારાને વશ ન થવું:—પાંચે ઇન્દ્રિયના વિષયાની અભિલાષાને મર્યાદામાં રાખવી. માણસાને જિતેન્દ્રિય ગુણ ખરેખર મહાન અભ્યુદય કરનાર છે. જે માટે શાસ્ત્રકાર ફરમાવે છે કેઃ—
आपदां कथितः पन्था, इंद्रियाणामसंयमः । तज्जयः सम्पदां मार्गो, येनेष्टं तेन गम्यतां ॥ १ ॥ इन्द्रियाण्येव तत्सर्वं यत् स्वर्गनरकावुभौ । નિતિ-વિસ્ટઇનિ, નાય ૬॥ ૨ ॥ ઇન્દ્રિયાના નિર’કુશ વિષય વિકારે રાગ શેશક વિયેાગ આદિ દુઃખા દેનાર છે. અને ઇન્દ્રિય વિકારના જય ધન સુખ સૌભાગ્ય આદિ સ‘પદાને દેનાર છે. માટે જે ઈષ્ટ હાય તે માગને શેાધી લે. સ્વગ અને નરક તે સર્વ ઈન્દ્રિયાના કમજે છે. ઈન્દ્રિયરાધ થતાં સ્વગ અને નિરશ થતાં નરક મળે છે. સવથા ઇન્દ્રિય રોધ મુનિચેાને જ હાય છે,પણ અહીં શ્રાવક ધર્માંને ઉચિત ગૃહસ્થ ધર્મના અધિકાર હેાવાથી મર્યાદામાં રહેવા ઉપદેશ છે.
ઉપર મુજબ માર્ગાનુસારીના પાંત્રીશ ગુણેાને ધારણ કરનાર મનુષ્ય દેશવિરતિ ધના અધિકારી થાય છે. જેને મેાક્ષની સાચી ચાહના છે, તેણે સવ કલ્યાણના કારણરૂપ ઉપરના ગુણા વારવાર મનન કરી ગુણવંત અનવું.
જગતમાં જે જે પદાર્થો વિદ્યમાન છે, તે બધા કદી પણ આપણા ભાગેાપભાગમાં આવી શકતા નથી. એ વાત આપણે સહજ સમજી શકીએ તેવી છે. છતાં તે પ્રત્યેક પદાર્થીના આરંભથી ઉત્પન્ન થતા દેાષા આપણને અવિરતિપણાએ કરી લાગતા આવે છે, માટે આત્માર્થા મુમુક્ષુ સજ્જને એ
૬
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ea
પેાતાનાથી કદી સવ વિરતિપણું આદરી ન શકાય, તે પણ દેશવિરતિપણું એટલે શ્રી સમકિત મૂલ ખાર વ્રતનું આદરવું હિતાવહ અને આવશ્યક છે. જેથી પદાર્થીના અનેક આરભાદિકથી લાગતા દોષાથી આત્મા વિમુક્ત રહે છે. ઉપાધિઓના વિલય થાય છે, અને ધર્મ આરાધનની શ્રેણિમાં આત્મા વિશુદ્ધ તન્મયતા મેળવી આગળ વધે છે; અને પ્રાન્તે અક્ષયપદ જે મુક્તિ (અજરામર પૂર્ણાનંદ) સ્થાને પહેાંચી જાય છે.
માથાપાધિ દૂર કરી, 'છી આતમ હિત; ગ્રહણ કરી વ્રત દેશથી, બાર મૂલ સમકિત. ૧ સમકિતવંતા જીવડા, કરે કુટુંબ પ્રતિપાલ; અંતર ગત ન્યારા રહે, જ્યુડ થાઇ ખેલાવે બાલ. ૨
દશ દૃષ્ટાંતે દુર્લભ એવા મનુષ્ય જન્મ પામીને તેમાં પણ ઉત્તમ જૈન દર્શન, સદ્ગુરૂયેાગ અને શાસ્ત્ર શ્રવણ તરફ પ્રીતિ અને વ્રતની પરિપાલના માટે જોઈતું શરીર ખળ વિગેરે સામગ્રીઓ પામીને યથાશક્તિ ( પેાતાના મન, વચન અને અને કાયાની શક્તિ અનુસાર ) શ્રાવક તરીકે ગણાતા મનુષ્ય એ ખાર વ્રત ગ્રહણ કરવા અને અતિચાર રહિતપણે ગૃહિત તેનું પાલન કરી આત્માને ઉજ્વલ કરતા જવું, એ ગૃહસ્થાશ્રમના વિશેષ ધર્મ છે. ઈહલેાક અને પરલેાકનું સખલ ( ભાતું) છે અને અમૂલ્ય મનુષ્ય જીદગીના લહાવા છે.
सम्यक्त्व - मूलानि पञ्चाणुत्रतानि गुणास्त्रयः ॥ शिक्षापदानि चत्वारि व्रतानि गृहमेधिनाम् ॥ १ ॥ જે સમ્યકત્વ લહી, સદા વ્રત ધરે, સજ્ઞ સેવા કરે, સધ્યાવશ્યક આદરે ગુરૂ ભજે, દાનાદિ ધર્માંચરે;
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
નિત્યે સદગુરૂ સેવના વિધિ ધરે, એવા જિનાધિશ્વરે, ભાખ્યા શ્રાવક ધમ દાય દશધા, જે આદરે તે તરે. ૧
ખાર વ્રત માંહેનું કોઈ પણ વ્રત સમકિત પૂર્ણાંક ઉચ્ચરાય છે, માટે પ્રથમ સમકિતની સમજણુ મિથ્યાત્વની કરણી સમજીને તજવાથી થાય છે, તે માટે મિથ્યાત્વની વિગત જણાવીએ છીએ. મિથ્યાત્વના તમામ પ્રકાર.
,
પ્રથમ ચારે પ્રકાર
૧ પ્રરૂપણા મિથ્યાત્વ—શ્રી જિનેશ્વરે કહેલ ધથી વિપરીત પ્રરૂપણા કરવી તે.
૨ પ્રવત્તન મિથ્યાત્વ—લૌકિક તથા લેાકેાત્તર મિથ્યાત્વની કરણી કરવી તે.
૩ પરિણામ મિથ્યાત્વ—મનમાં જુદા હઠવાદ રાખે અને કેવળી ભાષિત નવ તત્ત્વના અર્થ યથાર્થ ન સહે તે. ૪ પ્રદેશ મિથ્યાત્વ—સત્તામાં રહેલી મેાહનીય કમની સાત પ્રકૃતિ તે.
દશ પ્રકાર.
૧ ધર્મને અધર્મ કહેવા તે—જિનેશ્વર ભાષિત શુદ્ધ ધમને અધમ કહે તે.
૨ અધને ધર્મ કહેવા તે—હિંસાદિ પાંચ આશ્રવ સહિત અશુદ્ધ એવા અધમને ધમ' કહેવા તે.
૩ માને ઉન્માર્ગ કહેવા તે—સમકિત સહિત સંવર ભાવ સેવન કરવારૂપ માને ઉન્માગ કહેવા તે,
૪ ઉન્માને મા કહેવા તે કુદેવ, કુશુરૂ, કુધર્મને સેવન કરવા રૂપ ઉન્માગ ને માર્ગ કહેવા તે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ સાધુને અસાધુ કહે તે–સત્યાવીસ ગુણયુક્ત તરણતારણ જહાજ સમાન, શુદ્ધ ધર્મ પ્રરૂપક, એવા સાધુને
અસાધુ કહેવા તે. ૬ અસાધુને સાધુ કહેવા તે–આરંભ પરિગ્રહ વિષય
અને કષાયના ભરેલા, લોભી, બેટી શ્રદ્ધા કરાવનાર, લોહના નાવ સમાન એવા અસાધુને સાધુ કહેવા તે. ૭ જીવને અજીવ કહે તે–એકેઢિયાદિક જીવને અજીવ
કહે તે. ૮ અજીવને જીવ કહે તે–સેના રૂપ આદિક અજીવ
વસ્તુને જીવ કહે તે. ૯ મૂર્તિને અમૂર્ત કહે તે દેહ (શરીર) રૂપી મૂર્ત
પદાર્થને અમૂર્ત (અરૂપી) કહે છે. ૧૦ અમૂર્તને મૂર્ત કહે તેજીવ તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી દ્રવ્યને રૂપી કહેવા તે.
પાંચ પ્રકાર. ૧ અભિગ્રહિક–ખરા ટાની પરિક્ષા કર્યા વિના પિતાની
મતિમાં આવ્યું તે સાચું માને છે. ૨ અનભિગ્રહિક–સર્વ ધર્મ સારા છે, છએ દર્શન રૂડાં છે,
સૌને વંદીએ, કેઈને નિંદીએ નહીં, એમ વિષ અમૃત
સરખાં ગણવાં તે. ૩ આભિનિવેશિક–જાને જુઠું બેલે, પિતાની ભૂલ
સમજાય, છતાં બેટી પ્રરૂપણા કરે અને કેઈ સમકિત દષ્ટિ સમજાવે તે પણ હઠ ન મૂકે તે, ૪ સાંશયિક–જિન વાણીમાં સંશય રાખે, એટલે પિતાના
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્ઞાનથી સિદ્ધાંતના અર્થ સમજે નહીં તેથી ડામાડોળ રહે તે. ૫ અનાગિક–અજાણપણે કાંઈ સમજે નહીં તે અથવા એકેન્દ્રિય જીવને અનાદિકાળનું લાગે છે તે.
છ પ્રકાર ૧ લાકિક દેવગત–રાગદ્વેષના ભરેલા લૌકિક દેવને માને,
પૂજે તથા તેમનો કહેલે માગ પાળે તે. ૨ લાકિક ગુરૂગત–અઢાર પાપસ્થાનકના ભરેલા, નવા નવા
વેશ બનાવનાર અન્ય દશનીના ગુરૂને ગુરૂ માનવા અને તેમનું બહુમાન કરવું તે. ૩ લૈકિક પવગત–આ લોકમાં પુદ્ગલિક સુખની ઈચ્છાએ મિથ્યાત્વી લોકે કપેલા હોળી બળેવાદિક પર્વને શ્રદ્ધાએ
આરાધવાં તે. ૪ લોકોત્તર દેવગત–અઢાર દોષ રહિત અરિહંત દેવની
આગળ આ લોક પરલોકના પગલિક સુખની વાંછાએ માનતા માનવી તે. ૫ લેાકોત્તર ગુરૂગત-અઢાર પાપ સ્થાનક સેવનાર, છકાયને
આરંભ કરનાર, એવા જિનના સાધુના વેષ માત્ર ધરનારને ગુરુ માનવા તે. તથા શુદ્ધ જ્ઞાન દશન ચારિત્ર સહિત એવા મુનિરાજને આલેક પરલોકના સુખની વાંછાએ વાંદવા, પૂજવા, પડિલાભવા તે. ૬ લોકોત્તર પવગત–જિનરાજના કલ્યાણક દિવસે તથા
આઠમ ચાદશાદિ પર્વના દિવસે આ લોક પરલેકના સુખને અર્થે આયંબીલ એકાસણાદિ તપ કરે તે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
| સર્વ કલ્યાણના કારણરૂપ જૈન ધર્મનું રહસ્ય આશ્ર બંધ કરી, કર્મ બંધ ક્ષય કરી મેક્ષ મેળવવાથી થાય છે. यथा सर्वता निझरैरापतद्भिः, प्रपर्यंत सद्यः पयोभिस्तटाकः। तथैवाश्रवैः कर्मभिःसम्भृतोऽङ्गी, भवेद्वन्याकुलश्चञ्चलः पङ्किलश्च॥
અર્થ–જેમ તળાવ ચારે તરફના નદી નાળાના પાણીની મોટી આવકથી જલદી ભરાય, તેમ જીવ મિથ્યાત્વ અવિરતિ આદિ આશ્રવોથી અનંત ક વડે ભરેલું રહે છે અને તે કર્મોદય થતાં ભવમાં આધિ વ્યાધિ શેક સંતાપથી વ્યાકુલ, જન્મ મરણના સંયોગ વિયોગની મુંઝવણોથી ચંચલ અને કર્મ જન્ય દુબુદ્ધિથી જીવ મલીન રહે છે, તેવા અનંતાનંત કાલોના કમ રોગથી બચવા વ્રત પચ્ચકખાણ અનન્ય ઉત્તમ ઔષધ છે. જે માટે શાસ્ત્રમાં સાચા શ્રાવક તરીકે સાધુ ધર્મ રાગી દેશવિરતિને જ ગણેલ છે. તલનુસાર ફેરાતઃ ચારપરિણામ સાધુ ધર્મના રાગી ગૃહસ્થનું દેશવિરતિ વ્રત સફલ થાય છે. અભ્યાણtfu : મૂત-કાનુનો મવતિ શુદ્ધ વ્રત અભ્યાસ પણ પ્રાય: ઘણું ભવ સુધી સાથે રહે તે શુદ્ધ થાય છે. મિથ્યાત્વની રીતિએ કરાતા ત્યાસી ભેદની વિગત,
૧. મહાદેવ આદિક કુદેવના મંદિરમાં જવું. ૨. દુકાન આદિકમાં બેસતી વખતે ગણેશાદિકનું નામ લેવું. ૩. ચંદ્રમા અને રોહિણીમાં ગીત ગાવાં. ૪. વિવાહમાં ગણેશની સ્થાપના કરવી. લેક રૂઢિવશથી વિવાહમાં ગણેશની સ્થાપના કે કુલદેવી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
આદિ મિથ્યાચાર કરવા પડે તેને ધર્મબુદ્ધિ ન માનતાં લોક વ્યવહારથી જયણા રાખે.
૫. પુત્ર જમ્યા પછી છઠ્ઠીના દિવસે છઠ્ઠી દેવતાની પૂજા કરવી.
૬. વિવાહમાં માતાનું સ્થાપન કરવું. ૭. ભવાની પ્રમુખ દેવીઓને માનવી. ૮. નલા માતાની તથા ગ્રહાદિકની પૂજા કરવી. ૯. ગ્રહણના દિવસે ધર્મ જાણી સ્નાન કરવું. ૧૦. પૂર્વજોને પિંડ આપવા. ૧૧. રેવતી પથા દેવતાનું પૂજન કરવું. ૧૨. કૃષિના પ્રારંભે હળ દેવતાનું પૂજન કરવું. ૧૩. પુત્રાદિકના જન્મ માતૃકાનું પૂજન કરવું. ૧૪. સોના રૂપાના દેવતા વિશેષની લહાણ કરવી. ૧૫. મૃતકને અર્થે જળ ઉછાળવું. ૧૬. નદી પ્રમુખ તીર્થાદિકને વિષે મૃતકને દાહ દે.
૧૭. મૃતકને અર્થે શોકનું પગલું કે પૂર્વજોની પ્રતિમાનું સ્થાપન કરવું.
૧૮. મૃતકને અર્થે વાછરડા વાછરડીના વિવાહ કરવા. ૧૯. ભૂતાદિકને સાવલાં ભરી દેવાં. ૨૦. શ્રાદ્ધ (બારમું) કરવું. ૨૧. એકાંતે ધર્મમાનીને પાણીનાં પરબ મંડાવવાં. ૨૨. ધર્મ માનીને કુમારીકાઓને ભોજન દેવાં. ૨૩. ધર્મ હેતુએ પારકી કન્યાનાં પાણિગ્રહણ કરાવવાં. ૨૪. અશ્વમેધ અજમેધ વિગેરે યજ્ઞ કરાવવા.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫. લૌકિક તીર્થમાં વાળ ઉતરાવવા. યાત્રાની માનતા કરવી. ત્યાં દાન આપવું.
૨૬. જાત્રા નિમિત્તે ઘેર આવ્યા પછી મિથ્યાત્વપણાએ ભેજન કરાવવું.
૨૭. ધર્મ હેતુએ કુવા વાવ ખણાવવાં. ૨૮. ખેતર આદિકમાં ગોચરનું દાન દેવું. ૨૯પિતૃ નિમિત્તે પિંડ મૂકવા. ૩૦. પિંડ દાન દેવું. ૩૧. વડ આદિ વૃક્ષનાં રોપણ કરી સેવાદિક કરવું. ૩૨. પુન્યના અર્થે આંકેલા સાંઢની પૂજા કરવી. ૩૩. ગે પુછની પૂજા કરવી. ૩૪. ધર્માથે શીત કાળમાં અગ્નિ બાળવો. ૩૫. ઉંબરે આંબલી પ્રમુખનું ભોજન કરવું. ૩૬. રાધા કૃષ્ણાદિકનાં રૂપ કરી નાટક કરવું કે જેવું. ૩૭. સૂર્ય સંક્રાંતિના દિવસે વિશેષ પૂજા સ્નાનાદિક કરવું. ૩૮. ઉત્તરાયણના દિવસે વિશેષ સ્નાનાદિક કરવું. ૩૯રવિવારે તથા સોમવારે એકવાર ભજન કરવું. ૪૦. શનીવારે હનુમાનાદિકની પૂજાને માટે તેલનું દાન દેવું. ૪૧. કારતક માસમાં સ્નાન કરવું. ૪૨. માહ માસમાં સ્નાન કરી વ્રત અને કાંબળનું દાન દેવું.
૪૩. ચૈત્ર અને આસો માસમાં ધર્મનિમિત્તે ગરબા મંડાવવા.
૪૪. અજા પડવાને દિવસે ગૌ હિંસાદિક કરવું. ૪૫. ભાઈ બીજ કરવી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
સાવલા,
૪૬. શુકલ પક્ષની બીજના દિવસે ચંદ્ર દર્શને દશીકા દાન દેવું.
૪૭. મહા સુદ-૩ ગારી નિમિત્તે ભેજન કરાવવાં.
૪૮. અખાત્રીજના દિવસે રૂ કાંતવું નહિ તથા લહાણું વિગેરે આપવી.
૪૯. ભાદરવા માસમાં કાજલી દેવતાનું પૂજન કરવું. ૫૦. આ માસની શુકલ ત્રીજે ચંદ્રોદયે ભોજન કરવું.
૫૧. માગસર તથા મહા વદમાં ગણેશ ચેાથે ચંદ્રમાનું દર્શન કરી દાન વિગેરે આપવું.
પર. નાગ પાંચમે નાગની પૂજા કરવી. પ૩. પાંચમ આદિ તીથિએ વલેણું આદિ કરવું. ૫૪. મહા સુદ ૬ ના દીવસે સૂર્યની તીથ યાત્રા કરવી. ૫૫. શ્રાવણ સુદ ૬ ના દીવસે ચંદ્ર છઠ્ઠી કરવી.
પ૬. ભાદરવા સુદ ૬ ના દીવસે સૂર્ય છઠ્ઠી અને ઝીલણ છઠ્ઠી કરવી.
૫૭. શીયલ સાતમના દિવસે વાસી અન્ન ખાવું.
૫૮. ભાદરવા સુદ ૭ ના દીવસે (વેજનાથની સાતમે) સાત ઘરે ત્રણ ત્રણ કણની ભીક્ષા લેવી.
૫૯. બુધાષ્ટમીના દિવસે કેવળ એક ઘઉં આદિ અન્નનું ભેજન કરવું.
૬૦. ભાદરવા વદ-૮ ના દીવસે જાગરણ ઓચ્છવ આદિ કરવા. ૬૧. આસો અને ચિત્રના શુકલ પક્ષમાં નવરાત્રિએ બેસવું.
૬૨. ચિત્ર તથા આસો સુદ ૮ અથવા તેમને દિવસે ગોત્રીને ધર્મ નિમિત્તે ઝારવા.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩. ભાદરવા સુદ ૯ (અક્ષય નવમી) ના દીવસે આખા ધાન્યનું ભજન કરવું.
૬૪. ભાદરવા સુદ ૧૦ (અવૈધવ્ય દશમી) ના દિવસે જાગરણ કરવું.
૬૫. આસો સુદ ૧૦ (વિજયા દશમી) ના દિવસે ખીજડાના વૃક્ષની પૂજાદિક કરવી.
૬૬. એકાદશીમાં ફલાહાર કરવા તથા દેવપેઢી દેવઉઠી અગીયારશ તથા ફાગણ સુદ ૧૧ (ભીમ અગીયારશ) વિગેરે કરવી.
૬૭. સંતાન આદિના માટે ભાદરવા વદ-૧૨ (વત્સ બારસ) કરવી.
૬૮. જેઠ માસની તેરસે ત્રાકનું દાન દેવું. ૬૯ આસો વદ ૧૩ (ધન તેરસે) ધન પૂજા કરવી. ૭૦. શિવરાત્રિએ રાત્રિ જાગરણ કરવું. ૭૧. ચૈત્ર વદ–૧૪ નવરાત્રિની યાત્રા કરવી. ૭૨. ભાદરવા વદ ૧૪ પવિત્ર કરણાદિ કરવા. ૭૩. અનંત ચૌદશે અનંતના દેરા બાંધવા. ૭૪. અમાસના દિવસે ભાણેજ જમાઈને જમાડવા.
૭૫. સોમવતી અમાસના દિવસે નદી તથા તળાવ વિગેરેમાં સ્નાન કરવું.
૭૬. દિવાળીના દિવસે પિતૃ નિમિત્તે દીવા કરવા.
૭૭. કાર્તિક પુનમે સ્નાનાદિક વિશેષપણે કરવું. ' ૭૮. ફાગણ સુદ ૧૫ ના દીવસે હોળી કરવી તથા પ્રદક્ષિણું દેવી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૭૯. શ્રાવણ શુદ્ઘ ૧૫ના દીવસે બળેવ કરવી. આ ૭૯ ભેદ અને બીજા પણ દેશ વિશેષમાં પ્રસિદ્ધ કહેલા અનેક લૌકિક દેવગત મિથ્યાત્વના ભેદો છે. હવે લૌકિક ગુરૂગમ મિથ્યાત્વના ચાર ભેદ જણાવીએ છીએ.
૮૦, તાપસ આદિકને નમસ્કાર કરવા.
૮૧. બ્રાહ્મણાદિકના મુખથી કથા સાંભળીને તેમને ગૌ તિલાદિકનું દાન દેવું.
૮૨. બ્રાહ્મણ આફ્રિકના ઘરમાં બહુમાનને માટે જવું, ૮૩. તાપસ આદિકની આગળ ૐ નમઃ શિવાય એમ બેાલવું. આ ૮૩ ભેદ મિથ્યાત્વના જાણવા. તેમાં પ્રવતન માટે નીચે પ્રમાણે આગાર તથા જયાએ રાખું છું તેની વિગત.
કરવા
ઉંઘમાં, સ્વપ્નમાં કે કાઈ કારણે મિથ્યાત્વ સેવાય તેની જયણા. આ ૮૩ ભેદોમાંથી જેમાં છૂટી રાખવી હાય તેમાં . આવું ચિન્હ કરવું.
૧. લૈાકિક દેવ ધ્રુવી વિગેરેના સ્થાનકામાં કાઈ કા પ્રસંગે (કારીગરી વિગેરે જોવા માટે) જવું પડે તેના આગાર છે, પરંતુ ધમ બુદ્ધિએ દશન નિમિત્તે જવું નહિ તેમ તેઓની માનતા માનું નહિ.
ગેાત્રજ ગણેશ વિવાહ લગ્નાદિકમાં દીપ પૂજા વિગેરે કરવાની જયણા, પણ તેને શુભ કરણી માનું નહિ,
૨. લૈાકિક ગુર અન્યલિંગી બ્રાહ્મણ સંન્યાસી તાપસ ઉસ્તાદ વિગેરેની પાસેથી અભ્યાસ કરેલે હાય અથવા અભ્યાસ કરવા પડે તેમને સલામ વિનય બહુમાન વિગેરે કરવાની જયણા તથા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્ત્રાદિક આપવું પડે તેને આગાર છે. ઉચિત વ્યવહાર જાણીને સર્વે કરું, પણ ધર્મ બુદ્ધિએ ન કરૂં. વળી સ્નેહી સંબંધી, તથા સગાં વહાલાને ઘેર ગયો હોઉં ને ઉપર લખેલામાંથી મારા તથા તેમના ગુરૂ આદિક આવે અથવા આવેલા હોય તે તેમને શરમ આદિકથી સલામ પ્રમુખ બહુમાન વિગેરે -જે કાંઈ કરવું પડે તેની જયણા.
કુગુરૂ અન્યલિંગી બાહ્મણાદિક જે વિવાહ આદિ જોડાવે, (પરણાવે) અને એવા સંસાર વૃદ્ધિના કાર્યોને અધિકારમાં જેમની વંશપરંપરાથી વૃત્તિ (આજીવિકા) લાગેલી છે. તે આવીને આશિર્વાદ આપે, તે વારે તેમને લૌકિક વ્યવહારને લીધે પ્રણામ નમનાદિ કરવું પડે તથા કઈ મિથ્યાત્વી રાજવગીને ઘેર ગયા થકા તેમના ગુરૂ આવે તે વખતે આપણે પણ વ્યવહારથી બહુમાનાદિક કરવું પડે, તથા જેણે નામાં લેખાં આદિ અંક વિદ્યા પ્રમુખ આજીવિકા ચલાવવાના વિદ્યા હુન્નર શીખવ્યાં હોય, તેવા કેઈ પણ અન્ય દશનીનું બહુમાન ભક્તિ આદિ કાંઈ પણ કરવું પડે, અન્ન વસ્ત્રાદિ આપવું પડે તેને આગાર છે. તે સર્વે ઉચિત વ્યવહાર જાણીને કરું, પરંતુ ધર્મ બુદ્ધિએ ન કરું.
મારા સાધુ એટલે જૈન ધર્મના આચાર્યાદિકને ભણાવનાર વિગેરે આવેલા હોય તેમને તથા તેમના કે મારા સગાસ્નેહી કુટુંબ પરિવારના દવા કરનાર વિદ્ય ડાકટર વિગેરેને સલામ વિનયાદિક આલાપ સંતાપ વિગેરે કરવું પડે તેની જયણ.
કેટના, ઓફીસેના, મલેના, રેલ્વેના તથા દુકાન
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
23
વિગેરેના અન્ય દુનીઓને તથા તેમના ગુરૂઓને તેમજ રસ્તે જતાં કેાઈની સાથે સબંધ થયા હાય તેવા કારકુના નાકરા મુનિમા ગુમાસ્તા વિગેરેને કાય પ્રસંગે સલામ વસ્ત્રાદિ દાન, આલાપ સલાપ વિગેરે ઉચિત વ્યવહાર કરવા પડે તે સર્વાં કરૂં, પણ તેમાં ધમ બુદ્ધિએ કાંઈ કરૂં નહિ.
એ દેવગુરૂ અને ધર્મોના કયારે પણ સત્ય કે અસત્ય સેાગન લઉં નહિ. કેટ અગર કેાઈ અમલદારની રૂબરૂ ફરજીઆત સેાગન ખાવા પડે, સેગન ઉપર એવી એફીડેવીટ ઈકરાર આદિ કરવા પડે અથવા કાટ પચ તેમજ મીજા કેાઈથી લવાદ કમીશનર આદિ નિમાવવું પડે અને તે સંખ’ધમાં ખીજાને સાગન આપવા પડે તેની જયણા.
અન્ય જાતિવાળા પણ જૈન ધર્મને માનતા અથવા પાળતા હાય, તેમની સાથે સલામ આદિ કેાઈ જાતનું વર્તન કરવુ પડે તે સાધમી ભાવે માનું. આપણે ઘેર કેાઇ પરાણા તરીકે આવેલા હાય, તેની પણ ઉચિત પ્રતિપત્તિ (સેવા) વગેરે કરવી પડે તેની જયણા.
પેાળપાડાના તથા બીજા અન્ય જ્ઞાતિઓની સાથે કાંઇ પણ ચીજ આપવા લેવાના વ્યવહાર હાય, તેની સાથે તે પ્રમાણે વર્તવાની જયણા.
અન્ય દશનીઓના આચ્છવ આફ્રિકમાં તથા કુવા આદિક કરાવવામાં કાઈ કાંઇ માગવા આવે તેા ઉચિત દ્રવ્ય વગેરે આપવાની જયણા. પણ તેમાં ધમ બુદ્ધિ જાણું નહિ.
જાપ અને લગ્ન વિગેરેના કારણથી તથા દાક્ષિણ્યપણાથી અહુમાન પૂર્વક વસ્ત્રાદિક તથા અનુક’પાથી કાઈ ને આહારા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિક આપવું પડે તેની જયણા. પણ તેમાં ધર્મ બુદ્ધિ જાણું નહિ.
કોઈ પણ યાચક અથવા નેકર ચાકરની સાથે વાર્તાલાપ કરે પડે તે સઘળામાં તથા ઉપર લખેલાઓની સાથે સર્વ જાતને વ્યવહાર શાસનની નિંદા તથા ઉડ્ડાહ ટાળવા ખાતર અને શાસનની ઉન્નત્તિ કરવા ખાતર ઉચિત વ્યવહાર કરું, પણ તેમાં ધર્મ બુદ્ધિ ધારણ કરું નહિ. કેઈ હીણાચારી જન લિંગી શુદ્ધ પ્રરૂપક સાધુ હોય કે જેની પાસેથી મેં વ્યાખ્યાન સાંભળેલું હોય અથવા મારે સાંભળવું પડે તથા ક્રિયાકાંડ કરવું પડે, તેથી તેમની ભક્તિ બહુમાન કરવું પડે. ઉપકાર કરેલો હોવાથી તેમને ઉપકારી જાણું. તેમને આહારાદિક આપવું પડે તે સર્વે ઉચિત ક્રિયા કરું, પણ તેમને શુદ્ધ ગુરૂ તરીકે જાણું નહિ.
આજના વખતમાં પણ દેશકાળને અનુસારે સંયમના પાળનારા, ભગવંતની આણામાં વર્તતા સાધુઓને હું ગુરૂતત્ત્વ તરીકે સહું તેમની આજ્ઞા માનું, તેમને પાત્ર બુદ્ધિએ વિહોરાવું અને તેમની ક્રિયાની અનુમોદના કરું.
શાસનની ઉન્નત્તિને માટે જન ધર્મના કોઈ પણ ઓચ્છવ આદિના પ્રસંગે અન્ય દેશનીને ત્યાં કોઈ ચીજ માગવાની અથવા તેમને નેતરું દેવાની જયણા.
જૈન શાસનની ઉન્નત્તિને માટે અન્ય દર્શનીના દેવ દેવીના સ્થાનકે તથા તાપસ સન્યાસી આદિના મઠ વિગેરે સ્થાનકે નાળીએ આદિક મૂકવા આપવા વિગેરે કાર્ય પ્રસંગે જવું આવવું પડે તેની જયણા.
સંઘમાં જાત્રા નિમિત્તે અથવા બીજાઓની સાથે પરગામ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતની જયશન આ૫”
ગયે હોઉં તો કાર્ય પ્રસંગે કોઈની ઉચિત સેવા કરવી કરાવવી પડે તેની જયણું.
કઈ પણ જાતની વસ્તુ વેચનાર અન્ય દર્શનની પાસે ચીજ લેવા ગયે હોઉં, ત્યાં તે વખતે વાર્તાલાપ વિગેરે કરે પડે તેની જયણું.
કચેરીમાં કઈ ફરીયાદ કરવી અથવા કરાવવી પડે તો તેવે પ્રસંગે યોગ્ય વ્યવહાર સલામ આદિ કરવી પડે તેની જયણા.
મારી સાથે બેસનાર તથા સ્નેહ સંબંધ ધરાવનાર અન્ય દશનીઓ કોઈ પ્રસંગે મારી પાસે આવેલા હોય, તો તેમની સાથે વાર્તાલાપ સલામ વિનયાદિક ઉચિત વ્યવહાર કરે પડે તેની જયણું. પરંતુ ધર્મ બુદ્ધિ રાખી કરું નહિ.
અન્ય દશનીઓનાં પર્વો ધર્મ બુદ્ધિએ આરાધવાં નહિ. પરંતુ લોક વ્યવહારે તે દીવસોએ ખાનપાન વિગેરે કરવાં પડે તેની જયણ.
મરનાર નિમિત્તે દીવા દેવા પડે તે, શાક પગલાંને વ્યવહાર ચાલે છે તે, ભાઈબીજ, ભાઈ પસલી, હેણી, ભવૈયા વિગેરેને આપવાની, લગ્ન આદિમાં અભ્યાણું વિગેરે આપવાની, બળેવ ચાંલ્લે લાડલાડુ, બાધા મૂકવા તથા કોઈ વાળ ઉતરાવવા જાત્રા અથવા અન્ય સ્થળે જાય, ત્યારે તેને વ્યવહારની રીતિએ જે કાંઈ આપવું પડે તેની જયણા. તેની સોબત થયે તેના ભેગા ઉતરવું પડે તો તેની ક્રિયામાં ભાગ લઉં નહિ, પરંતુ દાક્ષિણ્યતાએ તેની સાથે જમવાની જયણ. સંબંધીને ઘેર પુત્ર પુત્રી જન્મ તથા લગ્ન આદિ પ્રસંગમાં આપવા લેવાની જયણું. તેમાંથી કોઈમાં ધર્મ બુદ્ધિ ગણું નહિ પરંતુ વ્યવહારરૂપે જ કરૂં.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
એ પ્રમાણે જયણા રાખી છે. તે સિવાય મિથ્યાત્વ ઉત્પન્ન થવાનાં કારણેા ૧. મતિભેદ. ૨. પૂર્વ સસ્કાર ૩ પરિચય ( સંસ`. ) ૪. કદાગ્રહ ૫. સાધુનું અદન. તથા દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવથી (એ ચારેનું વિવેચન આગળ કરવામાં આવશે) વિહં તિવિહેણ પાઠે કરીને, ચાર આગાર છ છીંડી રાખીને, મન વચન કાયાએ કરીને મિથ્યાત્વનાં કારણેા ત છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ મિથ્યાત્વને તજવાથી સમકિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે માટે નિરૂપયોગી મિથ્યાચારાને વ્યવહારથી પણ છેડવાં. શુદ્ધદેવ ગુરૂ અને ધમ એ ત્રણ તત્ત્વનું યથા સ્વરૂપ વિજ્ઞાન પૂર્વક સદ્ગુણા કરવી એ સમકિત કહેવાય છે. તેના બે ભેદ, વ્યવહાર સમકિત અને નિશ્ચય સમકિત.
૧. વ્યવહારથી દેવતવ—દેવ તે અઢાર દાષાએ કરીને રહિત, ચેાત્રીસ અતિશયે। અને પાંત્રીશ વાણીના ગુણા કરીને શે।ભિત, વિશ્વોપકારી, સઈ મેાક્ષ માગના દાતાર, ઈત્યાદિ ગુણાએ કરીને બિરાજમાન અરિહંત દેવ તથા સિદ્ધ ભગવાન્ એ એ દેવ તથા તેમના પ્રતિમા સજીવાને હિતકારી છે. તે દેવાને ચાર નિક્ષેપે ભાવપૂર્વક વંદન નમસ્કાર પૂજન કરૂં.
૨. નિશ્ચયથી દેવતન્ત્ર—વસ્તુગતે વસ્તુરૂપ શુદ્ધ પ્રતીતિવડે આત્માને જે શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ (શુદ્ધ સ્વરૂપ) પ્રગટે તે. એટલે વર્ણાદિકે કરીને રહિત, અતીન્દ્રિય, અવિનાશી, અનુપાધિ, અકલેશી, અમૃતિ, અનંત ગુણુનું ભાજન, સત્ ચિદાનંદ (જ્ઞાન) સ્વરૂપી, એવા મારા આત્મતત્ત્વ છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ વ્યવહારથી ગુરૂત –તે પાંચ મહાવ્રતના પાળનારા, સાધુના સત્યાવીશ ગુણે કરી બિરાજમાન, દશવિધ યતિધર્મના પાલક, ચાર કષાયના જીતનારા, ગુરૂના ગુણેએ કરી બિરાજમાન સંયમ વડે તરણ તારણ આચાર્ય ઉપાધ્યાય ને સાધુને ગુરૂ બુદ્ધિએ ભક્તિ બહુમાન પૂજન નમન યોગ્ય રીતે કરું.
૪ નિશ્ચયથી ગુરૂત–તે શુદ્ધ આત્મ વિજ્ઞાનપૂર્વક હેય રેય અને ઉપાદેયને વિષે ઉપયોગ યુક્ત ત્યાગ અને પ્રવૃત્તિ કરવી તે.
૫. વ્યવહારથી ધર્મતત્ત્વ–તે શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને સમવસરણમાં બેસીને અર્થથી ધર્મ પ્રકા અને સૂત્રથી ગણધર મહારાજે રચ્યા જે સિદ્ધાંત ભાવ તે સર્વે ને હિતકારી છે. દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીને ધારી રાખે તે ધર્મ દયાના મૂળ રૂપ દાનાદિક ચાર પ્રકાર તથા શ્રત અને ચારિત્ર રૂપ બે પ્રકારને, પંચાંગી સંયુકત નગમાદિક નય, નામાદિ ચાર નિક્ષેપ, સ્યાદ્વાદ શિલી યુત શુભ પ્રવૃત્તિ કરવી તે શુદ્ધ વ્યવહાર ધર્મ.
૬. નિશ્ચયથી ધર્મતત્તવ–તે આત્માની આત્મતા જાણે. વસ્તુ સ્વભાવ ઓળખે. જે આત્મદ્રવ્ય છે તે શુદ્ધ ચેતનતા રૂપે અસંખ્યાત પ્રદેશી, લોક પ્રમાણુ, અવિનાશી, અમર, અખંડ, અલિપ્ત આદિ અનંત ગુણવાળો છે. તે (આત્મા) એનાથી ભિન્ન પુગલિક વિષય સંબંધી સુખથી ત્યારે છે. એ મારૂં નથી અને હું એને નથી. એ મારો પૂર્ણાનંદ સ્વભાવ પ્રગટ કરવાને આત્મ સ્વભાવમાં રમણ કરવું તે મારે ધર્મ છે. તેને પ્રગટ કરવા વિજ્ઞાનપૂર્વક આત્માએ પ્રવૃત્તિ કરવી તે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
એવી રીતે દેવ ગુરૂ અને ધર્મ એ ત્રણ તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધા તે વ્યવહાર સમકિત અને નિશ્ચય સમકિત તે દેવ ગુરૂ તથા ધર્મમાં લખ્યા પ્રમાણે મારે આમાજ દેવ ગુરૂ અને ધર્મ છે. અથવા સાત પ્રકૃતિ (ચાર અનંતાનુબંધી અને ત્રણ દર્શન મેહનીય) ના ક્ષયથી ક્ષાયિક સમકિત થાય છે તે નિશ્ચય સમકિત છે. અને તે પશમ અને ઉપશમ આદિ બહુ પ્રકારે સમકિત છે. - હવે વ્યવહાર સમકિતનાં કારણ એકસઠ છે અને નિશ્ચય સમકિતનાં કારણ છ છે એમ સડસઠ બેલ સમકિતના કહું છું.
સમકિતના ૬૭ બેલ ૪ સહયું. ૩ લિંગ. ૧૦ વિનય. ૩ શુદ્ધિ. ૫ દૂષણ ૮ પ્રભાવક. ૫ ભૂષણ. પ લક્ષણ ૬ જતના. ૬ આગાર ૬ ભાવના. ૬ સ્થાન.
૪. સહણ–૧ જીવાદિક નવ તત્વનો અભ્યાસ કરે તથા તેના અર્થને વિચાર કરે. ૨ સંયમે કરી યુક્ત શુદ્ધ માર્ગ પ્રરૂપનાર ગીતાર્થની મન વચન કાયાએ કરી સેવા કરવી. ૩. પાસસ્થા કુશીલિઆ વેશ વિડંબક એવા સમકિતથી ભ્રષ્ટ થયેલાનો સંગ ન કરે. ૪. અન્યદશની મિથ્યાદષ્ટિને સંગ ન કરો.
૩. લિંગ. ૧. સિદ્ધાંત-ભગવાને કહેલા વચનને સાંભળવાની અતિ અભિલાષા. ૨ ચારિત્રધર્મ–ભગવાને કહેલા શ્રાવક ધર્મ તથા સાધુ ધમ ઉપર રાગ ધરે તે. ૩. દેવગુરૂ પ્રમુખની વૈયાવચ-ભક્તિ વડે વીતરાગની દ્રવ્ય અને ભાવથી પૂજા કરવી તથા અશનાદિક વડે તત્ત્વના જાણુ પંચાચારને પાળનારા એવા ગુરૂની સેવા કરવી તે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ પ્રકારને વિનય–૧ શ્રી અરિહંત ભગવાનને. ૨ સિદ્ધ ભગવાનને ૩. ચિત્ય (જિન પ્રતિમા ) ને. ૪ શ્રત (જ્ઞાન) ને. ૫. ચારિત્ર ધર્મને. ૬ સર્વ સાધુનો. ૭ આચા ચંને. ૮ ઉપાધ્યાયને. ૯, ચતુર્વિધ સંઘનો. ૧૦ સમ્યગદર્શન નને વિનય એટલે એ દશે પદની પૂજા, ભક્તિ, બહુમાન, ગુણની પ્રશંસા કરવી, અવર્ણવાદ ન બોલો અને આશાતનાનો ત્યાગ કર.
૩ શુદ્ધિ. ૧ મનશુદ્ધિ-અરિહંત ભગવાન અને તેમનું શાસન ખરું છે એવું ચિંતવવું તે. ૨ વચનશુદ્ધિ-જીવાદિક નવ પદાર્થો જણાવનાર આગમથી વિપરીત ન બોલે તે ૩. કાયશુદ્ધિ–કઈ છેદે ભેદે અનેક પ્રકારની પીડા ઉપજાવે, પણ વિતરાગ વિના અન્ય દેવને નમસ્કાર કરે નહિ તે.
૫. દૂષણ–૧.શંકા-વિતરાગે કહેલા ધર્મને વિષે સંદેહ રાખે. તે શંકા બે પ્રકારની છે. ૧ દેશ શંકા-જીવાદિ એકાદિ બાબતમાં (કાંઈક) શંકા. અને ૨. સર્વ શંકા (બધું
ટું માને.) ૨. કાંક્ષા-પર મતને અભિલાષ ધરે. તે પણ બે ભેદે. દેશથી અને સર્વથી. ૩ વિચિકિત્સા કરેલી ધાર્મિક ક્રિયાના ફળને વિષે સંદેહ રાખે. તે બે ભેદે. દેશથી અને સર્વથી. ૪ મિથ્યાત્વીની પ્રશંસા–કુલિંગી દર્ભલિંગી પાખંડી વિગેરે અન્ય દેશની મિથ્યાત્વીઓની પ્રશંસા કરવી. ૫ મિથ્યાવીનો પરિચય–મિથ્યાત્વીની સેનત કરવી. આલાપ સંલાપ કર. પ્રીતિ વધારવી તે.
(આ ઉપર લખેલાં પાંચે દૂષણે સર્વ વર્જવા રોગ્ય છે.)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ પ્રભાવક–૧. પ્રવચન પ્રભાવક તે કાળને ચગ્ય સ્વસિદ્ધાંત અને પર સિદ્ધાંત જાણીને ઉપદેશ આપે છે. ૨. ધર્મકથી–તે હેતુ દ્રષ્ટાંતે કરીને પોતાની શક્તિ પ્રગટ કરીને બીજાને ધર્મને બંધ કરે તે. ૩ વાદી–તે સિદ્ધાંતના ગ્રંથોના બળે કરીને પરમતને વિચ્છેદ કરે અને નય ન્યાય પ્રમાણ વિગેરે શાસ્ત્રોમાં કુશળ હોય તે.૪ નિમિત્તી–તે શાસનની ઉન્નતિ માટે અષ્ટાંગ નિમિત્તે કહે છે. પ. તપસ્વી–તે વિવિધ પ્રકારના તપ ક્ષમાદિ ગુણએ કરીને જૈન ધર્મને ઉદ્યત કરે તે. વિદ્યા પ્રભાવક તે જૈનધર્મના રક્ષણ અર્થે મંત્રતંત્ર આકાશ ગમનાદિક વિદ્યાઓની શકિત ફેરવે છે. ૭. સિદ્ધપ્રભાવક તે અંજન ચૂર્ણ લે પાદિક સિદ્ધ યોગે કરીને જિન શાસનને જય કરનાર. ૮. કવિ પ્રભાવક તે અદ્ભુત કાવ્ય રચનાએ કરીને રાજાદિકને ધર્મ હેતુએ રીઝવે.
(ઉપર કહેલા આઠેથી જૈનધર્મ દીપે છે, તેથી તેવા ગુણવાળા પુરૂષની સેવા કરવી.)
૫. ભૂષણ–ધર્મના અંગોને જે વડે શણગારાય તે ભૂષણ કહેવાય છે.
૧. ધૈર્યભૂષણ– જૈન ધર્મમાં સ્થિર રહે પણ યુકિત કુયુકિતએ કરીને તથા સાંભળીને ચપળ ચિત્ત કરે નહિ તે. ૨. પ્રભાવના ભૂષણ– ધર્મના અનેક કાર્યો વડે તીર્થની તથા ગીતાર્થની સેવા કરે છે. ૩. સેવા ભૂષણ–દેવ ગુરૂ તથા સિદ્ધાંતને વિનય વૈયાવચ્ચ કરો. ૪. દઢતા ભૂષણ–જેન ધર્મને વિષે દ્રઢતા રાખવી. ૫. અનુમોદન-જિન શાસનને દીપાવવું અથવા વૃદ્ધિ થાય તેમ કરવું કે જેથી ઘણા લેકે જિન શાસનની અનુમોદના કરે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
૫ લક્ષણ–૧. ઉપશમ -અપરાધીનું પણ ચિત્તથી પ્રતિકૂલ ન ચિંતવે અથવા શમ-અનંતાનુબંધી કષાયની કૂરતાને અભાવ થવો તે. સ્વભાવથી કે કષાયની માઠી ફલદશા વિચારી મંદ કષાય થવે તે. ૨. સંવેગ–મોક્ષના સુખની અભિલાષા રાખવી. ૩. નિવેદ–વીતરાગ ભાષિત ધર્મ તારનાર છે એવું જાણું સંસાર રૂપી નરકાદિ દુર્ગતિના દુઃખવાળા કેદખાનામાંથી નીકળવાને તત્પર હોય. ૪. અનુકંપા-દુઃખી છે
નાં દુઃખ દૂર કરવાની અભિલાષા તે દ્રવ્ય અનુકંપા અને ધર્મ રહિત જીવોને ધર્મ પમાડવાની અભિલાષા તે ભાવ અનુકંપા. ૫. આસ્તિક-શ્રી વીતરાગ પ્રભુએ ભાખ્યું તે સત્ય છે. શું હું કાંઈ પણ નથી. એવી દ્રઢ આસ્થા રાખવી.
૬. જયણું–૧. પરતીથિકાદિ વંદન–અન્ય તીર્થિક દેવને તથા અન્ય તીર્થિઓએ ગ્રહણ કરેલી જિન પ્રતિમાને વંદન (બે હાથ જોડવા) તથા પૂજન કરવું નહિ. ૨ નમસ્કરણું–અન્ય તીર્થિઓએ ગ્રહણ કરેલી જિન પ્રતિમાને મસ્તક નમાવવું નહિ. ૩. અશનાદિ દાન– કુપાત્રને એકવાર કે વારંવાર ખાવા પીવા ધમ બુદ્ધિએ આપવું નહિ. ૪. ગધપુષ્પાદિ પ્રેસણું–કુપાત્રને માત્ર બુદ્ધિએ ગંધ પુષ્પાદિ વારંવાર મોકલવાં નહિ. ૫. આલાપ મિથ્યાત્વી સાથે વગર બોલાવે પ્રથમ બોલવું નહિ. ૬. સંલાપ–મિથ્યાત્વી સાથે વગર બોલાવે વારંવાર બોલવું નહિ. ૩–૪–૫-૬ જયણામાં ધર્મ નિમિત્તે બોલું તથા દાન દઉં નહિં. સંસારીક કાર્ય પ્રસંગે જયણ.
૬. આગાર (છ છીંડી)–૧ રાજાભિગ–રાજાની
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
દાક્ષિણ્યતાથી કે ખલથી જૈન ધર્મ વિરૂદ્ધ આચરણ ( અન્ય દનીઓને નમસ્કારાદિક) કરવુ પડે તે. ૨. ગણાભિયાગ— ઘણા લેાક સમુદાયના કહેવાથી જૈન ધર્માંમાં નિષેધ કરેલું પણુ સેવવું પડે તે. ૩. અલાભિયાગ—સૈન્ય તથા ચેારાદિકના જુલમથી જૈન ધમમાં નિષેધ કરેલું કાય કરવું પડે તે. ૪. સુરાભિયાગ—કુલ દેવતાદિકના વાકચ વડે જે કાંઈ વિરૂદ્ધ આચરણ કરવું પડે તે. ૫. ગુરૂ નિગ્રહ–ગુરૂ (માતા પિતા કલાચાય સગાં વહાલાં, વૃદ્ધે પુરૂષા તથા ધર્મપદેશ કરનારા)ની આજ્ઞાથી નિયમ ભંગ કરાય તે. ૬. ભિષણ કાંતાર વૃત્તિ—તે દુકાળમાં જંગલમાં આજીવિકાના ભયથી અથવા પરદેશ ગયે છતે જીવ રક્ષા માટે નિયમ ભગાર્દિક કરાય તે.
દ્ ભાવના—સમકિત કેવું છે? ૧ મૂળ ભાવના—તે તીર્થંકર ભગવાને કહેલા યતિ ધમ તથા શ્રાવક ધર્મનું મૂળ સમકિત છે. તે વિનાની કરણી મેાક્ષની પ્રાપ્તિને માટે થતી નથી એવું ચિંતવવું તે. ૨. દ્વાર ભાવના—સમકિત તે ચારિત્ર ધરૂપી નગરમાં પેસવાના દ્વાર સમાન છે. ૩. પીઠભાવના—સમકિત તે ચારિત્ર ધરૂપી મહેલના પાયા સમાન છે. જો મૂળ પાયે મજબુત હાય તે મહેલ ટકી શકે. ૪. નિધાન ભાવના—સમકિત તે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રાદિ ગુણ રૂપી રત્નના નિધાન (ભ’ડાર) છે. ૫.આધાર ભાવના—સમક્તિ તેવિનય ચારિત્રાદિ ગુણાના આધાર રૂપ છે. ૬. ભાજન ભાવનાસમકિત તે શ્રુત અને ચારિત્રરૂપી અમૃત રસનું ભાજન છે. કારણકે ભાજન વિના અમૃત રહી શકે નહિ, તેમ સમકિત વિના શ્રુત અને શીયળના રસ રહી શકે નહિ.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ ૬. સ્થાન–૧. જીવ છે જ. ૨. જીવ નિત્ય છે. કેમકે નિશ્ચયથી તેને વિનાશ કે ઉત્પત્તિ હોતી નથી. ૩. જીવ શુભાશુભ કર્મને કર્તા છે. ૪. જીવ કમને ભોગવનાર છે. ૫. બંધ હેતુઓના અભાવે, કમનો ક્ષય કરી જીવ મોક્ષ પામે છે. ૬. જીવને કર્મ રહિત થવાના ઉપાય જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર કહેલ છે.
એ રીતે સમકિતના સડસઠ ભેદ થયા. તેમાં દેવ ગુરૂ અને સંઘની ભક્તિ પ્રભાવના વિગેરે કારણ જાણવા એગ્ય છે તેને જાણવા તથા તજવા દૂષણોને તજવા તથા સહણ જયણ આદિ આદરવા ગ્યને આદરવા બનતા પ્રયાસ કરી હું દેવ ગુરૂ અને ધર્મની પ્રતીતિરૂપ સમકિતને ગ્રહણ કરું છું.
સમકિતની કરણી. નિરંતર જિનપ્રતિમાનાં દર્શન તથા પૂજા કરું. તેના અભાવે સિદ્ધચક કે પ્રભુની છબીનાં દર્શન કરૂં. જોગવાઈ હોય તે ગુરૂ મહારાજને વંદન અવશ્ય કરું. નિરંતર એક નવકારવાળી છૂટી ગણું. દર વર્ષે દૂધ બરાસ સુખડ કેશર ઘી કુલ દશાંગીધૂપ અગરબત્તી રૂપાના વરખ અને સેનાના વરખ અંગલુહણાં ફળ નૈવેદ્યમાં રૂા. ( ) ખર્ચ. દહેરાસર અને પ્રતિમામાં રૂા ( ) ગુરૂ ભકિત નિમિત્તે સાધુ સાવીમાં રૂા ( ) સાધર્મિક વાત્સલ્ય એટલે શ્રાવક શ્રાવિકા માં રૂ ( ) જ્ઞાનમાં રા ( ) જીવ છેડામણમાં રા ( ) તથા સાધારણમાં રૂા ( ) વાપરું. અથવા કુલ સાત ક્ષેત્રમાં રૂા ( ) ખરું. સવારમાં નવકારસી તથા સાંજે ચૌવિહારકે તિવિહારનું પચ્ચકખાણ કરું. યથાશકિત દેવ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
વંદન ગુરૂવંદન પચ્ચક્ખાણ આદિ નિયમેા કરૂં. પણ શારીરિક અશક્તિ કે રાગાદિક કારણે, તથા બીજા કાઈ અનિવાય સબળ કારણે તેમજ પરદેશ કે બહાર ગામમાં જોગવાઈના અભાવે દેવદશનાદિ ન બને તેા જયણા. છતાં તેવા કારણે પણ મનમાં પ્રભુ દન ધારી લઈને આહાર વાપરૂં. વિસ્મરણ થયે અને પ્રમાદ વશથી સ્ખલના થાય તેા જયણા. દરેક વર્ષે કાઈપણ એક તીથની યાત્રા કરૂં. વ્યાધિ વિગેરેના પ્રસંગે અમુક તીની તેના આગાર.
યાત્રા ન કરવા જવાય
એ દેવગુરૂ કે ધર્માંના કયારે પણ સત્ય કે અસત્ય સાગન લેઉ" વા ખાઉ' નહિ. બીજા પાસે લેવરાવું કે ખવરાવું નહિ. તેમ જ તે સબધી અનુમેાદના કરૂં નહિં. ઈષ્ટ દેવાદિકની સંસાર અર્થે માનતા કરૂં નહિ. બીજાની પાસે કરાવું નહિ. તેમ જ સગા સ્નેહી સંબંધી તરફથી માનવામાં આવે, તે તેની અનુમાદના કરૂં નહિ પણ ભૂલથી જયા.
કુદેવ કુરૂ કુધને પરિહરૂં. તેમને મેાક્ષના દાતા જાણી વાંદું નહિ. માનું કે પૂજી' નહિ. મિથ્યાત્વી દેવ ગુરૂ કે પવની માનતા. સ્વાથે કે સગા સંબંધીના અથે હું માનું નહિ. મારા અર્થે બીજા સગા સંબંધી આદિ માનતા કરે તેા હું સમતિ આપું નહિ. તેમ જ તેમની અનુમેાદના કરૂં નહિ. સમુદ્ર પૂજન, તામ્રુત હેાળી મળેવ નવરાત્રિના ગરબા વિગેરેને ધમ બુદ્ધિએ માનું નહિ.
દેવ તત્ત્વમાં ગેાત્રજ કુળદેવતાક્રિકની પૂજા ધૂપ દીપ પ્રમુખ વિવાહાદિક ક્રિયાને ધમ બુદ્ધિએ શુભ ક્રિયા માનું નહિ કુલ મર્યાદાએ તથા સગા સંધીમાં કરવું કરાવવું પડે તેની જયણા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
ગુરૂ તવમાં કુગુરૂને સુપાત્ર બુદ્ધિએ ભકિત ભાવથી ભાત પામી આપું નહિ. અન્ય દેશનીઓને ઉચિત આપવું પડે, કેઈની શરમ કે દાક્ષિણ્યતાએ મિથ્યાત્વી ગુરૂને પ્રણામ કે સલામ તથા ભણાવનારનું બહુમાન કરવું અને ઉચિત આપવું પડે તેની જયણું, પરંતુ ધર્મબુદ્ધિએ કરું નહિ.
કુલિંગીને લજા કે દાક્ષિણ્યતાએ બહુમાન કરવું. દાન આપવું અને સ્વલિંગી હિ|ચારીનું શાસનની નિંદા મટાડવાને બહુમાન કરવું, દાન આપવું વિગેરેને આગાર, પરંતુ ધર્મબુદ્ધિએ રૂડું જાણું નહિ.
દેરાસરની ૧૦ મેટી આશાતના તથા ગુરૂની ૩૩ આશાતન તથા જ્ઞાનની આશાતના બને તેટલી ટાળવાને ખપ કરૂં. ૧ દહેરાસરમાં તળ અને ૨ ભેજન ખાવું નહિ. ૩ પાણી પીવું નહિ. ૪ પગરખાં પહેરી અંદર જવું નહિ. ૫ મૈથુન સેવવું નહિ. ૬ સુવું નહિ. ૭ થુંકવું નહિ. ૮ લઘુનીતિ અને ૯ વડી નીતિ (પેશાબ અને ઝાડા) કરવી નહિ. ૧૦ જુગાર રમવો નહિ. જ્યાં દેરાસરના ગઢમાં પગરખાં મૂકવાનો રીવાજ હોય ત્યાં તેમ કરવાની જયણા. શ્રી જિન મંદિરમાં ત્યાગ કરવા યોગ્ય
૮૪ આશાતનાઓ. ૧ પાન સોપારી ખાવી. ૨ પાણી પીવું. ૩. ભજન કરવું. ૪ પગરખાં પહેરી અંદર જવું. ૫ મિથુન સેવવું. ૬ પથારી કરી સુવું. ૭ થુંકવું તથા ગળફે નાંખો. ૮ પેસાબ કરો. ૯ ઝાડે જવું. ૧૦ જુગટુ રમવું. ૧૧ અનેક પ્રકારની કીડા કરવી (ખણવું વિગેરે) ૧૨ કલાહલ કર. ૧૩ ધનુ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ વેદાદિ કળાને અભ્યાસ કરે. ૧૪ કેગળા કરવા. ૧૫ ગાળ દેવી. ૧૬:શરીર ધોવું. ૧૭ વાળ ઉતારવા. ૧૮ નખ ઉતારવા. ૧૯ લોહી નાંખવું. ૨૦ મીઠાઈ વિગેરે નાંખવી. ૨૧ ચામડી ઉતારવી. ૨૨ પિત્ત કાઢવું. ૨૩ ઉલટી કરવી. ૨૪ દાંત કાઢીને નાંખવો. ૨૫ વિસામો લે. ૨૬ ગાય ભેંસ બાંધવી. ૨૭ દાંતને મેલ નાંખો. ૨૮ આંખને મેલ નાંખ. ૨૯ નખનો મેલ નાંખવે. ૩૦ ગાલને મેલ નાંખો. ૩૧ નાકને મેલ નાંખો. ૩૨ માથાને મેલ નાંખવે. ૩૩ કાનનો મેલ નાંખવે. ૩૪ ચામડીનો મેલ નાંખો. ૩૫ મંત્રાદિ પ્રયોગ કર ૩૬ વિવાહ માટે એકઠા થવું. ૩૭ કાગળ લખવા. ૩૮ થાપણ મૂકવી. ૩૯ ભાગ પાડવા. ૪૦ પગ ઉપર પગ ચઢાવી બેસવું. ૪૧ છાણાં થાપવાં. ૪૨ કપડાં સુકવવાં. ૪૩ ધાન્ય ચુકવવું. ૪૪ પાપડ સુકવવાં. ૪૫ વડી કરવી. ૪૬ સંતાઈ જવું ૪૭ રેવું. ૪૮ વિકથા કરવી. ૪૯ શસ્ત્રાશસ્ત્ર ઘડવાં. ૫૦ તિર્યંચ રાખવાં. ૫૧ તાપણું કરવી. પર. રસોઈ કરવી. પ૩ સોનાદિકની પરીક્ષા કરવી. ૫૪ નિશીહિ ન કહેવી. ૫૫. છત્ર ધારણ કરવું. ૫૬ શસ્ત્ર રાખવાં. ૫૭ ચામર વીંઝાવવાં. ૫૮ મન એકાગ્ર ન કરવું. ૫૯ મર્દન કરવું. ૬૦ સચિત્તને ત્યાગ ન કરે. ૬૧ અચિત્ત (વસ્ત્રાભરણ) ત્યાગ કરે. દર બાલકે રમાડવા. ૬૩ એક સાડી ઉત્તરાસંગ ન કરવું. ૬૪ મુગટ રાખ. ૬૫ તેરા રાખવા. ૬૬ પાઘડીને અવિવેક કરો. ૬૭ હેડ કરવી. ૬૮ ગેડી દડે રમવું. ૬૯ જુહાર કરવા. ૭૦ ભાંડ ચેષ્ટા કરવી. ૭૧ તિરસ્કાર કરવો. ૭૨ લાંઘવા બેસવું. ૭૩ સંગ્રામ કરે. ૭૪ કેશને વિસ્તાર કરે. ૭૫ પગ બાંધી બેસવું. ૭૬ ચાખડીઓ પહેરવી. ૭૭ પગ લાંબા કરવા. ૭૮ પીપુડી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭ વગાડવી. ૭૯ કાદવ નાંખો. ૮૦ અંગની ધૂળ ઉડાડવી. ૮૧ ગુહ્ય ભાગ પ્રકટ કરે. ૮૨ વેપાર કર. ૮૩ વૈદું કરવું. ૮૪ ન્હાવું. આ ૮૪ આશાતનાઓમાં ઓછામાં ઓછી પહેલી
૧૦ તે અવશય વજવી. ગુરૂ અને જ્ઞાનની જઘન્ય મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ આશાતનામાંથી બને તેટલી ટાળું.
ચાર આગાર. ૧ અન્નત્થણાભોગેણું–ઉપયોગ વિના ભૂલી જવાથી કેઈ કાર્ય થઈ જાય છે. ૨ સહસાગારેણું–કઈ કામ જાણતાં છતાં, નિત્યના અભ્યાસથી અકસ્માત્ નિયમ વિરૂદ્ધ થાય તે. ૩ મહત્તરાગારેણું–મેટા લાભને અથે જ્ઞાની ગુણવંત ગુરૂની આજ્ઞાથી કાંઈ ઓછા વધતું કરવું પડે છે. ૪ સદવસમાહિત્તિયાગારેણું–શરીરમાં અસમાધિ થયે તથા બેશુદ્ધિમાં કાંઈ નિયમ વિરૂદ્ધ વર્તન થાય તે.
૧. દ્રવ્યથી–તે વ્રતે પાળું. ૨. ક્ષેત્રથી–તે જે સ્થળે હું હોઉં ત્યાં પાળું. ૩. કાળથી–તે હું જીવું ત્યાં સુધી વ્રતો પાળું. ૪. ભાવથી–તે ગ્રહાદિકના છલાદિક વડે હું ઠગાયેલે
ન હાઉ તથા સન્નિપાતાદિક રોગથી પરાભવ પામેલે
ન હોઉં ત્યાં સુધી વ્રતે પાળું. સમકિત સહિત આ વ્રત ૧ અરિહંત, ૨ સિદ્ધ, ૩ કેવળી, ૪ ગુરૂ, (ધર્માચાર્ય) ૫ સાધુ, અને ૬ આત્માની સાક્ષીએ અંગીકાર કરું છું. તેમાં ભૂતકાળમાં જે મિથ્યાત્વાદિ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ કારણોને મેં સેવ્યાં હોય તેની હું નિંદા કરું છું. વર્તમાનકાળે તે કારણોનો સંવર કરું છું. (રેકું છું.) અને ભવિષ્યકાળનાં પચ્ચકખાણ કરું છું.
ચાર બેલ. ૧. ભૂત પ્રેતાદિકથી પીડાઉ નહિ. ૨. કેઈના કપટથી છેતરાઉં નહિ. ૩. સન્નિપાતાદિ રોગથી પરાભવ પામું નહિ. ૪. બીજા કેઈપણ જાતના કષ્ટ કરી મારે આત્મપરિણામ પડે નહિ, ત્યાં સુધી વ્રતે પાળું.
વ્રત ઉચ્ચરવા માટેના ભાંગા. ૧. મનથી ન કરું. ૨. વચનથી ન કરું ૩. કાયાથી ન કરું ૪. મન વચનથી ન કરું ૫. મન કાયાથી ન કરું ૬. વચન કાયાથી ન કરું ૭. મન વચન કાયાથી ન કરું ૮. મનથી ન કરાવું ૯. વચનથી ન કરાવું ૧૦, કાયાથી ન કરાવું ૧૧. મન વચનથી ન કરાવું ૧૨, મન કાયાથી ન કરાવું ૧૩. વચન કાયાથી ન કરાવું ૧૪. મન વચન કાયાથી ન કરાવું
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
૧૫. મનથી ન કરું ન કરાયું ૧૬. વચનથી ન કરું ન કરવું ૧૭. કાયાથી ન કરું ન કરાવું ૧૮. મન વચનથી ન કરું ન કરવું ૧૯. મન કાયાથી ન કરું ન કરવું ૨૦. વચન કાયાથી ન કરું ન કરાવું ૨૧. મન વચન કાયાથી ન કરું ન કરાવું
આ એકવીશ ભાંગામાંથી જે વ્રત જે ભાંગે ગ્રહણ કરવું હોય ત્યાં ચિન્હ કરવું.
એ રીતે રાજાભિમેણું આદિ છ છીંડી તથા અન્નત્થણાભોગેણું આદિ ચાર આગારો સહિત, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવથી, અરિહંતાદિક છ સાક્ષીએ, ચાર બેલ સહિત, સમકિત મૂળ લીધેલાં (બારે) વ્રતોને પાળું.
આવી રીતે મિથ્યાત્વથી પાછા ફરીને હું સમકિત અંગીકાર કરું છું. દ્રવ્યથી મિથ્યાત્વનાં કારણોનો ત્યાગ કરું છું અને સમકિતના કારણોને અંગીકાર કરું છું.
अरिहंतो मह देवो, जावज्जीवं सुसाहुणो गुरुणो। जिण-पन्नत्तं तत्तं, इअ सम्मत्तं मए गहियं ॥१॥
અર્થ–જાવજજીવ સુધી અરિહંત પ્રભુ મારા દેવ છે, સારા સાધુઓ મારા ગુરૂ છે. જિનેશ્વરે કહેલું તત્ત્વ તે ધર્મ છે. એ પ્રમાણે મેં સમકિત ગ્રહણ કર્યું છે.
સમકિતના પાંચ અતિચાર ટાળવાનો ખપ કરૂં.
૧. શકા-જિન વચનના ગંભીર ગહનભાવ સાંભળીને શંકા કરવી.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
૨ કાંક્ષા—પર મતની અભિલાષા કરવી.
૩. વિતિગિચ્છા—ધર્મના ફળમાં સંદેહ રાખે તથા સાધુ સાધ્વીનાં મલમલિન ગાત્ર વસ્ત્રાદિક દેખી દુગછા કરે. ૪. પ્રશસા—મિથ્યાત્વીનાં કષ્ટ મંત્ર ચમત્કાર દેખી પ્રશંસા કરવી.
૫. સંસ્તવ—મિથ્યાત્વીની સાથે ઘણા પરિચય રાખવા. સમિતના ચેાથા અને પાંચમા - અતિચારમાં સંસારી કામની જયણા, પરંતુ ધ બુદ્ધિએ સારૂં જાણું નહિ. એ પાંચ અતિચાર જાણવા, પણ આચરવા નહિ.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રાવકના ૨૧ ગુણ. ૧ અશુદ્ધ ૨ રૂપવાનું ૩ શાંત પ્રકૃતિવાનું ૪ લોકપ્રિય ૫ અક્રૂર ૬ પાપભીરૂ
૭ અશઠ ૮ દાક્ષિણ્યતાવાળુ ૯ લજજાળું ૧૦ દયાળુ ૧૧ મધ્યસ્થામદષ્ટિ ૧૨ ગુણરાગી ૧૩ સત્કથાખ્ય ૧૪ સુપક્ષયુક્ત ૧૫ દીર્ઘ દશી ૧૬ વિશેષજ્ઞ ૧૭ વૃદ્ધાનુગામી ૧૮ વિનયી ૧૯ કૃતજ્ઞ ૨૦ પરહિતાર્થકારી ૨૧ લધલક્ષ્ય. ૧ અક્ષક–જે ઉછાંછળી બુદ્ધિવાળે ન હોય, સ્વપરને
ઉપકાર કરવા સમર્થ હોય, પારકાં છિદ્ર ખોલે નહીં એ ગંભીર હોય તે. ૨ રૂપવાનુ–સંપૂર્ણ અંગે પાંગવાળો, પાંચ ઇંદ્રિયેથી સુંદર
દેખાતે, સારા બાંધાવાળો હોય તે. ૩ શાંત પ્રકૃતિવાનૂ-સ્વભાવે શાંત પ્રકૃતિવાળે પ્રાયઃ પાપ
ભરેલા કામમાં ન પ્રવતે, સુખે સેવવા યેગ્ય તથા બીજાઓને શાંતિ આપનાર હોય તે. ૪ લોકપ્રિય–જે પુરૂષ દાતાર, વિનયવંત અને સુશીલ હેઈ,
આલેક અને પરલેકથી જે વિરૂદ્ધ કામ હોય તે ન કરે; તે લોકપ્રિય થઈને લોકમાં ધર્મનું બહુ માન ઉપજાવે. ૫ અર– ઘાતકી પરિણમી જે ન હોય તે. ૬ પાપભીરૂ આ લોક પરલોકનાં સંકટ વિચારીને જ
પાપમાં ન પ્રવતે અને અપયશના કલંકથી ડરતે રહે તે, ૭ અશઠ-બીજાને ઠગે નહીં, તેથી વિશ્વાસ કરવા ગ્ય તથા વખાણવા લાયક થાય અને ભાવપૂર્વક ધમને વિષે ઉદ્યમ કરે તે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
૮ દાક્ષિણ્યતાવા—સુદાક્ષિણ્ય ગુણવાળેા, પેાતાના કામધંધા મૂકીને બીજાને ઉપકાર કરતા રહે, તેથી તેનું વાક્ય સૌ કબુલ રાખે તથા સૌ લેાકેા તેના પછવાડે ચાલે ( અનુસરે ) તે.
૯ લજ્જાનુ—લજ્જાળુ પુરૂષ નાનામાં નાના અકાય ને પણ દૂર વજ્ર છે, તેથી તે સદાચાર આચરે છે અને સ્વીકારેલી વાતને કાઈ પણ દિવસ મૂકે નહીં તે.
૧૦ દયાળુ—દયા એ ધમનું મૂળ છે અને દયાને અનુકૂળજ સઘળું અનુષ્ઠાન જૈન સિદ્ધાંતમાં કહેલું છે, માટે તેવા ગુણવાળે! હાય તે.
૧૧ મધ્યસ્થ અને સામ્યદૃષ્ટિ—ખરા ધવિચારને સાંભળનારે, ગુણા સાથે જોડાઇ, દાષાને દૂર તજનારા અને સર્વ સ્થળે રાગદ્વેષ રહિત હાય તે.
૧૨ ગુણુરાણી—ગુણવાન માણસેાનું બહુમાન કરનારા, નિર્ગુણી એની ઉપેક્ષા કરનારા, ગુણોના સંગ્રહ કરનારા અને પામેલા ગુણાને મલીન ન કરે તે.
૧૩ સત્કથાખ્ય—ઉત્તમ પુરૂષાનાં ચરિત્ર કહેનાર થવું તે. ૧૪ સુપયુક્ત—જેને પરિવાર અનુકુળ અને ધમ શીળ હાઈ સદાચાર યુકત હાય તે.
૧૫ દીદી—પરિણામે સુંદર, બહુ લાભ ને થાડી મહેનતવાળાં અને કેળવાયેલ માણસને વખાણવા લાયક હાય તેવાં કામ કરનારા હાય તે.
૧૬ વિશેષજ્ઞ—અપક્ષપાતપણે વસ્તુએના ગુણદેષ જાણનારા હાય તે.
८
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
૧૭ વૃદ્ધાનુગામી–જ્ઞાનાદિ ગુણોએ કરી વૃદ્ધ માણસની પાછળ
ચાલનારો (અનુસરનાર) હોય તે. ૧૮ વિનયી–જેના વડે આઠ પ્રકારના કર્મને નાશ કરાય
એવા સમ્યક જ્ઞાનદશનાદિ ગુણોએ કરી સહિતને
વિનય કરનાર. ૧૯ કૃતજ્ઞ–કરેલા ગુણને બરાબર જાણનાર હોય એટલે
વિના કારણે ઉપકાર કરનાર ગુરૂ મહારાજને પણ ખરી બુદ્ધિથી પરમ ઉપકારી ગણીને તેમનું બહુમાન કરનારે
હોય તે. ૨૦ પરહિતાર્થકારી--પારકાનું હિત કરવામાં તૈયાર રહે- નાર તથા બીજાને સત્ય ધર્મ પમાડવામાં તત્પર હોય તે. ૨૧ લબ્ધલક્ષ્ય–જાણવા લાયક અનુષ્ઠાન જેને પ્રાપ્ત થયું છે એ પુરૂષ સુખે સઘળું ધર્મ કર્તવ્ય જાણી શકે છે.
ભાવ શ્રાવકનાં ૬ લિંગ. ૧ કૃતવ્રતકર્મ-વતની ફરજ બજાવનાર હોય છે. તેના
ચાર ભેદ. (૧) આકણન = સાંભળવું, (૨) જ્ઞાન એટલે સમજવું, (૩) ગ્રહણ એટલે સ્વીકારવું, (૪) પ્રતિસેવન=
બરાબર પાળવું તે. ૨ શીળવાનું–તેના ૪ ભેદ. (૧) આયતન = ધમીજનને
મળવાનું સ્થાન સેવે. (૨) પ્રોજન વિના પારકા ઘરમાં ન પેસે તે. (૩) વિકારવાળાં વચન ન બોલે તે. (૪) બાળકીડા વજે એટલે ભૂખ લેકેને આનંદ થાય એવાં જુગારાદિ કર્મ વજે અને મીઠાં વચને કામ સિદ્ધ કરે તે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ • ૩ ગુણવાનપણું–તેના પાંચ ભેદ. (૧) સ્વાધ્યાયમાં તત્પર.
(૨) કિયાનુષ્ઠાનમાં તત્પર. (૩) વિનયમાં તત્પર. (૪) સર્વ
બાબતમાં કદાગ્રહ રહિત. (૫) જિનાગમમાં રૂચિવંત. ૪ હજુવ્યવહાર–સરળપણે ચાલવું. તેના ચાર પ્રકાર છે. (૧) યથાર્થ કહેનાર(ર) અવંચકકિય=વેચવા લેવામાં ન ઠગે અને જુઠી સાક્ષી ન પૂરે તે. (૩) છતા અપરાધનો પ્રકાશક. (૪) ખરા ભાવથી નિષ્કપટ મૈત્રી કરનાર. ૫ ગુરૂશુશ્રષા–તેના ચાર ભેદ. (૧) શુશ્રષા=ગુરૂજનની
સેવા કરવી. (૨) કારણકબીજાને ગુરૂજનની સેવામાં પ્રવર્તાવે. (૩) ઔષધ ષજગુરૂને સડસડ કરવાં. (૪)
ભાવ સહિત ગુરૂમહારાજની સેવા કરે. ૬ પ્રવચન કુશળ–તેના છ ભેદ. (૧) સૂત્રકુશળ–સૂત્રમાં | પ્રવીણ હોય તે. (૨) અર્થકુશ=અર્થમાં નિપુણ. (૩) ઉત્સગ કુશળ= સામાન્ય કથનમાં હાંશી આર. (૪) અપવાદ કુશળ–વિશેષ કથનમાં પ્રવીણ. (૫) ભાવ કુશળ=વિધિ સહિત ધર્મકાર્ય તથા અનુષ્ઠાન કરવામાં હોંશી આર. (૬) વ્યવહાર કુશળeગીતાર્થ પુરૂષના આચરણમાં કુશળ હોય તે.
ભાવ શ્રાવકનાં ભાવગત ૧૭ લક્ષણ. ૧ સી. ર ઈદ્રિય. ૩ અર્થ (ધન). ૪ સંસાર. ૫ વિષય. ૬ આરંભ. ૭ ઘર. ૮ દશન. ૯ ગડુરી પ્રવાહ. ૧૦ આગમ પુરસ્સર પ્રવૃત્તિ. ૧૧ યથાશક્તિ દાનાદિ પ્રવૃતિ. ૧૨ વિધિ. ૧૩ અરદ્રિક. ૧૪
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
મધ્યસ્થ. ૧૫ અસંબદ્ધ. ૧૬ પરાર્થ કાપભેગી. ૧૭ વેશ્યાવત્ ઘર વાસ પાળનાર. ૧ સ્ત્રી–સ્ત્રીને અનર્થની ખાણ ચંચળ અને પ્રાયઃ નરકે લઈ જનારી જાણ થકે હિતેચ્છુ પુરૂષ તેને વશવતી
ન થાય. ૨ ઈદ્રિય–ઈદ્રિયરૂપ ચપળ ઘોડાઓ હંમેશાં દુર્ગતિના
માર્ગ તરફ દોડનારા છે તેમને સંસારનું સ્વરૂપ સમજનારે પુરૂષ સભ્ય જ્ઞાનરૂપ રસી (દેરડી) થી રેકી રાખે છે. ૩ અથ–આયાસ તથા કલેશનું કારણ હોવાથી ધન અસાર
છે, એમ જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ તેમાં જરાએ લેભાતે નથી. ૪ સંસાર-સંસારને દુઃખરૂપ, દુખફળ, દુઃખાનુબંધી તથા વિટંબના રૂપ અને અસાર જાણીને તેમાં રતિ ન કરે તે. ૫ વિષય–ક્ષણમાત્ર સુખદાયી વિષને હંમેશાં વિષ સમાન ગણીને, ભવભીરૂ તથા તત્વાર્થને સમજનાર પુરૂષ વિષયમાં વૃદ્ધિ ન કરે. ૬ આરંભ–તીવ્ર આરંભ વજે, નિર્વાહ નહીં થતાં કદાચ કાંઈ કરવું પડે તે અણઈચ્છાથી કરે તથા નિરારંભી
જનને વખાણે અને સર્વ જી ઉપર દયાળુ રહે તે. ૭ ઘર—ઘરવાસને પાશ (ફાંસાની માફક) માનતે થકે દુખિત થઈ તેમાં વસે અને ચારિત્ર મોહનીય કર્મ
જીતવાને ઉદ્યમ કરે. ૮ દર્શન–શ્રદ્ધા સહિત રહે. પ્રભાવના અને વર્ણવાદ (પ્રશંસા) વગેરે કરતો રહે અને ગુરૂની ભક્તિવાળે થઈ નિર્મળ દર્શન ધારણ કરે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
૯ ગડ્ડી પ્રવાહ–ગાડરીયા પ્રવાહની જેમ ગતાનુગતિક (વગર વિચારે અનુસરવા રૂપ) લેકસંજ્ઞાને પરિહાર
કરી ધીરપુરૂષ દરેક ક્રિયા કરે. ૧૦ આગમપુરસ્પર પ્રવૃત્તિ–પરલોકના માર્ગમાં જિના
ગમ સિવાય બીજું પ્રમાણ નથી, માટે આગમ પુરસ્ફરજ
(આગમમાં કહ્યા મુજબ) સર્વ ક્રિયા કરે તે. ૧૧ યથાશકિત દાનાદિ પ્રવૃત્તિ–શકિત ગે પડ્યા સિવાય
આત્માને બાધા ન થાય તેમ સુમતિવાન્ પુરૂષ દાનાદિક
ચતુવિધ ધર્મને આચરે છે. ૧૨ વિધ–ચિંતામણી રત્ન માફક દુર્લભ, હિતકારી, નિર્દોષ
કિયા પામીને, તેને ગુરૂએ કહેલી વિધિપૂર્વક આચરતો
થકો મુગ્ધ જનેને હસવાથી શરમાય નહીં. ૧૩ અરક્તદ્વિષ્ટ-શરીરની સ્થિતિનાં કારણ ધન સ્વજન
આહાર ઘર વિગેરે સાંસારિક પદાર્થોમાં પણ અરકતદ્વિષ્ટ
(રાગદ્વેષ રહિત) થઈને રહે. ૧૪ મધ્યસ્થ–ઉપશમ ભરેલા વિચારવાળો હેય કેમકે તે
રાગદ્વેષે ફસાયેલ હોતો નથી. તેથી હિતાથી પુરૂષ મધ્યસ્થ
રહીને સર્વથા કદાગ્રહનો ત્યાગ કરે છે. ૧૫ અસંબદ્ધ-સમસ્ત વસ્તુઓ ક્ષણભંગુર છે, એમ નિરં
તર ભાવતો થક, ધન વિગેરેમાં સંબદ્ધ (જોડાયેલ)
છતાં, પણ પ્રતિબંધ (મૂછરૂપ સંબંધ) ન કરે તે. ૧૬ પરથકાપભેગી–સંસારથી વિરકત મન રાખી,
ભોગપભેગથી તૃપ્તિ થતી નથી, એમ જાણી કામગમાં પરની ઈચ્છાથી તે એ હોય તે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
૧૭ વેશ્યાવત ઘરવાસ પાળનાર–વેશ્યાની માફક નિરા
શંસા રહી, આજ કાલ છોડીશ એમ ચિંતવતો ઘરવાસ પરા હોય તેમ ગણીને શિથિલ ભાવે ઘરવાસ પાળે તે.
પહેલું સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત.
આ વ્રતમાં ત્રસકાય જીવને સંકલ્પને એટલે ઈરાદા પૂર્વક નિરપરાધીને એટલે અપરાધ વિના નિરપેક્ષપણે એટલે અપેક્ષા વિના મન વચન કાયાએ કરીને ન હણું, ન હણવું.
દયાના આઠ પ્રકાર, ૧ દ્રવ્ય દયા–દુઃખી જીવોનાં દુઃખ દૂર કરવાની અભિ
લાષા કરવી તે. ૨ ભાવ દયા- દુર્ગતિમાં પડતા જીવોને ધર્મ પમાડવાની
ઈચ્છા કરવી તે. ૩ સ્વ દયા–પિતાના આત્માના ઉદ્ધાર માટે વિષય કષાય રાગ દ્વેષ રૂપ અશુભ આશ્રનો ત્યાગ કરી, જિન
પૂજાદિ શુભ આશ્રવમાં આત્માને જોડે. ૪ પર દયા–જયણા પૂર્વક છ કાયના જીવોની રક્ષા કરવી તે. જ્યાં સ્વદયા છે ત્યાં પર દયા નિશે હેયજ. અને જયાં પર દયા છે ત્યાં સ્વદયા હોય અથવા ન પણ હોય. ૫ સ્વરૂપ દયા-આ લેક પરલકના પુગલિક સુખની
આશાએ દેખાદેખીથી જીવ રક્ષા કરે છે. સ્વરૂપ દયા દેખવામાં દયા છે, પણ ભાવથી હિંસા છે. ૬ અનુબંધ દયા–ઉપકારની બુદ્ધિએ બીજા જીવને સન્માર્ગે લાવવાને આક્રોશ તાડનાદિ કરે છે. આમાં દેખાતી હિંસા છે પણ ફળ દયાનાં છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
૭ વ્યવહાર દયા–ઉપગ પૂર્વક વિધિ પ્રમાણે કિયા
કરતાં જીવ દયા પાળે તે. ૮ નિશ્ચય દયા–શુદ્ધ સાધ્યમાંજ ઉપગ રાખે તે.
ગૃહસ્થોએ દશ ઠેકાણે ચંદરવા બંધાવવા. ૧. ચૂલા ઉપર. ૨. પાણીયારા ઉપર. ૩. ભેજન કરવાના સ્થાને. ૪. સુવાના સ્થાને. ૫. ન્હાવાના સ્થાને. ૬. ઘંટી ઉપર. ૭. ખાયણ આ ઉપર. ૮. વલવણ ઉપર. ૯. ધર્મકિયાના સ્થાને. ૧૦. ઘર દહેરાસરમાં સાત ગરણું રાખવા. ૧ દૂધ ગળવાનું. ૨. ઘી ની ગરણી. ૩. તેલની ગરણી. ૪. છાશ ગળવાનું. ૫. કાચું પાણું ગળવાનું. ૬. ઉકાળેલું અચિત્ત પાણી ગળવાનું. ૭. આટો ચાળવાનો હવાલે.
હિંસા બે પ્રકારની છે. સ્થાવર અને ત્રસ જીવેની. તેમાં સ્થાવરની હિંસા શ્રાવકથી પળી શકે નહિ માટે જયણું.
ત્રસજીની હિંસા બે પ્રકારની છે. સંકલ્પથી અને આરં– ભથી. તેમાં આરંભથી જે હિંસા થાય તેની જયણા (આજીવિકા કે ભોગપભેગને માટે મીલ કે મકાન ચણાવવા આદિથી જે હિંસા થાય તે આરંભથી હિંસા કહેવાય.)
* સાધુ વીશ વસાની દયા પાળે તેની અપેક્ષાએ શ્રાવકે સવા વસાની દયા પાળે. જીવો બે પ્રકારે છે ૧. સ્થાવર (પૃથ્વી આદિ.)ર. ત્રસ (બેઈડ્યિાદિ.) એ બંનેની દયા સાધુ પાળે પણ ગૃહસ્થ સ્થાવરની દયા પાળી શકે નહિ, માટે દસ વસા રહ્યા. ત્રસ જીવના સંકલ્પ અને આરંભથી એમ બે ભેદ. તેમાંથી આરંભથી દયા ગૃહસ્થ પાળી શકે નહિ. તેથી પાંચ વસા રહ્યા. સંકલ્પના બે ભેદ. અપરાધી અને નિરપરાધી તેમાં અપરાધીની દવા ગૃહસ્થ પાળી શકે નહિ. તેથી અઢી વસા રહ્યા. નિરપરાધીને બે ભેદ. સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ. તેમાં સાપેક્ષની દયા પાળી શકે નહિ. તેથી સવા વસાની દયા પાળે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સંકલપ હિંસા પણ બે પ્રકારે છે. સાપરાધી અને નિરપરાધી. તેમાં સાપરાધી જીવોની હિંસાની જયણ. જેમકે – વાઘ વરૂ વિગેરે હિંસક જાનવરે જીવ લેવા આવે ત્યારે સ્વપરના બચાવ ખાતર કદાચ સાપરાધીની હિંસા થાય.
નિરપરાધી જીવોની હિંસા બે પ્રકારે–સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ. તેમાં સાપેક્ષની જયણા. જેમકે –રાજાદિકના કહેવાથી યુદ્ધ કરવું પડે તે.
હિંસા ત્યાગ કરવાનું કારણ શું ? पंगुकुष्टिकुणित्वादि, दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः । निरागस्त्रसजन्तूनां हिंसा-संकल्पतस्त्यजेत् ॥ १ ॥
અર્થ–પાંગળાપણું, કેઢી આપણું અને હાથ આદિનું હુંઠાપણું, આ સર્વ હિંસા કરવાનાં ફલેને જોઈને બુદ્ધિમાન પુરૂષ નિરપરાધી ત્રસજીની સંકલ્પથી હિંસાનો ત્યાગ કરે.
હિંસાના ત્યાગ વિના ધનાદિની નિષ્ફલતા. दमो देवगुरूपास्ति दानमध्ययनं तपः। . सर्व मप्येतदफलं हिंसां चेन्न परित्यजेत् ।। २ ॥
અર્થ–જે હિંસાને ત્યાગ ન કરવામાં આવે તે ઈદ્રિચેનું દમન કરવાપણું, દેવગુરૂની સેવા, દાન, અધ્યયન અને તપ એ સર્વ નિષ્ફળ છે.
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ–તેના બે ભેદ દ્રવ્યથી અને ભાવથી. ૧ દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત વિરમણ-દ્રષ્ટિગોચર પર્યાપ્તા ત્રસ (બેઇંદ્રિયાદિ) ત્રસ જીવોને પોતાના સરખા જાણીને હણે નહિ અને હણાવે નહિ, તેમના દ્રવ્ય પ્રાણોની રક્ષા કરે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ ૨ ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણ–તે મ્હારો આત્મા રાગ દ્વેષાદિકે કરી પોતાના ભાવ પ્રાણ જ્ઞાનાદિકને હણે તેને ભાવ પ્રાણાતિપાત કહીએ અને સમસ્ત પરભાવ નિવારી આત્મગુણમાં રમણતા કરવા વડે ભાવ પ્રાણ ન હણાય, તેને ભાવ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત કહીએ.
આરંભાદિકને વિષે જતના કરતાં કંઈ જીવ હણાય, ધર્મ કાજે, ઘર કાજે (જુ માંકણુ લીખ કુંથુઆ ઈયળ ધનેરીઆ પ્રમુખ જીને ઘરકાર્ય કરતાં કરાવતાં) આજીવિકાને કારણે તથા સ્વજન નેહી સંબંધીઓના રોગાદિક કારણે કાર્ય કરતાં તથા કરાવતા, સ્વપ્ના કે સ્વસ્થાનમાં પ્રમાદથી અથવા અશક્ય પરિહારથી અનુપાયે હિંસા થઈ જાય. ચાલુ જમાનાને અનુસરીને માનું Úડીલ, વમન આદિક છૂટી જગ્યાએ ન કરવાથી જે હિંસા થાય, કપડાં અને ચોપડીઓ વિગેરેમાં ઉધઈને દૂર કરવા સારૂ તડકે મૂકવી પડે અથવા દવા લગાડવી, જળ મૂકાવવી પડે તેની જયણાઓ રહે છે.
શ્રદ્ધા રાખે, સિદ્ધાંત સાંભળે, સુપાત્રને વિષે દાન દે, સમ્યકુત્વ ધારણ કરે, પાપ કૃત્યે ઓછા કરે અને ઈદ્રિયોને સંયમ કરે તેને શ્રાવક કહે છે. તેના ત્રણ ભેદ.
ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક-સચિત્ત આહારને ત્યાગ કરે; સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળે અને ઉભય ટેક પ્રતિકમણુદિ ક્રિયા કરે. | મધ્યમ શ્રાવક–બાર વ્રતધારી. અક્ષુદ્રાદિ ગુણ ધારનાર, ઉભય ટંક પ્રતિકમણાદિ ક્રિયા કરે તે.
જઘન્ય શ્રાવક-સાત વ્યસનનો ત્યાગ કરે. તેનાં નામ ૧. જુગાર. ૨. ચેરી. ૩. માંસ. ૪. મદિરા. ૫. શિકાર. ૬. વેશ્યાગમન. અને . પરસ્ત્રી ગમન.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
૧ દર્શન શ્રાવક—સમ્યક્ત્વધારી. ૨ વ્રત શ્રાવક—પાંચ અણુવ્રતધારી. ૩ મૂલાત્તર ગુણ શ્રાવક—ખાર વ્રતધારી. અતિચાર—ગ્રહણ કરેલા વ્રતના અમુક અંશે ભગ થવા તે. પહેલા વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાના ખપ કરૂં. ૧ વધ—ગાય, ઘેાડા, મળદ વિગેરેને ક્રોધથી જોર કરીને મારવા તે. કાઈ જીવને તેના હિતને માટે તાડના તના કરવી પડે તથા માર શબ્દ ખેલવા પડે તેની જયણા. ૨ બન—ગાય વિગેરેને આકરા મધને ખાંધવા અંધાવવા તે. અપરાધીને શિક્ષા દેવા સારૂ હાથ પગાદિક બાંધવા અધાવવા પડે તેની જયણા.
૩ વિચ્છેદ—જીવાના અંગાપાંગ, નાક, કાન, છેદવા છેદાવવા પડે તે. રાગાદિક કારણે ડાકટર, અથવા વૈદ્ય પાસે અગાપાંગ વિગેરે કપાવવાની તથા નાક કાન વિંધાવવાની જયણા.
૪ અતિભારારાપણુ—જીવા ઉપર હદ ઉપરાંત ભાર ભરવા, ભરાવવા તે. કોઈપણ પ્રસંગે પરગામ ગયા હાઉ અને જો વધારે હાય તથા બીજી સગવડ ન મળેતે અધિક ભાર ભરાવવા પડે તથા બેસવું પડે તેની જયણા. ૫ ભાત પાણીના વિચ્છેદ—યાગ્ય વેળાએ આહારપાણી ન આપવા, ન અપાવવા તે. ભૂલ કે પ્રમાદથી આહારપાણી ન આપી શકાય તથા નાકરાદિકને કોઈ પણ કારણથી રજા આપવી પડે તેની જયણા.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહિંસા વ્રતનું ફલ. दीर्घमायुः परं रुप-मारोग्यं श्लाघनीयता । अहिंसायाः फलं सर्व किमन्यत् कामदैव सा ॥ ३॥
અથ–લાંબું આયુષ્ય, ઉત્તમ રૂપ, નીરોગતા અને પ્રશંસનીયતા એ સર્વ અહિંસાનાં ફળે છે વધારે શું કહેવું? મનવાંછિત ફળ દેવા માટે અહિંસા કામધેનુ સમાન છે.
ત્રસજીવોની હિંસા દ્રવ્યાદિકથી છ છીંડી, ચાર આગાર ચાર બોલ અને છ સાક્ષી રાખીને ૨૧માંથી અનુકૂળ ભાંગાએ મન વચન કાયાએ હિંસા કરું નહી તેમજ કરાવું નહીં.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ બીજું સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત. સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ-મેટું જુઠું ન બોલવું તે. મૃષાવાદના બે ભેદ. દ્રવ્ય અને ભાવ. દ્રવ્ય મૃષાવાદ–જાણતાં અને અજાણતાં હિત મિત પ્રિય
અને સત્ય રહિત પાંચ મેટાં જુઠાં બોલે તે. ભાવ મૃષાવાદ–સર્વ પર ભાવ (પર પગલાદિક વસ્તુ)ને
આત્મત્વ બુદ્ધિએ પિતાની જાણે અને પિતાની કહે. આ વ્રતમાં નીચે લખેલાં પાંચ મેટાં જુઠાં ટાળવાને ખપ કરું. ૧ કન્યાલિક–સગપણ વિવાહાદિમાં નાની ઉંમર વાળી કન્યાને મોટી કહેવી. મોટી ઉંમર વાળી કન્યાને નાની કહેવી. કન્યાના અંગોપાંગ હીન છે તેવી ખેડ કહાડવી. વિષ કન્યા કહેવી. આવી રીતે કન્યા તથા નોકર ચાકર
સંબંધી જુઠું બોલવું તે. ૨ ગવાલિક–પગાદિ જાનવર સંબંધી જુઠું બોલવું તે. ૩ ભૂસ્યલિક–ઘર, હાટ, છૂટી જમીન, ખેતર, ધન ધાન્ય વિગેરે સંબંધી જુઠું બોલવું તે. ટીકીટ દેવાના નુર કર
હાંસલ વિગેરે સંબંધી ફેરફાર બોલવું પડે તેની જયણ. ૪ થાપણુમેસે—કોઈની મૂકેલી થાપણ સંબંધી જુઠું
બોલે તે. ૫ જુઠી સાક્ષી–જુઠી સાક્ષી પૂરવી તે. જે સાક્ષી પૂરવાથી કેઈ માણસના જીવને હાનિ થાય અથવા કઈ સહન ન કરી શકે તેવું નુકશાન થાય, તેવી ખોટી સાક્ષી પૂરું નહિ. આપણે સાચી સાક્ષી પૂરવાથી કેઈન પ્રાણ જતા હોય તેવે પ્રસંગે ફેરફાર બોલવાની જયણા. લાંચ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
લઈને કઈ પણ પ્રકારની જુઠી સાક્ષી પૂરું નહિ, પણ ઉલટપાલટ સાક્ષીમાં ભૂલથી કાંઈ બેલાય તેની જયણા. સ્વપ્નમાં, આજીવિકા નિમિત્તે તથા પ્રમાદથી જુઠું ચિંતવાય, બોલાય તેની જયણ.
ઉપર લખેલાં પાંચ મોટાં જુઠામાં સાધારણ રીતે વાત ચીત કરતાં અજાણપણે અથવા કોઈ કાર્ય પ્રસંગે ગૂઢ અર્થવાળું માર્મિક વચન અનુપગે બેલાઈ જાય, ભણતાં ભણાવતાં વાંચતાં બોલતાં કાન માત્રા વગેરે ઓછું બેલાય તેની જયણા. ઉપર લખેલાં કારણે વિના મેટાં ઠાં બોલવાની બાબતમાં નિરપરાધે સંક૯પીને મારે પિતાને તથા સગા નેહી કુટુંબ પરિવાર સંબંધે અશક્ય પરિહારથી અનુપાયે ઓછું વધતું વિપરીત બોલવું કે લખવું પડે તેને આગાર છે. ક્રોધ, લોભ ભય અને હાસ્ય વિગેરે જુઠાં બોલવાનાં કારણે છે.
અસત્ય બોલવાથી થતા ગેરફાયદા. असत्य वचनाद् वैर,-विषादाप्रत्ययादयः प्रादुष्यन्ति न के दोषा, कुपथ्याद् व्याधयो यथा ॥१॥ निगोदेष्वथ तिर्यक्षु, तथा नरकवासिषु उत्पद्यन्ते मृपावाद, प्रसादेन शरीरिणः
|
૨
|
અર્થ–જેમ કુપગ્ય સેવનથી વ્યાધિઓ પેદા થાય છે, તેમ અસત્ય વચનથી વેર વિખવાદ અપ્રતીતિ આદિ કયા દેશે પ્રકટ નથી થતા? અસત્ય બોલવાના પ્રતાપથી પ્રાણિઓ નિગોદ તિર્યંચ અને નરકાવાસાદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરું. ૧ સહસાકાર—કેઈને એકાએક વગર વિચાયે વગર તે તપાસે અયોગ્ય કલંક દેવું તે. સાંભળેલી વાત અથવા
તેવું બીજું કાંઈ કહેવાઈ જાય તેની જયણ. ૨ રહસ્ય ભાષણ–એકાંત છાની વાત કરનાર ઉપર રાજ્ય વિરૂદ્ધ ગુન્હો મૂકે કે જેથી તેમને રાજ્ય દંડનો ભય રહે અથવા ઉપજે. પ્રથમ ગુપ્ત વાત હોય અને
પછી ઉઘાડી પડી હોય તે કહેવાઈ જાય તેની જયણ. ૩ દાર મંત્રભેદ–સ્ત્રી મિત્રાદિકની પૂર્વ સેવિત દોષની કાલાંતરે વાત ઉઘાડી કરવી કે જેથી તેમને આત્મઘાતાદિક થાય. હયાત ન હોય ત્યારે તેની વાતને પ્રસંગ :
થવાથી કહેવાઈ જાય તેની જયણા. ૪ મૃષા ઉપદેશ–ધાર્મિક અને વ્યવહારિક સંબંધી ખોટ
ઉપદેશ આપવો તે. પ ફલેખ—ખોટા દસ્તાવેજ, ખોટી સહીઓ વિગેરે બનાવે
તે. હિસાબ વગેરે ભૂલથી લખાઈ જાય તે બધામાં સુધારવું પડે તેને આગાર.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિકથી, છ છીંડી, ચાર આગાર, ચાર બોલ અને છ સાક્ષી સહિત ઉપર લખ્યા પ્રમાણે અનુકુલ ભાગે પાળું.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
ત્રીજું સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત. મેાટી ચારી એટલે દિવાલ ફાડી ખાતર પાડવુ', રસ્તે વટેમાર્ગુને લુટી લેવા. નજર ચુકાવી કેાઈની ચીજ લેવી. અનામત મૂકેલી ચીજ એળવવી, અથવા ખરી અઢલીને ખેાટી આપવી, ગાંઠ કાપીને, તાળાં ભાંગીને તેમજ ચેારી કરવાથી લેાકેામાં ચાર કહેવાઈએ, તેથી અપયશ થાય, રાજદંડ ઉપજે તેવી ચારી કરૂં નહિ, તેમજ કરાવું નહિ. દાણ સંબધી ચારી, ઈન્કમટેક્ષ વિગેરે કોઈપણ જાતના કરની ચારીના સંબંધમાં તે કરના ઉઘરાવનાર તરફથી પૂછવામાં આવતાં છુપાવીને કહેવું. પૂછ્યા વિના તે કરેા ન ભરવા. રેલ્વેમાં વધારે જો ભરવા વિગેરેની છૂટ રાખવી કે ન રાખવી, તેની યથાશક્તિ નોંધ કરવી.
સામાન્યથી અદત્તના ચાર ભેદ.
૧ સ્વામી અદત્ત ૨ જીવ અદત્ત ૩ તીર્થંકર અદત્ત અને ૪ ગુરૂ અદત્ત.
૧ સ્વામી અદત્ત—કેાઇની ચીજ તેની રજા વિના લેવી તે. તેના બે ભેદ.
૧ દ્રવ્ય અદત્ત અને ૨ ભાવ અદત્ત.
પારકી ચીજ ઉપરોક્ત પ્રકારે ગએલી, પડેલી, વિસરેલી ન લેવી તે દ્રવ્ય સ્વામી અદત્ત. તથા પુદગળ દ્રવ્ય અને ક'ની વણાએ એ પર દ્રવ્ય છે. તે વસ્તુ ગતે (શુદ્ધનયે) જીવને અગ્રાહ્ય છે. તેની જે ઈચ્છા ઉયિક ભાવમાં રહેવી તે ભાવથી સ્વામી અદત્ત જાણવું.
૨ જીવ અદત્ત—સચિત ખીજ ફળાદિક ચીજો તાડે, ભેઢ અથવા ઈંદ્રે તે એટલે તે જીવાએ આજ્ઞા આપી નથી કે અમારૂં છેદન ભેદન કરે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ૩ તીર્થકર અદત્ત–શ્રી તીર્થંકર દેવે નિષેધ કરેલી ચીજને ગ્રહણ કરે જેમકે સાધુને આધાકમી આહાર નિષેધેલો. છે અને શ્રાવકને અભક્ષ્ય વસ્તુને નિષેધ કરે છે તેમ છતાં તે આચરે તે. ૪ ગુરૂ અદત્ત–કોઈ સાધુ આગમૂક્ત શુદ્ધ વ્યવહાર
પૂર્વક નિર્દોષ આહાર લાવીને પછી તેને ગુરૂની આજ્ઞા વિના ખાય તે.
અહીંયાં શ્રાવકને આ ચારે અદત્તમાં દ્રવ્ય સ્વામી અદત્તની મુખ્યતા છે. ગૌણ ભાવે બીજી પણ સાચવવી.
નીચેની બાબતોની જયણાઓ. તૃણ કા પ્રમુખ લેવામાં જેને કેઈ મનાઈ ન કરે તે ચીજ લેવાની જયણા. ઉંઘમાં સ્વપ્નામાં કોઈ પણ લેવાઈ જાય તેની જયણ. ઘરમાંથી ચીજ માતા પિતા વિગેરેની આજ્ઞા વિના તથા મહેનતવાળાને ઘેર તેની આજ્ઞા વિના લેવાની જયણા. કેઈની સાથે બહાર દુકાન વિગેરેમાં અથવા પરદેશ ગયે હાઉ, તે ત્યાં સાથવાળાની ચીજ પૂછયા વિના લેવાની જયણ જેને ઘેર ઉતર્યો હાઉ તેના ઘરની વસ્તુ પૂછયા વિના લેવા જવાની જયણું. પિતાના ઘરમાં, મોસાળ અથવા સગા સંબંધીને ત્યાં પિતાને હક્ક પોસાતે હોય તે તાળું ઉઘાડીને લેવાની જયણ. પણ પિતાના હકકથી વધારે હોય તો તેના માલીકને પાછી આપવી. કેઈમાણસ કાંઈપણ સ્થાવર જંગમ અનામત મૂકી ગયેલ હોય અને તેના ગુજર્યા બાદ તેના વાલી વાર આવે તે તેમને તે ચીજ પાછી આવું નૈવાર્થ નાથઃ ૪ माप्नोति यत्क्वचित् । बडिशामिषवत्तत्तु विना नाशं न जीर्यति
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
૨ ઘનને વિષે રાગા પુરૂષ પા૫ વડે જે કાંઈ ફળ પામે છે, તે માછલાના કાંટાના માંસની જેમ નાશ કર્યા વિના જતું નથી. માલકીપણાના અથવા ભાડાના ઘરમાંથી કાંઈ નિધાન આદિ સ્વ કે પર પ્રેરણાથી મળી આવે, તે તેના માલીક તરીકે લઉં, પરન્ત પાંચમા વ્રતમાં કરેલ નિયમ ઉપરાંત હોય, તેટલું શુભ માગે વાપરી દઉં. પિતાના સગા સંબંધીની જાણીતી વસ્તુ પડેલી જડે તો તે લઈને ખાત્રી કરીને તેને આપું. પરંતુ માલીક તરીકે ઘરમાં રાખ્યું નહિ. કેઈની પડેલી વસ્તુ જડે તો ત્રાહીત માણસને જાણ કરીને લેવી. ધણી થાય તો પાછી આપવી. ન થાય તો ધર્મ માર્ગો પરની સાક્ષીએ વાપરવી અથવા ગ્ય અધિકારીને આપવી.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ ખરું. ૧ તેનાહત–ચારે ચોરી કરેલી વસ્તુ ઓછા મૂલ્યથી
લેવી. જાણવામાં ન આવે તે લેવાની જયણા. ૨ પ્રયોગ–ચરને ચોરી કરવાની પ્રેરણા કરવી, ખાવાને
મદદ કરવી. શસ્ત્રાદિ અધિકરણ આપવા તે. લુટારૂઓના જુલમથી કે શેરવાની ટેવ છેડાવવા માટે અનુકંપાથી કાંઈ આપવું પડે તેની જયણા. ૩ તપ્રતિરૂપ–વેચવાની વસ્તુમાં તેના જેવી હલકી વસ્તુ ભેળવીને વેચે છે. જેમકે –કેસરમાં કસુંબે, ઘીમાં છાશ, હીંગમાં ગુંદર, ખાંડેલાં મરચાંમાં ગલાલ, દુધમાં પાણી વિગેરે. ઘરની કઈ ચીજ વેચવી પડે તો ભેળસેળ કરીને કે દુરસ્ત કરાવીને વેચવાને આગાર.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
૪ રાજ્ય વિરૂદ્ધ ગમન-રાજાએ નિષેધ કરેલા દેશ શહેર કે ગામમાં વેપારાદિ કરવા તે. અજાણપણામાં કાંઈ થઈ
જાય તેની જયણા. ૫ કુડાં તેલ કુડાં માપકરણ–તોલ માપ બેટા, ભારે કે હલકાં રાખી છું આપવું અને વધારે લેવું તે. ઘર કાર્યમાં કોઈ વસ્તુ લેવી દેવી પડે તેમાં છાપેલા કાટલાં વિગેરે ન હોય, તે ઘરમાં રહેલાં ત્રાજવા કાટલાં વિગેરેથી લેવા દેવાની જયણ. અજાણપણે કાંઈ ઓછું વધતું થઈ જાય તે અતિચાર નહિ. તોલ–તેળીને અપાય તે. (શેર, મણું, વિગેરે) માપ–ભરીને (માપીને) અપાય તે. (પાલી, માણું, હાથ
ગજ, વાર વિગેરે) આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી છ છીડી, ૪ આગાર, ૪ બેલ, છ સાક્ષી રાખીને, ૨૧માંથી અનુકુળ [ ભાંગાએ પાળું.
ચોરી કરવાનું ફલ. વ–પાપ-દ્રષદ, વધ-ચંપાલિકા जायते परलोके तु, फलं नरक-वेदना ॥ २ ॥
અર્થ–ચેરી રૂપ પાપ વૃક્ષેનાં ફલે આ ભવમાં વધ બંધનાદિ અને પરલોકમાં નરકની વેદનાઓ ભેગવવી પડે છે.
ચેરી ન કરવાનું ફલ. परार्थग्रहणे येषां, नियमः शुद्ध-चेतसाम् । अभ्यायान्ति श्रियस्तेषां स्वयमेव स्वयंवराः ॥ ३ ॥ अनर्था दूरतो यान्ति, साधुवादः प्रवर्तते । स्वर्ग-सौख्यानि ढोकन्ते, स्फुटमस्तेयचारिणाम् ॥ ४ ॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧ અર્થ–જે શુદ્ધ ચિત્તવાળા મનુષ્યોને બીજાનું ધન ગ્રહણ કરવાનો નિયમ છે. તેઓને સ્વયંવરાની માફક પોતાની મેળેજ લક્ષ્મી સન્મુખ આવી મળે છે, સર્વ અનર્થો દૂર થઈ જાય છે. દુનીયામાં કીતિ ફેલાય છે. અને ચેરીનો ત્યાગ કરનારને પ્રકટ રીતે સ્વર્ગનાં સુખ પણ આવી મળે છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
ચોથું સ્થલ બ્રહ્મચર્ય વ્રત. બ્રહ્મચર્યના બે ભેદ. દ્રવ્યથી મૈથુનને ત્યાગ. અને ભાવથી મથુનને ત્યાગ.
દ્રવ્યથી મૈથુન–સ્વ સ્ત્રી તથા પરસ્ત્રીની સાથે રતિ કીડા કરવી તે. સ્ત્રી પુરૂષના પરસ્પર સંગમને ત્યાગ કરવો તે દ્રવ્યથી મૈથુન વિરમણ વ્રત કહેવાય.
તે દ્રવ્ય મૈથુન દારિક શરીરધારી મનુષ્યની સ્ત્રી અને તિર્યંચની સ્ત્રી તથા વૈકિય શરીરધારી દેવાંગના અને વિદ્યાધરીની સાથે સ્વપ્નમાં (બરોબર જાગૃત અવસ્થા ન થાય
ત્યાં સુધીમાં) તથા બેભાન અવસ્થામાં કદાચ મન વચન અને કાયાથી સંગ તથા હેજ સ્પર્શ થઈ જાય તેની જયણા. કઈ પણ કાર્ય પ્રસંગે એક બીજાને સંઘટ્ટો તથા સ્પર્શ આદિ કરવું કરાવવું પડે તેની જયણું. પરંતુ તેમાં કુબુદ્ધિ ધરું નહિ. બિભત્સ ગાળ શબ્દ આદિને ઉચ્ચાર કરૂં નહિ.
કામગ (વિષય)નું પરિણામ. વાદ-રજેર–શ્રમો યૂઝ, મિનિ ઋક્ષા राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयु मैथुनोत्थिताः॥१॥
અર્થ—કંપ, પરસેવે, પરિશ્રમ, મૂચ્છ, બ્રાન્તિ, ગ્લાનિ, નિબળતા, ક્ષય અને ભગંદરાદિ મહારગે મૈથુન સેવવાથી લાગુ પડે છે.
સ્ત્રી એ સંસાર અને દુઃખની વૃદ્ધિનું કારણ છે. भवस्य बीजं नरक-द्वार-मार्गस्य दीपिका शुचां कंदः कले मूलं दुःखानां खनि-रंगना ॥ २ ॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
અર્થ–સ્ત્રીઓ સંસારનું બીજ છે. નરકના દ્વારના માર્ગમાં જવા માટે રસ્તો બતાવનાર દીપિકા તુલ્ય છે, શેકની ઉત્પત્તિના કંદ સરખી છે. કજીયાનું મૂળ અને દુઃખની ખાણ સમાન સ્ત્રી છે.
૨ ભાવ મૈથુન–વિષયાભિલાષ તૃષ્ણા મમતા અને પર પરિણતિ રૂ૫ વિભાવ દશામાં મગ્નતાને ત્યાગ કરે તે.
બ્રહ્મચર્ય –મિથુનને ત્યાગ કરે છે. તેના બે ભેદ. દેશથી અને સર્વથી. સર્વથી બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળવું ઉત્તમ છે, કારણ કે સ્ત્રી સંભોગથી ૯ લાખ ગર્ભજ મનુષ્ય અને અસંખ્યાત સંમૂર્છાિમ બેઈકિયાદિ જીવોને વિનાશ થાય છે. | સર્વથી–પિતાની પરણેલી સ્ત્રીને તથા પરસ્ત્રીને કાયાથી સૈયદરાના આકારે ત્યાગ કરૂં. સર્વથા બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરનારેશંગાર રસને પોષનારી કથા વાંચવી તથા સાંભળવી નહિ. દેવાંગના, વિદ્યાધરી, તિર્યંચની સ્ત્રી સાથે દુવિહં તિવિહેણું પાઠ કરીને (મન વચન કાયાએ કરીને મૈથુન ન કરું ન કરાવું) તથા મનુષ્યમાં સ્વસ્ત્રી અને પરસ્ત્રી સાથે છ છીંડી ચાર આગાર અને ચાર બેલ રાખીને સેય દોરાના આકારે કાયાથી મૈથુન સેવવાને ત્યાગ. હસ્તક્રિયા કે કુદરત વિરૂદ્ધ વર્તનથી સ્વવીયને વિનાશ કદાપિ ન કરૂં. મન વચનની ચેષ્ટા તથા સ્વપ્નની જયણ.
નવવાડે પાળવાનો યથાશક્તિ ખ૫ કરૂં. (૧) સ્ત્રી, પશુ, નપુંસકવાળા સ્થાનથી અળગા સ્થાને વસે.
(૨) સ્ત્રીની સાથે વિષય વિકાર ઉપજાવે એવી રાગથી વાતે કરે નહિ.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
(૩) સ્ત્રી બેઠી હાય તે આસને બેઘડી સુધી પુરૂષે બેસવું નહિ. અને પુરૂષ બેઠા હાય તે આસને ત્રણ પહેાર સુધી સ્ત્રીએ એસવું નહી.
(૪) રાગ વડે પુરૂષે સ્ત્રીના અંગેાપાંગ તાકીને જોવાં નહિ. કદાચિત દ્રષ્ટિપાત થઈ જાય, તે આંખે। મીંચી દેવી. અથવા દ્રષ્ટિ ઝટ પાછી ખેંચી લેવી.
(૫) પુરૂષ સ્ત્રી સૂતા હાય અગર કામ ભાગની વાર્તા કરતા હાય ત્યાં ભીતના આંતરે બેસે કે સુવે નહી.
(૬) અગાઉ ભાગવેલા વિષયાદિકને સંભારે નહિ. (૭) કામ વિકાર ઉપજવે તેવા સ્નિગ્ધ આહાર કરે નહિ. (૮) નિરસ એવેા પણ અધિક આહાર કરે નહિ. (૯) શરીરની શૈાભા માટે તલ મન, સાજીથી સ્નાન, અત્તર વિગેરેથી ટાપટીપ કરે નહિ. તે બ્રહ્મચારી માટે અનુચિત ગણાય છે.
પરગ્નીગમન અને તેના ઢાષા,
'
नासक्त्या सेवनीया हि स्वदारा अप्युपासकैः आकरः सर्वपापानां किं पुनः परयोषितः ॥ ૨ ॥ અ—શ્રાવકાએ આસક્તિ પૂર્વક પેાતાની સ્ત્રી પણ સેવવી ન જોઇએ, તે પાપેાની ખાણુ સમાન પરસ્ત્રી માટે તેા શુજ કહેવું ? પરસ્ત્રી અને પર પુરૂષમાં આસકત થનારને લ नपुंसकत्वं तिर्यक्त्वं दौर्भाग्यं च भवे भवे
118 11
भवेन्नराणां स्त्रीणां चान्यकान्तासक्तचेतसाम् અ—પર પુરૂષ અને પર શ્રીયામાં આસક્ત મનવાળા સ્ત્રી પુરૂષોને ભવભવમાં નપુંસકપણું, તિર્યંચપણુ અને દૌર્ભાગ્યપણ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
દેશથી—પેાતાની પરણેલી સ્ત્રીની મર્યાદા તથા પરસ્ત્રીને સર્વથા કાયાથી ત્યાગ કર્યું.
તેમજ સ્ત્રીએ પેાતાના પરણેલા પુરૂષ સંબંધી જાણવું.
બળાત્કારે અથવા પરતંત્રતાના કારણે હું સ્ત્રી હાવાથી કોઈ મારા ચેાથા વ્રતના સર્વથી (દ્રવ્યથી કાયાએ કરીને) ભંગ કરે તેા પણ હું ભાવથી તે વ્રત પાળુંજ અને દ્રવ્યથી થએલ વ્રતની ગુરૂ મહારાજ પાસે આલેાયણા લઉ.
ભગ
સ્વદારા સંતાષીએ વમાન સ્ત્રી ટાળીને બીજી સ્ત્રી સાથે વિવાહ ન કરૂં. દિવસે પણ પેાતાની સ્ત્રી સાથે બ્રહ્મચય પાળુ, કેમકે દિન સ ́ભાગથી સંતાનની ઉત્પત્તિ નિખળ થાય છે. તેમ છતાં વિષયની અભિલાષા અધિક હેાય તે પ્રમાણ રાખવું. વ્રતાને દાષિત કરનાર.
૧ અતિક્રમ—વ્રત ભાગવાની ઈચ્છા.
૨ વ્યતિક્રમ—વ્રત ભાગવાને માટે જવુ.
૩ અતિચાર—ત્રત ભાગવાની સંપૂર્ણ તૈયારી. ૪ અનાચાર--નિઃશંક પરિણામે વ્રત ભાગવું તે.
ઉપરના ત્રણ ભાંગાથી તેમાં અતિચાર લાગે છે અને તેની શુદ્ધિ પાયશ્ચિત વિગેરેથી થઈ શકે. પરંતુ ચેાથા ભાંગાથી વ્રતના સર્વથા નાશ થાય છે
ચૈત્ર અને આસે। માસની એળી, પર્યુષણા, કારતક, ફાગણુ અને અશાડ ચેામાસાની એમ છ અઠ્ઠાઈમાં બ્રહ્મચર્ય પાળું. આ વ્રતમાં ખાર તિથિ કે પાંચ તિથિ આદિનું પચ્ચક્ખાણ કરવુ' હાય તે નીચે લખવુ.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ બાર તિથિઃ–દરેક મહિનાની શુદ ૨, ૫, ૮, ૧૧, ૧૪ ૧૫ વદી ૨, ૫, ૮, ૧૧, ૧૪, ૦)) બ્રહ્મચર્ય પાળું, બાકીના દિવસની જયણ. અથવા પાંચ તિથિઃ-શુદ ૫, ૮, ૧૪ વદ ૮, ૧૪ બ્રહ્મચર્ય પાળું, બાકીના દિવસની જયણ. વિશેષ હકીક્ત નીચે લખવી.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરું; ૧ અપરિગ્રહીતા ગમન-કુમારી, વિધવા કે વેશ્યા સ્ત્રી કેઈની કહેવાતી નથી. તેવું માની તેની સાથે મૈથુન કીડા કરે તે.
૨ ઈત્તર પરિગ્રહીતા ગમન-થોડા વખત માટે કંઈ પસા વિગેરે આપીને રખાત તરીકે રાખેલી સ્ત્રી સાથે મૈથુન કીડા કરે તે.
૩ અનંગ કીડા-કામને જાગૃત કરવા અથવા તેને વધારવા માટે જે કંઈ કીડા વિલાસ કરે છે. કામને જાગૃત કરવા મુખ્ય અંગના સેવન સિવાય આલિંગન, ચુંબન, ઠઠ્ઠા મશ્કરી આદિ કરવું તે.
૪ પવિવાહ કરણ–-પારકા વિવાહ કરે કરાવે છે. મારા પિતાના છોકરા છોકરી તથા તેમને પરિવાર તેમજ સગા સંબંધીના વિવાહ કુલ ( ) થી વધુ ન કરું. ન કરાવું. ચાંલે વગેરે લેવા, આપવા અપાવવાની જયણા.
૫ તીવ્રાનુરાગ-મૈથુનની તીવ્ર અભિલાષા કરવી તે. તેમજ કામ વૃદ્ધિ માટે અનેક ઔષધિઓ ખાવી તે.
સ્વદારા સંતેષીને છેવટના ત્રણ (ત્રીજે, ચોથે અને પાંચમ) અતિચાર છે અને પ્રથમના બે અતિચાર તેને અનાચાર છે. તથા પરદાર વિરમણ વ્રતવાળાને તો પાંચે અતિચાર છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
વત ઉચ્ચારવા માટેના ૨૧ ભાંગા.
૧. મનથી ન કરું ૨. વચનથી ન કરું ૩. કાયાથી ન કરું ૪. મન વચનથી ન કરું. ૫. મન કાયાથી ન કરું ૬. વચન કાયાથી ન કરું ૭. મન વચન કાયાથી ન કરું ૮, મનથી ન કરાવું ૯. વચનથી ન કરાવું ૧૦. કાયાથી ન કરાવું ૧૧. મન વચનથી ન કરાવું ૧૨. મન કાયાથી ન કરાવું ૧૩. વચન કાયાથી ન કરાવું ૧૪. મન વચન કાયાથી ન કરાવું ૧૫. મનથી ન કરું ન કરવું. ૧૬. વચનથી ન કરું ન કરવું ૧૭. કાયાથી ન કરું ન કરાવું ૧૮. મન વચનથી ન કરું ન કરાવું ૧૯. મન કાયાથી ન કરું ન કરાવું ૨૦. વચન કાયાથી ન કરું ન કરવું ૨૧. મન વચન કાયાથી ન કરું ન કરવું
આ એકવીશ ભાંગામાંથી જે ભાગે વ્રત ગ્રહણ કરવું હોય ત્યાં ચિન્હ કરવું.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ચાર માલ ૧. ભૂત પ્રેતાદિકથી પીડાઉ' નહિ.
૨. કાઈના કપટથી છેતરાઉ નહિ.
૩. સન્નિપાતથી પરાભવ પામું નહિ.
૪. બીજા કાઈપણ જાતના કલ્ટે કરી મારે। આત્મ પરિણામ પડે નહિ.
બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું લ प्राणभूतं चारित्रस्य परब्रह्मेककारणं समाचारन् ब्रह्मचर्य, पूजितैरपि पूज्यते चिरायुषः सुसंस्थाना दृढ संहनना नराः तेजस्विनो महावीर्या भवेयुर्ब्रह्मचर्यंतः ॥ ૬ ॥ અ—ચારિત્રના પ્રાણ સરખા અને મેાક્ષના એક અસાધારણ કારણે સરખા બ્રહ્મચર્યને આદરવાથી પૂજિત એવા દેવા વડે પણ પૂજાય છે, બ્રહ્મચર્યના પાલન કરવાથી લાંબા આયુષ્યવાળા, સારી આકૃતિવાળા, દૃઢ સંઘયણવાળા તેજસ્વી અને મહાન પરાક્રમવાળા પુરૂષો થઈ શકે છે.
॥ ૧ ॥
આ વ્રત સ` તેામાં મુકુટ સમાન છે. આ વ્રત પાળનાર બ્રહ્મચારીઓને ઇંદ્રો પણ સિંહાસન ઉપર બેસતી થખતે નમો નમો વમવયધારીř એમ કહીને વાર વાર નમસ્કાર કરે છે. બ્રહ્મચય પાળવાથી આ લેાકમાં સવ કષ્ટો દૂર થાય છે અને પરપરાએ મેાક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
પાંચમું સ્થલ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત. ” પારગ્રહ-ધનાદિ ઉપર મૂચ્છ. મુરઝા રિજદો કુત્તો. ૧ ધન–સના રૂપાના દાગીના તથા રોકડા રૂપીયા, નટે
મહોરો વિગેરે મળીને કુલ [ ] સુધી રાખું. ૨ ધાન્ય—એક વર્ષમાં મણ [ ] તથા રૂ.[ ] ' સુધીનું. ૩ ક્ષેત્ર–એકર કે વીઘાં [ ] રૂા. [ ] સુધીનાં. ૪ વાસ્તુ-ઘર હાટ વિગેરે [ ] રૂા. [
0 સુધીનાં. પ રૂધ્ય--રૂપે મણ કે શેર [ ] રૂા. [ ] સુધીનું. ૬ સુવર્ણ—–સોનું મણ કે શેર [ ]રૂ.[ ] સુધીનું. ૭ ફે--તાંબા પીતળ વગેરેનાં વાસણો મણ [
તથા ઘરની બીજી ચીજો મળી રૂા. [ ] સુધીની. ૮ દ્વિપદ-દુકાનાદિ માટે માસિક પગાર તરીકે રાખેલા ગુમાસ્તા
દાસ દાસી વિગેરેની દરરોજની સંખ્યા કુલ [ ] ૯ ચતુષ્પદ--ચાર પગવાળા ઘડા ગાય વિગેરેની દરરોજની
સંખ્યા કુલ [ ] રૂા. [ ] સુધીની. નવે પ્રકારના પરિગ્રહની રકમ કુલ રૂા.[ ] સુધીની.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાનો ખપ કરું ૧ ધન ધાન્ય પ્રમાણુતિક્રમ–ધન ધાન્યના રાખેલ
પરિમાણ ઉપરાંત રાખવું. ૨ ક્ષેત્ર વાસ્તુ પ્રમાણતિક્રમ–ક્ષેત્ર ઘર હાટ વિગેરેની.
રાખેલ સંખ્યા કરતાં વધારે રાખવું અથવા નાનાનું મોટું
કરવું તે. ૩ રૂણ્ય સુવર્ણપ્રમાણતિક્રમ—રૂપ અને સોનામાં રાખેલ
રકમ કરતાં અધિક થવાથી બીજાના નામનું કરી દેવું તે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦. ૪ કુખ્ય પ્રમાણુતિકમ–સોના રૂપ સિવાયની બાકીની
ધાતુમાં રાખેલ કાચા તેલને ફેરવીને પાકા તોલથી
વધારવું તે. ૫ દ્વિપદ ચતુષ્પદ પ્રમાણતિક્રમ–દાસ દાસી ગુમાસ્તા
ગાય ઘેડા વિગેરેની રાખેલ સંખ્યા કરતાં અધિક થવાથી ભાઈ પુત્ર વિગેરેના નામથી રાખવું તે.
પરિગ્રહથી થતો દોષ. परिग्रह-ममत्वाद्धि, मज्जत्येव भवाम्बुधौ। . महापोत इव प्राणी, त्यजेत् तस्मात्परिग्रहम् ॥ १ ॥
અર્થ–જેમ ઘણા ભારથી ભરેલું મોટું વહાણ સમુદ્રમાં ડુબી જાય છે, તેમ પરિગ્રહ ઉપરના મમત્વથી પ્રાણીઓ સંસારરૂપ સમુદ્રમાં ડુબે જ છે. માટે પરિગ્રહને ત્યાગ કરવો જોઈએ.
પરિગ્રહ–અનેક જાતિનાં દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા. તેના બે ભેદ. દ્રવ્ય અને ભાવ. દ્રવ્ય પારગ્રહ ધન ધાન્યાદિ નવ પ્રકારનો છે.
ભાવ પરિગ્રહ ચૌદ પ્રકારે (ચાર કષાય, નવ નોકષાય અને મિથ્યાત્વરૂપ) અભ્યતર ગ્રંથીને તજવી તે.
અહીયાં સંસારી જીવને કેવળ અવિરતિના ઉદયથી ઈચ્છા આકાશ સમાન અનંત અપરિમિત છે. એ અવિરતિના ઉદયથી ઈચ્છાને વશ પડ્યો થકે જવ કર્મ બંધન કરીને ચાર ગતિમાં ભટકે છે. એમાં કોઈ અવિરાધક જીવ પુન્ય પ્રકૃતિના ઉદયથી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ મનુષ્ય ભવ આદિ સર્વ દુલભ સામગ્રી પામ્યો. સરૂની. સેબતથી જિનવાણી સાંભળી, ત્યારે ચેતના જાગૃત થવાથી હું સમસ્ત પરભાવનું મૂળ જે ઈચ્છા તેને દૂર કરૂં. એ દઢ નિશ્ચય કરીને સમસ્ત પરભાવ ત્યાગરૂપ ચારિત્ર આદરે, પરંતુ, જે જીવ બહુજ રસીક અવિરતિપણાના બળથી સમસ્ત પરિ. ગ્રહ ઉપરની મૂછ એકાએક તેડી શકે નહિ અને દોષથી, કરે, તે જીવ ચારિત્ર ધર્મને લઘુ માગ દેશવિરતિપણે આદરે. ઈચ્છા પરિગ્રહ વ્રત ગ્રહણ કરે.
દ્રવ્ય ઈછા પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત નવ પ્રકારે છે. તેની વિગત.
૧ ધન ઈચ્છા પરિગ્રહ પરિમાણુ–ધન ચાર પ્રકારનું છે. ૧. ગણિમ. ૨. ધરિમ. ૩. મેય. અને ૪ પારિ છે.
૧ ગણિમ ધન-જે વસ્તુ ગણત્રીથી અપાય તથા લેવાય તે. જેમકે -રોકડ નાણું, શેર, ડીપોઝીટ, નાળીયેર, ફળ વિગેરે.
૨ ધરિમ ધન-જે વસ્તુ તોળીને અપાય લેવાય તે જેમકે – ગેળ ઘી તેલ સાકર. ગાંધીને સામાન કરીયાણું તથા સરિયા (અત્તરવાળા) ને સામાન વિગેરે.
૩ મેય ધન-જે વસ્તુ માપીને વેચાય છે. જેમકે - દૂધ વસ્ત્ર વિગેરે.
૪ પારિજે-જે વસ્તુ પરીક્ષા કરીને તથા છેદીને લેવાય તે જેમકે-સનું રૂપું ઝવેરાત માણેક મોતી વિગેરે.
સોના રૂપાના દાગીના કેઈ ઘરાણે અથવા રકમ અનામત મૂકવા આવે, તે વખતે રકમ વધી જાય તેની જયણા. ધનમાં રાખેલ પરિમાણ કરતાં પુણ્ય જોગથી વધારે થાય તે શુભમાગમાં
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ખરું અથવા શુભ માગે તેની વ્યવસ્થા વર્ષ આખરે કરું. સ્વજન વર્ગમાં નબળી સ્થિતિવાળાને પરાપકારાર્થે આપી શકું... તથા ધન પરિગ્રહ પરિમાણુનું વ્યાજ અને મૂડી મરજીમાં આવે તેમ વાપરી શકું.
૨. ધાન્ય પરિગ્રહ પરિમાણુ-પેાતાના કુટુંબ પરિવાર અને સ્વજન સંબંધીના ઉપભાગ માટે સવ જાતિનું ધાન્ય ઘઉં ખાજરી વિગેરે મળીને ( ) મણુ ઘર ખર્ચ માટે એક વર્ષ માં રાખું. આળખાણવાળાને આપવા તથા અપાવવાની જયણા. વેપાર અર્થે વેચાય નહિ. એચ્છવ, જમણવાર, લગ્નાદિ પ્રસંગેામાં તથા ધમાથે વધારે રાખવાની જયા.
૩. ક્ષેત્ર પરિગ્રહ પરિમાણ—વાવવાનાં ક્ષેત્ર વાડી માગ અગીચા વિગેરેની જમીનનું પરિમાણ ઉપર પ્રમાણે મારા ખપ માટે રાખું. ધીરેલી રકમ વસુલ કરવા માટે ક્ષેત્ર વિગેરે સાનમાં તથા વેચાણુ રાખવા અને તેની વ્યવસ્થા કરવાની જયણા.
૪. વાસ્તુ પરિગ્રહ પરિમાણુ—ઘર, હાટ, હવેલી, મંગલા, ડહેલા, વખારા, ભેાંયરાં, કુવા અને ટાંકાવાળું રહેવાનું એક માળથી સાત માળ સુધીનું મકાન, દેશ પરદેશખાતે પેાતાની માલિકીપણાની ( ) તથા ભાડાની ( ) રાખુ. ભાડે આપવા લેવાની તથા કેાઈને સલાહ આપવાની જયણા. પેાતાનાં તથા ભાડે રાખેલાં અથવા શેઠનાં, સગાંવહાલાંનાં, ગુમાસ્તા, વિગેરેનાં મકાન સુધરાવવાની જયણા.
૫. રૂપ્ય પરિગ્રહ પરિમાણુ—વગર ઘડેલું, સિક્કા વિનાનું રૂપું. દાગીના ચાંદી મણુ કે શેર ( ) કાચા કે પાકા તાલથી રાખુ.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
૬. સુવર્ણ પરિગ્રહ પરિમાણુ—વગર ઘડેલું, સિક્કા વિનાનું પાટ તેજાબ લગડી દાગીના વગેરે સેાનું મણ શેર કે તેાલા ( ) સુધીનું રાખુ.
૭. કૃષ્ણ પરિગ્રહ પરિમાણ—તાંબા પિત્તળ કાંસા જસત લેાતુ જન સીલ્વર વિગેરે ધાતુનાં વાસણાનુ પરિમાણ કાચા કે પાકા તેાલથી કરવું તથા ઘરવખરાની તમામ ચીજોની કુલ કીંમતનું પરિમાણુ રાખવું.
૮. દ્વિપદ પરિગ્રહ પરિમાણુ—દાસ દાસી નાકર ગુમાસ્તા મુનીમ રસેાઈયા વિગેરે કામ કરનારને માસીક પગાર આપીને મારા પેાતાના માટે કુલ ( ) સુધીના રાખુ, ધમ કાયે, ઘર તથા નાત માટે કામના પ્રમાણમાં મજુરા વધુ રાખવાની જયણા.
૯ ચતુષ્પદ પ્રમાાતિક્રમ-ઘેાડા ગાય ભેંસ કરી વિગેરે કુલ ( ) સુધીમાં રાખું. તેમાંથી કાઈ મરી જાય તે લખેલી સખ્યા સુધીમાં બીજા રાખુ. તેથી ઉપરાંત કાઈ લહેણામાં અથવા બીજી રીતે શિરપાવ નજરાણા પ્રમુખ બક્ષીસ તરીકે મળે તે તેને રાખવાની જયણા,
ઉપર પ્રમાણે પરિગ્રહ પ્રમાણમાં કાઈ પણ કારણથી ઘટાડા થાય તે તે ઘટાડા થયેલી સંખ્યા પૂરતી રકમ વધારી શકાય. સાનું રૂપ દાગીના ને શેરે વિગેરેના ભાવમાં વધઘટ થાય તા હુ. મારી ખરીદી પ્રમાણે ભાવ ગણુ અને જ્યારે વેચુ ત્યારે તે વખતના ભાવ પ્રમાણે આવેલાં નાણાં મારા રાખેલ પરિગ્રહ કરતાં જેટલા વધુ હાય, તેટલાં દર વર્ષે શુભ માગ માં કાદું અને તે રૂપિઆ ઉપર મારા હક્ક ન ધરાવું.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
આ નવે પ્રકારના પરિગ્રહનો પૂર્વે કરેલા પ્રમાણથી વધારે થયે નાના મોટા કરવા. પારકે નામે ચઢાવવા વિગેરે અંતઃકરણને મલિનપણે ધન મૂચ્છ વધવાથી ગોટા વાળવા તે આ વ્રતના અતિચાર જાણવા.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ૪ થી, છ છીંડી, છ સાક્ષીએ, ૪ આગાર, ૪ બોલપૂર્વક ૨૧માંથી અનુકૂળ (C) ભાંગાએ પાળું
સંતેષીને સુખ અને તેની સ્તુતિ. असंतोषवतः सौख्य, न शक्रस्य न चक्रिणः । जन्तोः संतोषभाजो यदभयस्येव जायते ॥ २ ॥ संनिधौ निधयस्तस्य, कामगव्यनुगामिनी । अमराः किंकरायन्ते, संतोषो यस्य भूषणम् ॥ ३॥
અથ––જે સુખ સંતેષી પ્રાણુને અભયકુમારની જેમ પ્રાપ્ત થાય છે. તે સુખ અસંતોષવાળા ઈંદ્ર કે ચકવિને મળતું નથી. જેને સંતોષરૂપ ભૂષણ છે, તેને નિધાને પાસે રહે છે. કામધેનુ તેની પાછળ ચાલે છે અને દેવો નેકરની માફક તેની આજ્ઞા ઉઠાવે છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
છટર્ડ દિક (દિશી) પરિમાણ વ્રત. દિકુ પરિમાણુ–દશે દિશામાં જવા આવવાને નિયમ કરો તે.
ઉર્વ (ઉચું) દિશાએ ( ) ગાઉ જવાનું, અધે (નીચેની) દિશાએ ( ) ગાઉ જવાનું. તથા પૂર્વે ( ) ગાઉ, દક્ષિણે ( ) ગાઉ, પશ્ચિમે ( ) ગાઉ, ઉત્તરે ( ) ગાઉ, તથા અગ્નિખુણે ( ) ગાઉ, નૈત્રાયે ( ) ગાઉ, વાયવ્ય ( . ) ગાઉ, ઈશાને ( ) ગાઉ જવાનું પરિમાણે
આ વ્રતમાં આઠે દિશામાં જલ અને સ્થળ માગે અમુક દેશ ( ) સુધી જવા આવવાનું પરિમાણ.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરું. ૧. ઉર્વ દિશી પ્રમાણતિકમ–અનાગ (ઉપયોગ
વિના) કે બેસરત આદિ કારણથી ઉચે વધારે જવાય તે. ૨. અર્ધ દિશી પ્રમાણતિકમ–ઉપયોગ વિના કે
બેસરત આદિ કારણથી નીચે વધારે જવાય તે. ૩. તિયગ્ન દિશી પ્રમાણતિકમ–અનાગ કે બેસરત
આદિ કારણથી ચાર દિશા અને ચાર વિદિશામાં અધિક જવાય તે. દિશીમાં વૃદ્ધિ-એક દિશા સંક્ષેપી બીજી દિશા વધારે એટલે પૂર્વ દિશામાં સે ગાઉ રાખ્યા હોય અને દક્ષિણ દિશાએ પચાસ ગાઉ રાખ્યા હોય અને કામ પડે ત્યારે પૂર્વ તથા દક્ષિણ દિશાના ગાઉ મેળવીને પૂર્વ દિશાએ દોઢસો ગાઉ જાય અને પછી એમ વિચારે કે હું નિયમ ઉપરાંત ગયા નથી તે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
૫. સ્મૃતિ અંતર્ધ્યાન--પેાતાના નિયમ કરેલા ગાઉની સંખ્યા ભૂલી જાય તે. જેમકે કાણુ જાણે પૂર્વ દિશાએ કેટલા ગાઉ રાખ્યા છે, સે। કે પચાશ ? એવી શંકા છતાં નિયમ ઉપરાંત ચાલી જાય તે.
આ છેલ્લે અતિચાર સ* વ્રતામાં સાધારણ છે એટલે દરેક ત્રતામાં લાગે છે, પરંતુ દરેક વ્રતાના પાંચ અતિચારની ગણત્રી કરવા માટે આ વ્રતમાં મૂકવામાં આવ્યે છે.
છઠ્ઠા સાતમા અને આઠમા વ્રતને ગુણવ્રત કહેવામાં આવે છે, કારણકે તે ત્રણે ગુણવતા પાંચ અણુવ્રતાની પુષ્ટિ કરે છે. છઠ્ઠા વ્રતમાં દિશીનું પરિમાણ કરવાથી દિક્પરિમાણ વ્રત કહેવાય છે. તેથી દિશીમાં ધારેલા નિયમિત ક્ષેત્રથી મહારના સર્વ જીવાને અભયદાન દેવાથી પહેલા પ્રાણાતિપાત વિરમણુ વ્રતની પુષ્ટિ થઈ. તે ક્ષેત્રની બહારના જીવાની સાથે હું ખેલવાના ત્યાગ થવાથી ખીજા વ્રતની પુષ્ટિ થઈ. તે ક્ષેત્રની બહારની ચીજ કાઈએ આપ્યા વિના લેવાના ત્યાગ થવાથી ત્રીજા વ્રતની પુષ્ટિ થઈ. તે ક્ષેત્રની બહારની સ્ત્રીની સાથે કામભાગના અભિલાષ મટવાથી ચેાથા વ્રતની પુષ્ટિ થઇ, તે ક્ષેત્રની બહારની વસ્તુના ક્રય વિક્રયના નિષેધથી મૂર્છા કમી થવાથી પાંચમા વ્રતની પુષ્ટિ થઈ. તથા તે ક્ષેત્રના વેપાર સઅધી અઢારે પાપ સ્થાનકાના ત્યાગ થયેા, એ કારણથી આ વ્રત પાંચ અણુવ્રતાને ગુણકારી છે.
દિશી પરિમાણુ વ્રતના એ ભેદ-વ્યવહાર અને
નિશ્ચયથી.
વ્યવહારથી દિશી પરિમાણુ—દશે દિશામાં જવા આવવાના નિયમ કરવા તે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
વ્યવહાર દિશી પરિમાણના બે ભેદ-જળમાર્ગ અને સ્થળમાર્ગ. જળમાગે વહાણ કે આગબોટ આદિમાં બેસીને અમુક દ્વીપ કે બંદર ( ) સુધી ગમન કરવું. પવન વરસાદ કે આંધી પ્રમુખના તેફાનમાં વહાણાદિ ક્યાંનું કયાં લઈ જઈ નાખે તો તેની જયણા. સ્થળમાર્ગે દશે દિશામાં જેટલા જેટલા ગાઉ કે માઈલ સુધી જવાનું પરિમાણ કર્યું હોય ત્યાં સુધી જઈ શકાય, પણ ચાર ગ્લેચ્છાદિક પકડીને નિયમ બહાર ક્ષેત્રમાં લઈ જાય તેની જયણું.
ભૂમિની સપાટીથી રાખેલ ઉર્ધ્વ અને અધે પ્રમાણમાં પણ જમીનની સ્વાભાવિક ધીમે ધીમે ઉંચાઈ વધતી કે ઘટતી જાય તે તે ગણત્રીમાં ન ગણું.
રાખેલા પરિમાણવાળા ક્ષેત્રની બહાર કાગળ વર્તમાન પત્ર (છાપાં) વાંચવા લખવાની, માણસ અને વસ્તુ મેકલવા કે મંગાવવાની, તાર ટેલીફેન રેડીયે સાંભળવા વિગેરેની જયણ. દેવાદિકના પ્રયેગે જાત્રા વિગેરે ધર્મ કાર્ય અને પરવશતાએ વધારે જવા આવવાની જયણા. સ્વપ્નમાં અધિક ક્ષેત્રે જવાનું ચિંતવાય, બેલાય તેની જયણા.
નિશ્ચયથી દિશી પરિમાણ–જીવને અગતિ સ્વભાવ જાણી અપ્રતિબંધકપણે સ્થિર રહે તે.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી, છ છીંડી, ૪ આગાર, ૪ બેલ અને છ સાક્ષી રાખીને ૨૧ માંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
સાતમું ભેગેપભેગ વિરમણ વ્રત. ' આ સાતમું વ્રત આદરવા થકી સચિત્ત વસ્તુ ખાવાને ત્યાગ કરે અથવા પરિમાણ કરે, બહુ આરંભ કે હિંસાવાળો વ્યાપાર ન કરે, અભક્ષ્યનો ત્યાગ કરે, ચૌદ નિયમ ધારે. આવાં કારણથી આ વ્રત પાંચ અણુવ્રતને ગુણકારી છે; માટે તેને ગુણવ્રત કહે છે. તેના બે ભેદ છે. ૧ વ્યવહારથી અને ૨ નિશ્ચયથી. ૧ વ્યવહાર ભોગપભોગ વિરમણ વ્રત-ભક્ષ્ય ( ખાવા
ગ્ય ) અભક્ષ્ય ( નહીં ખાવા ગ્ય ) પદાર્થોનું જ્ઞાન કરીને અભક્ષ્યને ત્યાગ કરે. તથા ભક્ષ્યને આદર કરે. વળી આશ્રવ સંવરનું જ્ઞાન કરી, ખાનપાનાદિ જે ઇંદ્રિય સુખનાં કારણ છે, તેમાં પિતાની શક્તિ અનુસારે બહુ
આરંભને ત્યાગ કરી અપારંભી થાય તે. ર નિશ્ચય ભેગેપભાગ વિરમણ વ્રત-શ્રી જિનવાણી
સાંભળી વસ્તુ સ્વરૂપનું તત્ત્વજ્ઞાન મેળવી મનમાં વિચારે કે જગતમાં જે પરવસ્તુ છે તે બધી હેય (છાંડવા ગ્ય) છે, તે કારણથી તત્વવેત્તા પુરુષ પરવસ્તુ ખાય નહીં, પીએ નહીં, પાસે રાખે નહીં અને જે વસ્તુ સડે, પડે, અને નાશ પામે, જતી રહે, ઈત્યાદિ પરવસ્તુ સ્વરૂપ જાણીને વિચારે કે આ સર્વ પુદ્ગલ પર્યાય છે, જગતની એંઠ (જુઠ) છે, તેને ભેગ ઉપગ તત્ત્વજ્ઞાનીને ઉચિત નથી, એમ જાણું પરભાવને ત્યાગ કરે, સ્વગુણની વૃદ્ધિ કરે, એવું જ્ઞાન પામીને આત્માને સ્વરૂપાનંદી કરે. વળી ભાગના બે ભેદ છે. ૧ ભેગ. ૨ ઉપભેગ.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
૧ ભેગા-આહાર, પુષ્પ વિલેપનાદિ એક વાર ભેગવવામાં
આવે તે. ૨ ઉપભોગ —ભવન, વસ્ત્ર, સ્ત્રી આદિ જે વારંવાર
ભેગવવામાં આવે તે. શ્રાવકે ઉત્સગ માગે નિરવદ્ય આહાર લેવે. તેવી શક્તિ ન હોય તે સચિત્તના ત્યાગી થવું, કદાપિ તે પણ ન થાય તે સચિત્ત વસ્તુનું પરિમાણ કરી લેવું અને બાવીસ અભક્ષ્ય બત્રીસ અનંતકાય પ્રમુખને દુર્ગતિના હેતુ જાણું અવશ્ય ત્યાગ કરવાં. તેમાં પણ પૂરી શક્તિ ન હોય તે પિતાના મંદ વીર્યને પશ્ચાતાપ કરીને પરિમાણ કરી લેવું.
ચદ નિયમ ધારવાની જરૂર. જૈન દૃષ્ટિથી—આખી દુનિયામાં આરંભ સમારંભની જે કાંઈ પ્રવૃત્તિઓ નિરંતર ચાલી રહી છે, તેમાં રહેલા પાપોમાં આપણે ભાગ નથી, એમ સાબીત કરી શકાતું નથી અર્થાત્ જે આપણે ઈરાદા પૂર્વક ત્યાગ ન કર્યો હોય, તે તેમાં ભાગીદારી રહે જ છે. જેટલી ચીજોની આપણને જરૂર જણાય, તેટલી જ ચીની છૂટ રાખી લઈને બાકીની દુનિયાભરની તમામ ચીજોને ઈરાદાપૂર્વક ત્યાગ કરવાની જાગૃતિ રાખવાથી તે પાપ લાગતું નથી અને સંયમ કેળવાય છે. અહિંસા, સંયમ અને તપરૂપ ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ કલ્યાણકારી મંગળ છે.
નિયમ ધારવા અને સંક્ષેપવા. સવારે–આખા દિવસમાં પોતાને જરૂર પડે, તેટલી ચીજો માટે છૂટ રાખી લેઈ, બાકીની વસ્તુઓને નિયમ કરે, તેનું નામ “નિયમ ધાર્યા” કહેવાય છે..
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
સાંજે–સવારે ધારેલા નિયમનું મર્યાદા પ્રમાણે બરાબર પાલન થયું છે કે નહિ, તેને વિગતવાર વિચાર કરે, તેને “નિયમ સંક્ષેપવા ” કહે છે.
લાભ–નિયમે સંક્ષેપતી વખતે જેટલી ચીજ વાપરવાની જે પ્રમાણે છૂટ રાખી હતી, તેમાં પણ ઓછી વપરાશ કરી હોય, તે બાકીની છૂટ “લાભમાં” કહેવાય છે, કેમકે છૂટ રાખવા છતાં વપરાશ વખતની પ્રવૃત્તિરૂપ થતા પાપમાંથી છૂટવાને લાભ મળે છે.
જયણું–ધર્મ કાર્ય વિગેરેને લીધે નિયમની મર્યાદાની હદ ઓળંગાય કે વધારે સૂક્ષ્મની ગણત્રી કરી શકાય નહિ તે તે સંબંધી રખાતી ઉપગ પૂર્વક જે છૂટ તેને “જયણ” રાખી કહેવાય છે. - જે વસ્તુ બીલકુલ ન વાપરવાની હોય તેને “ત્યાગ” રખાય છે.
પિતાની જરૂરીયાત પ્રમાણે સવારે ધારેલા નિયમે સાંજે સંક્ષેપીને, અને સાંજે ધારેલા નિયમો સવારે સંક્ષેપીને ફરીથી ધારવા. થોડા દિવસ બરોબર અભ્યાસ પડ્યા. પછી “દેશાવગાશિક” નું પચ્ચખાણ કરવું. ચાદ નિયમોની ટુંક સમજ અને તેને ધારવાની
સમજુતી. સચિત્ત દવ વિગઈ, વાણહ તલવસ્થ કુસુમેરુ; વાહણ સયણ વિલવણ, ભદ્દસિ નહાણ ભસુના
૧. પૃથવીકાય. ૨ અપૂકાય ૩ તેઉકાય. ૪ વાઉકાય ૫ વનસ્પતિકાય ૬ ત્રસકાય ૧ અસિકમ ૨ મસીકમ ૩ કૃષકર્મ.
૧ ૩
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
નિયમ ધારવાનું પ્રમાણ ત્રણ રીતે નક્કી થાય છે. ૧. સંખ્યાથી, ૨. વજનથી અને ૩. લખાઈથી.
૧. સચિત્ત—જેમાં જીવ છે એમ જણાય તે સચિત્ત કહેવાય છે. અનાજ વિગેરે જે વાવવાથી ઉગી શકે તે સચિત્ત કહેવાય છે કાચુ’ શાક, કાચું પાણી, કાચું મીઠું વિગેરે. તે અચિત્ત થઈ જાય, ત્યાર પછી સચિત્તમાં ગણાય નહિ. કેટલીક ચીજોમાંથી ખી કાઢી નાંખ્યા બાદ બે ઘડી ( ૪૮ મીનીટ ) પછી અચિત્ત થાય છે. દાખલા તરીકે, પાકી કેરીમાંથી ગેટલા જુદા કર્યાં પછી એ ઘડીએ તેના રસ તથા કકડા અચિત્ત થાય છે. કઇ વસ્તુ કયારે સચિત્ત અને કયારે અચિત્ત થાય તે જાણવા માટે જૈન શ્રેયસ્કર મંડળ-મ્હેસાણા તરફથી છપાયેલ અભક્ષ્ય અનતકાય” નામનું પુસ્તક વાંચવું, તેમજ ગુરૂગમથી વિશેષ માહિતી મેળવવી.
ખાવામાં આવતા દરેક સચિત્ત પદાર્થની આમાં ગણત્રી કરવામાં આવે છે. જેમકે-આજે મારે ૧, ૨, કે ૫ કરતાં વધારે વસ્તુ ખાવી નહિ, તેમજ તેાલથી ( ) શેરથી વધુ ખાવી નહિ, મિશ્ર શેર ( ) સુધી ખાવાની છૂટ. અડવાની તથા મંદવાડે ચેાળવા તથા માંધવાની જયણા. ૨ દ્રવ્ય—આખા દિવસમાં જેટલી જાતની ચીજો ડામાં નાંખવી હોય, તે દરેક જાતની ચીજ જુદાં જુદાં દ્રવ્ય ગણાય. જેમકે પાણી, દૂધ, ભાત, ખીચડી, ઘી, સેાપારી, વિગેરે. ચૂલા ઉપર રહેલ વસ્તુમાં બીજી ચીજ નાખી ગરમ કરવામાં આવે તે એક દ્રવ્ય ગણાય. અને ચૂલાથી હેઠે ઉતાર્યા પછી જેટલી ચીજો પેાતાની સમક્ષ નાખવામાં આવે તેટલાં દ્રવ્યે ગણાય.
મ્હા
ધાતુ તથા આંગળી મુખમાં નાંખીએ તે દ્રવ્ય તરીકે ગણાય નહિ, પણ જે ખાવામાં આવે તે દરેકની ગણત્રી કરવી.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
- ૩ વિગઈ–કુલ વિગઈએ ૧૦ છે. તેમાં મધ, મદિરા, માંસ, અને માખણ એ ચાર તો અભક્ષ્ય છે તથા ભક્ષ્ય વિગઈઓ ૬ છે. દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, ગોળ, અને કડા વિગઈ. કડા ઘી તથા તેલમાં તળાય તે, અથવા કડાઈમાં શેકીને થતી ચીજો, મીઠાઈ શીરે લાપસી વિગેરે. દરેક વિગઈના નિવિચાતાંના પાંચ પાંચ ભેદ છે.
વિગઈઋવિકારને ઉત્પન્ન કરનારી. નિવિયાd=વિકારના સ્વભાવને હણવાને માટે અન્ય વસ્તુ નાંખી બનાવવામાં આવે તે.
છ વિગઈમાંથી ઓછામાં ઓછી એકાદને તે વારાફરતી રોજ ત્યાગ કરવો જ જોઈએ.
વિગઈને ત્યાગ ત્રણ રીતે થઈ શકે છે. ૧ મૂળથી ત્યાગ. ૨. કાચી ત્યાગ. અને ૩ નિવિયાતી ત્યાગ. દૂધ વિગઈ– - દૂધ પાંચ પ્રકારનું–ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું, ઘેટીનું અને ઊંટડીનું. તે સિવાયનાં દૂધ, વિગઈમાં ગણાય નહિ. - દૂધનાં પાંચ નિવિયાતાં–૧ બાસુદી, ૨ ખીર, ૩ દૂધપાક, ૪ કુકરણું અને ૫ બળી, બાસુદી દ્રાક્ષાદિ નાંખીને ઉકાળેલું દૂધ, કુકરણું ઘીમાં શેકેલો ઘઉનો આટો દૂધમાં નાંખી બનાવાય છે. બળી દૂધમાં છાશ વિગેરેની ખટાશ નાખી ચૂલા ઉપર પાણીમાં થાળી મૂકી દૂધને જમાવવામાં આવે છે, પરંતુ તરતની વિયાએલી ગાય વિગેરેના દૂધની બળી અભક્ષ્ય હોવાથી ખપે નહિ.
મૂળથી ત્યાગ હોય તે જેની અંદર દૂધ નાંખેલ હોય, તેવી કેઈ ચીજ વપરાય નહિ. - કાચી ત્યાગ હેય, તે ફક્ત નીવિયાતાં વિનાનું દૂધ પીવાય નહિ.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩ નિવિયાતી ત્યાગ હોય, તે દૂધમાં અન્ય વસ્તુ નાખવાથી સ્વાદ ફેર થઈ ગયેલી ચીજ ન વપરાય, જેમ કે, ખીર, દૂધપાક, બાસુદી વિગેરે. દહીં વિગઈ– - દહીં ચાર પ્રકારનું-ગાયનું ભેંસનું બકરીનું અને ઘેટીનું.
દહીંના પાંચ નિવિયાતાં–૧ કરો, ૨ શીખંડ, ૩ મીઠું નાંખીને હાથથી મળેલું દહીં, ૪ ઘેલ, અને પ ઘોલવડાં. કર=દૂધમાં ભાત છાંટી વઘારવામાં આવે તે. ઘેલ=દહીંને કપડાથી છણવામાં આવે છે. ઘોલવડાં કપડાથી છણેલ દહીંને ગરમ કરીને તેમાં વડાં નાંખવામાં આવે તે. | મૂળથી ત્યાગ હોય છે જેની અંદર દહીં નાખેલ હોય તેવી કોઈ પણ ચીજ ખવાય નહિ.
કાચી ત્યાગ હોય તે કાચું દહીં ખવાય નહિ. દહીંને સ્વાદ ફરી જાય તેવી રીતે કરીને નિવિયાતાં ખવાય.
નિવિયાતી ત્યાગ હોય તે શીખંડ, રાયતું, દહીં ભાગીને કરવામાં આવેલી કઢી વિગેરે ન ખવાય.
ખાસ સૂચના ગરમ કર્યા વિનાના ગોરસ એટલે કાચા દૂધ, દહીં અને છાશની સાથે કઠેળ ખાવાથી વિદળ નામને દોષ થાય માટે જરૂર તેના ત્યાગને ઉપયોગ રાખવા ચૂકવું નહિ, કારણ કે તે ભેગાં થતાંની સાથે જ તેમાં બેઇદ્રિય જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે. દાખલા તરીકે શીખંડની સાથે ચણાને આટ નાંખેલી છાશની કઢી, પત્તરવેલી, ભજીઆ, કુલવડી વિગેરે ખવાય જ નહિ.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
ઘી વિગઈ
ઘી ચાર પ્રકારનું-ગાયનું ભેંસનું બકરીનું અને ઘેટીનું.
ઘીનાં પાંચ નિવિયાતાં–૧ તન્યા પછી બાકી રહેલું બળેલ ઘી, ૨. કુલેર–લોટમાં ઘી અને ગોળ નાંખી બનાવાય તે. ૩ ઔષધિ વડે પકાવેલ ઘી, ૪ ઔષધિ વડે પકાવેલ ઘી ઉપર વળેલી તર, અને પ. કીટુaઉકાળેલ ઘી ઉપર મેલ.
મૂળથી ત્યાગ હોય છે જેની અંદર થી આવેલ હોય, તે સઘળી ચીજ ખવાય નહિ.
કાચી ત્યાગ હોય તે કાચું ઘી ન ખવાય, પરંતુ ત્રણ ઘાણ તન્યા પછીનું ઘી વિગેરે ઘીનાં પાંચે નિવિયાતાં ખવાય.
ઘીનું નિવિયાતું ત્યાગ હોય તે ઘીનાં પાંચે નિવિયાતાં ખવાય નહિ. તેલ વિગ–
તેલ ચાર પ્રકારનું–તલનું, સરસવનું, અલસીનું, અને ખસખસનું. તે સિવાયનાં મગફળી અને ટોપરાં વિગેરેનું તેલ વિગઈમાં ન ગણાય.
તેલનાં પાંચ નિવિયાતાં–૧. તન્યા પછી બાકી રહેલું બળેલ તેલ, ૨. તલની માતર, ૩. ઔષધિ નાંખીને પકાવેલા તેલ. ૪. ઔષધિ વડે પકાવેલ તેલ ઉપર વળેલી તર. અને ૫. ઉકાળેલ તેલ ઉપરને મેલ.
મૂળથી ત્યાગ હોય છે જેની અંદર તેલ આવે તેવી કઈ ચીજ ખવાય નહિ.
કાચી ત્યાગ હોય તે કાચું તેલ કેઈ ચીજમાં ઉપર નાંખી અગર લઈને ખવાય નહિ. પરંતુ તેલનાં પાંચે નિવિયાતાં ખવાય.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫ તેલનું નિવિયાતું ત્યાગ હોય તે તેલનાં પાંચે નિવિયાતાં ખવાય નહિ. ગોળ વિગઈ–
ગાળ બે પ્રકારને –ઢીલો ગળ અને કઠણ ગેળ.
ગેળનાં પાંચનિવિચાતાં–૧ સાકર, ૨ ગળમાણું, ૩ પાય, ૪ ખાંડ, અને ૫ ઉકાળવાથી અર્ધ રહેલ શેરડીને. રસ, ગળમાણું-ઘીમાં સેકેલ ઘઉંના લોટની સાથે ગેળનું પાણી અખાત્રીજના દિવસે કરવામાં આવે છે તે. પાય–ગેળની ચાસણી. | મૂળથી ત્યાગ હોય, તે ગળપણવાળી કઈ ચીજ ખવાય નહિ. એટલે ગોળ તથા ખાંડ આદિ નાંખેલ ચીજ કપે નહિ.
કાચી ત્યાગ હોય તે કાચો ગેળ ન ખવાય. ગોળને પાય કરીને બનાવેલ લાડુ, સુખડી બીજા દીવસથી ખપે. ગેળનું પાણી ખપે. કોઈ ચીજમાં ગેળની કણીઓ ન રહી હોય તે ખવાય. આજના કરેલી સુખડી (માતર ) આજ ન ખવાય, પરંતુ બીજે ત્રીજે દિવસે ખવાય.
નિવિયાતી ત્યાગ હેય તે ખાંડ, સાકર, બુરૂ આદિ નાખેલ ચીજ ખવાય નહિ. કારણ કે ખાંડ, સાકર, આદિ ગળનાં નિવિયાતાં કહેવાય. કડા વિગઈ––
કડા વિગઈ બે પ્રકારની–ધીમાં તળેલી અને તેલમાં તળેલી.
કડા વિગઈનાં પાંચ નિવિયાતા-૧ કડાઈ પૂરાય તેવડો ૧ પૂડલો તળાયા પછીના પુડલાઓ. ૨ ત્રણ ઘાણ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ તળાયા પછીની પુરીઓ. ૩ ગેળ અને ઘીને ઉકાળીને પાય કર્યા પછી પાણી નાખીને લાડુ કે માતર કરવામાં આવે તે ગોળ ધાણી. ૪ કડાઈની ચીકાશ દૂર કરવાને ગેળનું પાણી નાખી લાપસી કરવામાં આવે તે જલ લાપશી, અને પ. ઘી અથવા તેલનું પિતું દઈને બનાવેલ પુડલ.
કડા ઘી કે તેલમાં શેકીને કે તળીને થાય છે. જેમકે – શીરે પુરી. વઘારેલું હોય તે કડા વિગઈમાં ગણાય નહિ. જેમકે – શાક, કરો. - મૂળથી ત્યાગ હોય તે તળેલી ( ત્રણ ઘાણ પહેલાં કે પછીની, ) તેમજ કઈ જાતનું પકવાન પણ ખવાય નહિ.
કાચી ત્યાગ હોય તે ત્રણ ઘાણ પછીની પુરી, ભજીયું આદિ ખવાય. - નિવિયાતી ત્યાગ હોય તો ઉપરનાં પાંચે નિવિયાતાં (ત્રણ ઘાણ પછીનું ભજીયું, પુરી આદિ) ખવાય નહિ. તમામ જાતનાં પકવાન કડા વિગઈના નિવિયાતામાં આવે, માટે તે પણ ખવાય નહિ.
નિવિયાતો માટે વધુ ખુલાસો ગુરૂગમથી જાણી લે. ( ૪ વાહણ (ઉપાનહ)–જેડાં, બુટ, ચંપલ, સપાટ, મજ વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેની સંખ્યા નકકી કરવી. ભૂલથી પગ મૂકાઈ જાય તથા ખરીદ કરતી વખતે તે ઉપરાંત ડાં પહેરી જેવાને ઉપયોગ કરવો પડે તેની જયણા રાખવી.
પ તંબોલ–-પાન, સોપારી, ઈલાયચી, તજ, લવીંગ, વિગેરે મુખવાસની વસ્તુઓ વજનથી રાખવી. (નવટાંક, પાશેર, અચ્છેર વિગેરે ).
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭ ૬ વસ–-પહેરવા અને ઓઢવાનાં કપડાંની સંખ્યા નક્કી કરવી. ધર્મ કાર્યમાં જયણા રાખવી. ભૂલથી પોતાના બદલે બીજાનું પહેરાય તેની જયણા (તે ગણાય નહિ. )
૭ કુસુમ–-સુંઘવામાં આવતી દરેક વસ્તુને આમાં સમાવેશ થાય છે. વજન ( નવટાંક પાશેર ) નકકી કરવું. ઘી, તેલ, આદિના ભરેલા ડબ્બા સુંઘાય નહિ, જે વસ્તુ સુંઘવાની જરૂર જણાય તે વસ્તુ આંગળી ઉપર લઈને જ સુંઘવાને અભ્યાસ રાખવો.
૮ વાહન-– મુસાફરીનાં સાધન. ફરતાં ચરતાં અને તરતાં, એમ ત્રણ પ્રકારનાં છે - ફરતાં-–ગાડી, વહેલ, મેટર, રેલ્વે, ટ્રામ, ઉડતાં એરોપ્લેનને પણ આમાં સમાવેશ થાય છે. - ચરતાં—ઘોડા, ઊંટ, હાથી, ખચ્ચર, બળદ, સ્વારીનાં પશુ વાહને.
તરતાં-વહાણ, આગબોટ હેડી વિગેરે જળમાર્ગે જવાનાં મુસાફરીનાં વાહને.
આ ત્રણેની ભેગી કે જુદી જુદી સંખ્યા નક્કી કરવી.
૯ શયન–સુવા માટે પાથરવાની ચીજો સાથે બેસવાનાં આસનને પણ સમાવેશ થાય છે, એટલે પથારી, ખાટલા, પલંગ, ગાદલાં, ગોદડાં, પાટ, પાટલા, ખુરસી, કોચ, ગાદી, ચાકળા, સાદડી, શેત્રુંજી વિગેરેની સંખ્યા નક્કી કરવી. અથવા પાટલા, ખુરશી ચાકળા, કેચ, ગાદી, સાદડી, શેત્રુંજી વિગેરેની જયણ રાખવી.
૧૦ વિલેપન—શરીરે ચોપડવાનાં દ્રવ્યો. તેલ, અત્તર, સુખડ, સેન્ટ વિગેરે. તેમજ મીઠું હળદર આદિ વસ્તુઓને લેપ વજનથી રાખવો.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ બ્રહ્મચર્ય–અહીં બ્રહ્મચર્યને મુખ્ય અર્થ મૈથુન ત્યાગ તથા કૃત્રિમ રીતે થતા શુક્રના ક્ષયનો નિરોધ પણ સમજવો. સ્વદારા સંતેષવાળાએ પણ પ્રમાણ કરી લેવું, કાયાથી પાળવું. મન અને વચનની જયણા. પરસ્ત્રીને ત્યાગ.
૧૨ દિશા–ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઊંચે તથા નીચે એમ છ દિશા થાય છે, (અથવા ૪ ખુણા ઉમેરતાં દશ દિશા થાય છે) ઉચે એટલે મેડા, સીડી, કે પર્વત ઉપર ચઢવાનું હોય તે. નીચે એટલે વાવ, ભેંયરા આદિમાં ઉતરવાનું થાય તે. જમીનની સપાટીમાં ઉચો નીચો ભાગ હોય તે તે ન ગણું.
દરેક દિશામાં તથા ઊંચે નીચે અમુક ગાઉ કે માઈલ જવું તે નિયમ કરવો, ધર્માથે જયણ.
૧૩ નાન–સગે ન્હાવાની ગણત્રી. એક, બે, ચાર વખત ન્હાવું, તેની સંખ્યા નક્કી કરવી. ધર્માથે જયણ.
૧૪ ભક્ત પાન–આમાં ખોરાક અને પાણીના વજનને સમાવેશ થાય છે. આખા દિવસમાં વપરાતા ખેરાક અને પાણીનું કુલ વજન (દશ શેર, અડધે મણ, વિગેરે) નકકી કરવું. જેટલું વપરાય તેની સંખ્યા કે વજનનું ધ્યાન રાખવું કે જેથી નિયમ સંક્ષેપતાં સુગમ પડે.
ચૌદ નિયમે ઉપરાંત નીચેની બાબતે “છકાય વિગેરેના પણ નિયમ ધારવામાં આવે છે
૧ પૃથ્વીકાય–પૃથ્વીરૂપ શરીરવાળા સચિત્ત છે તથા તેનાં નિજીવ શરીરે પણ સમજવાં. માટી મીઠું સુરમ, ચુને, ક્ષાર, પત્થર આદિ,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯ ખાવા તથા વાપરવાને વજનથી નિયમ ધારો (પાશેર, અચ્છેર, શેર વિગેરે.) હેરવવા ફેરવવા તથા અડવાની છૂટ.
૨ અપકાય–પાણરૂપ શરીરવાળા જી, તથા તેના નિજીવ શરીરે પણ સમજવાં. પાણી, બરફ, કરા, ઝાકળ વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. પીવા તથા વાપરવાને વજનથી નિયમ ધારે. (મણ, બે મણું, ત્રણ મણ, વિગેરે) નિયમ ધારનારે ચકલી તળે બેસી ન્હાવું નહિ, તેમજ હોળા પાણીમાં પડીને પણ ન્હાવું નહિ, પરંતુ વાસણમાં થોડું પાણી લઈને પછી જ તે પાણીથી સ્નાન કરવું. વરસાદ વિગેરેમાં જવા આવવાની તથા અગ્નિ આદિ પ્રસંગે પાણી ફેરવવા ફેરવવાની છૂટ. રેગાદિકે બરફ મણ ( ) વાપરવાની જયણા.
૩ તેઉકાય–અગ્નિરૂપ શરીરવાળા જી. દેવતા, વિજળીથી સળગતા ગ્યાસ વિગેરેને સમાવેશ થાય છે. ચુલા, સ્ટવ ભટ્ટી તથા સઘળી જાતના દીવા વિગેરેથી તેઉકાયને ઉપરોગ થાય છે. સંખ્યાથી નિયમ કરે અથવા એક બે ત્રણ ઘરના ચુલા, કંદોઈના ચુલાની છૂટ રાખી હોય તે ત્યાં બનેલ મીઠાઈ આદિ ખવાય. દીવાસળી વિગેરે સળગાવવાની છૂટ.
૪વાઉકાય-પવનરૂપ શરીરવાળા જી. પવન, વાય, વંટોળીયા, હવા વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. પવનને ઉપગ પંખા, પુઠાં, લુગડાં દ્વારા થઈ શકે છે. હીંચકે, સુપડું, છેકે, સાવરણી, ભુંગળી, વલણ, વિગેરે પવનમાં ગણાય છે, સંખ્યાથી નિયમ ધાર. (૧ ૨, ૩) લુગડાની ઝાપટ તથા કુંક વિગેરેની જય.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. વનસ્પતિકાય–વનસ્પતિરૂપ શરીરવાળા જી. અહીં તેના અચિત્ત શરીરને પણ સમાવેશ થાય છે. એક, બે, ચાર લીલેરી વાપરવી. અથવા એક શેર, બશેર વાપરવી. છેદન ભેદન મળીને કુલ વજન નક્કી કરવું. અમુક જ એટલે ભીંડા, કારેલાં, તેવું નામ લઈને બને તો ઠીક. કુટમાં ગણત્રી રાખવી. વનસ્પતિ ઘર કામ માટે કે કઈ મંગાવે તે લાવી આપવાની તથા હેરવવા ફેરવવાની છૂટ.
૬ ત્રસકાય—હાલતા, ચાલતા, તમામ સક્રિય પ્રાણીએ, બેઈદ્રિયથી પંચેન્દ્રિય પર્યતન પ્રાણીઓને સમાવેશ થાય છે. અળસીયાં, ડાંસ, મચ્છર, માખી, મનુ, પશુ, પંખી, માછલાં વિગેરે. નિરપરાધી ત્રસ જીવને નિરપેક્ષપણે જાણી જોઈને હણવાની બુદ્ધિથી હણવા નહિ. દરેક પ્રવૃત્તિમાં ઉપગ રાખવે. કારણ કે “ઉપગે ધર્મ?”
૧. અસિકમ–હથીયારથી આજીવિકા ચલાવવાને ધંધે, અર્થાત્ અહીં વાપરવાનાં હથીયાર વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તરવાર, બંદુક, વિગેરેને ત્યાગ. તેમજ ચપુ, સુડી, કાતર, સોય, છરી, ખાંડણી, પરા, ખાયણીઓ, સાંબેલું, ઘંટી, નિસાહ, વિગેરે કેટલાં વાપરવાં તેને સંખ્યાથી નિયમ કર.
ટાંકણીઓ, કાગળે ભરાવવાની કલીપ, વિગેરે માટે જયણા રાખવી.
૨. મસીકર્મ–શાસ્ત્રો તથા વહેપારમાં નામું વિગેરે લખવામાં મસી (શાહી)ને ઉપયોગ થાય છે. અર્થાત્ શાહીને ઉપયોગ પૂર્વક આજીવિકા ચલાવવાનો ધંધ. અહીં લખવાના કામમાં ઉપગી દ્રવ્ય. શાહી, કલમ, હેલ્ડર, પેન્સીલ, સ્લેટ, પેન, ઈન્ડીપેન, ચાક વિગેરેને સમાવેશ થાય છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
પેન્સીલ, હાલ્ડર, ખડીયા, કલમ આદિને સંખ્યાથી નિયમ કરવા.
૩. કૃષિક—ખેતી કરીને આજીવિકા ચલાવવાને ધધા. ખેતીમાં ઉપયેાગી હળ, કાશ, કાદાળી, પાવડા વિગેરેના સમાવેશ થાય છે. તેના સંખ્યાથી નિયમ કરવા. આ સ નિયમા પેાતાની જાત માટે પાળવાના છે. આદેશ ઉપદેશની જયશુા.
સારાંશ કે:જગતમાં જે જે પદાર્થો વિદ્યમાન છે તે બધા કદી પણ આપણા ભાગેાપભાગમાં આવતા નથી. છતાં તે પ્રત્યેક પદાર્થોના આરભથી ઉત્પન્ન થતા દ્વેષા આપણને અવિરતિપણાએ કરીને લાગતા આવે છે, માટે ઉપર પ્રમાણે નિયમે ધારવાથી, છૂટ રાખેલ સિવાયના આરંભ સમારંભ કે પાપની પ્રવૃત્તિને ત્યાગ થઈ જાય છે; તેથી અજાણતાં તેમાંથી આવતા ભાગમાંથી ખચી જવાય છે અને ધર્મ આરાધનની શ્રેણિમાં આત્મા વિશુદ્ધ તન્મયતા મેળવી આગળ વધે છે.
રાત્રે.
ઉપર પ્રમાણે દિવસના સંબંધમાં સમજવું, પરંતુ રાત્રે કેટલીક ખાખતમાં તદ્દન ત્યાગ તથા એાછા વધતી જરૂરીયાતના અંગે એછાવધતાપણું રહેશે, માટે જરૂરીયાત પ્રમાણે ધારવું, છતાં કેટલાકમાં ઘેાડા ઘણા જાણવા જેવા ફેરફાર છે તેની વિગત નીચે મુજમઃ—
ઘણી ખરી વસ્તુઓને ત્યાગ જ રહેશે, છતાં જરૂરીયાત પ્રમાણે કેટલીક છૂટ રાખી શકાય.
૧૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ર રાત્રે ચોવિહારવાળાને કારણે વપરાય તેવી અણહારી ચીજોનાં નામ. લીબડાનાં અંગ (પત્ર-છાલ-ક-ફળ-કુલ વિગેરે) ગેમૂત્ર વિગેરે મૂત્ર, ગળે, કડુ, કરિયાતુ ચીમેડ રાખ ઉપલેટ વજ હરડાં બહેડાં આમળાં બાવળની છાલ ધમાસો આસંધી સુખડ એળીઓ ગુગળ બોરડી કચેરી કેરમૂળ jઆડ મજીઠ બળ ચિત્રક કુદરૂ. ફટકડી થુવર આકડા તથા જે વસ્તુઓ ખાવામાં અનિષ્ટ સ્વાદવાળી હોય તે અફીણ વિગેરે. બુજગર, ઝેરી ટોપરું, અંબર, કસ્તુરી, રૂમી મસ્તકી, એરસાર દાડમની છાલ, ભીમસેની બરાસ, અતિવિષની કળી, વખ, ચણકબાબા, કેશર, ઝેરી ગેટલી, મોટી હીમજ, કેદન વિગેરે. વિશેષ ગુરૂગમથી જાણવું.
વાપરવાની જરૂર પડે તો તેની અમુક વજન કે સંખ્યામાં છૂટ રાખવી અને જેટલી ચીજો રાખી હોય તેટલાં દ્રવ્ય ધારવાં (૧, ૨, ૩, અણહારી ચીજ [દ્રવ્ય) વાપરવાની છૂટ.)
બ્રહ્મચર્યમાં વ્રતધારીએ “કાયાથી સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવું” તેવું બોલવું.
ગુડાએ બીજ વિગેરે તિથીએ, પર્યુષણાદિ પર્વો, આયંબીલની ઓળીઓ, કલ્યાણકના દિવસોએ સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળવાનો નિયમ કરે. તે સિવાયના દિવસોમાં પણ સંખ્યા તથા વખતથી પ્રમાણુ કરવું.
નિયમ ધારવાનું પરિશિષ્ટ. જેઓને યાદ ન રહી શકે તેમને અભ્યાસ પાડવા માટે ખાનાં પાડી ડાં પાનાં તૈયાર કરવામાં આવ્યાં છે, તેનો ઉપયોગ મુમુક્ષુ જ કરશે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસના. ધારેલા નિયમ સિવાયને ત્યાગ. | કેટલું વાપર્યું લાભમાં સચિત્ત દ્રવ્ય વિગઈ વાણ તંબોલ
0ા શેર વસ્ત્ર
૨૫ કુસુમ
૧ શેર
વાહન
૫
શયન
૫. ચાકળા વિગેરેની છૂટ વિલેપન
૨ શેર બ્રહ્મચર્ય કાયાથો પાળવું દિશી ઉંચે નીચે ગાઉ તિર્ણ ૫ ગાઉ સન સર્વાગે રે વખત ભાત પાણી | ૨૫ શેર પૃથ્વીકાય ૧ શેર અપકાય ૨ ભણ તેઉકાય | | પ ઘરના ચુલા વાઉકાય વનસ્પતિકાય ૧ શેર ખાવામાં. છેદન શેર ૨
પ
ત્રસકાય
રક્ષા.
અસિ
મસિ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાત્રિના.
સચિત્ત
દ્રવ્ય
વિગઇ
વાણહ
તમેાલ
વસ્ત્ર
કુસુમ
વાહન
શયન
વિક્ષેપન
બ્રહ્મચ
દિશા
સ્નાન
ભાત પાણી
પૃથ્વીકાય
અસૂકાય
તેઉકાય
વાઉકાય
વનસ્પતિકાય
ત્રસકાય
અસિ
મસી
કૃષિ
ધારેલા નિયમ સિવાયના ત્યાગ. કેટલું વાપયુ લાભમાં
О
૧૦ અણુહારી નવટાંક
છે
રે
°
૨૫
ન શેર
૫
૫
૧ શેર
કાયાથી પાળવું
ઉંચે નીચે ૦। ગાઉ. તિસ્તું ૫ ગાઉ
ર
૨
૧ શેર
ના મણ
૫ ઘરના ચુલા
૫
૧ શેર
રક્ષા
૫
૫
૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીંદગી માટે દિવસના ધારેલા નિયમ સિવાયનો ત્યાગ. સચિત્ત
દ્રવ્ય
વિગઈ
વાહ તે બોલ વસ્ત્ર કુસુમ વાહન
રાયન
વિલેપન
બ્રહ્મચર્ય દિશી નાન સર્વાગે ભાત પાણી પૃથ્વીકાય અપકાય તેઉકાય વાઉકાય વનસ્પતિકાય ત્રસકાય અસિ મસી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીંદગી માટે રાત્રિના ધારેલા નિયમ સિવાયને ત્યાગ. સચિત્ત દિવ્ય વિગઈ વાણહ તંબોલ
વસ્ત્ર
કુસુમ વાહન શિયન વિલેપન બ્રહ્મચર્ય દિશી સ્નાન ભાત પાણી પૃથ્વીકાય અપૂકાય તેઉકાય વાઉકાય વનસ્પતિકાય ત્રસકાય અસિ મસી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
ચાર આહારનાં નામ. ૧ અશન. ૨ પાન, ૩ ખાદિમ. અને ૪ સ્વાદિમ.
ધાન્યમાં–ઘઉં બાજરી ખા તુવેર મગ મઠ ચણું ઝાલર ચોળા વટાણા અડદ બંટી તાંદલા મકાઈ જાર મેથી કેદરા જવ કાંગ લાંગ કુરીયા.
૧. અશન–જે વસ્તુને ખાવાથી ભૂખ શમે તે. જેમકે –રોટલી, ભાત, પકવાન વિગેરે.
૨. પાન-(પાણી) કુવા, વાવ, તળાવ, નદી, સરોવર, વરસાદ વિગેરેનું.
૩. ખાદિમ–જેને ખાવાથી કાંઈક ભૂખ શમે તે. શેકેલાં ધાન્ય. ફલ વિગેરે.
૪. સ્વાદિમ–ખાધેલ અન્ન પચાવવા માટે લેવાય તે. તંબોળ પાન સેપારી એલચી શુંઠ જીરું અજમો ધાણાની દાળ વિગેરે. સચિત્તાદિ ૧૪ નિયમ ધારનારને ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય કેટલીક
બાબતો અચિત્ત વસ્તુઓ-ખાંડેલા ધાણા-જીરું-સવા-અજમે -મરચાં. સેકેલી વરીયાળી, બદામ, અખરોટ, ભઠ્ઠોમાં સેકેલું મીઠું (બલવણ). ઘીમાં નાખેલ નાગરવેલનું પાન. કેટલીક ચીજોમાંથી બીજ કે ઠળીયા કાઢયા પછી બે ઘડીએ અચિત્ત થાય. તેનાં નામ. ખજુર ખારેક કેરી મોસંબી જરદાળુ અને તેની બદામ, કાળી અને રાતી દ્રાક્ષ, પાકાં ચીભડાં, સકરટેટી પાકી આંબલી. ચાળેલે લેટ, ચટણી, શેરડીનો રસ, નાળીયેરથી જુદું કરેલું ટોપરું અને તેનું પાણી. ઝાડથી ઉતારેલ ગુંદર. સાકર કે રાખ નાંખેલ પાણી બે ઘડી પછી અચિત્ત થાય. ચોમાસામાં બદામ એલચી રેડીને તેજ દીવસે વપરાય.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
નાળીયેરના સૂકા ગેળા વપરાય નહિ. પાંખ મિશ્રમાં ગણાય. સાચત્ત વસ્તુઓ–સરબત, ગુલાબજળ, નાગરવેલ તુલશી લીંબડા અને એલચી વિગેરેનાં પાન. લીલાં દાત. ફળે જમરૂખ દાડમ વિગેરે. શેરડી શેતુર સીતાફળ સુકાં અંજીર. બીવાળાં કેળાં. લીલી વનસ્પતિ.
પાણુંને કાળ–કારતક સુદ ૧૫ થી ફાગણ સુદ ૧૪ સુધી ૪ પ્રહર. ફાગણ સુદ ૧૫ થી અસાડ સુદ ૧૪ સુધી પાંચ પહોર અને અશાડ સુદ ૧૫ થી કારતક સુદ ૧૪ સુધી ૩ પ્રહર. તેને કાળ પૂરો થયા પહેલાં ચુને નાંખે ત્યારથી ૨૪ પ્રહર સુધી અચિત્ત પાણી તરીકે વપરાય. થાળમાં નાખેલ ઉકાળેલ પાણું બારીક કપડાના ઢાંકણથી જીવ રક્ષાને માટે ઢાંકવું. ફાગણ સુદ ૧૫ થી આઠ માસ સુધી એસાવ્યા વિનાના તલ ત્રસજીવોની રક્ષાને માટે ત્યાગ કરવા. તલનું તેલ પણ ફાગણ સુદ ૧૪ થી આઠ માસ વાપરવા માટે ભરી લેવું. અંધારામાં અને સાંકડા મેંના વાસણમાં ભેજન કરવાથી તેમજ સૂર્યાસ્ત પછી વાપરવાથી રાત્રિ ભોજનના દોષો લાગે છે. ભોજન કરતાં વાત કરવાથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય છે અને ઉપયોગ ન રહેવાથી માખી પ્રમુખ ત્રસજીની હિંસા થાય છે. બલવાની કદાચ જરૂર જણાય તો પાણી પીને બોલવું. એઠું ન મૂકતાં થાળી વાટકે ધોઈને પીવું. અને પીધેલ વાસણને કપડાથી લુંછી નાખવું. દેવ દ્રવ્ય ભક્ષણ કરનારના ઘરનું અન્ન પાણું કદી લેવું નહિ. ભૂલથી જયણા અને ખબર પડે ત્યારે ખાધેલ અન્ન કરતાં વધુ દ્રવ્ય દહેરાસરમાં નાંખું. સવારમાં દરેક વાસણ તથા ચૂલા સગડી વિગેરે પૂજથી પૂંછને જીવજંતુ જોઈ શકાય તે પહેલાં આરંભ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
કરે નહિ. ઘરમાંથી સુંવાળી સાવરણીથી કાજો કાઢીને જીવ જતુની રક્ષા થાય તે સ્થળે મૂક. ધાન્ય ઇંધણ છાણું કોલસા મસાલા વિગેરે જોઈને વાપરવા. બળ લીંટ ઉલટી ઉપર રાખ કે ધૂળ નાખવી. મેલાં લુગડાં વિગેરેમાંથી જુ માકડ આદિને તપાસ્યા પછી છેવાં કે ધવરાવવાં. નીચે પ્રમાણે ૨૨ અભક્ષ્ય ખાવાનો ત્યાગ.
૧. ઉંબરાના ફળ, ૨. પીપરનાં ફળ, ૩. વડનાં ફળ, ૪. પીપળાનાં ફળ, ૫. કાકોદુંબરનાં ફળ. ૬. મદિરા (દવા અને બાહ્યોપચાર માટે જયણા). ૭. માંસ, ૮ માખણ, ૯. મધ, ૧૦ હીમ (બરફ રોગાદિક કારણે વાપરવાની જયણ.) ૧૧.કરા, ૧૨ વિષ (દવા માટે લેવાની જયણા).૧૩. રાત્રિ ભેજન, (લગભગ વેળાએ વાળની તથા રાત્રિએ કરેલા આહાર પાણીની જયણા, મંદવાડે યથાશક્તિ) ૧૪. બહુબીજ (વચમાં જેને પડ ન હોય તે. ખસખસ અંજીર વિગેરે) ૧૫. કાચી માટી (કાચું મીઠું વાપરવાની જયણ). ૧૬. બળનું અથાણું ૧૭. વિદળ કાચા દૂધ દહીં અને છાસ સાથે કઠોળ એટલે જેની બેફાડ થતી હોય અને જેમાંથી તેલ ન નીકળે તે ખાવું તે.] ૧૮ રીંગણાં, ૧૯. અજાણ્યાં ફળ, ૨૦. તુફળ (ખાવું ડું અને ફેંકી દેવાનું ઘણું. પીલુ બોર વિગેરે.) ૨૧. ચલિત રસ (જેને વણ ગંધ રસ સ્પેશ બદલાઈ ગયું હોય તે. જેમકે વાશી રોટલી, નરમ પુરી, રાંધેલ વાશી રહેલ ધાન્ય, દૂધપાક બાસુદી, ખીર, દૂધ, શીખંડ, દૂધની મલાઈ શીરે શેકેલો પાપડ વિગેરેને રાત્રી વીત્યે ત્યાગ. મીઠાઈન કાલ– શિયાળા (કારતક સુદ ૧૫ થી ફાગણ સુદ ૧૪ સુધી)માં
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
૧ માસ સુધી. ઉનાળા ( ફાગણ સુદ ૧પથી અશાડ શુદ ૧૪ સુધી)માં ૨૦ દીવસ અને ચામાસા (અશાડ શુદ ૧પ થી કારતક શુદ ૧૪ સુધી) માં ૧૫ દીવસને કાળ. છે તે ઉપરાંત દિવસ થયે તે ચીજ ખાવાના ત્યાગ. પણ ભૂલથી જયણા. જલેબીના આથા તે દીવસે કર્યાં હાય તા ખપે અન્યથા અભક્ષ્ય થાય તે ખાવાને ત્યાગ. દહીંનું મેળવણુ નાખ્યા પછી દૂધ અને વલેાણું કર્યા બાદ છાશ સાળ પહેાર વીત્યા પછી અભક્ષ્ય થાય માટે ખાવાના ત્યાગ. પણ ઉપલી ચીજોમાં ભૂલથી અનુપયેાગે જયણા, ૨૨, મત્રીશ અનતકાય-૧ સજાતિનાં કદ (ડુંગળી સુરણાદિ,) ૨ લીલી હલદર, ૩ લીલેા કચુરા, ૪ લીલીવરીઆળી, ૫ થાર, ૬ લસણ, ૭ વક, ૮ લીલું આદુ, ૯ ગલા, ૧૦ શતાવરી વેલ, ૧૧ કુવાર અને તેનાં શૈલરાં, ૧૨ વાંશ કારેલી, ૧૩ લુણી (સાજી) વૃક્ષ ૧૪ ગાજર, ૧૫ લાઢ (પદ્મની) કદ ૧૬ ગિરિ કણિ’કા (ગરમર વેલ) ૧૭ ખીરસૂએ, ૧૮ કિશલય (ઉગતાં પત્ર) ૧૯ થેગ, ૨૦ લીલી મેાથ, ૨૧ લુણીની છાલ, ૨૨ ખીલેાડાં ૨૩ અમૃતવેલ ૨૪ મૂળાનાં કદ, ડાંડલી, પત્ર, ફુલ અને ફલ, ૨૫ બિલાડીના ટોપ, ૨૬ વત્થલાની ભાજી, ર૭ વિદલના અધૂરા, ૨૮ સુઅર વેલ, ૨૯ પલ્લકાની ભાજી, ૩૦ કુણી આંખલી ૩૧ આલુ (બટાટાં) ૩૨ પિંડાલુ, એ રીતે ઉપર લખેલી અને બીજી પણ સવ કદની જાતિ ખાવાને ત્યાગ, પરંતુ મેથી તાંદળજો કેાથમીર વિગેરેમાં જે પાંદડાં આવે છે તે અન'તકાય ગણાય છે તે ભેળ સંભેળ થાય તેા જયણા. સુકી ગળેા વાપરવાની જયણા, મારા તથા સ્વજન સ્નેહી અને પરિવારના શરીરે રાગાદિકના કારણે ઉપર લખેલી અભક્ષ્ય વસ્તુ તથા અનંતકાય વસ્તુઓ ચાળવા ચાળાવવા આંધવા આંધાવવાની જયણા. તથા નવા વિગેરે જે કાંઈ લાવવું પડે તેની જયણા,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીલેાતરીની યાદી નીચે પ્રમાણે રાખી છે તેમાં જે
ન વાપરવાની હાય
તેમાં × ચાકડી મૂકવી.
X
૧ ભીડા
૨ દૂધી
૩ પવર
૪ કારેલાંની જાત
૫ તુરીયાં ૬ ગીલેાડાં
૭ ગવાર
૮ દોડી
૯ કેકાડાં
૧૦ કાળી ગડાં
૧૧ કટાળાં
૧૨ આરીઆની જાત
૧૩ મેાગરા મેાગરીની જાત
૧૪ પાપડીની જાત
૧૫ ગલકાં
૧૬ વટાણા ૧૭ સી
૧૮ સરગવા
૧૯ કાળુ
૨૦ ટીડાડાં
૨૧ ટમેટાં
૨૨ કેરીના મરવા
૨૩ કરમદાં
૨૪ મરચાંની જાત
૨૫ લીલી તુવેર
૨૬ ચણાના મેળા
૨૭ ચાળા ફળી ૨૮ કાઠીખડાં
૨૯ તાંદળજાની જાત
૩૦ મેથીની ભાજી
૩૧ કેથમીર
૩૨ અડવીનાં પાંદડાં
૩૩ કાઠની જાત
૩૪ ટેટીની જાત
૩૫ ખીજડાની સાંગરી ૩૬ કેરાં
૩૭ આંમળાં
૩૮ લીલો ખીલી
૩૯ લીમડાની જાત
૪૦ આંમલીની જાત
૪૧ પાન
૪૨ શેરડીની જાત
૪૩ લીલી વરીયાળી ૪૪ લીલી હરડેની જાત
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
૪પ લીલાં મરી ૪૬ રાહ ગુંદાં ૪૭ ગુંદાની જાત ૪૮ સીતાફળ ૪૯ નારંગી ૫૦ મોસંબી ૧૧ લીંબુ પર અનનગ્ન ૫૩ સફરજન ૫૪ ૫૫નસ પપ પપૈયા પ૬ જામફળ પ૭ ફાલસા ૫૮ તડબુજ પ૯ કેળાંની જાત ૬૦ બીજોરાં ૬૧ નાળીએરની જાત ૬૨ શીંગડાં ૬૩ દાડમની જાત ૬૪ બોરની જાત
પારકા જતા ૬૫ લીલી ખારેક દ૬ લીલી બદામની જાત ૬૭ ચીકુ ૬૮ લીલી દ્રાક્ષ
૬૯ લીલાં અંજીર ૭૦ કેરીની જાત ૭૧ દાતણ (આવળ બાવળ
કંઈ લીબડાનાં) ૭૨ પુખ (ઘઉને, જારને,
બાજરીને) ૭૩ મકાઈ ૭૪ એલચીનાં પાંદડાં ૭૫ લીલા વાંસડાની જાત ૭૬ લીલી ચાહ ૭૭ લેલકુલ ૭૮ સીંગર ૭૯ ચીકણું ૮૦ સ્ટાબરી ૮૧ પીચ ૮૨ લીલે કુદીને ૮૩ શેતુર ૮૪ રાયણ ૮૫ જાબૂ ૮૬ લીલા ચણા ૮૭ કેબીજ ૮૮ ફુલાવર
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩ સુકી વનસ્પતિ શાક માટે બાર માસમાં મણ ( ) મારે વાપરવી કપે ઉનાળામાં સવાર તથા સાંજની બે ઘડી સુધી, શીયાળામાં ચાર ઘડી સુધી અને ચોમાસામાં છ ઘડી સુધી ખુલ્લી અગાસીમાં બેસીને જમવું નહિ, પણ મુસાફરીમાં બહારગામ માંદગી તથા બીજા કોઈ સબલ કારણે જયણ. બીજા કેઈન ઘેર કઈ પણ પ્રસંગે જમવા જવાની તથા તે જમણવારમાંથી આવેલી ભેળસેલ ચીજ વાપરવાની જયણું. આદ્રોથી ફાગણ સુદ ૧૫ સુધી કેરી ખાવાને ત્યાગ. આદ્રથી કારતક સુદ ૧૪ સુધી કાચી ખાંડ ખાવાને ત્યાગ. બીડી હેકે પીવાને તથા તમાકુ ખાવાને ત્યાગ. છીંકણું ઘસવાની તથા સુંધવાની જયણા.
પંનર કર્માદાન ત્યાગ કરવાની રીતિ. ૧. ઈગાલ અંગારા કર્મ–ઇંટને નળીયાના નિભાડા, ચુનાની ભઠ્ઠીઓ, કાષ્ટ બાળી કેલસા કરી વેચવા. સોની કુંભાર લુહાર ભાડભુજ સુખડીઆ અને કંસારાદિકના અગ્નિ સંબંધી કમને વ્યાપારાર્થે ત્યાગ.
૨. વન (ઝાડે) કર્મ–ફળ કુલ કંદ પત્ર ઝાડ વિગેરે છેદવા છેદાવવાને વ્યાપાર અર્થે ત્યાગ, આઢ ( ) અને વાઢ (દાતરડાથી વાઢવાને) ના વેપારને ત્યાગ.
૩. સાડી (શકટગાડાં) કમ–વાહન. ગાડાં, સીઘરામ નાવ વિગેરેના અવયવ (ધું સારા પ્રમુખ)ને વેપાર અર્થે નવાં કરાવી વેચું નહિ ઘર માટે ( ) રાખવાની જયણ.
૪. ભાડા કર્મ–ગાડાં વહેલ ઉંટ ઘોડા બળદ વિગેરે
૨૩. સાડી થી વાઢવાનો ભાગ, આટ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
વાહનોને આજીવિકા ચલાવવાને માટે તથા વેપાર અર્થે ભાડે આપવાનો ત્યાગ.
૫. ફોડી કર્મ–સરોવર કુવા વાવ જળાશય તથા પત્થર કેલસા અને માટીની ખાણ વિગેરેને વેપાર અર્થે ખોદવા ખોદાવવાનો, વેપારાર્થે જવ ચણા ઘઉં મગ અડદ પ્રમુખ ધાન્યનો સાથવો તેમજ દાળ કરવા કરાવવાને, શાળી (ડાંગર) પ્રમુખ ખેતીને વેપાર કરવા કરાવવાને, ઝવેરાતને વેપાર કરવાને તથા મોતી વિધવા વિંધાવવાને ત્યાગ.
૬. દંત વાણિજ્ય-હાથી દાંત, નખ, જીભ, કલેજું રેમ, સાબરનાં, શીંગડાં, શંખ કેડા કોડી કસ્તુરી કચકડે ઉન રેશમ ચામડું છીપ પ્રમુખ ત્રસ જેના અંગે પાંગને આજીવિકા માટે વેપાર કરવાનો ત્યાગ.
૭. લખ વાણિય–લાખ ગળી મહુડાં સાજીખાર સાબુ કસુંબો મણશીલ હળતાળ ધાવડી ટંકણખાર પ્રમુખ આજીવિકાથે વેપાર કરવાને ત્યાગ.
૮. રસ વાણિજ્ય-મધ મદિરા માંસ અને માખણના વેપારનો ત્યાગ. દૂધ દહીં ઘી તેલ ગોળ સાકર અત્તર રેગાન એ સર્વે રસના વેપારને ત્યાગ કે જયણા લખવી.
૯. કેશ વાણિજ્ય-મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી કેશ પીછાં વિગેરેના વેપારનો આજીવિકાળે લેવા વેચવાને ત્યાગ.
૧૦ વિષ વાણિજ્ય–અફીણ સોમલ વછનાગ વિગેરે સર્વ જાતના ઝેરનો આજીવિકા વેપાર કરવાને ત્યાગ.
૧૧. યંત્ર પીલણ કમઘાણી ચરખા કેલુ (શેરડી પિલવાનું યંત્ર) બૌયલર મીલ પ્રેસ મટર રેલ્વે સ્ટીમર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
વહાણ એરોપ્લેન ઈલેકટ્રીક મશીનગન વિગેરે યંત્રો રાખવાને ત્યાગ. ઉસલ (ખાયણીઓ) મુસલ (સાંબેલું) અને ઘંટી વિગેરે સંબંધી વેપારનો ત્યાગ. પણ શેરે રૂપીયા ( સુધીના રાખવાની જયણા.
૧૨ નિલંછન કમ–દ્વિપદ ચતુષ્પદનાં નાક કાન વિગેરે અવયવો છેદવા છેદાવવાનો ત્યાગ.
૧૧ દાવાગ્નિ દાનકર્મ-ક્ષેત્ર વન પહાડ અને ગામ બાળવાના ઈરાદાથી અગ્નિ આપવા અપાવવાનો ત્યાગ.
૧૪ શેષણ ક –બીજાનાં સરોવર વાવ કુંડ કુવા વિગેરે નાં પાણી ઉલેચાવવાને ત્યાગ
૧૫ અસતી પોષણ કમ–હિંસક પશુ પક્ષી દાસ દાસીને વેપાર તથા કીડા હેતુઓ લેવા વેચવાને ત્યાગ.
સાતમા વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાનો ખપ કરું.
૧. સચિત્ત આહાર–સચિત્ત વસ્તુનો ત્યાગ કર્યો છતાં અનુપયેગે ભૂલથી સચિત્ત ખાવું તે.
૨. સચિત્ત પ્રતિબદ્ધ આહાર–સચિત્તને ત્યાગ કર્યા છતાં તેની સાથે સંબંધવાળી વસ્તુ ખાવી તે,
૩ અપકવાહાર–સચિત્ત મિશ્ર કરો આટો વિગેરે અચિત્ત બુદ્ધિએ બા તે.
૪ દુપકવાહાર–કાંઈક કાચા પાકા પંખ ખાવા તે.
આ ચાર અતિચાર સચિત્તના ત્યાગી અથવા સચિ“નનું પ્રમાણ કરનાર સંબંધી છે.
૫. તુચ્છ ઔષધિ આહાર-જે વસ્તુ ખાવાથી તૃપ્તિ ન થાય અને તેને મેળવતાં તથા ખાતાં આરંભ ઘણે થાય એવી બોર વિગેરે વનસ્પતિ ખાવી તે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ ૧. ઈગાલકમ–આદેશ ઉપદેશ અને ધીરવાની જયણા. ઘરકામ અને જમણકામ કરાવવાની જયણ. ધૂપેલ પાડવા પડાવવાની જયણા મીલના શેરે, પ્રેસ વિગેરેના શેર લેવાની તથા વસ્ત્ર રંગાવવા ધોવરાવવા નિખરાવવા વિગેરેની જયણ. ઘરેણાં અને ઘરકામ નિમિત્ત ધાતુ ગળાવવાની
જ્યણું. ઘર હાટ ચણાવવા માટે તૈયાર ઈંટ ચુને નળીયાં વિગેરે લેવા વેચવા તથા કેઈને વેચવા આપવાની તથા ઘરકામે અને સગા સંબંધી અર્થે કંસારા પાસે વાસણ કરાવવાની તથા વેચાતાં આપવાની જયણા.
૨. વન કર્મમાં-ઘરના પશુઓ માટે ઘાસ વિગેરે લેવા મંગાવવા તેમજ બીજાને વેચાતાં આપવાની જયણ. ઔષધ નિમિત્તે છેદવા છેદાવવાની, ઘરમાં કઈ વસ્તુ હોય તે વેચવાની તથા આપવાની, અનાજ દળવા દળાવવા, ખાંડવા ખંડાવવા, ભરડવા ભરડાવવા વિગેરેની જયણા. પોતાના કુટુંબ પરિવાર અથવા સગાં સંબંધી માટે કોઈ ની ચીજ માગી લાવીને ઉપયોગમાં લેતાં ભાગી જાય છે તે દુરસ્ત કરાવવાની તથા નવી લાવી આપવાની જયણું.
૩. સાડી કર્મમાં–ગાડાં વિગેરે ઘર માટે કરાવ્યાં હોય અને પસંદ ન પડે તે વેચવાની તથા સુધરાવવાની જયણા.
૪. ભાડા કર્મમાં–પિતાનાં કે સગાં વહાલાંનાં ઘર દુકાને વિગેરે ભાડે આપવાની તથા કાર્ય પ્રસંગે દ્વિપદ કે ચતુષ્પદ ઉપર બેસવાની જયણા. તેમાં સમજવાનું કે ઉંટ વિગેરેને તાડન કરવાથી મહાન દુઃખ અને ચલાવતાં ત્રસજીવોની હિંસા થાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭ ૫. ફેડી કર્મમાં–ધમ સ્થાનકે કુંડ વિગેરે કરાવવાની, પરમાર્થ બુદ્ધિએ અન્ય સ્થાને પણ કુવા વિગેરે સુધરાવવા સમરાવવાની, તેમજ લોકની દાક્ષિણ્યતાએ તેવા કાર્યમાં દ્રવ્યાદિકની મદદ આપવાની, ઘરમાં ખાળ ભૈયર ટાંકાં વિગેરે કરાવવા તથા સમજાવવાની, ઘર માટે ઝવેરાત લેવા વેચવાની તથા દાગીના ઘડાવવાની જયણ. સ્વજન સ્નેહી પરિવારને માટે ઘઉં મગાદિ ભરડવા ભરડાવવાની તથા ડાંગર ખાંડવા ખંડાવવાની જયણા.
૬. દંત વણિજ્ય—હાથી દાંત મેતી વિગેરે ચીજો પિતાના ઘરમાં હોય, તેને વેચવા, વાપરવા તથા માગ્યાં આપવાની તથા પોતાના કુટુંબ પરિવાર અને સગાં સ્નેહીએને માટે લેવા મંગાવવા અને આદેશની જયણા.
૭. લાખ વાણિજય–ઘર તથા સગાં સંબંધી માટે કાર્ય પડવાથી લેવા વેચવા અને વાપરવાની જયણ.
૮. રસ વાણિય–સગાં સનેહી માટે લાવેલા અથવા ઘરમાં હોય તે ઘી ગોળ વિગેરે વેચવા વાપરવાની જયણા.
૯. કેશ વાણિજ્ય-ઘર તથા સગાં સંબંધી માટે કાર્ય પડવાથી ઉન પીછાં વિગેરે લેવા વેચવા અને વાપરવાની જયણ.
૧૦. વિષ વાણિજ્ય-ઔષધ નિમિત્તે આપવા અપાવવા તથા લેવાની જયણ.
૧૧. યંત્ર પલણ કમ-છરી ચપુ સુડી કાતર મેટર ઉસલ મુસલ ઘટી ખાંડણી પરા,ખાયણીઓ વિગેરે ઘરમાં વપરાતી વસ્તુઓ માગ્યાં આપવાની તથા વેચવાની જયણ. મીલ પ્રેસ
૧૨
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
J
ઘટી વિગેરેમાં કામ કરાવવાની તથા તેવા ખાતામાં કાઈ ને નાકરી રખાવી આપવાની જા. મારી જીંદગીના છેલ્લા શ્વાસેાશ્વાસે આત્માથી ભિન્ન તમામ પર પુદ્ગલ આદિ વસ્તુ, જે મે ઉપભાગને માટે છૂટી રાખી હાય તેને તથા ગત ભવાના અધિકરણા એટલે હથીઆર દેહાર્દિ પર વસ્તુને વેસિરાવવા જેવી મારી સ્થિતિ ન હાયતા તે તમામને તે વખતને માટે હાલથી વાસિરાવું છું.
૧૨. નિલાછન ક—ઘરનાં પશુ તથા છેકરાંના નાક કાન વિગેરે વિંધાવવાની તથા રાગાદિક કારણે અવયવા ઇંઢાવવાની જયણા.
૧૩. દાવાગ્નિ દાન ક—ક્ષેત્ર વન પહાડ અને રસ્તામાં રસાઈ આદિ માટે અગ્નિ સળગાવવાની જયણા. પણ તેને આલવવા આલવાવવાના ખપ કરૂ અથવા કરાવુ અકસ્માત્ ઘર સળગે અને વાયુના પ્રયાગથી આગ લાગતી વધતી જતી હાય, તે તેને અટકાવવાના ઉપાય લેવાની, પાણી છાંટવા છંટાવવા વિગેરેની જયા. આવા પ્રસંગે રાખેલા પરિમાણુના નિયમ ઉપરાંત પાણીની જયણા. ઓલવવાની શક્તિના અભાવે હિ'સાદિક થાય, તાપણુ મારા મનના નિર્માળપણાથી મારૂં વ્રત ભાગે નહિ.
૧૪ શાષણ ક—પાતાના ઘરનાં ટાંકાં કુવા વિગેરેનાં પાણી ઉલેચવા કે ઉલેચાવવાની જયણા. ઉપકારની બુદ્ધિએ અન્ય કુવા વિગેરેમાં દ્રવ્ય આપવાની જયણા.
૧૫ અસતી પાષણ ક—આદેશ ઉપદેશની જયણા. હિંસક ધધે! કરનાર.માછીમાર પારધી સાઈ વિગેરેને ધીરવાના ત્યાગ, અનુક પાએ મફત દેવાની તથા ભૂલથી જયણા.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
એ રીતે પનરે કર્માદાનમાં ઘર નેકરી દાક્ષિણ્યતા અને ચાલતા લહેણા વિગેરેમાં જે જે ચીજ આવે અને તેને લીધે જે જે કર્માદાનની ક્રિયા કરવી પડે તેમજ કર્માદાનથી બનેલી ચીજ લેવી દેવી કે વેચવી પડે તેની જયણ. કર્માદાનને ધંધે શિખવા માટે પિતાના પુત્રાદિકને મેકલવો પડે તેની જયણા. ગોપભેગનાં સાધન વધારવા માટે કર્માદાનની પ્રવૃત્તિ ન થઈ જાય તેટલા માટે તે પછી કર્માદાન જણાવ્યાં છે. અને આ વ્રત પાળવાથી કર્મબંધ આવતે અટકે છે.
( ) તિથિએ ખાંડવું દળવું લીંપવું અને છેવું નહિ. રસેઈને વખાણને જમવી નહિ.
આ સાતમા વ્રતના પાંચ તથા પનર કર્માદાનના પનર અતિચાર મળીને ૨૦ અતિચાર સાતમા વ્રતમાં આવે છે.
આ વ્રત કથાદિક ચારથી, ૪ આગાર, ૪ બેલ, છ છીંડી, છે સાક્ષી રાખીને, ૨૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું અનર્થદંડ વિરમણ વ્રત. (૧) સ્વજન કુટુંબના કારણે, (૨) ધનની વૃદ્ધિ માટે અને (૩) ધનની હાની દૂર કરવા માટે (૪) ઈદ્રિના ભોગેપભેગને માટે પાપ કર્મ કરવું તે અર્થદંડ કહેવાય. પરંતુ સ્વજન કુટુંબદિ ૪ કારણે વિના નકામી પાપ પ્રવૃત્તિ કરવી તે અનર્થદંડ કહેવાય છે. કારણ વિના, કીડાની ખાતર, શેખની ખાતર અન્ય જીવોને કદર્થના થાય તેવાં કાર્યો કરવાં કરાવવાં અને તેવાં કાર્યમાં રસીક બની આત્માને નકામાં પાપને ભાગીદાર બનાવવું તે અનર્થદંડ. તેને ત્યાગ કરે તે અનર્થદંડ વિરમણ વ્રત કહેવાય. આ
અનર્થદંડના ચાર ભેદ ૧ અપધ્યાન, ૨પાપપદેશ, ૩ હિંસાપ્રદાન, ૪ પ્રમાદા ચરિત, અપધ્યાનના બે ભેદ. ૧ આર્તધ્યાન, અને ૨ પૈદ્રધ્યાન. આધ્યાનના ચાર ભેદ. ૧ ઈષ્ટ વિગ, ૨ અનિષ્ટ સંગ ૩ રોગ નિદાન ૪ અગ્ર શૌચ (ભવિષ્યને માટે ચિંતા.) રૌદ્ર ધ્યાનના ચાર ભેદ. ૧ હિંસાનંદ ૨ મૃષાનંદ, ૩ ચૌર્યાનંદ, ૪ સંરક્ષણનંદ.
આર્તધ્યાન–ભેગના સાધનોની વિચારણા કરવી તે.
૧. ઈષ્ટ વિયોગ આર્તધ્યાન-પિતાનાં ઈષ્ટ સ્વજનાદિ તથા નવવિધ પરિગ્રહને વિગ થતાં પ્રમાદાદિક વડે દુર્યાન કરવું તે. એટલે ખાય નહિ. પીએ નહિ. આત્મઘાત કરવાને વિચાર કરે તે.
૨. અનિષ્ટ સંગ આર્તધ્યાન-ઇંદ્રિય સુખને વિન્ન કારક અનિષ્ટ શબ્દાદિક અને પ્રતિકુળ સ્વજનાદિકના સંગે તેમના વિગતે માટે ચિંતા કરવી તે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
૩. રેગ નિદાન આધ્યાન–શરીરને રોગ એસિડ આદિથી ન મટતે હોય ત્યારે અભક્ષ્યાદિ વસ્તુઓ ખાઈને પણ રોગ દૂર કરવાની ચિંતા કરવી તે.
૪. અગ્ર શચ આર્તધ્યાન-ભવિષ્યકાળને માટે અનેક પ્રકારની ચિંતા કરવી તે. જેમકે;-દુકાળ લડાઈ વિગેરેને અત્યંત વિચાર કરે તે.
રેશ ધ્યાન–નિર્દયપણે જીવહિંસાદિકની વિચારણા કરી ખુશી થવું તે.
૧. હિંસાનંદ રૌદ્ર ધ્યાન–ઘર હાટ બાગ બગીચા વિગેરે આરંભનાં કામો કરાવી, ભક્ષ્યાભક્ષ્યનો વિચાર કર્યા વિના ભેજનમાં માલમસાલા નાંખી આનંદ પૂર્વક ખાવાથી, તથા લડાઈની વાત સાંભળી ખુશી થાય તે.
૨ મૃષાનંદ રૈદ્રધ્યાન- જુઠું બોલી છળકપટ કરી પિતાની ચતુરાઈ માટે મનમાં બહુ હરખાય તે.
૩ ચર્યાનંદ રદ્રયાનતોલમાં ઓછું આપી વધારે લેવા રૂપ છલ કપટથી અથવા ચેરી લૂંટ કરાવી પારકું દ્રવ્ય લઈ ખુશી થાય તે.
૪. સંરક્ષણાનંદ રૈધ્યાન-નવવિધ પરિગ્રહ ઘણે વધારી, ધર્મકાર્યમાં ન વાપરી, અત્યંત મૂચ્છ રાખી, સગા દીકરા આદિનો વિશ્વાસ ન કરતાં, તેના રક્ષણ માટે તીજોરી આદિનાં તાળાં વારંવાર ઢઢળીને આનંદ માને છે.
ઉપરનાં આત” અને હૈદ્ર ધ્યાન બનતા પ્રયાસ ન ધ્યાવવાનો ખપ કરું, કદાચ પ્રમાદાદિક વડે તેવું દુર્ભાન થાય તે તેને સારું જાણું નહિ. અને સગાં સંબંધીના મરણ પ્રસંગે કદાચ દુર્ગાન થાય તો તેની જયણું.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
- ૨. પાપોષદેશ-સ્વાર્થ વિના આરંભી પાપ કાર્યની પ્રેરણા કે ઉપદેશ ન દેવાની ઈચ્છા રાખું. પારકી કન્યાઓના વિવાહ, ઘંટાકર્ણાદિ મંત્રો, યંત્રો, ગર્ભાધાનાદિ પાપના ઉપદેશ બનતા ઉપાયે દઉં નહિ, ઉપગ ન રહેવાથી દેવાય તો જયણ. પણ તેને સારા જાણું નહિ.
૩. હિંસા પ્રદાન-જે અધિકરણ (શસ્ત્ર) વાપરવાથી હિંસા તથા બીજાને આપવાથી હિંસાની પુષ્ટિ થાય, તેવાં
અધિકરણો ઘંટી ખાયણીઓ, સાંબેલું છરી ચમ્મુ કાતર સુડી કોદાળી કોશ પાવડે અસિ (તરવાર) શસ્ત્ર વિગેરે સગાં સંબંધે શરમથી અથવા મેહની દાક્ષિણ્યતાએ લેવા દેવાની જયણા. બનતાં સુધી નહિ આપવાની ઈચ્છા રાખું. પ્રમાદથી કાંઈ અનર્થ થાય તેની જયણું. પણ તેને સારું જાણું નહિ.
૪ પ્રમાદાચરિત–ભવૈયા–બજાણીયા-વાંદરા-નાટકરીંછ–નટ અને મદારીના ખેલ, સરકસ સીનેમા તાબુત જોવાને ત્યાગ, સોગટાબાજી ગંજીપાથી રમવાને ત્યાગ, કદાચ ઉપયોગ શૂન્ય થવાથી અથવા રસ્તામાં જતાં જોવાય તે જયણા. પણ યાદ આવે છે તેને ત્યાગ કરું. દાવ માંડીને જુગટુ રમવાને ત્યાગ. ફાંસી દે ત્યાં જોવા જવાનો ત્યાગ. જતાં આવતાં જેવાય તેની જયણ. પશુ પક્ષીને કીડાથે પાંજરે ઘાલવાને ત્યાગ. ઉંદર નોળીયા વીંછી સર્પ વિગેરેને પકડવા પકડાવવાની જયણા. હોળીની રમત ગમતમાં જવાનું ત્યાગ. રેડી ફેનેગ્રાફ વિગેરે સાંભળવાની, ફટાકડા વિગેરે લેવા આપવાની જયણ. તથા સ્વપ્નાવસ્થામાં તેવું કાંઈ કામ થઈ જાય તેની જય. મદ્ય (મદિરા) વિષય (કામગ) કષાય (ક્રોધ માન માયા ભ) પ્રમાદ નિદ્રા અને વિકથાઓ ( રાજકથા દેશકથા સ્ત્રીકથા અને ભક્ત [ભજન] ની કથા) ને સારી જાણું નહિ.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરું. ૧ કંદર્પ ચેષ્ટા–જે ચેષ્ટાથી કામ કોધાદિ ઉત્પન્ન થાય તેવી કાય ચેષ્ટા કરવી.
૨ કાક થન–શંગારાદિ રસની વાતો કરવી કે જેથી કામ વિકાર સ્વ પરને જાગૃત થાય તે.
૩ મુખરી–વાચાળપણાથી અપશબ્દ વિગેરે બોલવા તે.
૪ અધિકરણ–પિતાના ખપ કરતાં વધારે અધિકરણ મેળવીને સજજ કરી તૈયાર રાખે છે જેથી તત્કાળ તેને બીજે કેઈ ઉપયોગ કરે. જેમકે -ઘંટી સાથે ખીલી માંકડી. પાવડા સાથે હાથે. તેવાં હથીઆર વિના સંબંધે, અણમાગે, વિના દાક્ષિણ્યતાએ બીજાને ચાહીને આપે છે. બંદુક તેપ મશીનગન ઐમ્બ અને હળનો વેપાર સજ્જ કરવા કરાવવાનો ત્યાગ. અધિકરણમાં ઘંટી સાંબેલું નિસાહ પાવડા કેદાળી વિગેરે ઘર ઉપયોગી વસ્તુઓ સજજ કરવા કરાવવાની તથા શરમથી, દાક્ષિણ્યતાથી અશકય પરિહારથી આપવું કહેવું કે બતાવવું પડે તેની જયણું.
૫ ભેગેપભેગાતિરિક્ત-પગ વસ્તુ (સ્નાન આહાર વિલેપન વાસણ આદિનાં સાધન) પોતાના ખપ કરતાં વિશેષ રાખવાં કે જેથી બીજાને તેના ઉપગની ઈચ્છા થાય તે.
આ વ્રત કવ્યાદિક ચારથી, ૪ આગાર, ૪ બેલ, છ છીંડી, છ સાક્ષી રાખીને, ૨૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ નવમું સામાયિક નામે પહેલું શિક્ષાવ્રત. શિક્ષાત્રત–પૂર્વે કહેલાં આઠે વ્રતને પુષ્ટિકારક તથા આત્મગુણને પ્રકટ કરવામાં શુદ્ધ અભ્યાસ પાડવા રૂપ.
સામાયિક-–જેનાથી જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર તથા સમતાનો લાભ થાય છે. - દ્વિવિધ (બેકરણ) અને ત્રિવિધ (ત્રણ યગ) વડે બે ઘડીના સાવદ્ય વેપારના ત્યાગ રૂપે સામાયિક એક માસ કે વરસમાં ( ) તથા પ્રતિક્રમણ ( ) કરવાં. કદાચ ન બને તો પૌષધ કરીને પણ વાળી આપું. દરરોજનું પ્રતિકમણ સામાયિકમાં ગણું કે ન ગણું તેની નોંધ કરવી. પરન્તુ અહો રાત્રી પૌષધનાં પ્રતિક્રમણ સહિત ૩૦ સામાયિક ગણું. અને દિવસના પૌષધનાં સામાયિક ૧૫ ગણું તથા એકલી રાત્રિના પૌષધનાં સામાયિક ૧૦ ગણું નિરૂપાયે તે રીતે પૂરાં કરું. પિતાની અશક્તિ, જાત્રા, અંતરાય, સગામાં રોગાદિક હોય તેવાં કારણથી બાંધેલી મુદતમાં ન બની શકે તેની જયણું. પણ પછીથી પૂર્ણ કરી આપું.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખ૫ કરૂં. ૧. મન દુપ્રણિધાન-ક્રોધ લેભ અભિમાન ઇર્ષાદિકથી મનમાં માઠું આતં કે રૌદ્ર ધ્યાન ધ્યાવવું તે.
૨. વચન દુપ્રણિધાન-સાવદ્ય (પાપવાળું) વચન બોલવું તે.
૩. કાય દુપ્રણિધાન-હાથ પગ વિગેરે અવયવ પૂંજ્યા પ્રમાર્યા વિના હલાવે. ભીંતે હું દે. ઉઘે તે.
૪. અનવસ્થા-અવિનયનપણે બે ઘડી કરતાં ઓછા વખતે સામાયિક પારવું તે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
૫. સ્મૃતિ વિહીન-સામાયિક લેતાં પારતાં ભૂલી જવું તથા વખત વિગેરેની શંકા (ભ્રાંતિ) થવી તે.
પ્રથમ મનના દૃશ ઢાષ.
૧ અવિવેક સામાયિકમાં સર્વ ક્રિયા કરે, પણ વિવેક રહિતપણે કરે. મનમાં એમ વિચારે કે સામાયિક કર્યાથી કાણ તયુ છે.? એવા કુવિકલ્પ કરે તે.
૨ યશવાંછાઃ-સામાયિક કરીને યશ કીતિની ઈચ્છા કરે તે.
૩ ધનવાંછાઃ-સામાયિક કરી તેનાથી ધન મેળવવાની ઈચ્છા રાખે તે.
૪ ગવ દોષ:-સામાયિક કરીને મનમાં અભિમાન કરે કે હું જ ખરો ધમી છું, મને સારી રીતે સામાયિક કરતાં આવડે છે, બીજા મૂર્ખ લેાકેાને શી ગમ પડે એવું વિચારે તે. ૫ ભયદાષઃ–લેાકેાની નિંદાથી ડરીને સામાયિક કરે તે. ૬ નિદાન ઢાષઃ–સામાયિક કરીને નિયાણું કરે કે આ સામાયિકના ફળથી મને ધન, સ્ત્રી, પુત્ર, રાજ્ય, ઈંદ્ર, ચક્રવતિ
આદિની પદવી મળે તા સારુ,
૭ સ ́શય દાષઃ–સામાયિક કરે પણ મનમાં સંશય કરે કે કાણુ જાણે સામાયિકનું શું ફળ થશે? આગળ જતાં એનું ફળ મળશે કે નહીં? એવી શકા રાખે તે.
૮ ક્યાય દોષ:-સામાયિકમાં કષાય કરે અથવા કોષ યુક્ત મન છતાં સામાયિક કરે તે.
૯ અવિનયઃ–વિનય રહિતપણે સામાયિક કરે તે. ૧૦ અબહુમાનઃ-મહુમાન ભક્તિભાવ ઉત્સાહ પૂર્ણાંક સામાયિક ન કરે તે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
વચનના દશ દેાષ: ' ૧ કવચન-સામાયિકમાં કુવચન, કર્કશ વચન બેલે તે.
૨ સહસાત્કાર–અવિચાર્યું, ઉપગ વિના સામાયિકમાં બોલે તે. - ૩ અસત્ આપણુ–સામાયિકમાં કેઈને ખેડું આળ દે. - ૪ નિરપેક્ષ વાકય-સામાયિકમાં શાસ્ત્રની અપેક્ષા રાખ્યા વિના પિતાની મરજી પ્રમાણે બોલે તે. ( ૫ સંક્ષેપ-સામાયિકમાં સૂત્ર પાઠ સંક્ષેપથી કરે. અક્ષર પાઠાદિ યથાર્થ કહે નહીં તે.
૬ કલહ-સામાયિકમાં સાધમી સાથે કલેશ કરે તે.
૭ વિકથા-સામાયિકમાં રાજકથા, દેશકથા, સ્ત્રીકથા, ભક્ત કથા કરે તે.
૮ હાસ્ય-સામાયિકમાં બીજાની હાંસી મશ્કરી કરે તે.
૯ અશુદ્ધ પાઠ-સામાયિકના સૂત્રપાઠ શુદ્ધ બોલે નહીં. સંપદા હીન, હસ્વ દીર્ઘનું ભાન રાખ્યા વિના માત્રાહીન અધિક કરીને પાઠ ઉચ્ચારે તે.
૧૦ મુણુમુ-સામાયિકમાં પ્રગટ સ્પષ્ટ અક્ષરોચ્ચાર ન કરે, માખીની પેઠે ગણગણાટ કરીને પાઠ પૂરો કરે તે.
કાયાના ખાર દોષ. ૧ આસન-સામાયિકમાં પગ ઉપર પગ ચઢાવીને બેસે અથવા વસ્ત્રવડે બાંધીને બેસે તે.
૨ ચલાસન-આસન સ્થિર રાખે નહીં, ઉપગ વિના. જતના રહિત આસન ફેરવ ફેરવ કરે તે.
૩ ચલદષ્ટિ-ચપળપણે ચારે દિશાએ ચકિત મૃગની. પિઠે નેત્રો ફેરવે તે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ ૪ સાવધાકયા-કાયાએ કરી કાંઈ સાવદ્ય ક્રિયા કરે અથવા સાવદ્ય કિયાની સંજ્ઞા કરે તે.
૫ આલંબન-ભીંત, થાંભલા, પ્રમુખનું ઓઠું લઈને બેસવું તે, કેમકે પૂજ્યા વિનાની દીવાલે પીઠ દેવાથી તેના પર બેઠેલા જીને ઘાત થાય. વળી નિદ્રા પણ આવે.
૬. આકુંચન પ્રસારણુ–સામાયિક લીધા પછી પ્રોજન વિના, હાથ પગ સંકેચે, લાંબા કરે છે. પ્રજન પડે તે પૂંજી પ્રમાજીને તેમ કરે.
૭ આલસ્ય-સામાયિકમાં આલસ મરડે, કમ્મર વાંકી કરે, પ્રમાદ સેવે તે.
૮ મટન-સામાયિકમાં આંગળી પ્રમુખને વાંકી કરીને ટાચકા પાડવા તે.
૯ મલ-સામાયિકમાં મેલ, નખ ઉતારે, ખજવાળે (ખરજ સહન ન થાય તે પૂંછ પ્રમાજીને જતના પૂર્વક કરે.)
૧૦ વિમાસણ–સામાયિકમાં હાથને ટેકે દે, અથવા ગળામાં હાથ દઈને બેસે તે.
૧૧ નિદ્રા-સામાયિક લેઈને ઉઘે તે.
૧૨ આચછાદન-ટાઢ ઘણું વાહવાથી પિતાનાં બધાં અંગે પાંગ વસ્ત્રથી ઢાંકવાં તે.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ૧૦ મનના, ૧૦ વચનના અને ૧૨ કાયાના મળી બત્રીસ દોષ સામાયિકમાં ટાળવાને ખપ કરે.
સામાયિકના ૩ર દોષમાંથી જેટલા દોષે તજાય તેટલા તનું અને જે કઈ દેષ લાગે તેને સારા જાણું નહિ.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
ઉપર કહી ગયા તે પ્રમાણે બત્રીસ દેષ રહિત એક સામાયિકનું ફળ શ્રી જૈન આગમમાં વ્યવહારથી બાણું કોડ. ઓગણસાઠ લાખ, પચીસ હજાર નવસે પચીસ અને આઠ નવમાંસ (૨,૨૯,૨૫,૨૫૬) પલ્યોપમ દેવતાનું આયુષ્ય બાંધે અને નરક ગતિ કાપે, માટે શ્રાવકે દરરોજ ઓછામાં ઓછું એક સામાયિક કરવું કે જેથી જન્મ સફળ થાય. આ તો વ્યવહારથી શુદ્ધ સામાયિકનું ફળ કહ્યું, પણ નિશ્ચય શુદ્ધ ઉપગથી સામાયિકનું ફળ અનંતગણું છે એટલે તે યાવત્ સિદ્ધિસ્થાને પહોંચાડે માટે સામાયિક એકાંતે ઉપાદેય છે.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી, ૪ આગાર, ૪ બોલ, છીંડી, છ સાક્ષી રાખીને, ૨૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ દસમું દેશાવગાસિક નામે બીજું શિક્ષાત્રત.
આ વ્રતમાં સચિત્તાદિ ૧૪ નિયમ તથા બારે વ્રતને સંક્ષેપ કરવાનું છે. સાવદ્ય વ્યાપાર ઓછો થાય તેમ કરૂં.' - છઠ્ઠા દિશિ પ્રમાણ વ્રતમાં રાખેલી દિશા પ્રમાણનું સંક્ષેપ કરી અમુક દિવસે ક્ષેત્રાદિનું પ્રમાણ કરી દશ સામાયિક સવાર તથા સાંજના પ્રતિકમણ સહિત કરવા તેને દેશાવગાસિક કહેવાય. એવું દેશાવગાસિક એકાશનાદિ પૂર્વક એક વર્ષમાં ( ) વાર કરૂં. ક્ષેત્ર મર્યાદા કરવી અથવા ૧૪ નિયમાદિ ધારવા અને બને તો દશ સામાયિક કરું. રોગાદિ અશક્તિના કારણે જયણ. પણ શક્તિ આવે અને સાજા થવાય, તે બાકી રહેલું વ્રત પછીથી કરી આપું. કાગળ તાર લખ વાંચવો પડે તેની જયણા. દિશીના સંક્ષેપથી કાંઈ ચીજ મંગાવવી તથા મોકલવી પડે તેની જયણા.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરું. ૧. આનયન પ્રોગ-નિયમ કરેલી ભૂમિકાની બહારથી કાંઈ મંગાવવું તે.
૨. પેસવણુ પ્રગ-નિયમ કરેલી ભૂમિકાની બહાર કાંઈ મેકલવું તે. - ૩ શબ્દાનુપાતિ-શબ્દ કરીને બેલાવે.
૪ રૂપાનુપાતિ-નિયમ કરેલી ભૂમિની બહાર રહેલાને ખોંખારાદિ શબ્દ કરીને પિતાનું રૂપ દેખાડે.
૫ પુદગલ પ્રક્ષેપ-કાંકરે વિગેરે નાંખી પિતા (છતા) પણું જણાવે છે.
ઉપરના પાંચ અતિચાર મધ્યે પહેલા બે અજ્ઞાનપણથી
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
લાગે છે અને પાછળના ત્રણ કપટપણુથી તેમજ પોતાના મતલબની વાતચિત કરવાથી લાગે છે. તેમને જાણવા, પણ આદરવા નહિ.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી, ૪ આગાર, ૪ બેલ, છ છીંડી, છ સાક્ષી રાખીને, ૨૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
૧૧મું પાષધ નામનું ત્રીજી શિક્ષા વ્રત.
પૌષધ-ધની પુષ્ટિ કરે તે, તેના ચાર ભેદ. ૧ આહાર પૌષધ. ૨. શરીર સત્કાર પોષષ. ૩. બ્રહ્મચર્ય પૌષષ. અને ૪. અવ્યાપાર પૌષધ.
૧ આહાર પાષધ-તેના બે ભેદ છે, દેશથી અને સથી. દેશથી એટલે એકાસણુ, નિવિ, આયંબિલ, તિવિહાર ઉપવાસ સહિત દીવસ કે રાત્રિના પૌષધ અને સવથી એટલે ચોવિહાર ઉપવાસ અને આઠ પહારનો પૌષધ.
૨ શરીર સત્કાર પાષધ-સવથી સ્નાન વિલેપનાદિ વડે સુશ્રુષા (શૈાભા ટાપ–ટીપ) કરવી નહી,
૩ પ્રથચય પાષધ-સર્વથા બ્રહ્મચય પાળવું.
૪ અવ્યાપાર ાષધ-સસારિક વ્યાપારાદિક કરવાનો સર્વથા ત્યાગ. એ પ્રમાણેનો પૌષધ એક વર્ષમાં ( ) ચાર પહેારના અથવા આઠે પહેારના કરવા. ચાર કે આઠે પહેારનો પૌષધ વખતે મેાડા લેવાય તેા નિયમ સાંજે પ્રતિક્રમણ અને સવારે સૂર્યાંય થાય ત્યાં સુધીનો છે. તપ એકાશનાદિ તે દિવસે કરવા, રાગાદિ અશક્તિના કારણે ન બની શકે તેની જયણા. પણ શક્તિ આવે ને સાજા થવાય, તેા પછીથી ખાકી રહેલુ પૌષધ વ્રત ઉપવાસ કે એકાશનાદિથી કરી આપું.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાના ખપ કરૂં,
૧. સથારાની જમીન ન ડિલેવી અને ન પ્રમાજ વી તે. ૨. સંથારાની જમીન ખરાખર (નિર્દોષ) ન પડિલેહવી અને ન પ્રમાજવી તે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩ ૩. સ્થડિલ પરઠવવાની જમીન ન પ્રમાજવી અને ન પડિલેહવી તે.
૪. ઈંડિલ પરઠવવાની જમીન બરાબર (નિર્દોષ) ન પ્રમાવી અને ન પડિલેહવી તે.
૫. પૌષધમાં ભેજન વિગેરે સંબંધી ચિન્તા કરવી. જેમકે –પ્રભાતે અમુક ચીજ કરાવીને આહાર કરીશ, ફલાણું કામ કરવા ફલાણે ઠેકાણે જવું પડશે, અમુક માણસને ત્યાં ઉઘરાણું છે, ત્યાં તગાદે કર્યા વિના આપશે નહીં. વળી શરીર થાકી ગયું છે, માટે સવારે તેલ ચોળાવી ગરમ પાણીથી નાહીશું. અમુક પોશાક પહેરીશું, સ્ત્રી સાથે ભેગવિલાસ કરીશું ઇત્યાદિ સાવદ્ય ચિંતવન કરે તથા સંધ્યા સમયે Úડિલ શેાધન ન કરે. પિસહમાં વિકથા કરે, નિદ્રા કરે. પિસહમાં અઢાર દેષ ન ટાળે તે.
પિસહના અઢાર દેષ નીચે મુજબ. ૧ પિસહમાં વ્રતી સિવાયના બીજા શ્રાવકનું આણેલું
પાણી ન પીવું. ૨ પિસહ નિમિત્ત સરસ આહાર લે નહીં. ૩ પિસહ કરવાના આગલે દીવસે ઉત્તરપારણામાં વિવિધ પ્રકારે સ્વાદિષ્ટ પદાર્થોને સંગ મેળવીને આહાર કરે નહિ. ૪ પિસહમાં અથવા પિસહ નિમિત્તે આગલે દીવસે દેહ
વિભૂષા કરવી નહીં. ૫ પિસહ નિમિત્તે વસ્ત્રાદિક દેવાં કે ધોવરાવવાં નહિ. ૬ પિસહ નિમિત્તે આભૂષણ ઘડાવી પહેરવાં નહીં.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
સ્ત્રીએ પશુ સૌભાગ્યનાં ચિન્હ સિવાય ઘરેણાં પહેરવાં નહી..
૭ પેાસડુ નિમિત્તે વસ્ત્ર રગાવીને પહેરવાં નહી.
૮ પેાસહુમાં શરીર ઉપરથી મેલ ઉતારવા નહીં,
૯ પાસહમાં અકાળે શયન કરવું નહીં. નિદ્રા લેવી નહી, ૧૦ પાસડુમાં સારી કે નારી સ્ત્રી સંબંધી
કથા
કરવી નહિ.
૧૧ પેાસહમાં આહારને સારા નહારા કહેવે! નહિ. ૧૨ પેાસડુમાં સારી કે નારી રાજકથા કે યુદ્ધકથા કરવી નહિ.
૧૩ પાસડુમાં દેશકથા કરવી નહી.
૧૪ પાસહમાં પૂયા કે જોયા વિના લઘુનીતિ (સૂત્ર) વડીનીતિ (ઝાડા) પરઠવવી નહીં.
૧૫ પેાસહમાં ખીજાની નિંદ્રા કરવી નહિ.
૧૬ પાસડુમાં ( વગર પાસાતી એવાં) માત પિતા પુત્ર ભાઈ શ્રી વિગેરે સંબધીઓ સાથે વાર્તાલાપ કરવા નહિ. ૧૭ પેાસહમાં ચેારની કથા કરવી નહિ.
૧૮ પેાસહમાં સ્ત્રીનાં અંગોપાંગ નિરખીને જોવાં નહિ. ઉપરના અઢાર દોષા પાસહુમાં જરુર ટાળવા ખપ કરવા, તેમજ તેમાંથી જેટલા દાષા તજાય તેટલા તજી અને જે કાઈ દોષ લાગે તેને સારા જાણું નહિ. વ્રતધારી શ્રાવકોએ દરેક જ્ઞાન પંચમી, મૌન એકાદશી, ત્રણ ચામાસી, સંવત્સરી, આડમ અને ચૌદશ આદિ પર્વોના દીવસેાએ અવશ્ય ઉપવાસાદિ તપ સહિત પાસડુ કરવે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપવાળા વ્યાપારનો ત્યાગ કરે, બ્રહ્મચર્ય પાળવું અને સ્નાનાદિ શરીરની શેભાને ત્યાગ કરે.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી, ૪ આગાર, ૪ બેલ, છે છીંડી, છ સાક્ષી રાખીને, ર૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
બારમું અતિથિ સંવિભાગ નામે ચોથું શિક્ષા વ્રત.
વારં વાર્વિધાર-પાત્રાછીન-સાના अतिथिभ्योऽतिथिसंविभागवतमुदीरितम् ।। १ ॥
અર્થ–૧. ચાર પ્રકારને આહાર (અશન પાન ખાદિમ અને સ્વાદિમ) ૨. પાત્રો. ૩. વસ્ત્ર. ૪. રહેવાને સ્થાન. આ. અતિથિઓને (સાધુ સાધ્વીઓને) આપવું. તે અતિથિ સંવિભાગ નામનું વ્રત કહેલું છે.
વરસમાં ( ) વખત પૌષધના પારણે અતિથિ સંવિભાગ એટલે સાધુ સાધ્વી વિગેરેને અન્ન આદિ વહોરાવીને પછીથી જઘન્યથી નવકારસી, મધ્યમથી બીયાસણ અને ઉત્કૃષ્ટથી એકાસણે આ વ્રત ગ્રહણ કરે. તેમાં પણ તેમને જે ચીજ વહોરાવી હોય તે વસ્તુઓ વાપરે. ગામડા વિગેરે સ્થળે સાધુ સાધ્વીની જોગવાઈ ન મળે તે ઉત્તર પારણાના દીવસે સાધમી ભાઈને હર્ષથી જમાડીને ભેજન કરે. ગામમાં સાધુ સાધ્વીને જેગ મળે ત્યારે ભાવથી વહેરાવે.
આ વ્રતના પાંચ અતિચાર ટાળવાને ખપ કરૂં. ૧ સચિત્ત નિધાન-અજાણપણાથી કે નહિ દેવાની બુદ્ધિએ સચિત્ત વસ્તુ ઉપર વહેરાવવા યોગ્ય અચિત્ત વસ્તુ મૂકવી.
૨ સચિત્ત પિધાન–અજાણપણા વિગેરેથી વહેરાવવા ગ્ય અચિત્ત વસ્તુને સચિત્ત વસ્તુ વડે ઢાંકવી.
૩ વ્યપદેશ–નહિ વહોરાવવાની બુદ્ધિએ પિતાની વસ્તુને પારકી કહેવી અને વહોરાવવાની બુદ્ધિએ પારકી વસ્તુને પિતાની કહેવી.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
૪ મત્સર-ઈર્ષા, અભિમાન, અદેખાઈથી સાધુ મુનિરાજને દાન દેવું.
૫ કાલાતિકમ-ગોચરીને વખત વીત્યા પછી મુનિરાજને વહરાવવા માટે નિમંત્રણ કરવી.
રેગાદિકના કારણથી પૌષધ ન બની શકે તો પણ સાધુ મુનિરાજને દાન આપું અને શક્તિ આવે ને સાજા થવાય તે ઉપર લખ્યા પ્રમાણે બાકી રહેલું વ્રત કરી આપું.
આ ચારે શિક્ષા વ્રતોથી આત્મા જ્ઞાન અને ત્યાગ દશામાં જોડાઈને, ભાવનાની વૃદ્ધિ થવાથી, પિતાના ગુણોને પ્રગટ કરે છે. તેમજ દરરોજ સામાયિકાદિકને અભ્યાસ પાડવાથી ધીમે ધીમે ઉપધાન વહન આદિ ક્રિયાઓમાં પણ જોડાય છે અને સંયમ માર્ગમાં આગળ વધીને છેવટે કર્મક્ષય કરી અમૃત (મેક્ષ) પદ પામે છે.
આ વ્રત દ્રવ્યાદિક ચારથી, ચાર આગાર, ચાર બેલ, છ છીંડી. છ સાક્ષી રાખીને, ૨૧ ભાંગામાંથી અનુકુલ ( ) ભાંગાએ પાળું.
ગોચરીના ૪૭ દોષ. સાધુ સાધ્વીએ આહાર પાણી વહારતાં તેના કર દોષ વર્જવા તથા આહાર કરતાં મંડલીના ૫ દેષ વર્જવા તે આ પ્રમાણે–પ્રથમ ઉદ્દગમના એટલે આહાર ઉપજવાના સંબંધના ૧૬ દેષ આ પ્રમાણે–૧ સર્વ દર્શનીઓને અથવા સર્વ લિંગીઓ (મુનિઓ) ને ઉદ્દેશીને કરવું તે “આધાકમી દેશ. ૨ પૂર્વે તૈયાર કરેલા ભાત લાડુ આદિકને વહોરનાર મુનિનું નામ ઉદ્દેશીને દહીં ગોળ વિગેરેથી સ્વાદિષ્ટ કરવા, તથા તૈયાર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ થયેલ ચૂરમા મધ્યે તાદિ ભેળવી લાડુ કરવા તે “ઉદ્દેશ દેષ” ૩ શુદ્ધ અનાદિકને આધાકમીથી મિશ્રિત કરવું તે “પૂતિકમદેષ.” જ જે પિતાને માટે તથા સાધુને માટે પ્રથમથી જ કલ્પીને બનાવવું તે “ મિશ્ર દોષ.” ૫ સાધુને વહોરાવવા માટે ક્ષીર આદિક જુદાં કરી પોતાના ભાજનમાં સ્થાપી રાખવા તે
સ્થાપિત દોષ દ વિવાહાદિકને વિલંબ છતાં સાધુને રહેલા જાણું તેમને લાભ મેળવવા માટે તે વખતમાં જ વિવાહાદિ કરવા તે “પાડી દોષ” છ અંધકારમાં રહેલી વસ્તુને દિવા આદિકથી શોધી લાવી સાધુને આપવી તે પ્રાદુષ્કરણ દોષ.” ૮ વહોરવા આવ્યા પછી સાધુને માટે કીંમત આપીને ખરીદ કરવું તે “કીત દોષ.” ૯ વહોરવા આવ્યા પછી સાધુને માટે ઉધારે અનાદિક લાવીને આપવું તે “પ્રામિત્ય દેષ ૧૦ પોતાની વસ્તુ બીજા સાથે અદલાબદલી કરીને મુનિને આપવી તે “પરાવર્તિત દેષ.” ૧૧ રોગાદિ ખાસ કારણ વિના સાહમું લાવીને આપવું તે અભ્યાહુત દેવ.” ૧૨ કુડલાદિકમાંથી ઘી આદિક કાઢવા માટે તેનાં મુખ ઉપરથી માટી વિગેરે દૂર કરીને તથા તાળું ઉઘાડીને આપવું તે “ઉભિન્ન દોષ.” ૧૩ ઉપલી ભૂમિથી (મેડાઓથી) શકાથી કે ભેંયરામાંથી લાવીને સાધુને આપવું તે માપહત દેષ.” ૧૪ રાજાદિ જેરાવરીથી કોઈની પાસેથી આંચકી (ઝુંટવી) લઈને આપે તે “ આચછેદ્ય દેષ. ૧૫ આખી મંડળીએ નહીં દીધેલું (નહી રજા આપેલું) તેમાં એક જણ સાધુને આપે તે “અનાવૃષ્ટિ દોષ” ૧૬ સાધુનું આવવું સાંભળી પિતાને માટે કરાતી રસોઈમાં વધારે રસોઈ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯ કરાવે તે “અધ્યપૂરક દેષ.” આ સેળ દોષ આહાર દેનારથી અજાણપણે ભક્તિ કે દ્રષ્ટિરાગથી લાગે છે.
હવે સાધુ તથા ગૃહસ્થ બંનેના સંગથી ઉત્પન્ન થતા એષણાના દસ દેષ આ પ્રમાણે–૧ આધાકર્માદિક દોષની શંકા સહિત જે પિંડ ગ્રહણ કરે તે “શકિતદોષ.” ૨ સચિત્ત અથવા અચિત્ત એવા મધ આદિ નિંદનીય પદાર્થોના સંઘદવાળે પિંડ ગ્રહણ કરે તે “પ્રક્ષિત દોષ.” ૩ છ કાયની (સચિત્તની) મધ્યમાં સ્થાપન કરેલું જે અચિત્ત અન્ન પણ લેવું તે “નિક્ષિપ્ત દોષ.” ૪ સચિત્ત ફળાદિકથી ઢંકાયેલું જે અનાદિ ગ્રહણ કરવું તે “પિહિતદેષ.૫ દેવાના પાત્રમાં રહેલા સચિત્ત પદાર્થને બીજા પાત્રમાં નાંખીને તે વાસણથી જે દેવું તે “સંહદોષ.” ૬ અસમજુ બાલક, વૃદ્ધ, નપુંસક, ધ્રુજતે, આંધળે, મદોન્મત્ત, હાથપગવિનાને, બંડીવાળે; પાદુકાવાળે, ખાંસીવાળ, ખાંડનાર, તેડનાર; ફાડનાર, અનાજ વિગેરે દળનાર, શું જનાર, કાતરનાર, પિજનાર વિગેરે છકાયના વિરાધક પાસેથી, તેમજ ગર્ભિણી, તેડેલ છેકરાંવાળી અથવા ધાવતા બાળકવાળી સ્ત્રી પાસેથી આહાર લેવો તે “દાયકોષ.” ૭ જોયા વિના દેવાલાયક જે ખાંડ આદિક વસ્તુને સચિત્ત અનાજના દાણા આદિકથી મિશ્ર થયેલ આપવું તે
ઉમિશ્રદોષ.” ૮ અચિત્તપણાને પામ્યા વિનાનું ઉકાળેલ પાણી, કાકડીનું શાક વિગેરે જે દેવું તે “અપરિણત દોષ.” ૯ દહીં, દૂધ, ઘી ખીર આદિ દ્રવ્યોને નહિ વહોરાવવા ગ્ય દ્રવ્યથી ખરડાયેલ વાસણ તથા હાથથી ખરડીને આપે તે “લિતદેષ.” ૧૦ ઘી દૂધ આદિકના જમીન ઉપર છાંટા પડે તેમ વહોરાવવું તે “છદિતષ.”
માં રીવાબાના
લી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
રમાડવું તથા લાગે છે લાગે છે. વિપિર્ક
- હવે સાધુથી થતા ઉત્પાદનના ૧૬ દોષ આ પ્રમાણે – ૧ ગૃહસ્થના બાળકને દૂધ પાવું, નવરાવવું, શણગારવું, રમાડવું તથા ખોળામાં બેસાડવું ઈત્યાદિ કર્મ કરવાથી મુનિને ધાત્રીપિંડ” નામે દોષ લાગે છે. ૨ દૂતની પેઠે સંદેશો લઈ જવાથી સાધુને “દૂતિપિંડ' નામે દોષ લાગે છે. ૩ ત્રણે કાળના લાભાલાભ જીવિત મૃત્યુઆદિ નિમિત્ત કહેવાથી “નિમિત્તપિંડી નામે દોષ લાગે છે. આ ભિક્ષા માટે પિતાના કુળ, જાતિ, કમ, શિ૯૫ આદિકનાં વખાણ કરવાથી “આજીવપિંડ” નામે દેષ લાગે છે. ૫ ગૃહસ્થની પાસે દીનપણું જણાવીને ભિક્ષા લેવાથી “વનીપકપિંડ” નામે દેષ લાગે છે. દ ભિક્ષા પ્રાપ્તિ માટે ઔષધાદિક બતાવવાથી “ચિકિત્સાપિંડ” નામે દોષ લાગે છે. ૭ ગૃહસ્થને ડરાવી શ્રાપ દઈશ એમ કહી આહાર ગ્રહણ કરવાથી “કોપિંડ” નામે દેષ લાગે છે. ૮ સાધુઓની પાસે એવી પ્રતિજ્ઞા કરે કે “હું લબ્ધિમાન, કે જે અમુક ઘરેથી સારો આહાર તમને લાવી આપું” એમ કહી ગૃહસ્થને વિડંબના કરી આહાર ગ્રહણ કરે તેથી “માનપિંડ” નામે દોષ લાગે છે. ૯. ભિક્ષા માટે જુદા જુદા વેષ તથા ભાષા બદલવાથી “માયાપિંડ” નામે દેષ લાગે છે. ૧૦ અતિ લભ વડે ભિક્ષા લેવા માટે ઘણું ભટકવાથી “લોભપિંડ* નામે દોષ લાગે છે. ૧૧ પહેલાં ગૃહસ્થના માબાપની તથા પછી સાસુ સસરાની પ્રશંસાપૂર્વક તેમની સાથે પિતાને પરિચય જણાવવાથી “પૂર્વપશ્ચાત્ સંસ્તવ” નામે દેષ લાગે છે. ૧૨-૧૩–૧૪–૧૫ ભિક્ષા માટે વિદ્યા, મંત્ર, નેત્રોજન આદિ ચૂર્ણ તથા પાદલે પાદિ યોગને ઉપયોગ કરવાથી “વિદ્યાદિ પિંડ” નામે ચાર દોષ લાગે છે. ૧૬ ભિક્ષા માટે ગર્ભનું
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
સ્તંભન, ગર્ભનું ધારણ, પ્રસવ તથા રક્ષાબંધનાદિ કરાવવાથી મૂળકર્મપિંડ” નામે દેષ લાગે છે.
હવે ગ્રામૈષણાના અર્થાત્ આહારાદિ વાપરતી વખતના પાંચ દેષ આ પ્રમાણે-૧ રસના લોભથી પુડલા આદિકને અંદર તથા ઉપરથી ઘી ખાંડ આદિમાં ઝબળવા તે “સજના દોષ” ૨ જેટલે આહાર કરવાથી ધીરજ, બળ, સંયમ તથા મન વચન કાયાના વેગને બાધ ન આવે તેટલો આહાર કર, ઉપરાંત કરે તો “પ્રમાણાતિરિક્તતા દોષ”. ૩ સ્વાદિષ્ટ અન્નને અથવા તેના દેનારને વખાણતા થકે જે ભેજન કરે તે રાગરૂપી અગ્નિથી ચારિત્રરુપ ચંદનના કાને બાળીને કેલસારૂપ કરી નાંખે છે તેથી તે “અંગારદોષ” ૪ અન્નની કે તેના દેનારની નિંદા કરતો આહાર કરે તે પણ ચારિત્રરૂ૫ ચિત્રશાળાને કાળી કરે છે તેથી તે “ધૂમ્ર દોષ” ૫ મુનિને ભજન કરવામાં છે કારણો છે–૧ સુધા વેદના શમાવવા માટે, ૨ આચાર્યાદિક સાધુની વૈયાવચ્ચ કરી શકાય તે માટે, ૩ ઈર્યાસમિતિની શુદ્ધિ માટે, ૪ સંયમ પાળવા માટે, ૫ જીવિતવ્યની રક્ષા માટે તથા ૬ ધ્યાનને સ્થિર કરવા માટે ભજન કરવાની જરૂરીયાત છે, તેના અભાવે ભજન કરે તે “કારણભાવ” નામે પાંચમો દોષ લાગે.
આ ૪૭ દોષ બરાબર સમજી સાધુ સાધ્વીએ વહેરતાં અને શ્રાવક શ્રાવિકાએ વહેરાવતાં તે દેષ ન લાગે તેમ સાવધાનપણે વર્તવું. આહાકક્ષુ દેસિય, પૂઈકમે ય મી સજાએ ય, ઠવણ પાડિયાએ, પાઓઅર કીય પામિર્ચો. ૧ પરિયદિએ અભિહ, અિભન્ન માલેહડે ય અછિજજે,
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ અનિસિહે જયરએ, સેલસ પિડુગમે દેસા. ૨ સંકિયમખિય નિખિ,પિહિય સાહરિય દાયગમ્મીએ અપરિણય વિત્ત છયિ, એસણુ દેસા દસ હવતિ ૩ ધાઈ દૂઈ નિમિત્તે, આજીવ વણમાગે તિગિચ્છા ય, કેહે માણે માયા, લોભે ય હવન્તિ દસ એએ. ૪ પુલિં-પછા-સંવ, વિજા મંતેય ચુણ જેગે ય, ઉપાયણુએ દેસા, સેલસમે સૂલકમે ય. પ સંજોયણું પમાણે, ઈગાલે ધૂમ કારણે ચેવ,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
સંલેખણાના પાંચ અતિચારનું સ્વપ. सोऽथावश्यकयोगानां, भंगे मृत्योरथागमे कृत्वा संलेखनामादौ, प्रतिपद्य च संयमं ॥ १ ॥ जन्म-दीक्षा-ज्ञान-मोक्ष-स्थानेषु श्रीमदहताम् तदभावे गृहेऽरण्ये, स्थंडिले जन्तुवजिते ।। २ ।। त्यक्त्वा चतुर्विधाहारं, नमस्कार-परायणः આરાધના વિધારવા શરામશ્રિતઃ છે રૂ .
અર્થ-શ્રાવક અવશ્ય કરવા લાયક જ્ઞાન ધ્યાન સંયમાદિ યોગ કરવામાં અશક્ત હોય અથવા મરણ નજીક આવ્યું જણાય તો પ્રથમ શરીર તથા કષાયને પાતળા કરવારૂપ સંલેખના કરી, પછી સંયમ અંગીકાર કરે. સર્વથા સંલેખણા કરવા માટે શ્રીમાન અરિહંતના જન્મ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને મેક્ષ કલ્યાણક જેવા સ્થળોમાં જવું. તેના અભાવે (તેવાં સ્થળ નજીક ન હોય તે) ઘેર, અરણ્ય કે નિર્જીવ જગ્યાએ ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરી, નમસ્કાર મંત્ર જપવામાં તત્પર અણસણી જીવ આરાધના કરીને (પાપને ગુરૂ સાક્ષીએ અથવા તે ન હોય તો પોતાની મેળે આલેવીને) અરિહંતાદિ ચાર (અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને કેવલી ભાષિત ધર્મ) નું શરણ કરી, નિયાણાનો ત્યાગ કરી સમાધિ મરણ અંગીકાર કરે.
સલેખણું--અણસણ. તેના બે ભેદ. ૧. દ્રવ્ય અને ભાવ.
૧ વ્યસંલેખણુ-સાધુ અથવા શ્રાવક અણુસણને મનોરથ કરે, ત્યારે પ્રથમ આગમેક્ત વિધિએ સંલેખણા તપ કરે છે. આ સંલેખણાવાળે તપ કરતાં શરીરમાં રહેલો રસ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
અને ધાતુ સર્વ શેષાય તથા હાડ ચામડું બાકી રહે, એવું અણુસણ ગ્ય શરીર કરે તે દ્રવ્ય સંલેખણ.
૨ ભાવ સંલેખણ-અંતઃકરણમાંથી વિષય, કષાય, નેકષાય, ગારવ, સંજ્ઞા ઈત્યાદિ અંતર દોષને અતિ ક્ષીણ કરે એટલે પ્રબલ કારણે પણ વિષય કષાયાદિ ઉદ્દીપન ન થાય, વિકાર ન પામે. મંદોદય કરે તે.
આ સંલેખણાના પાંચ અતિચાર વર્જવા તે નીચે મુજબ છે.
૧ ઈહલેગા સંસ૫ગે–સંલેખણાદિ ધર્મ પ્રભાવે ફરીથી આર્ય દેશ, ઉત્તમ કુળ અને મનુષ્ય જન્મ પામવાની ઈચ્છા રાખે છે.
૨ પરલગ સંસ૫ગે–અણુસણી પુરુષ પરભવે દેવેંદ્રાદિકની પદવીને ઈછે તે. ( ૩ જીવિયા સંસ૫ગે–અણસણના લીધે ઘણા પ્રકારે સત્કાર સન્માન સ્તવનદિ સાંભળીને તથા ઘણું લેક વાંદવા આવતા જોઈને મનમાં એમ વિચારે કે બે દિવસ વધારે જીવીએ તો સારું. એ વિક૯૫ (વિચાર) થાય તે.
૪ મરણ સંસ૫ગે-અણસણ કિધા પછી સુધાદિ પરીસહની પીડાએ પીડાયા થકા મનમાં એમ વિચારે કે હવે વહેલું મરણ થાય તે સારું, કેમકે પીડા સહેવાતી નથી માટે તેમાંથી વહેલા છૂટા થઈએ તો સારું. એ વિકલપ થાય તે.
પ વિસયા સંસ૫ગે-અણસણ કરીને તેનું ફળ કામગની પ્રાપ્તિ ઈચ્છે તે.
આ સંલેખણાના પાંચ અતિચાર વ્યવહાર પ્રસિદ્ધથી તે અણસણને આશ્રયીને કહેવાય છે, પરંતુ વસ્તુગતે તે સર્વ વ્રતમાં લાગે છે તે નીચે પ્રમાણે –
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
૧ સર્વ વ્રત, નિયમ, દાન, પૂજા, વિનય, વૈયાવચ્ચ અને પ્રત્યાખ્યાનાદિ ક્રિયા કરીને આ લેકના સુખની ઈચ્છા રાખે તે.
૨ પરલેકે દેવ ગત્યાદિકની ઈચ્છા રાખે છે.
૩ આ મનુષ્ય ભવ પામીને ધર્મ નિયમ કરણી, જીવદયા, જિનપૂજા મહોત્સવ કરીએ છીએ, શાસ્ત્ર સાંભળીએ છીએ, માટે ઘણું જીવીએ તે સારું, એ વિક૯૫ કરે તે..
૪ ધર્મ કરતાં છતાં પણ કોઈ પૂર્વ સંચિત પાપકર્મના ઉદયથી ઘણી અશાતા પામવા લાગે ત્યારે મરવાનું છે કે મરણ પામીએ તે એ દુઃખથી છૂટીએ, પણ એમ ન વિચારે કે મરણ પામ્યા પછી પણ કાંઈ કર્મ ભગવ્યા વિના છૂટકે નથી.
૫ ધર્મનું ફળ નિજા છે તે નિર્જરા સાધ્ય રાખીને જે માણસ ધર્મ કરે તે માગજીવ આરાધક કહેવાય. ત્યાં કામભેગનું ફળ સાધ્ય રાખીને ધમ કરે ત્યારે પાંચમે અતિચાર લાગે. એમ સર્વ વ્રતમાં સંલેખણના પાંચે અતિચાર લાગે માટે ઉપગ પૂર્વક પાંચે અતિચાર ત્યાગ કરવા.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
જ્ઞાનાચારના આઠ અતિચારનુ' સ્વરૂપ,
૧ અકાળ અધ્યયન-કાળ વિના સૂત્ર સિદ્ધાંત ભણે ગણે તે અતિચાર લાગે. તે કાળ વેળા કહે છે. સવારમાં અરુષ્ણેાદય પહેલાંની એક ઘડી ( ૨૪ મીનીટ) રાત્રીની અને એક ઘડી અરુણાદય પછીની એ બે ઘડી પ્રભાતની કાળ વેળા, તેવીજ બે ઘડી મધ્યાન્હેની, તેવીજ એ ઘડી સાંજની, તથા બે ઘડી મધ્ય રાત્રીની એ ચારે કાળ વેળા કહીએ. તેમાં નવું ભણવું ગણવું સાંભળવું કાંઈ પણ કરવું નહી', એ કાળ વેળાએ કાળની ક્રિયા પડિક્કમણાદિક છે તે તથા મનેાગત જપ યાન સુખે કરે, પણ વચન ઉચ્ચાર કરી ભણે નહીં. દિવસે ને રાત્રે સાધુ સાધ્વી પહેલા અને ચેાથા પહેારે સિદ્ધાંત સૂત્ર ભણે અને બીજા ત્રીજા પહેારમાં અથ ચિંતવન કરે; તથા અકાળે મેઘવૃષ્ટિ થાય તે અસાય, તથા ત્રણ ચામાસાના મહા પડવા સુધી અઢી દિવસની અસજ્ઝાય.તે આવી રીતે.પ્રતિકમણુ પછીની અધી ચૌદસ, પુનેમ અને પડવા તથા આસે। અને ચૈત્રની શુદ પાંચમથી વદી પડવા સુધી અસજ્ઝાય. બાર ગાઉમાં મહાસંગ્રામ ચાલતા હૈાય ત્યાં સુધી અસજ્ઝાય. રાજા છત્રપતિ મેટા દેશાધિપતિ મરણ પામ્યા હોય, તેના સિહાસન ઉપર જ્યાં સુધી નવા રાજા ન બેસે, ત્યાં સુધી તે દેશમાં અસઝાય. તથા મકરી ઈદની મહાùિસાના દિવસે કેટલાક કાળરાત્રી પ્રમુખમાં પણ સિદ્ધાંત ભણવું નહીં. તથા સે। હાથમાં પંચેન્દ્રિય જીવનુ કલેવર જ્યાં સુધી પડયુ હોય ત્યાં સુધી જિનપ્રણીત સૂત્ર સિદ્ધાંત કાંઈ ભણાય ગણાય નહીં. એ ક્ષેત્રથી અસજ્ઝાય કહીએ. ઈત્યાદિ અસઝાયના પ્રકાર આગમમાં ઘણા કહ્યા છે. તેમાં સિદ્ધાંત ભણવું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ તથા સાંભળવું પણ નહીં, અને જે ભણે તથા સાંભળે તે આ કાળાતિચાર લાગે.
અસ્વાધ્યાય દિવસે. પ્રવચન સારોદ્ધારની છાપેલી પ્રત ભાગ ૨ જે. પાનું ૪૨૨ થી
અસ્વાધ્યાય જેમાં સિદ્ધાંતમાં કહેલી મર્યાદા વડે સારી રીતે ભણવું ન થાય તે, લોહી વિગેરે. અસ્વાધ્યાય બે પ્રકારે. ૧. આત્મ સમુથ (સ્વાધ્યાય કરનારને પોતાનાથી ઉત્પન્ન થયેલ) અને ૨. પર સમુલ્થ (સ્વાધ્યાય કરનારને અન્યથી ઉત્પન્ન થયેલા) પર સમુથમાં ઘણું કહેવા ગ્યપણું હેવાથી પરસમુથ પહેલાં કહેવાય છે.
પરસમુO પાંચ પ્રકારે–૧. સંયમ ઘાતી, ૨. ત્યાતિક (ઉત્પાતથી થયેલ). ૩. સદૈવ (દેવ પ્રગથી થયેલ). ૪. બુગ્રહ (સંગ્રામ-ઝગડે), અને ૫. શરીરથી થયેલ. આ પાંચે અસ્વાધ્યાને વિષે સ્વાધ્યાય કરનાર સાધુને તીર્થંકરની આજ્ઞાભંગ વિગેરે દે થાય છે.
૧. સંયમઘાતી ૩ ભેદે–મહિકા, સચિત્તરજ, અને વર્ષાદ.
મહિકા કાર્તિકથી માઘ માસ સુધીના મહિનાઓ (વર્ષાદને માટે) ગર્ભમાસ હોવાથી ધૂમરી (ધૂમસ) પડતાંની સાથે તે સર્વ અપકાયમય કરે છે.
સચિત્ત રજ=વનવાયુથી ઉડેલી ઝણ ધૂલી વ્યવહારથી સચિત્ત છે, તે દિશાઓમાં કાંઈક લાલ દેખાય છે. તે પણ નિરંતર પડવા વડે ત્રણ દિવસથી આગળ સર્વ પૃથ્વીકાયમય કરે છે. વર્ષાદ ૩ ભેદે-જે વર્ષાદથી પરપોટા થાય તે બુદ્દબુદ. જે વર્ષાદમાં પરપોટા ન થાય તે બીજે ભેદ.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦૮ તથા જે ખુબુદ વર્ષાદ પછી આઠ પહોરે પડે છે તે જલ
શિકા. અન્ય આચાર્યો ત્રણ પાંચ અથવા સાત દિવસ પછી જલશિકા કહે છે અને તે અપકાય પૃષ્ટ થાય છે.
આ સંયમઘાતી ભેદ થતે અસ્વાધ્યાય. જે ક્ષેત્રમાં જેટલા કાળ સુધી મહિકાદિ પડે ત્યાં સુધી શ્વાસ અને પાપણના મટકા સિવાય વજવું. અહીંયાં કાંઈ પણ ચેષ્ટા પડિલેહણાદિ કારણ વિના ન કરે. ગ્લાનાદિ કારણે યતનાથી, હસ્તસંજ્ઞાથી, આંખના ઈસારાથી કે અંગુલીની સંજ્ઞાથી, વ્યવહાર કરે, મેઢે મુહપત્તિ રાખીને બોલે; કામળી એાઢીને ગમન કરે.
૨. આત્પાતિક પાંચ ભેદ–૧. પાંશુવૃષ્ટિ, ૨. માંસવૃષ્ટિ, ૩. રૂધિરવૃષ્ટિ, ૪. કેશવૃષ્ટિ અને પ. શિલાવૃષ્ટિ. પાંશુવૃષ્ટિ ધૂમાકાર અચિત્ત રજ પડે છે. માંસ વૃષ્ટિ માંસ ખંડ પડે તે. રૂધિર વૃષ્ટિ-લેહીનાં ટીપાંને વરસાદ પડે છે. કેશવૃષ્ટિ= ઉપરના ભાગથી વાળને વરસાદ પડે છે. શિલા વૃષ્ટિ= પાષાણ કરા વિગેરે શિલાને વરસાદ. પાંશુ વૃષ્ટિ બે ભેદે. પાંશુ અને રજ ઉદ્દઘાત. પાંશુ=ધૂમાડા જેવી કાંઈક ગૌર વર્ણન વાળી અચિત્ત રજ. અને રજ ઉદ્દઘાત=ચારે બાજુએ અંધકાર જેવું દેખાય છે. પાંશુ વૃષ્ટિ અને રજ ઉઘાત (રજવાળી દિશાઓ ) વાયુ સહિત કે વાયુ રહિત હોય, તે તેમાં સૂત્ર ન ભણાય, પણ બાકીની સર્વે કિયા કરાય. માંસ અને લેહીને વરસાદ પડે છતે એક અહોરાત્ર અસક્ઝાય. બાકીના પાંશુ કેશ અને શિલાને વરસાદ જેટલા કાળ સુધી હોય તેટલા કાળ સુધી નંદિ વિગેરે સૂત્રે ન ભણાય, પણ બાકીના કાળે ભણાય.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
૩. સદૈવં=દેવકૃત ગધવ નગર કે જે ચકવતિ વિશેરેના નગરને ઉત્પાત જણાવવા માટે સંધ્યા સમયે તે નગરના ઉપર (આકાશમાં) પ્રાકાર અને અટ્ટાલિકાદિ વડે સ્થિત થયેલું બીજું નગર દેખાય તે.
દિગ્દાહ કે એક દિશામાં બળતા મહાનગરની જેમ ઉપર પ્રકાશ અને નીચે અંધકાર હોય તે. (અકાળે) વિજળી. ઉકા=સ્તાર ખરે તેની જેમ પાછળથી રેખા સહિત કે પ્રકાશ ચુકત હોય. (અકાળે) ગજિત–મેઘ ગર્જના. ચૂપક શુદિ બીજ ત્રીજા અને ચોથ એ ત્રણ દિવસમાં સંધ્યાગત ચંદ્ર હેવાથી સંધ્યા ન જણાય, તેથી તે ત્રણ દિવસ સુધી ચંદ્ર સંધ્યાના વિભાગ વડે અવરાયેલે છે. યૂપક વેળામાં કાળ વેળા નહિ જાણવાથી પ્રાદેશિક કાલગ્રહણ કે પ્રાદેષિક સૂત્ર પિરસી ન થાય. યક્ષાદિસ-એક દિશામાં આંતરે આંતરે વિજળી જે પ્રકાશ દેખાય. મેઘગર્જના પછી બે પ્રહર સુધી અને બાકીનાં (ગંધર્વ નગર દિગ્દાહ વિજળી વિગેરે) માં ૧ પ્રહર સુધી અસઝાય. ગંધર્વ નગર દેવકૃતજ હોય અને બાકીનામાં ભજના એટલે કોઈ વખત સ્વાભાવિક હોય અને કઈ વખત દેવકૃત હોય. તેમાં સ્વાભાવિક સ્વાધ્યાયને ત્યાગ કરાતું નથી, પરંતુ દેવ કૃતમાં ત્યાગ કરાય છે, જે સ્વાભાવિક કે દેવકૃત છે એવી ખબર ન પડે તે સામાન્યથી તેઓનો પરિહાર થાય છે. એટલે અસક્ઝાય તરીકે ગણાય છે. નિર્ધાત–મેઘ સહિત અથવા મેઘ રહિત આકાશને વિષે વ્યંતર વડે કરાયેલ મહાનું ગજના સમાન અવાજ. ગુજિતગજનાની પેઠે ગુંજારવ થતે માટે અવાજ થાય તે. નિર્ધાત
૧૪
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
અને ગુજિત જે દિવસે જે વેળાએ થયે! હાય ત્યારથી ૮ પ્રહર સુધી અસજ્ઝાય. ચાર સધ્યા-૧ સવારે, ( સૂ ઉગ્યા પહેલાં ૨૪ મીનીટ અને પછી ૨૪ મીનીટ સુધી.) ૨. સાંજે ( સૂર્ય' આથમ્યા પહેલાં ૨૪ મીનીટ અને આથમ્યા પછી ૨૪ મીનીટ સુધી.) ૩. દિવસના મધ્ય ભાગે એ ઘડી (૪૮ મીનીટ) સુધી, અને ૪. રાત્રિના મધ્ય ભાગે એ ઘડી સુધી. આ ચારે સંધ્યામાં સ્વાધ્યાય ન કરાય; પરંતુ ડિલેહાર્દિ ( દેવવ’દૈન પ્રતિક્રમણ સ્મરણ વિગેરેના નિષેધ નથી. )
ચાર મહા ઉત્સવના પડવા—ચૈત્ર શુદ ૧૫ અશાડ શુઇ ૧૫ આસે શુક્ર ૧૫ અને કાર્તિક શુદ ૧૫ સુધીના ચારે મહાન ઉત્સવ! જે દેશમાં જે દિવસથી માંડીને જેટલા કાળ સુધી પ્રવર્તે તેટલા કાળ સુધી અને તે પછીનેા પડવા અસજ્ઝાય. જે નગર કે ગામ વિગેરેમાં પશુ વધે જેટલા કાળ સુધી થાય ત્યાં સુધી અસજ્ઝાય ( જેમકે-બકરી ઈદ)
ચંદ્રગ્રહણ થાય તે ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ પહેાર અને જઘન્યથી ૮ પહેાર સુધી અસજ્ઝાય કરે છે. કેવી રીતે ? ઉગતા ચંદ્રમા રાહુ વડે ગ્રહણ કરાય, તા ૪ પહેાર રાત્રિના અને બીજા દિવસના ૪ પહેાર મળીને ૮ પહેાર સુધી જઘન્યથી તથા પ્રભાતકાળે ચંદ્રમા ગ્રહણ સહિત આથમે તેા તે પછીના દિવસ રાત અને બીજો દિવસ મળીને ૧૨ પ્રહર સુધી ઉત્કૃષ્ટથી અસજ્ઝાય. અથવા ઔત્પાતિક ગ્રહણ વડે ચદ્રને સ રાત્રિ ગ્રહણ રહ્યું અને ગ્રહણ સહિત આથમ્યા તે તે રાત્રિના ૪ પ્રહર અને બીજા દિવસ રાતના ૮ પ્રહર મળીને ૧૨ પ્રહર સુધી અસઝાય.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
સૂર્યગ્રહણ થાય તે જઘન્યથી ૧૨ પ્રહર અને ઉત્કૃપષ્ટથી ૧૦ પ્રહર સુધી અસઝાય કરે છે. કેવી રીતે? સૂર્ય ગ્રહણ સહિત અસ્ત પામે તે ચાર પ્રહર તે રાત્રિના તથા આગામી દિવસના ૪ પ્રહર અને બીજી રાત્રિના ૪ પ્રહર મળી કુલ ૧૨ પ્રહર જઘન્યથી અસજઝાય. ઉગતો સૂર્ય રાહુ વડે ગ્રહાય અને આખો દિવસ ગ્રહણ રહીને ગ્રહણ સહિત અસ્ત પામે છે તે દિવસ રાત અને બીજો દિવસ રાત મળી ૧૬ પ્રહર ઉત્કૃષ્ટથી અસઝાય.
ચંદ્ર સૂર્ય ગ્રહણ માટે અન્ય મત-ચંદ્ર રાતમાં ગ્રહણ કરાયે અને રાત્રે મૂકાયે હોય તે, બીજે ચંદ્ર ઉદય ન પામે ત્યાં સુધી એટલે તે રાત્રિ અને બીજા દિવસ સુધી અસ્વાધ્યાય, એ પહેલે મત તથા બીજે મતચંદ્ર રાતમાં ગ્રહણ કરાયો અને મૂકાયો હોય તો તે રાત્રિને બાકીને ભાગ અસ્વાધ્યાય, કારણકે બીજે સૂર્ય ઉગે તે અહેરાત્રિની સમાપ્તિ થઈ. સૂર્ય પણ દિવસે ગ્રહણ કરાયે અને દિવસે મૂકાયો હોય તે તે દિવસને બાકીને ભાગ અને રાત્રિ અસ્વાધ્યાય [અસઝાય).
યુદગ્રહ (લડાઈ-ઝગડે)–બે રાજા, બે સેનાપતિઓ, બે પ્રસિદ્ધ નાયક સ્ત્રીઓ, મલ્લયુદ્ધ, બે ગામનું યુદ્ધ તથા કાળીને ઝગડે જ્યાં સુધી ઉપશમ ન થાય, ત્યાં સુધી અસ્વાર થાય, કારણકે સ્વાધ્યાય કરવાથી વ્યંતરો છળે તથા લોકોની અપ્રીતિ થાય. રાજા, ગ્રામ સ્વામી, દંડિકાદિ કાળ પામે છે તે ને રાજા અભિષેકવાળો ન થાય, ત્યાં સુધી પ્રજાને ભ હોય તેથી અસક્ઝાય; તથા મલેચ્છાદિકના ભય
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાર
વડે આકુળ હાય ત્યારે અસજ્ઝાય. આ લડાઈ વિગેરેમાં જેટલા કાળ સુધી અસ્વસ્થતા હાય તેટલે કાળ તથા સ્વસ્થ થયા પછી એક અહે। રાત્રિ સુધી અસજ્ઝાય.
મહત્તરાદિ ( ગ્રામના અધિકારી, ઘણા સ્વજનવાળા, શય્યાતર અથવા સાત ઘરની અંદર કાઇ સામાન્ય મનુષ્યનુ' ) મરણ થયે અહેારાત્રિ અસજ્ઝાય; સ્વાધ્યાય કરવાથી નિંદા અને અપ્રીતિ થાય, માટે ગુપ્ત ધીમે પ્રતિક્રમણાદિક કરે. સા હાથની અંદર મરેલ (મનુષ્યનું કલેવર જ્યાં સુધી ન લઇ જાય ત્યાં સુધી અસજ્ઝાય. સ્ત્રીનું રૂદન સંભળાય ત્યાં સુધી
અસ્વાધ્યાય.
૫. મત્સ્યાદિ પંચે દ્રિય કલેવર ૬૦ હાથ સુખી હોય તે અસજ્ઝાય. પછી નહિ. ત્રણ નાની શેરી અથવા રાજમાના આંતરે કાગડા અને કુતરાદિ વડે તે માંસાદિ પુદ્ગલેા વિખરાયેલાં હાય તા સ્વાધ્યાય કરાય. રાજમામાં લેાહી બિંદુ વિગેરે હાય તા સ્વાધ્યાય કલ્પે, કારણકે જતાં આવતાં માણસે વિગેના પગથી અણુએ વિખરાય એવી જિનાજ્ઞા છે. આખું ગામ જલચરના ચમ` રૂધિર માંસ અને હાડથી વિખરાયેલ હાય, ત્રણ નાની શેરીના આંતરે તે ન મળે, તેા ગામ બહાર સ્વાધ્યાય કરે. ૬૦ હાથની અંદર જલચરના લેાહી માંસાદિ ધાયા છતાં પણ અણુએ રહે માટે ૩ પ્રહર સુધી અસાય તથા ૬૦ હાથની અંદર માંસ પાકમાં પણ ત્રણ પ્રહર સુધી અસજ્ઝાય, તેથી વધારે છેટુ. હાય તે સ્વાધ્યાય કરવામાં કાઈ પણ દોષ નથી.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ મહાકાયવાળા પંચંદ્રિય મૂષકાદિનું બિલાડા આદિ વડે મરણ થાય, તે ૮ પ્રહર સુધી નંદ્યાદિ સૂત્રને અસ્વાધ્યાય.
૬. હાથની અંદર ઈંડું પડે અને તે ઈંડું ફુટે નહિ તો લઈ ગયા પછી સ્વાધ્યાય ક૯પે. ઇંડું ફુટે અને કલલના અંશે જમીનમાં રહે માટે ત્રણ પહાર અસઝાય. માખીને પગ બૂડે તેટલું પણ લેહી કે ઈંડાને રસ પડે તે, ત્રણ પહેર અસઝાય. વસ્ત્ર ઉપર ઈંડું કુટયું હોય અને તે વસ્ત્ર ૬૦ હાથથી બહારની ભૂમિમાં હૈયું હેય તે સ્વાધ્યાય કપે.
અજરાયુ હાથણી પ્રસરે તે ૩ ૫હેર સુધી અસઝાય. ગાય વિગેરેની જરા લટકે ત્યાં સુધી અને પડ્યા પછી ૩ પહોર અસજઝાય. તિર્યચનાં ચર્મ માંસ લોહી અને અસ્થિ રાજમાર્ગથી અન્ય સ્થળે ૬૦ હાથની અંદર પડ્યાં હોય તે વર્ષાદથી ધોવાય કે અગ્નિથી રાખ થયે સ્વાધ્યાય કલ્પ.
માણસના કલેવરનું ચામડું લોહી માંસ છતે ક્ષેત્રથી ૧૦૦ હાથની અંદર અને કાળથી ૧ અહોરાત્રી સુધી અસક્ઝાય. મનુષ્ય અને તિર્યંચનું લોહી વર્ણન્તર ખદિરના લેપ સરખું થાય તો તે પડે છતે સ્વાધ્યાય કલપે. વર્ણાદિ બદલાય નહિ તે અસક્ઝાય.
એક સ્ત્રીને રૂતુના ૩ દિવસ સુધી અસઝાય, પછીથી ગળે તો તે રૂતુ સંબંધી નથી પણ તે લેહી ફેરફાર વર્ણવાળું હોવાથી સ્વાધ્યાય કરે કલપે.
૯ પુત્ર જન્મે તે ૭ દિવસ સુધી અસક્ઝાય અને પુત્રી જન્મે તે તે વધારે લેહીવાળી હવાથી ૮ દિવસ સુધી અસજઝાય.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ પડેલે દાંત સે હાથની અંદર હોય તો શેધી દૂર કરે, રૂડે પ્રકારે શોધવા વડે પણ દાંત ન દેખાય તે શુદ્ધ છે તેથી સ્વાધ્યાય કર કલપે. અથવા અન્ય કહે છે કે પર ઠવવાને “દંત હાડાવણથં કાઉસ્સગ્ન કરું, ઈચ્છે દંત - હાડાવણë કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ, અન્નત્થ૦ કહી એક નવકારને કાઉસ્સગ્ગ કરો.”
દાંત મૂકીને બાકીનાં અંગોપાંગ સંબંધી હાડકું હોય તો. બાર વર્ષ સુધી અસઝાય. અગ્નિથી બળેલું હાડકું સે હાથની અંદર હોય તો અસક્ઝાય. અનુપ્રેક્ષા (અર્થની વિચારણા ) તે કોઈ વખત નિષેધ કરાતી નથી.
- સૂતક વિચાર.
તુવંતી સ્ત્રી સંબંધી સૂતક. છેક ૧. દિન ૩ સુધી ભાડાદિક અને પુસ્તકને અડકે નહીં,
કારણ કે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય. દિન ચાર લગી, પડિકમણાદિક કરે નહીં, પણ તપસ્યા કરે તે લેખે લાગે, દિન ૫ પછી જિન પૂજા કરે. રોગાદિક કારણે ૩ દીવસ વીત્યા પછી પણ જે રૂધિર દીઠામાં આવે તો તેને દોષ નથી. વિવેકે કરી પવિત્ર થઈદેવદર્શન અને જિન પ્રતિમાદિકની અગ્રપૂજાદિક કરે તથા સાધુને પડિલાભે, પણ જિનપ્રતિમાની અંગ પૂજા ન કરે.
કેઈ ને ઘેર જન્મ થાય તે વિષે જ ૨. પુત્ર જન્મે ત્યારે દિન ૧૦ નું તથા પુત્રી જન્મ દિન.
૧૧ અને રાત્રે જમે તે દિન ૧૨ નું સૂતક. ૩. ન્યારા (જુદા) જમતા હોય, તે બીજાના ઘરના પાણીથી જિન પૂજા કરે અને સુવાવડ કરનારી તથા કરાવનારને. તે નવકાર ગણુ પણ સૂઝે નહી.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫ ૪. પ્રસવ વાળી સ્ત્રી માસ ૧ સુધી જીનપ્રતિમાની પૂજા કરે
નહીં અને સાધુને પણ વહેરાવે નહીં. ૫. ઘરના ગોત્રીને દિન ૫ નું સૂતક જાણવું. ૬. ગાય, ઘોડી, ઉંટડી, ભેંસ ઘરમાં પ્રસરે, તે દિન ૨ નું
અને વનમાં પ્રસરે તે દિન ૧ નું સૂતક. ૭. ભેંસ પ્રસરે તે દિન ૧૫, બકરી પ્રસવે તે દિન ૮, ગાય
તથા ઉટડી પ્રસવે તે દિન ૧૦ પછી તેનું દૂધ કલપે. ૮. દાસ દાસી જે આપણી નિશ્રાએ ઘરમાં રહ્યાં હોય તેને જન્મ કે મૃત્યુ થાય તો ત્રણ દિવસ સૂતક,
મૃત્યુ સંબંધી સૂતકને વિચાર. ૧. જેને ઘેર જન્મ તાથા મરણ થાય, તેને ઘેર જમનારા દિન બાર સુધી જિનપૂજા કરે નહીં. સાધુ આહાર લે
નહીં. તથા તેના ઘરના જળથી જિન પૂજા થાય નહીં. ૨. મૃત્યુવાળા પાસે જેઓ સુવે તેઓ દિન ૩ પૂજા ન કરે. ૩. ખાંધીયા, દેવપૂજા ૩ દિન ન કરે. પરંતુ પડિક્કમણદિક ને નવકારનું ધ્યાન મનમાં કરે, તો તેમાં કાંઈ પણ
બાધ નથી. ૪. મૃતકને અડકયા ન હોય તે સ્નાન કીધે શુદ્ધ થાય. ૫. અન્ય પુરૂષ જે મૃતકને અડક્યા હોય તો તે સેલ પહોર
પયત પડિક્કમણાદિક મેટેથી ન કરે. પણ મનમાં કરે. ૬. વેષના પાલટનારા આઠ પહોર સૂતક પાલે. ૭. જન્મે તે દિવસે મૃત્યુ થાય અથવા દેશાંતરે મરણ પામે
તે દિન ૧ નું સૂતક.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
૧. જેટલા મહાન
હાર, ભેંસના
અને નર નારીની
૮. આઠ વરસ સુધીનું નાનું બાળક મરણ પામે તે દિન
૮ નું સૂતકે, ૯. ગાય પ્રમુખનું મૃત્યુ થાય તે કલેવર ઘરની બહાર લઈ
ગયા પછી દિન ૧ લગે સૂતક અને અન્ય તિર્યંચનું કલેવર પડ્યું હોય તેને ઘેરથી બહાર લઈ જાય ત્યાં
સુધી સૂતક. ૧૦. જેટલા મહીનાને ગર્ભ પડે તેટલા દિવસ સૂતક. ૧૧. ગોમૂત્રમાં ૨૪ પહોર, ભેંસના મૂત્રમાં ૧૬ પહેર, ઘેટી
ગઘેડી તથા ઘેડીના મૂત્રમાં ૮ પહોર અને નર નારીના મૂત્રમાં અંતમુહૂત્ત પછી સમૂચ્છિમ જીવ ઉપજે.
ઉપદેશ પ્રાસાદમાંથી. ૧. ધુંવાર પડે તે સૂત્ર પઢવાની તથા પડિલેહણ પ્રતિકમ
ણાદિ ક્રિયા પણ ન કરવી. વચ્ચે રાજમહેાય તે છૂટી. ૨. આસો તથા ચૈત્ર સુદ પાંચમના મધ્યા સમય (૧૨
વાગ્યા)થી પડવા સુધી અસઝાય. . જે પાડામાં નારી પ્રસવે વચમાં ગાડા પ્રમાણ માગ ન
હોય તે અસક્ઝાય. ૪. ધરતીકંપ થાય તો ૮ પહેર સુધી અસક્ઝાય. ૫. ત્રણે ચોમાસામાં ચોમાસી પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી એકમ
સુધી રાા દિવસ અને પખી પ્રતિકમણની રાત્રિએ
અસક્ઝાય. ૬. અજવાળે પખે પડવા બીજ અને ત્રીજની રાત્રે પહેલે
પ્રહરે ઉત્તરાધ્યયનાદિ સૂત્રની અસક્ઝાય.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭ ૭. ઉપાશ્રય કે ઘરમાં વિષ્ટાદિકની અશુચિ હોય ત્યાં સુધી
અસક્ઝાય. ૮. બુદ્દબુદાકાર નિરંતર ૮ મુહૂર્ત ઉપરાંત વરસે તો અસક્ઝાય. ૯ છેડે થોડો મેઘ નિરંતર ૭ દિવસ ઉપરાંત જ્યાં સુધી
વરસે ત્યાં સુધી અસક્ઝાય. ૧૦. બુદ્દબુદ વિનાને મેઘ ૧૬ પ્રહર નિરંતર વરસે તે ઉપરાંત
જ્યાં સુધી નિરંતર વરસે ત્યાં સુધી અસજઝાય. ૧૧. મસાણ ટુકડું હોય તે અસઝાય. ૧૨. આદ્રથી સ્વાતિ સુધી મેઘ, ગર્જના કે વિજળી થાય તે
સ્વાધ્યાય ક૯પે.
સેનપ્રશ્નમાં સેનસૂરિજી મહારાજ સાહેબ જણાવે છે કે આ સૂતક વિચારમાં કઈ કઈ મકાતર હોય તે તે ઠેકાણે અન્ય દેશની જનધર્મની નિંદા ન કરે તે પ્રમાણે વર્તવું.
૨ વિનયહીન–ગુરુ, પુસ્તક તથા જ્ઞાનનાં ઉપકરણ જે પાટી, પિથી ઠવણી, કવળી, સાંપડા સાંપડી, દસ્તરી વહી, નોકારવાળી તથા અઢાર જાતિની લીપિના અક્ષર સહિત કાગળ પ્રમુખ ઉપકરણને પગ લગાડે, પગથી દાબે, થુંક લગાડે, શુંકથી અક્ષર ભેંસે, એંઠે હાથે સ્પર્શ કરે, અક્ષર ઉપર ધૂળ નાંખે, ઉપર બેસે સૂવે, તથા ફાડી નાંખે, એંઠા મુખે બોલે, કઈ દ્રવ્યના ઉપર અક્ષર હોય તેને પાસે રાખ્યા થકા વડીનીતિ, (ઝાડે) લઘુનીતિ (મૂત્ર) કરે; લઘુનીતિ, વડીનીતિ, સ્નાન, મૈથુન, પૂજા કરતાં બોલે, પુસ્તકને બાળે, જળમાં બૂડાડે, વેચે ઇત્યાદિક આશાતના કરે અને ગુરૂની આશાતના ન ટાળે છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
૩ અબહુમાન—ગુરુ તથા પુસ્તકાદિનું ઘણું માન ન કરે, તેમની અઠ્ઠમ ન રાખે. જ્ઞાન દ્રવ્ય ઈંદ્રિય સુખમાં વાપરે, કાઈ જ્ઞાન દ્રવ્ય ખાતા હાય તેને જાણીને દેખીને છતી શક્તિએ ઉવેખે, શિક્ષા ન આપે, બેદરકાર રહે, તથા જ્ઞાની ઉપર દ્વેષ રાખે, જ્ઞાનીના અવ`વાદ બેલે, ભણતાંને અંતરાય કરે, જ્ઞાન ભણતા ગણતા અને સાંભળતાને છતી શક્તિએ સહાય ન કરે, જ્ઞાનના ગંભીર ભાવમાં અસહૃા કરે, શાસ્રાના અટપટા અક્ષરની માક કરે, હસે, યુક્તિ લગાડે, ગુરુ તથા સિદ્ધાંતની પ્રત્યેનીકતા કરે, અને મતિજ્ઞાનાદિ પાંચની અસદૂષણા કરે તે.
૪ ઉપધાનહીન—ઉપધાન વહ્યા વિના શ્રાવક ષડાવસ્યાં કાદિ ક્રિયા કરે, સાધુ ચેાગની તપ ક્રિયા કીધા વિના સિદ્ધતભણે, ભણાવે, સંભળાવે તે
૫ ગુરૂ નિહવણ—ગુરૂ ઓળવવા, પાતે થાડા પ્રખ્યાત એવા સાધુ કે શ્રાવકની પાસે ભણી ગણી હુંશીઆર થયેા હાય અને પછી કાઈ પૂછે ત્યારે તે ગુરૂનું નામ ન બતાવતાં બીજા ઘણા પ્રખ્યાત પંડિતનુ નામ દે, પણ ખરા ગુરૂનુ નામ સંતાડી રાખે તે.
૬ કુટસૂત્ર—સૂત્રના અક્ષર ખાટા ઉચ્ચારે, હસ્વ હીનું ભાન ન રાખે, અક્ષર માત્રાહીન અથવા અધિક કરીને ભણે, છદોભંગ કરીને ભણે, પદ, સ ́પદા સહિત ન ખાલે.
૭ અ કૂટ—પોતાના અજ્ઞાન દોષથી અથવા કોઈ કુમતિ કદાગ્રહના ઉદયથી અશુદ્ધ અથ કરે, વિપરીત પ્રરૂપે.
૮ ઉભયફ્રુટ—સૂત્ર અને અર્થ અને અશુદ્ધ ભણે, પ્રરૂપે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
દર્શનાચારના આઠ અતિચારનું સ્વરૂપ.
૧ શકા—જિનાગમના સૂક્ષ્મ અતીદ્રિય ગ ́ભીર ભાવ સાંભળીને પેાતાના મઢ ક્ષયાપશમના યાગથી તથા મિથ્યાત્વના પ્રદેશ દયથી શકા ધરે તે.
૨ આકાંક્ષા—દાન, શીળ, તપ, પ્રમુખ ધર્મકરણી કરીને પુણ્ય રૂપી ફળની ઈચ્છા રાખે તે, અથવા અન્ય દેશનીના ધર્મોની ઉન્નત દેખી તેની ઇચ્છા રાખે તે.
૩ વિતિગિચ્છા—ધ કરણીના ફળના સંદેહ રે તે. પૂષ્કૃત કર્માંના ઉત્તયથી વર્તમાન કાળે દુઃખ દીઠામાં આવે અને ધર્માં કરણી તે વિધિપૂર્વક રાજ કરતા હાય, ત્યારે શિથિલ પરિણામના ચેાગે એવા વિકલ્પ ઉઠે કે ધર્મકરણી તે વિધિ સહિત કરીએ છીએ, પણ કાંઇ ફળ નજરમાં આવતું નથી, કાણ જાણે કેવુંએ ફળ પામીશું ? પણ એમ ન વિચારે કે હાલમાં ઉદયમાં આવેલુ કમ તે તે પૂના ભવેામાં મિથ્યાત્ત્વાદિની પ્રબળતાથી માંધેલુ છે. હાલની ક્રિયાનું ફળ તા હવે પછી ઉદયમાં આવશે. અથવા સાધુ સાધ્વીનાં મલીન વસ ગાત્ર દેખી મનમાં સૂગ આણે અથવા તે ઘણા સુખમાં હરખાય અને દુઃઅમાં ઉદાસ થાય તે.
૪ સૂદ્રષ્ટિ-અન્ય દંનીઓના કષ્ટ, મંત્ર, ચમત્કાર, પ્રત્યક્ષ પર। દેખી મનમાં મુંઝાય કે આ દેવ, ધમ તા પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, તે તેને પૂજવા માનવાનું ગુરૂ કેમ ના કહે છે, પણ એમ ન વિચારે કે સુખ દુઃખ કર્માંના ઉદયના આધીન છે અને દેવતા તે નિમિત્ત માત્ર છે; અથવા તે જિનાગમના અતિ સૂક્ષ્મ વિચાર સાંભળીને, પેાતાના જ્ઞાનાવરણના દોષથી
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦ સમજમાં ન આવે, ત્યારે કોણ જાણે? એ વાત શી રીતે હશે? એવા વિકલ્પ કરે તે.
પ અનુપબૃહક-ગુણવંતના ગુણ જાણે, પણ વખાણ કરી કહે નહિ અથવા રાગદ્વેષાદિક કમ સર્વ દુઃખનું મૂળ છે એમ પ્રગટ કહે નહિ તે.
૬ અસ્થિરીકરણ–પાપકર્મના ઉદયે કઈ માણસ ઉપર કેઈ અનેક પ્રકારનાં કષ્ટ આવી પડે, મિથ્યાત્વના પ્રદેશ ઉદય બળે કરીને ધર્મ માર્ગના આચારમાં શિથિલ થાય, આવું જાણતાં છતાં પણ તેની દ્રઢતાના કારણ સદ્ગુરુ સેવન, શાસ્ત્ર શ્રવણાદિ ન સેવે છે. અથવા કોઈ ધર્મરૂચિ જીવ ધર્મથી પડત હોય, ત્યારે છતી શક્તિએ તેને સ્થિર ન કરે તે.
૭ અવાત્સલ્ય-એક શ્રદ્ધાવાળા સાથે શાસ્ત્ર શ્રવણ, દેવદશન, સામાયિક પોસહ પ્રમુખ કરનારા એટલે ધર્મના મોટા સંબંધવાળા એવા સાધમીની છતી શક્તિએ ભક્તિ, સંકટ નિવારણ, વાત્સલ્ય ન કરે તે, સત્તાએ સહુ જીવ સરખા છે એમ જાણે, તે પણ તેમની રક્ષા ન કરે, તથા દેવ દ્રવ્ય, ગુરૂ દ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય કઈ ભક્ષણ કરતો હોય, તો તેને છતી શક્તિએ શિક્ષા ન આપે તથા દેવ ગુરૂ સ્થાપનાચાર્ય પ્રમુખની આશાતના ન વજે તે.
૮ અપ્રભાવના-છતી શક્તિએ ધર્મની ઉન્નતિનાં કારણે ન કરે, જેમકે –સ્નાત્રપૂજા, નવપદની પૂજા, વીશ સ્થાનકની પૂજા, સત્તરભેદી, એક અષ્ટોત્તરી વિગેરે મોટા હર્ષથી કરવી. છેડી શક્તિ હોય તે, અષ્ટપ્રકારી પૂજા, પ્રભાવના, સંઘભક્તિ આદિ કરવાં, બીજાને ઉપદેશી કરાવવાં, આવા ઉત્સવ, મહોત્સવ,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
મહુમાન, અવારિત દાનની ઉદારતા વિગેરેદેખીને હરફાઈ મિથ્યાત્વી જીવ પણ ધર્માંની અનુમાદના કરી પુણ્ય ઉપાર્જન કરે. સુલભખાધી પણ થાય. આવા કારણે આપણા પરિણામ પણ નિર્મળ થાય. બધી ઉમરમાં ન આવી હેાય તેવી શુભ લેસ્યા કાઈ આવી જાય, એથી પરિણામ સુધરી જાય. એવું જાણતાં છતાં છતી શક્તિએ પણ પ્રભાવના ન કરે, અથવા નિશ્ચે પ્રભાવના અંતગતમાં જ્યાં જ્યાં પુષ્ટ નિમિત્ત જે દેવગુરૂ દર્શન, શાસ્રશ્રવણ, સાધુસેવન, જેનાથી આત્માના ગુણની વૃદ્ધિ થાય, ઘણી નિર્જરા થાય, આત્મામાં જ્ઞાન પ્રકાશ થાય, એવું સઘળુ' પોતે જાણતાં છતાં તે પ્રમાણે કરે નહિ તે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્રાચારના આઠ અતિચારનું સ્વરૂપ. ૧ અનુપયુક્ત ગમન-માર્ગમાં ચાલતાં મન, વચન ને કાયાને એકત્ર ઉપયોગરૂપ પ્રણિધાન સહિત ન રાખે તે. (તેમાં સાધુને સદૈવ અને શ્રાવકને સામાયિક પસહમાં રાખવાના સમજવા.)
૨ અનુપયુક્ત ભાષી–૧ સત્ય ભાષા, ૨ અસત્ય ભાષા ૩ મિશ્ર ભાષા, ૪ વ્યવહાર ભાષા એ ચાર ભાષામાંથી પહેલી તથા ચેથી ભાષા સાધુ સદૈવ બેલે અને શ્રાવક સામાયિક પોસહમાં બોલે, તે પણ પ્રણિધાન યુક્ત ઉપગ અને જયણઃ યુકત બોલે, એમ ન બોલે તે આ અતિચાર લાગે.
૩ અનુપયુક્ત એષણ-પૂર્વોક્ત પ્રણિધાન યુકત બેંતાબીસ દોષ રહિત ભિક્ષા ન લે, પાંચ દેષ ટાળીને આહાર ન લે, તથા ચારિત્રના ઉપકરણ સદેષ લે તે પણ સાધુને સદૈવ અને શ્રાવકને સામાયિક પસહમાં સમજવું.
૪ અનુપયુક્ત આદાન મેચન-સાધુ સદાકાળ અને શ્રાવક સામાયિક પસહમાં જે કાંઈ ચીજ લે મૂકે તે પૂર્વોકત પ્રણિધાન યુકત ઉપયોગી થક દ્રષ્ટિ પડિલેહણા પૂર્વક ન મૂકે છે.
૫ અનુપયુક્ત પરિઝાપન-સાધુ સદાકાળ અને શ્રાવક સામાયિક પસહમાં લઘુનીતિ, વડીનીતિ, મેલ, કલેષ્માદિ પરઠવવા લાયક વસ્તુ શુદ્ધ નિજીવ ભૂમિના સ્થાનકમાં દ્રષ્ટિ પડિલેહણા પૂર્વક પ્રમાર્જન કરીને પાઠવે, એવો આચાર છે, તેથી વિપરીત પ્રણિધાન રહિત અનુપગે પરઠવે તે અતિચાર.
૬ અનુપયુક્ત મન પ્રવર્તન-સાધુ સર્વ કાળે અને શ્રાવક સામાયિકાદિ ધર્મ કરણના અવસરે પૂર્વોક્ત પ્રણિધાન
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
પૂવક સ* કુવિકલ્પ છેડીને સૂત્રાર્થ ચિંતવન પ્રમુખ આલઅન યુક્ત ઉપયાગી થકા મનને સ્થિર રાખે તે મન ગુપ્તિ. એથી વિપરીત આત્ત ધ્યાનાદિકે કરી કુવિકલ્પમાં મન દોડાવે તે આ અતિચાર લાગે.
૭ અનુપયુક્ત અકારણ વચન-સાધુ સર્વ કાળે અને શ્રાવક સામાયિક પેાસહુમાં પ્રાયે મૌનજ રહે અને ખેલે તે પણ ઉપયાગી, પૂર્વોક્ત પ્રણિધાન યુક્ત, અવશ્ય કારણ યેગે, જિનાજ્ઞા યુક્ત, સર્વ જીવને હિતકારી એવું મધુર વચન કહે તે વચન ગુપ્તિ. એથી વિપરીત નિષ્કારણે જેવું તેવું ખેલે તે આ અતિચાર લાગે.
૮ અનુપયુક્ત નિષ્કારણુ કાયયેાગ ચપળતા-સાધુ સર્વ કાળે અને શ્રાવક સામાયિક પેાસહમાં ઇંદ્રિયાને ગેાપવી રાખે, અને અવશ્ય કારણ ચેાગે, ઉપયેાગી થકા, પ્રણિધાન યુક્ત, આજ્ઞાપૂર્વક જતનાથી હાથ પગાદિક લાંબા ટુકા કરે, ઉઠે બેસે તે કાય ગુપ્તિ. પણુ વગર કારણે ઉપયાગ વિના અવિધિએ ચપળતાથી હાથ પગાદિ લાંબા ટુકા કરે તે આ અતિચાર લાગે.
આ અતિચાર જાણવા, પણ આદરવા નહીં. એ આઠે ચારિત્ર ધની મા કહેવાય છે એ આઠે સહિત જે જે ધમકરણી કરવી તે આર. એથી વિપરીત તે અતિચાર જાણવા,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
તપાચારના બાર અતિચારનું સ્વરૂપ,
શ્રી જિનેશ્વરે બાર પ્રકારે તપ પ્રરૂપે, તે પરમ નિજાનું કારણ છે. પણ તે ઈચ્છા વિરોધ કરીને, વિષ ગરલ અને અન્ય અનુષ્ઠાન રહિત, માન પૂજા રહિત, આજીવિકા હેતુ રહિત, પરલેકે દેવાદિકની પદવીના આશય રહિત, ઉમંગ સમતા તથા પ્રસન્ન ચિત્ત સહિત, કર્મ ક્ષય નિમિત્તે કષાય રહિત કરે તે શુદ્ધ તપ કહીએ. તેના બાર ભેદ છે. માટે અતિચાર બાર લાગે. તે નીચે મુજબ –
૧ અણુસણુ તપાતિચાર–ઉપવાસાદિક તપ કરીને પૂર્વે કરેલા આહાર યાદ કરે, ભક્તકથા કરે, આગલે દહાડે પારણાની ચિંતા કરે, મનમાં વિચારે કે, ઉપવાસ કઠણ થયે, આ શું કર્યું? એ પશ્ચાતાપ કરે તે અતિચાર લાગે.
૨ ઊણેદરી તપ–પિતાની ભૂખ કરતાં બે ચાર કેળીયા ઓછા જમવા તે ઊણેદરી તપ. તેથી અધિક અથવા સ્નિગ્ધ આહાર વધુ લે તે અતિચાર.
૩ વૃત્તિ સંક્ષેપ-વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ ધારે, ચૌદ નિયમ ધારે અથવા આહારની ચીજોની ગણત્રી રાખે તે વૃત્તિ સંક્ષેપ; તેમાં ગણત્રી બરાબર રાખવાને કેટલીક ચીજો જેવી કે મીઠું, મરચું, જીરું, હીંગ ભેગાં નાંખી તૈયાર રખાવવાને સંકેત જણાવે, સૂચના કરે; જેથી દ્રવ્યની ગણત્રી બરાબર રહેશે એમ વિચારે તે અતિચાર.
૪ રસત્યાગ-છ વિગઈ તે વિકારના હેતુ છે તથા રસ ગૃદ્ધિના બહુ કડવા વિપાક છે, એમ જાણીને ત્યાગ કરે તે. પછી કાંઈ કારણ વિના કે ગુરુ આજ્ઞા વિના નિવિયાતાં કરી અથવા બીજી સારી ચીજ કરી ખાય તે રસ ત્યાગાતિચાર.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫ ૫ કાય ફ્લેશ-સાધુ લોચ કરાવે, તડકે આતાપના લે, ટાઢ ડાંસ મચ્છાદિના પરિસહ સહે, વિકટ આસને સ્થિર થઈને ધ્યાન ધરે, સઝાય કરે. તે સાધુને સર્વથા અને શ્રાવકને સામાયિક પસહમાં પંચ પરમેષ્ઠિના ધ્યાનના અવસરે કાય કલેશ સહવાનો છે. ત્યાં છતી શક્તિએ આગળથી વસ્ત્રાદિક લપેટી આખું શરીર ઢાંકીને ક્રિયા કરે અથવા કમળ આસને બેસી જાપાદિત કરે તે અતિચાર લાગે.
૬ સંલીનતા-સાધુને હંમેશાં સંલીનતા તપ છે તેથી પિતાનાં અંગોપાંગ સંવરી રાખે. કારણ વિના ન હલાવે. શ્રાવક પણ સામાયિક પસહ પૂજા તથા જાપાદિકમાં પિતાનાં અંગોપાંગ વિનય સહિત સંવરી રાખે, તે સંલીનતા. પણ કારણ વિના અગોપાંગ લાંબા ટુંકાં કરતાં સામાયિકાદિમાં દૂષણ લગાડે તે અતિચાર લાગે. હવે છ અત્યંતર તપના છ અતિચાર કહે છે.
૧ પ્રાયશ્ચિત્ત તપ આચાર-જે કઈ સાધુ અથવા શ્રાવક પિતાના વ્રતમાં દૂષણ લાગ્યું જાણે, ત્યારે જ્ઞાની ગુરૂ પાસે આલોયણા લે, તે બે પ્રકારની છે. ૧ સ્વલ્પ વિષયી સ્વ૫કાલીન. તે કોઈ વ્રત કે નિયમાદિકમાં અતિચાર લાગ્યો જાણે કે તરત ગુરૂને પૂછીને તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત લે તે. ૨ બહુ વિષયી બહુકાલીન. ઉમરગત દૂષણની આલોયણું. આ આલોયણ તે જ્ઞાન કિયા યુક્ત શુદ્ધ ગુરૂ પાસે લે; કદાપિ તેને જોગ ન બને તે બહુ મૃત જ્ઞાનવાનું શુદ્ધ ભાષી એવા પાસસ્થા પાસે લે, તેને પણ જોગ ન બને તે બે ગુણયુકત અથવા એક ગુણયુક્ત શુદ્ધ પ્રરુપક જ્યાં હોય ત્યાં જઈને લે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
તે ક્ષેત્રથી સાતસે જોજન સુધી અને કાળથી ખાર વરસ સુધી શેાધ કરે, તેમ કરતાં કરતાં જો કાળ કરે તેા પણ આરાધક થાય અથવા પછાકડા (ચારિત્ર છેાડી ગૃહસ્થ બનેલા ) કે જે પ્રથમ બહુશ્રુત અને ક્રિયાવત સાધુ હતા તે પછીથી પતિત થએલા હાય તેમને સમજાવી ફરી ચારિત્ર ગ્રહણ કરાવી તેમની પાસે આલોયણા લે, પણ જો તેમ ન અને તે તેમને જિનમદિરમાં લઈ જઈ સામાયિક લેવરાવી વંદન કરી આલેાયણા લે, તે એવી રીતે કેઃ—બાળક મામાપ પાસે જેવી હકીકત બની હાય તેવી કહીને ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક આલેાયણા લે અને લીધા પ્રમાણે લેખા શુદ્ધ પુરુ કરી પહેાંચાડે તે તપાચાર; પણ તે ગુરુએ આપેલા માને છેડીને પેાતાની મતિકલ્પનાએ કરે, નિર્માણ કરેલા કાળથી વધારે કાળ લગાડે, કમવેશ (આછી વધતી) કરે, ફરી તેવુંજ આશ્રવ સેવે તે અતિચાર લાગે.
૨ વિનયતપ-સાધુ તથા શ્રાવક પાતપેાતાની દશા માફ્ક આચાય ઉપાધ્યાયાદિક ગુણવંત પુરુષા પ્રત્યે વિનય જે વંદન, નમન, અભ્યુત્થાનાદિ ઉચિત ભક્તિરુપ, આગમ શૈલી મુજબ કરે તે વિનય તપાચાર, અને જે આગમેક્તિથી કમવેશ કરે, વિપરીત કરે, અણુછુટકે કરે કે દંભથી કરે તે વિનયતપાતિચાર.
૩ વેયાવચ્ચ તપ-તે સાધુ અને શ્રાવકને, કુળ, ગણ, ચૈત્ય, સંઘ ઈત્યાદિકમાંથી જેવુ જેનું જેવું જેવું વેયાવચ્ચ કરવું આગમમાં કહ્યું છે તેવું તેવુ' વેયાવચ્ચ કરે. વેયાવચ્ચ એટલે સેવા. રાગાદિક ઉપજે થકે વિવિધ ઔષધ, અગમન, પથ્ય વિગેરે ભક્તિપૂર્વક લાવી આપે તે વેયાવચ્ચ તપાચાર; પણ વેયાવચ્ચની વખતે બહાનુ કાઢી ખસી જાય, ભક્તિ વિના અણુછ્યુંકે કરે,
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
દભથી કરે, આચાર્યાદિકના ભયથી કરે, અથવા પેાતાને કરવાનુ તે બીજાની પાસે કરાવે તે અતિચાર લાગે.
૪ સજ્ઝાય તપ–તે સાધુ કે સાધ્વી પાતપાતાની ચેાગ્યતા પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસ કરે તે પાંચ પ્રકારે છે. ૧ વાચના-શ્રુત ભણવું, ભણાવવુ. તે.
૨ પૃષ્ઠના-ભણવામાં સ ંદેહ થયે ગુરુને પૂછી ખુલાસા મેળવવા તે.
૩ પરાવતના-પૂર્વે ભણેલા શ્રુતનું ગણવું, ગુરુએ શિષ્યની પરાવત ના સાંભળવી અથવા તેમ કરવાની પ્રેરણા કરવી તે.
૪ અનુપ્રેક્ષા-ભણેલા શ્રુતના અર્થનું ચિંતવન કરવુ, સાધુ શ્રાવકે અન્યાઅન્ય ચર્ચા કરવી, ગુરૂ સ્યાદ્વાદશૈલી પૂર્વક ઉક્તિ યુક્તિપૂર્વક શિષ્યના સશય ટાળે તે.
૫ ધ કથા–તે રુચિવંત જીવને ભાવ કરુણા પૂવક ધર્મોપદેશ કે તે, ધમ પમાડે તે.
ઉપરની પાંચ પ્રકારની સજ્ઝાય શિષ્ય તથા ગુરૂ પાતપેાતાની દશા માક યથાગમ કરે તે સજ્ઝાય તપ અથવા
(૧) વાચના–વિનય સહિત હર્ષિ`ત થકા, ગુરૂના આશયની મનથી અટકળ કરતો શિષ્ય, અનુકુળપણે આસનસ્થ પ્રશાંત ઈત્યાદિ વિધિ પૂર્વક વાચના લે તથા ગુરૂ પણ પ્રસન્ન ચિત્તથી તેની ચેાગ્યતા માફક પ્રમાદ છેાડી અગ્ગાનપણે વાચના આપે. તે અનેને વાચના સજ્ઝાય થાય.
૨ પૃચ્છના-ગુરુને આસનસ્થ જોઈ ને શિષ્ય વિનયાદિ ગુણ યુક્ત આશય અનુકૂળ થઈને પૂછે, ગુરૂ પણ ભાવ દયા ધરીને ધમ રાગથી ઘણી બુદ્ધિ વાપરીને, સ્યાદ્વાદશૈલી મુજબ
એવે જવામ આપે કે તેણે કરી શિષ્યના ચિત્તના સ ંદેહ તરત મટી જાય, તે બંનેને પૃચ્છના સજ્ઝાય તપ થાય.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
૩ પરાવર્તના–જે શિષ્ય તીવ્ર ઉપયોગી થકા પૂર્વે પઠિત શાસ્ત્રને ગણે તથા ગુરૂ પણ તીવ્ર ઉપયેગી થકા સાંભળે, ભૂલચૂક કહી દે, તે બંનેને પરાવર્તાના સઝાય તપ.
૪ અનુપ્રેક્ષા–જે અર્થની ચર્ચા શિષ્ય સહાધ્યાયી અને બીજા પણ નિપુણ સાધુ મળીને વિવિધ યુક્તિ જૈનશૈલી પૂર્વક કરે, ત્યાં ક્યારેક ચર્ચા કરતાં ઉક્તિ યુતિ પૂર્વક નિર્ણય થાય અને ક્યારેક નિર્ણય ન થાય, ત્યારે ગુરૂને પૂછે. ગુરૂ પણ આગમને અનુકૂળ ઉપયોગી થઈને સ્પષ્ટ રીતે ચર્ચાને નિર્ણય કરી આપે તે બંનેને અનુપ્રેક્ષા સક્ઝાય. - ૫ ધર્મોપદેશ–જે પિતાની ઉપદેશ આપ્યાની યોગ્યતા હોય તે તે બંને (શિષ્ય અને અન્ય )ને પૂર્વોક્ત વિધિપૂર્વક ઉપકાર બુદ્ધિથી ધર્મોપદેશ આપે, અને જો આગમ શૈલીના નય, નિક્ષેપ પ્રમાણ સપ્તભંગી પ્રમુખમાં તથાવિધ ક્ષપશમન હોય ત્યારે બહુશ્રુત જે ઉપદેશ આપે, તે પોતે કાંઈક હરખીત થઈ આશ્ચર્ય પામતે સાંભળે તે ધર્મકથા.
ઉપર કહેલી પાંચ પ્રકારની સઝાય વિપરીત કરે, અથવા દંભથી અભિમાનથી ઈર્ષ્યાથી કરે, ઉતાવળે ઉતાવળે ગડબડ કરી પૂરી કરે, પિતાની મરજી માફક કરે, યશ અર્થે કરે, તો સઝાય તપ અતિચાર લાગે.
પ ધ્યાન તપ–ધર્મધ્યાન શુકલ ધ્યાન એ બે મુક્તિદાયક છે. ત્યાં પ્રથમ સાધુજીને ધર્મ ધ્યાનના ચારે પાદ ધ્યાવવાના છે. તે ધ્યાવતાં અપ્રમત્ત સ્થાને પહોંચે, ત્યાર પછી આઠમું ગુણઠાણું પામે. ત્યાં શુક્લ ધ્યાનને પહેલો પાયે ચિતવતાં ચિતવતાં બામું ગુણસ્થાનક પામે, ત્યારે બીજા
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
પાયાનું ધ્યાન કરે. તે ધ્યાવતાં બારમું ગુણઠાણું પૂરું થાય ત્યારે ચારે ઘનઘાતી કર્મ ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામે, તેરમું ગુણઠાણું પામે. પછી આયુષ્યની સ્થિતિ પ્રમાણે તેરમે રહે. તેમાં શેષ અંતમુહૂર્ત કાળ બાકી રહે ત્યારે શુકલ ધ્યાનના છેલ્લા બે પાદ ધ્યાવે, ત્યાં ચૌદમે ગુણઠાણે પહોંચે, ત્યાં સકળ કમ ક્ષય કરી મેલે જાય. એ સાધુના ધ્યાનની પદ્ધતિ છે. તથા શ્રાવકને તે ધર્મધ્યાન શુક્લ ધ્યાન ધ્યાવવાની યોગ્યતા નથી, કેમકે તેના મૂળઘાતી પ્રત્યાખ્યાની ચાર કષાય ઉદયવંત છે, માટે શ્રાવક તે અનિત્યાદિ બાર ભાવના એક ચિત્તે શુભ આત્તરૂપે ધ્યાવે. તેમ કરતાં કઈ ઉત્તમ જીવને ઉપયોગની નિર્મળતાથી લયલીનતા થાય, તેથી ધર્મધ્યાનની સમાપ્તિ થાય. તે સમાપ્તિ પ્રભાતના અરૂણોદયના આભાસ જેવી જાણવી. કેમકે તિના વડે ભાવનાજન્ય શુદ્ધોપયોગથી ધર્મધ્યાન સરખો અનુભવ થાય, મુનિભાવને આસ્વાદ માત્ર પામે તે ધ્યાન તપ. એ ધ્યાનમાં એગ ચપળતાદિક કરે તો અતિચાર લાગે.
૬ ત્યાગ તપ-ત્યાગના બે ભેદ છે. ૧ દ્રવ્યત્યાગ. અને ૨ ભાવત્યાગ. તેમાં દ્રવ્યત્યાગ તે સાધુ તથા શ્રાવક પિતા પોતાની દશા માફક આહાર ઉપધિ નવવિધ બાહ્ય પરિગ્રહ ઇંદ્રિય સુખ તથા અવસ્થા વિશેષે દેહને પણ ત્યાગ કરે છે. પણ ભાવત્યાગ તો વિષય તૃષ્ણા તથા ક્રોધાદિક કષાયને ત્યાગ કરે છે. એ ત્યાગ તપ છતી શક્તિએ ન કરે, વિધિ રહિત કરે. તત્ત્વ પ્રતીતિ ધરી કરે નહિ. લોકની બીકથી ન છૂટકે કરે, નિયાણું કરી કરે તો અતિચાર લાગે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
વીર્યંચારના ત્રણ અતિચાર
મન વચન અને કાયા એ ત્રણનું સામર્થ્ય તે વીય. ત્યાં સાધુ તથા શ્રાવક પાતપેાતાના ગુણસ્થાનક માફક તથા પેાતાની દશા માફક જે જે ધર્મકરણી કરે તેમાં ત્રણે ચેાગનું વીય ફારવીને કરે, કેમકે વીચૈલાસ તેવું ફળ પામે,
૧ મનાયેગે સીદાતા થકા કરે, ઉત્સાહ વિના કરે, જે આ કામની વેઠ કયારે ઉતરશે, એ કામ હાથમાં ન લીધુ હાત તેા સારું થાત. હવે બીજો કોઈ માથે લે તેા હું મૂકી દઉં. કઈ રીતે છૂટે તેા સારું થાય. આ કામમાં મહેનત ઘણી પડશે, પૈસા ઘણા ખરચાશે. શુ' કરીએ ? વગર વિચાર્યે ફ્સાયા, હવે ફરી આવું જોઇને આરભીશું. ઈત્યાદિ કુવિકલ્પ મનમાં કરે તે મનોયાગ વીર્યાચારાતિચાર,
૨ વચનાગે ઉત્સાહથી સજ્ઝાય સ્તવનાદિ કરે નહીં, મદ્રુ ભાષાથી ગડબડ કરીને કહે, ખીજો કોઈ ધમ કાય કરતો હાય તેને મુશ્કેલી દેખાડી ઉત્સાહભંગ કરે તથા ધર્માંકાય કરીને અને કર્યા પછી ખેદ કરે કે કરતાં શું કર્યું, પણ કઠણ પડયુ, મારું તે મન જાણે છે, કેાઈએ મદદ ન કરી. શુ કરીએ ? આગેવાન થયા એટલે અમારે તેા કર્યા વિના ચાલે નહીં, શું કરીએ ? શરીર નબળું થઈ ગયું તે હજી ઠેકાણું આવ્યું નથી. આમ કહીને ઘણાનાં ચિત્ત ભંગ કરે. ઈત્યાદિ હીનતાનાં વચન કહે તે વચનયાગ વીર્યાચારતિચાર.
૩. ધર્મકરણીમાં છતી શક્તિએ કાયાએ કરી આળસ કરે, વેડ માફક કરે, બહુમાન રહિત ભયાદિ કારણે કરે, અભિમાનથી, દેખાદેખીએ અથવા લાલચથી ધર્મ અનુષ્ઠાન કરે તે કાય ચાગ વીર્યાચારાતિચાર.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૧
o sm x 5 m
શ્રાવકનાં ૧૨ ગ્રતાદિકના ૧૨૪ અતિચાર. ૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રતના ૨ - મૃષાવાદ , ૩ . અદત્તાદાન છે, છે; - મૈથુન
પરિગ્રહ પરિમાણુ ૬ દિગૂ ૭ ભોગપભોગ વિરમણ
પંનર કર્માદાનના ૮ અનર્થદંડ વિરમણ ૯ સામાયિક ૧૦ દેશાવગાશિક ૧૧ પૈષધોપવાસ ૧૨ અતિથિ સંવિભાગ
સંલેખના (અણુસણુ)ના જ્ઞાનાચારના દર્શનાચારના ચારિત્રાચારના તપાચારના વીચારના
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
દાનનું વધારે ફલ મેળવવાની રીત.
વિધિ-વ્ય–-પાત્ર-વિરોપાત તદિરો ૧. વિધિ (કલ્પનીયપણું વિગેરે એટલે સાધુ વિગેરેને જે વખતે જે ચીજ જોઈતી હોય તે વખતે તે વસ્તુ નિર્દોષ આપવી.) ૨. દ્રવ્ય (ન્યાયપાજીત દ્રવ્ય) થી આપેલી ક૯૫નીય નિર્દોષ વસ્તુ હોય તે ફળ દાતારને સારું મળે. આ બંને શુદ્ધ હોય, પણ ૩. દાતારને ભાવ જેમ જેમ નિર્મળ હોય તેમ તેમ વધારે સારું ફળ પામે. પૂર્વોક્ત ત્રણે શુદ્ધ હોય, પણ ૪ પાત્ર (લેનાર ગ્રાહક) ની જેટલી શુદ્ધ દશા વતની હેય, તેટલું જ શુદ્ધ ફળ પામે. માટે પાત્રાપાત્રને વિચાર કરી પિતાને અધિક લાભ મળે, તે માટે દાન દેવાની વિધિ વિગેરે ચાર દેખાડવામાં આવ્યાં છે.
આ પ્રમાણે બાર વ્રતમાં રહેલો (પાળ) સાત ક્ષેત્રમાં ધન ખરચતે દયા વડે અતિ દુખી જીવોને ધન આપતે તે મહા શ્રાવક કહેવાય છે. જે પાસે રહેલું, મરણ સમયે સાથે નહિ આવનાર, એવા ધનને ઉત્તમ સ્થળે (સારા પાત્રમાં) ખરચી શકતું નથી. તે બીચારે દુઃખે પાળી શકાય તેવું ચારિત્ર કેવી રીતે આદરી શકશે? ચારિત્રની ભાવના વિના શ્રાવકપણું ટકી શકતું નથી. માટે શક્તિ પ્રમાણે ધનાદિને અવશ્ય પરોપકારાર્થે વાપરવું. લક્ષ્મી (ધન) ની ત્રણગતિ છે. ૧. દાન. ૨. ભેગ અને નાશ, જે દાનમાં લક્ષ્મીને સદ્વ્યય ન થાય તે ભેગ કે રાજા ચર આદિકથી નાશ થવાનું છે અને તેવી રીતે નાશ થતાં આત્મની દુર્ગતિ થાય છે. માટે થોડામાંથી થોડું પણ સુપાત્રમાં વાપરવું, કેમકે સુપાત્રમાં વાપરવાથી અનંતગણું ફળ મળે છે. પણ એ વિચાર ન
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
કરે કે ખૂબ ધન ઉપાજીને પછીથી વાપરીશું. કારણ કે ધન ઉપાર્જન કરતાં આરંભ સમારંભનાં કામ કરવાં પડે છે તેથી પાપ બંધાય છે. માટે પાપ રૂપ કાદવમાં પગ નાંખીને દાન રૂપ પાણીથી ધોવા કરતાં આરંભ સમારંભ રૂપ કીચડમાં પગ ન નાખવે તે વધારે સારું.
શ્રાવકના મનરથ. જૈન ધર્મથી રહિત એ ચક્રવતી પણ હું ન થાઉં, પરંતુ જૈન ધર્મથી વાસિતકુલમાં દાસ કે દરિદ્રી થાઉં તો તે પણ મને સંમત છે. હું આ સર્વ સંયોગોને ત્યાગ કરી, જીર્ણ પ્રાયઃ વસ્ત્રવાળે થઈ, મળથી ભિંજાએલ શરીરવાળે ( શરીર ઉપર નિરપેક્ષ બની) માધુકરી વૃત્તિવાળી મુનિ ચર્ચાને ક્યારે આશ્રય કરીશ? દુઃશીલની સબતને ત્યાગ કરી, ગુરૂ મહારાજની ચરણરજને સ્પર્શ કરતે, યેગને અભ્યાસ કરી, આ ભવોને નાશ કરવાને હું ક્યારે સમર્થ થઈશ? મધ્યરાત્રીએ શહેરના બહાર કાયેત્સર્ગ ધ્યાનમાં સ્તંભની માફક સ્થિર રહેલા મને બળદે સ્તંભ જાણુને પિતાના સ્કંધનું ઘર્ષણ ક્યારે કરશે ? વનની અંદર પદ્માસને બેઠેલા અને ખળામાં મૃગનાં બચ્ચાં રહેલા મને વૃદ્ધ મૃગચૂથપતિઓ અચેતન વસ્તુ જાણે મેંઢા ઉપર ક્યારે સુંઘશે? શત્રુ અને મિત્ર ઉપર, તૃણ અને સ્ત્રી ઉપર, સેના અને પત્થર ઉપર, મણિ અને માટી ઉપર, મોક્ષ અને ભવ ઉપર એક સરખી બુદ્ધિવાળે (રાગદ્વેષ વિનાને) હું ક્યારે થઈશ? આ પ્રમાણે મોક્ષરૂપ મહેલ ઉપર ચડવાને ગુણઠાણાની શ્રેણિ રૂપ નિસરણ સરખા મનેર શ્રાવકેએ કરવા.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
प्राप्तः स कल्पेष्विन्द्रत्व-मन्यद्वा स्थानमुत्तमम् मोदतेऽनुत्तर प्राज्य-पुण्यसंभारभाक् ततः च्युत्वोत्पद्य मनुष्येषु भुक्त्वा भोगान् सुदुर्लभाम् । विरक्तो मुक्तिमाप्नोति, शुद्धात्मान्तर्भवाष्टकम् ॥२॥
અર્થ–આ પ્રમાણે ઉત્તમ શ્રાવક ધર્મ પાળી સૌધર્માદિ દેવલોકોને વિષે ઇંદ્રપણું અથવા કોઈ બીજું ઉત્તમ સ્થાન ( સામાનિક દેવાદિપણું) પામી, અનન્ય સદશ અને મહાન પુણ્ય સમુહને ભોગવતા તેઓ આનંદમાં રહે છે, ત્યાંથી આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ચવી, મનુષ્ય ભવમાં ઉત્પન્ન થઈ, અત્યંત દુર્લભ ભેગોને ભેગવી, સંસારથી વિરક્ત થઈ, તે શુદ્ધાત્માઓ આઠ ભવની અંદર મોક્ષ પામે છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
શ્રાવક ચોગ્ય અગીયાર પડિમા. ૧૧. પ્રતિમાઓનાં નામ. ૧. દર્શન (સમકિત) પ્રતિમા. ૨. વ્રત પ્રતિમા. ૩. સામાયિક પ્રતિમા. ૪. પૌષધ પ્રતિમા. ૫. કાત્સગ પ્રતિમા. (અભિગ્રહ વિશેષરૂપ) ૬. બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા, ૭. સચિત્તવર્જન પ્રતિમા. ૮. સ્વયં આરંભ વર્જન પ્રતિમા. ૯. અન્ય આરંભ વર્જન પ્રતિમા. ૧૦, પિતાને નિમિત્તે કરેલ અશનાદિ વર્જન પ્રતિમા. ૧૧. શ્રમણભૂત (મુનિવત્ વર્તન) પ્રતિમા.
પ્રતિમા–અમુક અભિગ્રહ અથવા નિયમ જાણવો. ઉક્ત દરેક પ્રતિમાનું કાળમાન તે પ્રતિમાની સંખ્યા પ્રમાણ જેટલા માસનું છે, એટલે કે પહેલી પ્રતિમા એક માસની, બીજી બે માસની એમ અનુક્રમે અગીયારમી પ્રતિમા ૧૧ માસની છે. આ દરેક પ્રતિમાઓ વહન કરતાં ગમે તેવાં ઉપસર્ગાદિ કષ્ટો આવે, પણ નિરતિચારપણે, પ્રથમથી જેટલી પ્રતિમાઓ વહન કરી હોય તેટલી પ્રતિમાઓમાં કહેલ સર્વે અનુષ્ઠાન કરતે આગલી પ્રતિમાનું સેવન કરે. (જેમકે -પાંચમી પ્રતિમા કરતો હોય, ત્યારે પ્રથમની ચારે પ્રતિમામાં કહેલું અનુષ્ઠાન નિરતિચારપણે કરે.)
૧. દર્શન પ્રતિમા–શમ સવેગ નિર્વેદ અનુકંપા અને આસ્તિક્યતા (જિનેશ્વરે કહેલા તો ઉપર અચળ શ્રદ્ધા) ગુણ સહિત, શંકાદિક અતિચારોથી સર્વથા રહિત, ત્રિકાળ જિન પૂજા, સદ્ગુરૂ વંદન પ્રમુખ સદાચારથી લગારે ડગ્યા વિના, એક માસ પર્યત નિર્દોષ સમકિતને પાળે તે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬ ૨. વત પ્રતિમા–શ્રાવક યોગ્ય પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રતને ગમે તેવી વિષમ સ્થિતિમાં કાંઈ પણ અતિચાર પ્રમુખ દૂષણ લગાડ્યા વિના, બે માસ સુધી, નિર્દોષ સમકિત ગુણ સહિત સેવવી તે.
૩. સામાયિક-મન વચન અને કાયા સંબંધી પાપ વ્યાપારને તજી, નિર્દોષ વ્યાપારને સેવવારૂપ સામાયિક પ્રતિદિન ઉભયકાળ (બંને ટંક) અતિચારાદિ દૂષણ રહિત ત્રણ માસ સુધી પૂર્વોક્ત પ્રતિમામાં કહેલ આચાર સહિત કરે તે.
૪. પિષધ–દરેક અષ્ટમી ચતુદશી પ્રમુખ પર્વ દિવસે સર્વથા આહાર ત્યાગ, શરીર સત્કાર ત્યાગ, મૈથુન ત્યાગ, અને પાપ વ્યાપાર ત્યાગ એમ ચારે પ્રકારને પૌષધ અતિચારાદિ દુષણ રહિત, ચાર માસ સુધી, પૂર્વોક્ત પ્રતિમાઓમાં કહેલ આચાર સહિત કરવો તે.
૫. કાત્સગ પ્રતિમા–પૂર્વોક્ત પ્રતિમાના સેવન પૂર્વક અષ્ટમી ચતુદશી પ્રમુખ પર્વના દિવસે પોષધ ગ્રહી, રાત્રે શૂન્યઘર સ્મશાન આદિ સ્થળે કાઉસ્સગ ધ્યાને સ્થિર રહી, ઉપસર્ગ પરિસહાદિકથી ન ડરતાં નિશ્ચળ રહે. તે દિવસે સ્નાન કરે નહિ. રાત્રિ ભેજન સર્વથા ત્યાગ કરે. કાત્સર્ગ વજિત દિવસમાં બ્રહ્મચર્ય પાળે અને રાત્રે મૈથુન સેવનનું , પ્રમાણ કરે. આ પ્રતિમા પાંચ માસ સુધી કરવાની છે.
૬. બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા–બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિનું છ માસ સુધી પાલન કરતા સ્ત્રીકથા તથા સ્ત્રી સાથે એકાંતમાં સરાગ વાર્તાલાપને ત્યાગ કરતે, ગાર કથા, સ્નાન વિલેપનાદિથી - શરીર સત્કાર ન કરતે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭ ૭. સચિત્ત ત્યાગ પ્રતિમા–પૂર્વોક્ત પ્રતિમાઓમાં કહેલા અનુષ્ઠાનેન સેવન પૂર્વક સાત માસ સુધી સચિત્ત ભજન પાણીને ત્યાગ કરે.
૮. સ્વયં આરંભ વર્જન પ્રતિમા–પૂર્વોક્ત પ્રતિમાઓમાં કહેલાં અનુષ્ઠાનનું સેવન કરતે આઠ માસ સુધી કઈ પણ પ્રકારને પાપ આરંભ પોતે કરે નહિ.
૯. અન્ય આરંભ વજન પ્રતિમા–પૂર્વોક્ત આઠે. પ્રતિમાઓમાં કહેલાં અનુષ્ઠાનનું સેવન કરતે નવ માસ સુધી કઈ પણ દાસદાસી પ્રમુખ પાસે પણ પાપારંભ ન કરાવે.
૧૦. સ્વનિમિત્ત કૃત ભેજન વર્જન–પૂર્વોક્ત પ્રતિમાઓમાં કહેલાં અનુષ્ઠાનોનું સેવન કરતો, દશ માસ સુધી પિતાના નિમિત્તે કરેલું ભોજન ગ્રહણ કરે નહિ. વળી આ પ્રતિમા ધર શ્રાવક કેઈક ચેટલી રખાવે અથવા હજામત કરાવે.
૧૧. શ્રમણભૂત પ્રતિમા–પૂર્વોક્ત ૧૦ પ્રતિમાઓમાં કહેલાં અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરતે, ૧૧ માસ સુધી સાધુ માફક રજોહરણ અને પાત્ર ગ્રહણ કરી સ્વકુટુંબી જનેમાં નિર્દોષ આહાર પાણીની ગવેષણા કરતાં તે વખતે મુનિની પેઠે “ધર્મ લાભ” ન કહે, પરંતુ “શ્રદ્ધાના-નતિન્નાઇ દિ” એટલે પ્રતિમા ધર શ્રાવકને ભિક્ષા આપે, એમજ કહે. સુરમુંડન (હજામત) કરાવે અથવા કેશ લેચ કરે. કદાચ મમતા વશ થકે સ્વજ્ઞાતિ કુટુંબાદિકને જોવા જાય, તે પણ ત્યાં ગૃહ ચિંતા કરેજ નહિ. પ્રતિમાના અંતે મરણ નજદીક જણાય, તો અણસણ કરે અને આયુષ્ય અધિક હોય તે દીક્ષા અંગીકાર કરે.
આ પ્રતિમાઓના વહન કરવાથી પિતાનામાં મહાવ્રત પાળવાની ગ્યતા સિદ્ધ કરી શકાય છે. તે પ્રતિમા વહન કરવાનો અનાદર કરવો ન જોઈએ.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૮
વ્રત ભંગનું ફળ. ઉડે કુપે તે પડે, જે કરતે વ્રત ભંગ; ભવ ભવ દુખીઓ તે ભમે, દુલહ સદ્ગુરૂ સંગ. ૧
શ્રી જીનેશ્વર ભગવંતના ફરમાન મુજબ દેશવિરતિ માર્ગમાં શ્રાવકને યેગ્ય સમકિત મૂલ બાર વ્રત, ઈહલેક પરલેકની વાંછા વિના હું શુદ્ધભાવે વૈરાગ્યવાસિત ચિત્તથી જાવજજીવ સુધીને માટે પ્રથમ નંધ લખ્યા મુજબ અંગીકાર કરું છું. એ સર્વ વ્રતનું યથાવિધિ પાલન, પરિપૂર્ણ કરીશ.
આ વ્રતોમાં અજાણતાં ભંગ થાય તે અથવા સહસા વિપરીત પ્રવૃત્તિ થઈ જાય તે જાણ્યા પછી ( ) તપ કરૂં. વિશેષ મોટી ભૂલ થાય તે ગુરૂ પાસે આલેયણ લઉં. અને ત્યાર પછી વિશેષ સાવધાન રહે.
ઉપરનાં વ્રતે (નિયમ) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી અતીત કાળની નિંદા, વર્તમાન કાળમાં સંવર અને ભવિષ્ય કાળનાં પચ્ચક્ખાણ પૂર્વક ૬ સાક્ષીએ, છ છીંડી, ૪ આગાર અને ૪ બેલયુકત નીચે લખેલા ભાંગ પ્રમાણે અંગીકાર
પાના ૧૦૮માં લખેલા ૨૧ ભાંગામાંથી વચન અને કાયા સંબંધી ન કરવા અને ન કરાવવાના ૨-૩-૬-૯-૧૦-૧૩ –૧૬-૧૭-૨૦ ભાંગાએ હું વ્રતો ગ્રહણ કરું છું, બધા વ્રતમાં ધર્માથે જયણા.
આ બાર વ્રતની મેટી ટીપ વારંવાર વાંચી તથા મનન કરી શકિત પ્રમાણે વ્રત લેવા ઉદ્યમ કરે. તેમજ વ્રતે લીધા પછી પણ દરેક વર્ષમાં ઓછામાં ઓછી એક વખત
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
આ ટીપ ( નોંધ ) વાંચવી કારણ કે પેાતાના લીધેલા નિયમે સ્મૃતિમાં રહે અને લાગતા દૂષણૢાને દૂર કરવા પ્રયત્ન * કરવા. ઉપર મુજબ સમકિત સહિત ભારે ત્રતા જૈન શ્વેતામ્બર સ્મૃતિ પૂજક, મર્યાદાએ આરાધવાં, તથા આત્માની વિશેષ શુદ્ધિ થાય તે પ્રમાણે, ત્યાગ માના વિશેષ આદર કરવા.
--
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ શ્રાવકની દિનચર્યા,
૧. પાછલી ચાર ઘડી (૯૦ મીનીટ) રાત્રી બાકી રહે, ત્યારે ઉઠીને પંચ પરમેષ્ઠી નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરતા શ્રાવકે યાદ કરવું, કે મારા દેવ કયા છે? મારો શું ધમ છે? મારું કુલ. કયું છે ? મેં કયાં કયાં વ્રત અંગીકાર કર્યો છે. મારા ધર્માચાર્ય (જેની પાસેથી ધર્મ પામ્યા હોય તેવા) ગુરૂ કેણ છે? ઈત્યાદિ વિચાર કરતે નિદ્રાને ત્યાગ કરે.
૨. શય્યાથી ઉઠતાં ડાબી કે જમણું જે નાસિકા વહેતી હોય તે તરફને પગ ઉઠતી વખતે ધરતી ઉપર મૂકે, પછી રાત્રિનાં વસ્ત્રોને બદલીને શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરીને પૂર્વ કે ઉત્તર દિશિ સન્મુખ બેસીને મન સ્થિર રાખીને નવકાર મંત્રને જાપ કરે. જાપ ત્રણ પ્રકાર છે. ઉત્કૃષ્ટ મધ્યમ અને જઘન્ય. કમલાદિકની વિધિએ ગણે તે ઉત્કૃષ્ટ જાપ. સુતર કે સુખડની નવકારવાળીથી નવકાર મંત્ર જાપ કરે તે મધ્યમ અને મૌન ધારણ કર્યા વિના, ધ્યાન વિના, સંખ્યા વિના, મેરૂ ઉલંઘને, મન સ્થિર રાખ્યા વિના જાપ કરે તે જઘન્ય જાપ જાણ. નમસ્કાર ચાર પ્રકારે છે. ૧. દ્રવ્યથી પરે પણ ભાવથી નહિ. તે કૃષ્ણપુત્ર પાલકની જેમ. ૨. ભાવથી અરે પણ દ્રવ્યથી નહિ. તે અનુત્તર વિમાનના દેવની જેમ. ૩. દ્રવ્યથી ખરે અને ભાવથી પણ ખરે. તે મન વચન અને કાયાએ કરી સારી રીતે ઉપગવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ જીવની જેમ. ૪. દ્રવ્યથી પણ નહિ અને ભાવથી પણ નહિ. તે નમસ્કાર નહિ કરનારા કપિલાદિકની જેમ.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
૪. સ્ત્રીના અંગની અપવિત્રતા વિચારવી. તેમાં આસક્ત થયેલાઓને આ ભવ અને પરભવમાં જે કો (દુઃખે) પ્રાપ્ત થાય છે, તે વિચારી સ્ત્રી સંગથી નિવૃત્ત થયેલા પ્રત્યે બહુમાન ભક્તિ પ્રીતિ ધારણ કરવી. તેમજ સંવેગ (મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા) અને વૈરાગ્યને માટે અનુક્રમે જગત અને કાયાના સ્વભાવની વિચારણા કરવી. તે પછી રાત્રિએ કરેલાં પાપની આલોચના (સર્વ અતિચારની શુદ્ધિ) ને માટે ઉપાશ્રયે અથવા ઘરે મંદ સ્વરે રાઈ પ્રતિક્રમણ કરી, ચૌદ નિયમ સંક્ષેપીને ફરીથી ચૌદ નિયમ ધારીને દેશાવગાસિકનું પચ્ચખાણ કરે.
૫. વિધિપૂર્વક ગૃહત્ય કે દહેરાસરમાં જઈ પ્રભુની વાસક્ષેપ પૂજા, અક્ષતાદિકથી દ્રવ્યપૂજા અને ચૈત્યવંદનરૂપ ભાવપૂજા કરી, નમુક્કારસહિય વિગેરે પ્રત્યાખ્યાન કરવું.
૬. ઉપાશ્રયે ગુરૂ મહારાજને વાંદી, આગમાદિનું વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરી, પ્રત્યાખ્યાન કરી, અન્ય સાધુ સમુદાયને શરીરની સુખશાતા પૂછી, કોઈ બાળ ગ્લાન કે વૃદ્ધ મુનિ હોય તે તેને યોગ્ય ઔષધ વિગેરે નિઃસ્વાર્થ ભાવે લાવી આપવું. એમ કરવાથી જ પ્રથમ કરેલી પૃચ્છાની સાર્થકતા થાય છે. તેમજ વહેરવા માટે નિમંત્રણા કરવી. | ૭. બીજા પહોરે સ્નાન કરી પવિત્ર થઈ વિધિપૂર્વક દ્રવ્ય અને ભાવથી જિન પૂજા કરી, મુનિઓને દાન દઈ, સાધમકનું વાત્સલ્ય, દીન પ્રત્યે અનુકંપા દાન દઈ, પરિજન કુટુંબાદિની સંભાળ લઈ, કરેલ પચ્ચકખાણ પારી, અભક્ષ્ય અનંતકાય વર્જિત ભજન કરે, ભોજન માટે અગ્નિ ખુણ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
દક્ષિણદિશિ અને નૈઋત્ય કોણ વર્યું છે. રવિના ઉદય અને અસ્તવેળાએ, સૂર્યચંદ્રના ગ્રહણ કાલે તથા આપણા સ્વજનાદિકનું મૃતક જ્યાં સુધી પડ્યું હોય, ત્યાં સુધી જમવું નહિ. જ્ઞાતિથી ભ્રષ્ટ થયો હોય તેને ઘેર જમવું નહિ. બાલ સ્ત્રી ગર્ભ અને ગૌવધ કરનાર, આચાર લોપનાર અને પિતાના કુલને ત્યાગ કરનારની પંક્તિમાં જાણ થકે શ્રાવક જમવા બેસે નહિ. ભેજનની આદિમાં પાણી પીવું તે વિષ સમાન છે. ભજનને અંતે વધુ પાણી પીવું તે શિલા સમાન છે. ભજનની વચમાં પાણી પીવું તે અમૃત જેવું છે અજીણ હોય તેમજ વમન (ઉલટી) થયું હોય તે ભજન ન કરવું. પિતાની જમણું નાસિકા ચાલતી હોય ત્યારે ભેજન કરવું, ઝાડે જવું, ઉંઘવું, ધ્યાન કરવું. અને ડાબી નાસિકા ચાલતી હોય ત્યારે પાણી પીવું, મૂત્રને ત્યાગ કરે. જમ્યા પછી ઉનાળા સિવાય નિદ્રા ન કરવી, કેમકે દીવસે સુવાથી શરીરને વિષે રોગોત્પત્તિ થાય. બની શકે તે ગંઠસહી આદિ પચ્ચકખાણ કરવું.
૮. પિતાની ખામીઓ કમી થાય તેમ કરવું. જિજ્ઞાસુ સજજને સાથે ધર્મચર્ચા કરવી. સારું વાંચેલું ભણેલું સાંભબેલું પુનઃ પુનઃ વિચારવું. ગુણીજનેના ગુણ જોઈને ગ્રહણ કરવા અને તેમનું બહુમાન કરવું. આત્મનિંદા અને પરના છતા ગુણની પ્રશંસા કરવી. ઉપાશ્રયાદિમાં રહેલા મુનિરાજ પાસે જઈ સામાયિક લઈ ધર્મોપદેશ સંબંધી પૃચ્છા કરવી. નિરંતર દાન શીલ તપ ભાવના ધ્યાન અને શ્રતના અભ્યાસ વડે દીવસને સફલ કરો અને બીજાઓને જ્ઞાન આપવું. કહ્યું છે કે –
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
ज्ञानवान् ज्ञानदानेन, निर्भयोऽभयदानतः
अन्नदानात् सुखी नित्यं, निाधिर्भेषजाद्भवेत् ॥१॥
અર્થ-જ્ઞાનના દાન ( આપવા) વડે જ્ઞાની થાય. અભયદાન દેવાથી ભય રહિત થાય. અન્નના દેવાથી નિરંતર સુખી થાય. ઔષધ આપવાથી પ્રાણી નિરોગી થાય.
, લેક અને લકત્તરથી અવિરૂદ્ધ વ્યાપાર કરે. ઓછું આપવું નહિ અધિકું લેવું નહિ. લેવડ દેવડમાં પ્રમાણિકપણું રાખવું. ભૂલથી કેઈનું આવ્યું હોય તો પાછું આપવું. જુઠું બોલવું નહિ. સાબુ સાજી લોઢું ગળી મધ ધાવડી અને ૧૫ કર્માદાનને વેપાર કરવો નહિ લુહાર ઘાંચી મચી જુગારી વેશ્યા ભાંડ ભવૈયા ચમાર ઈત્યાદિક સાથે વેપારમાં ઘણું ધન પ્રાપ્ત થતું હોય, પણ તેમની સાથે વેપાર ન કરે. ઉપાજેલ ધનની અસારતા જાણતો સદુવ્યય (પરે પકાર) કરે.
૧૦. દીવસના આઠમા ભાગે એટલે ચાર ઘડી દીવસ બાકી હોય ત્યારે વાળુ (ભજન) કરે. પરંતુ સંધ્યા સમયે તેમજ રાત્રે જમે નહિ. જે સંધ્યા સમયે આહાર કરે તે વ્યાધિ ઉપજે, મૈથુન કરે તે ગર્ભ દુષ્ટ થાય, નિદ્રા કરે તો ભૂત પિશાચાદિથી પીડા થાય અને સ્વાધ્યાય કરે તે બુદ્ધિની હીનતા થાય. ભેજન કરી બે ઘડી દિવસ બાકી હોય ત્યારે ચોવિહાર આદિ પચ્ચકખાણ કરે. જે માણસ રાત્રે હમેશાં ચેવિહારનું પચ્ચકખાણ કરે, તેને એક માસમાં પનર ઉપવાસનું ફળ મળે છે. અથવા છેવટે સૂર્યાસ્ત પહેલાં તે ચેવિહાર કરે. સૂર્યાસ્ત પછી ભેજન કરનાર અભિગ્રહ પચ્ચકખાણ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે, સૂર્યાસ્ત પછી તિવિહાર પચ્ચકખાણવાળો ત્રણ નવકાર ગણીને પાણી પીને મોડામાં મેડું દશ વાગે અભિગ્રહ પચ્ચકખાણ કરે. રેગાદિકના કારણે રાત્રે દુવિહાર પચ્ચકખાણમાં પાણી તથા દવા વિગેરે સ્વાદિમ ક૯પે, પરંતુ દૂધ ચા સંબીને રસ વિગેરે ન ક૯પે. સૂર્યાસ્ત પહેલાં ચૌદ નિયમ સંક્ષેપી નવા ધારી દેશાવગાશિકનું પચ્ચકખાણ લઈ, દેરાસરમાં જઈ ધૂપ ઉખેવી, આરતિ મંગળદી ચેત્યવંદન કરી પચ્ચકખાણ પ્રભુ સમીપે ગ્રહણ કરે.
૧૧. ગુરૂ મહારાજ પાસે જઈ સૂર્યાસ્ત સમયે વંદિત્ત આવે તે પ્રમાણે પ્રતિકમણ કરી સ્વાધ્યાય સંયમ અને વૈયાવચાદિ વડે શ્રાંત થયેલા મુનિઓનું તેમજ તેવા શ્રાવકાદિકને ખેદ દૂર કરવા વિશ્રામણ (પગચંપી વિગેરે) કરવું. વેયાવચ્ચ કરવાથી અક્ષય માંગલિક થાય. શરીર નિરોગી રહે. બાહુબળી ઘણું બળ પામ્યા અને ભરત ચક્રવતીને પણ હરાવ્યા.
૧૨. પછી ઘરે જઈ પોતાના પરિવારને એકત્ર કરી, ધર્મોપદેશ આપી, નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કરી, અરિહંત સિદ્ધ સર્વ સાધુ અને કેવલી ભાષિત ધર્મનું શરણ કરી વિશુદ્ધ ચારિત્રી અને ઉદ્યવિહારી ગુરૂ પાસે દીક્ષા લેવાનો અને તીર્થયાત્રાદિ કરવાને શુભ ભાવ રાખી, ક્ષણે ક્ષણે થતી વયહાનિને, કર્મના ફલને, પોતે અને બીજાઓએ કરેલાં શુભકાર્યોની રમનમેદનને, આ મનુષ્ય જન્મની સફળતા કરવાને, ધર્મ અને પાપના નફા નુકશાનને વિચાર કરે. આત્માના હિતાહિતનું સરવૈયું કાઢવું. રાત્રિ દિવસમાં કરેલા પ્રાણુ વધાદિ અશુભ આચરણની નિંદા અને પશ્ચાતાપ કરતે, પ્રાયઃ અબ્રહ્મ સેવનની વિરતિ કરતો અનિદ્રા કરે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૫
अल्पाहारोऽल्पनिद्रश्च, अल्पारंभ-परिग्रहः भवत्यल्पकषायी यो, ज्ञेयः सोऽल्पभवभ्रमः ॥२॥
અર્થ-જેને આહાર નિદ્રા આરંભ પરિગ્રહ અને કષાય છેડે હોય, તેને સંસારમાં ભમવું પણ થોડું જ હોય. આ પ્રમાણે શ્રાવકની દિનચર્યાથી કમબંધ ઓછો થાય અને અનુકમે અમૃતપદ (મોક્ષ) પામે.
શ્રાવકનાં ષ, કર્મ (છ કાર્ય) देव पूजा गुरुपास्तिः, स्वाध्यायः संयमस्तपः । दान चेति गृहस्थानाम्, षट् कर्माणि दिने दिने ॥१॥
અર્થ–દેવપૂજા ગુરૂસેવા સ્વાધ્યાય સંયમ તપ અને દાન એ છ કાર્યો ગૃહસ્થને દરરોજ કરવાનાં છે.
જિન પૂજાના અધિકારી ત્રણ છે. ૧ અપુનબંધક. ૨. અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ અને ૩.વિરતિવંત. અપુનબંધક-હિંસાદિક પાપકમ ગાઢ સંકિલષ્ટ પરિણામથી કરે નહિ. સંસારને સારો જાણે નહિ. માતા પિતા દેવ ગુરૂ પ્રમુખની સર્વત્ર ઉચિત મર્યાદા સાચવે. ક્યાંય પણ અનુચિત આચરે નહિ. અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ ધર્મશાસ્ત્ર શ્રવણ કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા, ધર્મ સાધના કરવાને અત્યંત રાગ તેમજ દેવગુરૂની યથાસમાધિ ભક્તિ કરવાનો નિયમ હોય છે. વિરતિવંત માર્ગાનુસારી, શ્રદ્ધાવાન, સુખે સમજાવી શકાય એ, અનાગ્રહી, સ્વધર્મ કરણીમાં સાવધાન, સદ્ગુણરાગી અને શક્ય અનુષ્ઠાન (ક્રિયા)માં આળસ વગરને હોય તે,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
દ્રવ્ય અને ભાવ ચૈત્યવંદનાનાં ચિન્હ.
ચૈત્યવંદના કરતાં તેમાં ઉપયાગ (લક્ષ ) ન હેાય. તેના અથની વિચારણા ન હેાય. વદનયેાગ્ય અરિહંતાદિકના પ્રગટ ગુણ ઉપર બહુમાન ન હેાય. મને આ અતિઅદ્ભુત દર્શન અને વંદનના અપૂર્વ લાભ થયા, એવા પ્રમેાદ પ્રાપ્ત ન થાય, તેમજ સંસારને ત્રાસ ન લાગે તે દ્રવ્ય ચૈત્યવંદનાનાં ચિન્હ સમજવાં. તેથી વિપરીત સઘળાં સારાં લક્ષણ ભાવ ચૈત્યવંદ્યનાનાં સમજવાં. જેમ તેમ ચૈત્યવક્રના કરવાથી મેાક્ષ પ્રાપ્તિ થતી નથી, પરંતુ શુદ્ધ વંદનાથી જ તેની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જિનેશ્વરની પૂજા કરવાની વિધિ—૧ ન્યાયેાપાત દ્રવ્યશુદ્ધિ ૨. વસ્ત્રશુદ્ધિ, ૩. પૂજાનાં ઉપકરણાની શુદ્ધિ, ૪. ભૂમિ શુદ્ધિ, પુ. મનશુદ્ધિ, ૬ વચનશુદ્ધિ અને ૭ કાયશુદ્ધિ. એ સાત શુદ્ધિ સાચવીને, તંબાલ પાણી ભાજન ઇત્યાદિ ૧૦ આશાતના ટાળીને, ન્હાવાનું વસ્ત્ર પહેરી, પૂર્વ કે ઉત્તર દિશા સન્મુખ પરનાળવાળા ખાજોઠ ઉપર બેસી, સ્વચ્છ જળથી સ્નાન કરી, રૂમાલથી શરીર લુછી છૂટક જમીન ઉપર તે પાણી પરઠવવું. રજસ્વલા સ્ત્રીનેા અથવા ચંડાલના સ્પર્શ થયા હોય, હજામત કરાવી હોય, ઘરમાં સૂતક થયું હાય કે સ્વજનાદિકનું મૃત્યુ થયું હાય તા મસ્તકથી માંડીને સર્વાંગે સ્નાન કરે, પરંતુ ઝાડે જવાના મલીન વસ્ત્ર પહેરી ન્હાવાથી શરીર અપવિત્રજ થાય છે. રૂમાલથી શરીર લુછ્યા વિના ભીજાયેલા પગે ચાલવાથી કીડી વિગેરે જીવજં તુઓ મરી જાય છે અને કચરો મેલ ચાંટવાથી પગ અપવિત્ર થાય છે. દરરાજ એક જ સ્થાને સ્નાન કરનારે લીલફુલવાળી જમીન ઉપર તથા ગટરમાં પાણી
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
ન જાય તેમ ઉપગ રાખો. પગ મૂકવાની ભૂમિ પૂજ્યા પછી પુરૂષે શુદ્ધ ધોતીયું અને ઉત્તરાસંગ એ બે વસ્ત્ર પહેરી અને સ્ત્રીએ ત્રણ વસ્ત્ર પહેરી મુખકેશ માટે અષ્ટપડ થાય તે રૂમાલ લેવો. પરંતુ ફાટેલું, સીવેલું કે સ્ત્રીનું વસ્ત્ર પુરૂષે પહેરવું નહિ તેમજ સ્ત્રીએ પુરૂષનું વસ્ત્ર પહેરવું નહિ, કારણકે પહેરવાથી કામરાગની વૃદ્ધિ થાય. બગીચામાં જઈ પુષ્પને કિલામણા ન થાય તેમ રૂપાના નખલા પહેરી પુષ્પ ચુંટી, છા બડીમાં ભરવાં. હાથથી પડેલું. પગ લાગેલું; ભૂમિ ઉપર પડેલું, મસ્તક ઉપર આણેલું, કીડાએ ડંખેલું, માળીએ રાત્રિ વાસી રાખેલું પુષ્પ પ્રભુની પૂજાને યોગ્ય નથી. પૂજા કરતાં એક કુલના બે કકડા ન કરવા. કળી પણ છેદી નહિ. કુલથી પાંદડીઓ જુદી કરવી નહિ. સોય દેરાથી સીવેલાં પુષ્પોની માળા ચડાવવી નહિ. રાત્રીએ વાસી રહેલાં ગુલાબને ખંખેરવાથી પાંદડીઓ જુદી થાય છે માટે તેવાં પુષ્પો ન ચડાવવાં. શહેરેમાં ડમરા પણ પ્રાયઃ વાસી આવે છે. પાલીતાણામાં પુષ્પની માળાઓ સીવીને માળીઓ બનાવે છે. પરંતુ દયાળું શ્રાવકે તેવી સીવેલી માળાથી પ્રભુની ભક્તિ ન કરતાં ગુંથેલી માળાથી પ્રભુ ભક્તિ કરવી. અભિગમ સાચવી (પિતાને વાપરવા ગ્ય સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કર. વસ્ત્ર આભૂષણાદિ અચિત્ત દ્રવ્ય ત્યાગ ન કરે. ઉપરનું વસ્ત્ર બંને છેડા સહિત પહેરી, મનનું એકાગ્રપણું કરી, દહેરાસરમાં જવાનો વિચાર કરે ત્યારે એક
૧ વિધિ પ્રમાણે ચેકમાં કુલ ન મળે તે ચકખાં કુલ ન રાખતા એવા માળી પાસેથી પ્રભુ ભક્તિ નિમિત્તે કુલ લેવાની તથા કઈ ડોળીવાળા જોડાં પહેરીને ગિરિરાજ વિગેરે ઉપર ચઢે, તેની ડોળીમાં બેસવાની જયણા.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
ઉપવાસનું ફળ પામે. દહેરાસર જવાને ઉઠે ત્યારે છઠ્ઠુંનું ફળ થાય. માર્ગે જતાં અઠમ ફળને લાભ થાય. દહેરાસર જેયે છતે ચાર ઉપવાસનું ફલ પામે. દહેરાસરના બારણે ગયા થકાં પાંચ ઉપવાસનું ફળ પામે. દહેરાસરમાં પેસતાં ૧૫ ઉપવાસનું ફળ તથા પૂજતાં મા ખમણનું ફળ પામે. પછી મન વચન અને કાયાથી ઘર કે પૌષધ સંબંધી વ્યાપારનો ત્યાગ કરવા માટે દહેરાસરના અગ્રદ્વારે ત્રણ નિસાહિ અથવા ચેપથી તે વ્યાપારને નિષેધ કરવા માટે એક નિસહિ કહે. પ્રભુને જે છતે બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવી “નમો જિણાણું” કહે. અષ્ટપડ મુખકેશ બાંધી રસીયો અને સુખડ પાણીથી ધેઈ, ઓરસીયા ઉપર બરાસ અને કેશર સુખડથી ઘસી તેમાંથી એક વાટકીમાં જરા કેશર જુદું કાઢી, આરીસો પ્રભુની સન્મુખ રાખી એમ વિચારવું કે જેવી રીતે આ આરીસામાં આપનું પ્રતિબિંબ સ્વચ્છ દેખાય છે, તેવી રીતે મારા આત્માનું સ્વરૂપ પ્રગટ મને ક્યારે દેખાશે ? તેમજ મેરૂ પર્વતના આકારે પિતાના કપાળે ચાંલ્લો કરતાં વિચારવું કે હે જિનેશ્વર ! હું આપની આજ્ઞાને મસ્તકે ચડાવું છું (પાળીશ.) પછી પુષ્પાદિ સામગ્રી લઈ પ્રભુની જમણી બાજુએ પુરૂષ અને પ્રભુની ડાબી બાજુએ સ્ત્રીએ ઉભા રહી બે હાથ જોડી ૧-૨-૩થી માંડીને વધુમાં વધુ ૧૦૮ કે પોતાની સ્થિરતા પ્રમાણે બલવા. પ્રભુની જમણી બાજુથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર આરાધવા અથવા સંસાર (ભાવ) ભ્રમણના ફેરા ટાળવા માટે જીવજંતુની રક્ષા પૂર્વક, દહેરાસરમાં નીચે મધ્ય અને ઉપર ફરતીમાં જોઈને દેવી તેમાં કચરે કે જાળાં વિગેરે હોય તે સાફ કરાવવાનો ઉપયોગ કરાવવો. દહેરાસરનું કામ ચાલતું
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯ હોય તે સલાટ મજુર વિગેરેને સૂચના આપવી અને દહેરાસરના ભંડારની વ્યવસ્થા કરવી.
હવે દહેરાસર સંબંધી વ્યાપાર ત્યાગ કરવા માટે પૂજા કરનાર તથા પૌષધવાળાએ દહેરાસરના ગભારા પાસે અર્ધવનત પ્રણામ (કેડ ઉપરનો ભાગ નમાડવા) પૂર્વક બીજી નિસહિ કહેવી. પછી પ્રભુની દ્રવ્યપૂજા કરનાર પુરૂષે ઉત્તરાસંગથી અષ્ટપડ મુખકેશ બાંધી, પ્રભુની એક આંગળથી માંડીને પાંચસો ધનુષ્ય પ્રમાણની રત્ન સેનાની રૂપાની ઉત્તમધાતુની પાષાણની અને લેપવાળી વેલ (મૃત્તિકા) ની પ્રતિમા ઉપરનાં વાસી ફુલ એક થાળમાં ઉતારી મોરપીંછી કરી, તેમાં રહેલા કુંથુઆ વિગેરેની રક્ષા માટે ગ્ય સ્થાને તે નિર્માલ્ય મૂકી, પ્રભુ ઉપરના વાસી કેશરને દૂર કરવા માટે પાણીને કળશ ઢળી, પછી એક કુંડીમાં જલ ભરી કેસર પિથાને ભીને કરી, તેનાથી કેશર કાઢી, તેમ છતાં કદાચ કેશર રહે તેજ પિચા હાથ વડે વાળાકુંચીથી કેશર દૂર કરી પંચામૃત (દૂધ દહીં-ઘી-સાકર અને પાણી) થી ભરેલા કળશ વડે પ્રભુને પખાલ કરી, જળથી પખાળ કરાવતાં વિચારવું કે ધન્ય છે દેવોને ! કે જેમણે મેરૂ પર્વતના શિખર ઉપર રહેલા પાંડુક વનની શિલાના સિંહાસન ઉપર ઇદ્ર પ્રભુને ખોળામાં બેસાડી આઠે જાતિના (૧ રનના ૨ સેનાના- ૩ રૂપાના- ૪ રત્ન અને સોનાના- ૫ રત્ન અને રૂપાના- ૬ સેના અને રૂપાના- ૭ ના રૂપા અને રત્નના તથા ૮ માટીના) એ આઠે જાતિના આઠ આઠ હજાર (૬૪૦૦૦) કળશથી ર૫૦ વાર અભિષેક કર્યો એટલે કુલ ૧કોડ અને ૬૦લાખ કળશેથી પ્રભુને
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
જન્માભિષેક કર્યાં. તેમ હું પણ અનાદિ કાળના કર્મ રૂપ મેલને નાશ કરવા માટે જળપૂજા કરૂં છું. એવી રીતે પ્રભુની જન્માવસ્થા વિચારવી. પછી ત્રણ અંગવુ હુણાંથી પ્રભુને લુછવા. ( સાફ કરવા.) અંગવુ હણાં મેલાં તથા ફાટેલાં ન વાપરવાં. તેમજ પાણી જલદીથી ચૂસે તેવી સુંવાળી ખાદી જગન્નાથી અને મલમલનાં અનુક્રમે સ્વચ્છ અગલુંહણાં વાપરવાં. કદાચ પાણી રહે તેા બીજા અગલુંહણા વખતેરૂપાની કે ત્રાંબાની સળી ઉપર અ'ગલુંહતું રાખીને અથવા અગલુ હુણાના છેડાની વાટ કરીને સાફ કરવા. પછી ખરાસ કસ્તુરી અત્તરાદિકથી પ્રભુને વિલેપન કરી, પૂર્વી અને ઉત્તર દિશિ સન્મુખ બેસી પૂજા કરે, કારણ કે પૂર્વ દિશિ સામે બેસી પૂજા કરે તેા લક્ષ્મી પામે, અગ્નિ ખુણે સંતાપ પામે, દક્ષિણ દિશિએ મરણ પામે, નૈઋત્ય ખુણે ઊપદ્રવ ઉપજે, પશ્ચિમ દિશિએ પુત્રનું દુઃખ હાય, વાયુપુણે સંતાન ન હેાય, ઉત્તર દિશિએ ઘણા લાભ થાય, ઈશાન ખુણે ઘરને વિષે ન રહે.
પ્રભુની નવ અંગે કેશર મિશ્રિત ચંદન પૂજા કરતાં વિચારવું કે પ્રભુ ! આપ ત્રણ લેાકના પૂજ્ય છે, તેથી મારે પણ પૂજવા ચેાગ્ય છે. એમ મનમાં કહી પ્રભુના જમણા અને ડાબા પગના અંગુઠે અનામિકા આંગળીથી પૂજા કરવી. હે પ્રભુ ! આપે દીક્ષાથી આરંભીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થયું, ત્યાંસુધી મૌનપણે એકાકી દેશેાદેશ વિચરી, અપ્રમત્તપણે કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને ઢીચણે ઉભા રહી કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, તેથી આ ખ'ને ઢી’ચણુ મારે પૂજવા ચેાગ્ય છે. એમ કહી જમણા અને ડાખા ઢીંચણે પ્રભુની કેશરથી પૂજા કરવી. હે પ્રભુ! આપે જે હાથેાથી વાર્ષિક દાન દઈ જગતનું દ્રારિદ્ર અને ભવ્યજીવાને
દૂર કર્યું
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
ભવ્યપણાની ખરી છાપ કરી, કારણકે અભવ્ય જીવ પ્રભુના હાથથી વાર્ષિક દાન લેવા આવતા નથી. એમ વિચારી પ્રભુના જમણા અને ડાખા હાથના કાંડે કેશરથી પૂજા કરવી. હે પ્રભુ ! આપે અને ખભાથી માનના ત્યાગ કર્યાં, એમ કહી જમણા અને ડામા ખલે પ્રભુની પૂજા કરવી. હે પ્રભુ ! આપે સિદ્ધશિલાની ઉપર લેાકાન્તે વાસ કર્યાં, તેથી આપની શિર શિખાની હું પૂજા કરૂં છું. હે પ્રભુ! આપ ત્રણ ભુવનમાં તિલક સમાન છે, માટે આપના કપાળે હું તિલક કરૂં છું. હે પ્રભુ! આપે કંઠથી મધુર દેશના આપીને ભવ્ય જીવાને ધમ પમાડયો છે, માટે આપના કંઠની હું પૂજા કરૂં છું. હે પ્રભુ ! આપે હૃદયથી રાગદ્વેષને ટાળ્યા છે, માટે આપના હૃદયને હુ કેશરથી પૂજી છું. હે પ્રભુ! આપ ગભીર છે, તે જણાવવા માટે હું આપની નાભિની પૂજા કરૂં છું. આ ચંદનપૂજા કરવાનું કારણ એ છે કે પ્રભુમાં શીતળ (શાંત) ગુણા રહેલા છે, તેથી મારા આત્મામાં તે ગુણા લાવવાને હું ચંદનથી પૂજા કરૂં છું. તે પછી પ્રભુના હાથમાં પુષ્પ મૂકવું. તથા વધુ પુષ્પા હાય તે શરીરે આંગી કરવી. મુકુટ કુંડલ પાખર વિગેરેમાં ભરાવવાં અને પુષ્પગૃહ વિગેરેની રચનાથી જેમ શાલા થાય તેમ કરવી. તે વખતે વિચારવું કે ભગવાનના દેહ ઉપર રાખેલ પુષ્પના જીવે ભવ્ય જ છે, કારણકે પુષ્પમાં રહેલ અભવ્ય જીવને પ્રભુના દેહ ઉપર રાખવામાં આવે, તે તે તરત જ પડી જાય છે. એ ત્રણે પ્રભુની અંગપૂજા કહી. તેમાં ચંદન અને પુષ્પ પૂજા કરતાં રાજ્યાવસ્થા, ભગવ'તના મુખને દાઢી મૂછ અને વાળ રહિત જોઇને શ્રમણાવસ્થા, આઠ પ્રાતિહા વડે યુક્ત થયેલા પરિકરવાળા પ્રભુને જોઈને કેવલી
અવસ્થા,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨ અને પર્યકાસને કે કાઉસગ્ગીયાના આકારે એકલા રહેલ પ્રભુને જોઈને સિદ્ધ અવસ્થા વિચારવી. પછી ગભારાથી બહાર નીકળી અગરબત્તી તગર કે દશાંગી સુગંધ ધૂપ કરતાં વિચારવું કે આ ધૂપ પ્રભુ આગળ ધૂપધાણામાં ઉખેવીને હું મિથ્યાત્વ રૂપ દુર્ગધને દૂર કરૂં. પ્રભુની ડાબી બાજુએ ધૂપધાણું મૂકવું. દીપક પૂજા કરતાં વિચારવું કે આ દ્રવ્ય દીપક પૂજા પ્રભુ આગળ કરવાથી મને ભાવ દીપક રૂપ કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાઓ. એમ કહી દીપક પ્રભુની જમણી બાજુએ મૂકો. પછી પ્રભુની સન્મુખ જમણી બાજુએ પુરૂષે તથા ડાબી બાજુએ સ્ત્રીએ બેસી અખંડ ચેખાથી સ્વસ્તિક નંદાવત ભદ્રાસન વિગેરે અષ્ટ મંગલિક આલેખી ત્રણ ઢગ અને સિદ્ધ શિલા કરતાં વિચારવું કે જ્ઞાન દર્શન અને ચરિત્ર રૂપ ત્રણ ઢગ પ્રાપ્ત કરી, સ્વસ્તિકનાં ચાર પાંખડાં રૂપ ચાર ગતિ ચૂર્ણ કરી, હું સિદ્ધશિલામાં વાસ કરું. નૈવેદ્ય પૂજા કરતાં વિચારવું કે પ્રભુ! વિગ્રહ ગતિવાળા ભવોમાં મેં ૧-૨-૩ સમયનું અણાહારીપણું અનંતીવાર કર્યું, તે દૂર કરીને સદાને માટે મને અણુહારી સ્થાન (મોક્ષ) આપો. ફળ પૂજા કરતાં વિચારવું કે આ ફળ પ્રભુ આગળ મૂકીને હું પ્રભુ પાસે યાચના કરું છું, કે હે પ્રભુ! અમને મોક્ષ રૂપ ફળ આપે. એ પાંચે પ્રભુની અગ્ર પૂજા જાણવી.
દ્રવ્ય પૂજામાં ઘણે વખત ગાળી ભાવ પૂજા બીલકુલ નહિ કરનારા અથવા તે ટુંક સમયમાં પતાવી દેનારાઓએ આમાંથી કેટલુંક ધડે લેવા લાયક છે. દ્રવ્યપૂજા અને ભાવ પૂજાના ફળમાં પારાવાર અંતર છે. દ્રવ્યપૂજા ભાવપૂજાનું
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
કારણ છે, તેથી તે શ્રાવકાએ અવશ્ય કરવા લાયક છે. પરંતુ ખરી કાર્યસિદ્ધિ ભાવપૂજા વડે જ હાવાને લીધે દિનપ્રતિદિન તેના પર વધારે લક્ષ આપવાની આવશ્યકતા છે.
હવે ભાવપૂજા કહેવાય છે. જઘન્યથી ૯ હાથ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૬૦ હાથ, મધ્યમથી ૯ થી ૬૦ હાથ અથવા દહેરાસરના પ્રમાણમાં જઘન્યથી ના હાથ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૬૦ સુધી પ્રભુથી અવગ્રહ રાખી, પુરૂષે પ્રભુની જમણી બાજુએ અને સ્ત્રીએ ડાબી બાજુએ ઉભા રહી, પગ મૂકવાની ભૂમિનું ત્રણ વખત પ્રમાન કરી, ઉર્ધ્વ અધા અને તિચ્છી એ ત્રણ દિશા અથવા પેાતાની જમણી ડાખી અને પાછળની એ ત્રણ દિશામાં જોવાનું ત્યાગ કરી, પ્રભુની સન્મુખ જ દ્રષ્ટિ રાખી, જિનેશ્વરની દ્રવ્યપૂજાના ત્યાગને માટે ત્રીજી નિસીહિ કહી, જઘન્ય ચૈત્યવંદન નમસ્કારાદિ કે એક નમુત્યું વડે, મધ્યમ ચૈત્યવંદન એ દડક અને ચાર થાયા વડે અથવા એ કે ત્રણ નમ્રુત્યું કહેવા વડે, અને ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદન પાંચ દંડક ( નમ્રુત્યુણું અરિહંત ચેચાણ લેાગસ॰ પુકખરવર અને સિદ્ધાણુ તેમાં રહેલા ૧૨ અધિકારે ૮ નિમિત્તો (કાય ) ૧૨ હેતુઓ ( કારણ ) આઠ થાયા અને સ્તવન કહેવા વડે અથવા ચાર કે પાંચ પાંચ નમ્રુત્યુ આવે તેવી રીતે ચૈત્યવદન કરવું. તેમાં ખમાસમણ દેતી વખતે બે હાથ એ અને મસ્તક એ પાંચ અંગ ભૂમિએ અડાડવાં ચૈત્યવંદન સૂત્રેાના શુદ્ધ અક્ષરો ખેલવા. પદ અને સ`પદાએ ધ્યાનમાં રાખવાં, તે વર્ણાલ'અન. તેના અથનું ચિંતવન કરવું તે અર્થાલખન અને પ્રતિમાની સન્મુખજ દ્રષ્ટિ રાખવી
ઢીચણ
જોઇએ.
O
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ તે પ્રતિમાલંબન. ખમા ચેત્યવંદન નમુત્થણું અને સ્તવન કહેતી વખતે ગમુદ્રા (મહેમાંહે બે હાથને દશે આંગળીઓ આંતરિત કરી પેટની ઉપર કે સ્થાપેલા, કમલના ડોડા સરખા બંને હાથ રાખવાથી) થાય છે. જાવંતિ. જાવંત અને જય વિયરાય સૂત્ર બોલતી વખતે મુક્તાશુક્તિ મુદ્રા (મોતીની છીપની જેમ બે હાથ પિલા રાખી પુરૂષે લલાટે લગાડવા અને સ્ત્રીઓએ લલાટથી છેટે બે હાથ પિલા જોડી રાખવા.) અરિહંત ચેઈયાણું કાઉસ્સગ ઈરિયાવહિ૦ વિગેરે સૂત્રો ઉભા રહીને કહેતાં જિનમુદ્રા (બે પગના આગળના અંગુઠાની વચ્ચે ચાર આંગળ જેટલું છેટું રાખવું અને બે પગના પાછળના ભાગમાં ચાર આંગળથી કાંઈક ઓછું અંતર રાખવું.) કાયેત્સર્ગ સંબંધી ૧૬ આગા રાખીને, ૧૯દેષો ટાળીને તથા નવકારના ૮ શ્વાસોશ્વાસ અને ચંદસુ નિમ્મલયા સુધી લોગસ્સનો કાઉસગ્ગ કરતાં ૨૫ શ્વાસોશ્વાસ એટલે નાડીના ધબકારા થાય, તેમ કાઉસ્સગ્ન કરે. સ્તવન કહેતી વખતે બીજા ચૈત્યવંદન કરનારા તથા નવકારવાળી ગણનારાને હરકત ન થાય તેમ મેઘની પેઠે ગંભીર મધુર ધ્વનિ સહિત, પ્રભુની દિક્ષા વિરાગ્ય કેવળજ્ઞાન વિગેરે સંબંધી મોટા અર્થ સૂચક
સ્તવન કહેવું. ચાર થયેમાં પહેલી થાય એક અથવા પાંચ તિર્થંકરની, બીજી થાય સર્વજિનોની, ત્રીજી થાય જ્ઞાનની અને ચેથી ય શાસનના અધિષ્ઠાયક સમ્યગ્દષ્ટિ દેવ કે દેવીની હોય. આવી રીતે અહેરાત્રિમાં સાતવાર ચિત્યવંદના (સવારના પ્રતિકમણમાં જગચિંતામણિ અને વિશાલલચન એમ) બે, સાંજના પ્રતિક્રમણમાં (નમસ્તુ અને ચઉકસાય
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
એમ) બે, તથા સવાર બપોર અને સાંજ એમ ત્રણે કાળની ત્રણ પ્રભુની ચિત્યવંદના કરવી.
પછી ખમા દઈ પચ્ચકખાણ કરી, ચામર વિજતાં વિચારવું કે હે પ્રભુ! આપને જે ભવ્ય પ્રણ નમે છે તેમની ઉદર્વગતિ નિશ્ચ થાય છે, એમ આ ચામર સૂચવે છે. પ્રભુ આગળ ગીત ગાન નાટક કરવું, કારણ કે રાવણે તેથી તીર્થંકર નામકર્મ બાંધ્યું. પછી પ્રભુને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ઘંટ વગાડ તેનું કારણ એ છે કે હે પ્રભુ! આજે મને આપનાં દર્શન અને પૂજાથી અત્યંત આનંદ થયો. પછી દેરાસરથી બહાર નીકળતાં પૌષધ કરનારે આવસહી કહેવી, પરંતુ છૂટા શ્રાવકે આવસહી ન કહેવી, કારણકે પૌષધવાળાને ધર્મકાર્યમાં અવશ્ય જોડાવાનું છે. પરંતુ છૂટા શ્રાવકને તે સંસારિક કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની છે તેથી તે ધર્મ દ્રષ્ટિએ અવશ્ય કરવા યોગ્ય કાર્ય કહેવાય નહિ.
આવશ્યક નિર્યુકિત પ્રમુખ શાસ્ત્રોમાં ચાર પ્રકારના સાચા ખોટા રૂપીઆનું દ્રષ્ટાંત શાસ્ત્રના જાણ પુરૂષો કહે છે, તે પણ અત્યવંદનાના પ્રસંગે સારી રીતે વિચારવા એગ્ય છે. પહેલા ભેદ જેમાં તેનું રૂપું વિગેરે સાચું અને છાપ પણ સાચી, તે રૂપીઓ સાચે સમજ. બીજો ભેદ જેમાં સેનું રૂપું પ્રમુખ સાચું હોય પણ છાપ ખરી ન હોય, તે રૂપી સર્વથા શુદ્ધ નથી, તે પણ તેનું મૂળ શુદ્ધ હોવાથી સારે છે. ત્રીજો ભેદ જેમાં સેનું રૂપું વિગેરે ખોટું છતાં ઉપર છાપ સાચી હોય તે તે રૂપીઓ ખોટેજ જાણવો. તેમાં વળી છાપ પણ છેટી હોય અને મૂળ ધાતુ તે બેટી છેજ. તેનું તે કહેવું જ શું? તે
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
તો પ્રગટપણે ખાટાજ કહેવાય. ઉપર કહેલા ચાર પ્રકારમાં પહેલા પ્રકારથી પૂણ ફળ, બીજાથી કંઈક અધુરૂ ફળ અને ત્રીજા ચેાથાથી તે મુખ્ય જનેાને છેતરવા સિવાય બીજું કશુ ફળ નથી. હવે ઉપનય વડે અનુક્રમે જણાવે છે. અપુન - અધકાદિકને ઉચિત એવી શ્રદ્ધા અને ભક્તિરૂપ ભાવ વડે તેમજ છાપરૂપ શુદ્ધવર્ણાદિ પૂર્વક ક્રિયા વડે કરાતી કહેલા ગુણાવાળી શુદ્ધવંદના મેાક્ષ ફલને આપનારી છે અને પ્રથમ પ્રકારના રૂપીયા તુલ્ય છે. પૂર્વોક્ત શ્રદ્ધા અને ભક્તિ ભાવથી કરવામાં આવતી બીજા પ્રકારના રૂપીયા જેવી ચૈત્યવંદના, તેના અક્ષર અની વિચારણા વિગેરેથી અશુદ્ધ હાય, તાપણુ તે અભ્યાસ દશાને બહુ સુખકારી છે અથવા મેાક્ષાદિક લ આપવાવાળી હાવાથી શુભ છે, એમ તીર્થંકરાદિકાએ ફરમાવેલું છે. કેમકે ભાવ શૂન્ય ક્રિયા અને ક્રિયા શૂન્ય ભાવ તે અનેમાં ખજવા અને સૂર્ય જેટલુ અંતર રહ્યું છે, મતલબ કે ભાવનીજ પ્રધાનતા છે.
૧. જે ભવ્યના ઉકત જિનવંદનાને વિધિયુક્ત સેવે છે. અથવા ૨. તેની યથાર્થ વિધિ ઉપર શ્રદ્ધા રાખે છે. અને ૩. જિનવદના વિધિના દ્વેષ કરતા નથી તે ત્રણે આસન્ન ભવ્ય છે. એમ પચાશકમાં કહ્યું છે.
અવિધિ દોષથી પાછા એસરી, જેમ બને તેમ વિધિને ખપ કરી, શુદ્ધ ઉપયાગ સહિત ભાવ વંદના કરવી.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭ પંડિત શ્રી વીરવિજયજી કૃત અષ્ટપ્રકારી પૂજાના દુહા
છે પ્રથમ જલ પૂજા | જલપૂજા જુગતે કરે, મેલ અનાદિ વિનાશ; જલપૂજા ફલ મુજ હજો, માગે એમ પ્રભુ પાસ. ૧ છે
છે દ્વિતીય ચંદન પૂજા છે શીતલ ગુણ જેહમાં રહ્યો, શીતલ પ્રભુ મુખ રંગ; આત્મ શીતલ કરવા ભણું, પૂજે અરિહા અંગ છે ૨ |
છે તૃતીય પુષ્ય પૂજા છે સુરભિ અખંડ કુસુમ ગ્રહી, પૂજે ગત સંતાપ; સુમ જંતુ ભવ્ય પરે, કરિચે સમકિત છાપ. | ૩ |
| | ચતુર્થ ધૂપ પૂજા | ધ્યાનઘટા પ્રગટાવીયે, વામ નયન જિન ધૂપ; મિચ્છત્ત-દુર્ગધ દરે ટળે, પ્રગટે આત્મ સ્વરૂપ. ૪
| | પંચમ દીપક પૂજા છે દ્રવ્ય દીપક સુવિવેકથી, કરતાં દુઃખ હાય ફેક; ભાવ દીપક પ્રગટ હવે, ભાસિત લોકોકિ. ૫ |
છે પ8 અક્ષત પૂજા | શુદ્ધ અખંડ અક્ષત રહી, નંદાવર્ત વિશાળ, પૂરી પ્રભુ સન્મુખ રહો, ટાળી સકળ જંજાલ. ૬ છે
છે સપ્તમ નૈવેદ્ય પૂજા છે અણહારી પદ મેં કર્યો, વિગ્રહ ગઈ, અનંત; દૂર કરી તે દીજીયે, અણાહારી શિવસંત. | ૭ |
છે અષ્ટમ ફી પૂજા છે ઈંદ્રાદિક પૂજા ભણી, ફળ લાવે ધરી રાગ; પુરૂષોત્તમ પૂછ કરી, માગે શિવફલ ત્યાગ. ૮ છે ૧૭
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
પંચમી દીપક પૂજા.
પંચમી દીપક પૂજના, કરતાં આત્મ પ્રકાશ; મતિશ્રુત જ્ઞાનના દીપકે, મિથ્યાતમને નાશ. ૧. સમ્યજ્ઞાની જીવને, સવળું સહુ પ્રણમાય; આશ્રવ તે પરિશ્રવણે, થાયે આતમ માંહ્ય, ર. દીપક મીસે જ્ઞાનનેા, દીપક જો પ્રગટાય; આતમ જાણે વિશ્વને, જ્ઞાની નિશ્ચય થાય. ૩. છઠ્ઠી સ્વસ્તિક પૂજા.
સ્વસ્તિક પ્રભુની આગળે, કરતાં સ્વસ્તિક થાય; દ્રવ્ય ભાવ સ્વસ્તિક કરે, ભવ્યે શિવપદ પાય. ૧. ચતુ′તિરૂપ સાથીયા, કરીને માગેા એમ; સિદ્ધશિલાની ઉપરે, શિવ સ્થાનક સુખ ક્ષેમ. ૨. ચાર કષાયથી ચઉગતિ, કીધાં ભ્રમણ અનંત; સ્વસ્તિક કરી પ્રભુ આગળે, પામેા શિવપદ સંત. ૩. સપ્તમી નૈવેદ્ય પૂજા.
દ્રવ્યભાવ નૈવેદ્યથી, પ્રભુને પૂજે જેહ, પ્રભુ સ્વરૂપે થૈ રહે, દેહ છતાં વૈદેહ. ૧. અનુભવ નૈવેદ્ય ભલી, આતમ પુષ્ટિ થાય, આત્મરસી આતમ ખની, માહ્યરત નહિ થાય. ૨. જડરસ નૈવેદ્ય મૂકીને, આતમરસ નૈવેદ્ય; પામવું તે પ્રભુ પૂજના, તેથી રહે નહિ વેદ. ૩.
અષ્ટમી ફલપૂજા.
મુક્તિ ફલને પામવા, ફૂલથી પૂજી દેવ; ફલથી ફલ નિશ્ચય મળે, નાસે મેાહની ટેવ. ૧. ૬વભાવ એ ભેદથી, નિશ્ચયને વ્યવહાર; સાપેક્ષે ફલ પૂજના, ઉપયાગે સુખકાર. ૨. વિનયને અહુમાનથી, શ્રદ્ધા પ્રીતિ ચેાગ; ફલ પૂજા જિન રાજની, કરતાં શિવ સંચાગ. ૩.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
ગુરૂમહારાજને જ્યારે જે ચીજની જરૂરીયાત હોય, ત્યારે નિઃસ્વાર્થ બુદ્ધિથી વહોરાવવી અને તેમની સેવા કરવી. ૩ હમેશાં ભણેલું સંભાળવું, અર્થની વિચારણા કરવી અને નવું જ્ઞાન ભણવાને સતત ઉદ્યમ રાખ. જ્ઞાન આપનારને દાન શીલ તપ અને ભાવના આ ચારે પ્રાપ્ત થાય છે. જેમકે –જ્ઞાન આપવાથી જ્ઞાનનું દાન કરે છે. ધર્મનું રહસ્ય સમજીને જ્ઞાન આપનાર શીલ પણ પાળે છે. બાર પ્રકારના તપમાંથી ભણાવવાથી સ્વાધ્યાય તપ કરે છે અને ભાવના તે તેની એવી હોય છે કે દરેક જી આશ્રવ સંવર ઈત્યાદિનું સ્વરૂપ જાણને પાપને ન બાંધે અને કર્મ બંધનથી મુક્ત ઝટ કેમ થાય ? જ્ઞાનથી સંયમ વધુ ટકી રહે છે. હમેશાં યથાશક્તિ તપ કરવો. કર્મને નાશ કરવાને તપ જેવું ઉત્તમ રસાયણ કોઈ નથી. નિઃસ્વાર્થ બુદ્ધિએ પરેપકારાર્થે યથાશક્તિએ સુપાત્રને વિષે દાન કરવું. વ્યાજે આપવાથી ધનની થોડી વૃદ્ધિ થાય. વેપારમાં બમણું ત્રણગણું વધે. પાપારંભ એવા ખેતીથી કદાચ સોગણું પણ થાય, પરંતુ સુપાત્રમાં દાન આપવાથી અનંતગણું ફલ થાય છે.
બીજના આરાધનથી પ્રાણ બંને પ્રકારને ધર્મ (શ્રાવક ધર્મ અને સાધુધર્મ) સુખે આરાધે તથા રાગ અને દ્વેષને જીતે.
પાંચમના આરાધનથી પ્રાણ પાંચ જ્ઞાન, પાંચ પ્રકારનાં ચારિત્ર, પાંચ મહાવ્રત અને પાંચમી ગતિ (મોક્ષ) પામે તથા પાંચ પ્રકારના પ્રમાદે ( અહંકાર વિષય કષાય નિદ્રા અને વિકથા) ને ટાળે. .
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
આઠમના આરાધનથી પ્રાણી આઠ કમ અને આઠ મદ ( જાતિમદં કુલમદ રૂપમદ અલમદ તપમદ ઐશ્વર્ય મદ જ્ઞાનમદ અને લાભમ ) ને નાશ કરે, અષ્ટ પ્રવચન માતા (પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ) ને શુદ્ધ પાળે.
એકાદશીના આરાધનથી પ્રાણી ૧૧ અંગ ભણે અને શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાને નિચે આરાધે.
ચતુર્દશીના આરાધનથી ચૌઢ પૂર્વીનું જ્ઞાન થાય અને ૧૪ રાજલેાકમાં ઉપર રહેલ મેાક્ષ સ્થાનકને પામે.
વિધિ અને ધ્યાન સહિત વીશ સ્થાનકના તપ આરાધવાથી તિર્થંકર નામક ખધે. તેમજ ૧. ઉત્કૃષ્ટ દર્શોન વિશુદ્ધિ. ૨. વિનય સ'પન્નતા. ૩. શીલવ્રતામાં અનતિચારપણું, ૪. નિરતર જ્ઞાનેાપયેાગ. ૫. સંવેગ ( મેાક્ષ સુખના અભિલાષ અને મેાક્ષ સાધવાના ઉદ્યમ. ) ૬. યથાશક્તિ દાન અને ૭ ત૫. ૮ સંઘની સમાધિ ૯ સાધુઓની વચ્ચે. ૧૦ અરિહંતની ભક્તિ, ૧૧ આચાર્ય ની ભક્તિ. ૧૨ બહુશ્રુતની ભક્તિ. ૧૩ પ્રવચન ( સિદ્ધાંત ) ની ભક્તિ. ૧૪ આવશ્યક ( પ્રતિક્રમણ વિગેરે જરૂરી ચેાગનું કરવું. ) ૧૫ શાસન પ્રભાવના. ૧૬ પ્રવચન વત્સલતા. એ તિર્થંકર નામકમ આંધવાનાં કારણે છે.
વેયા
સામાયિક કરવાથી પ્રાણી સમતા પામે અને પૌષધ કરવાથી ધમની પુષ્ટિ થાય.
તેમાં કારતક શુદ. ૫ ઉપવાસથી, માકીની શુદ. ૫ એકાસણાથી, તેમાં ભાદરવા શુદ્ઘ. ૫ ની જયા. મૌન એકાદશી ઉપવાસથી, શુકલ અને કૃષ્ણ પક્ષની અષ્ટમી અને ચતુર્દશી એકાસણાથી ચાવજીવ કરવી. રાગાદિ સખળ કારણે જયણા.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૧
વ્રતાદિકને ગ્રહણ કરેલ અને પૂર્ણ કરેલ સંવત માસ અને તિથિ કે તારીખની યાદી સામે ખાલી જગ્યામાં લખવી. સમકિત સહિત બારવ્રત
ચાવજજીવ. ઉપધાન તપ શ્રી નવપદજીની ઓળી શ્રી વિંશતિ સ્થાનક તપ બીજનો તપ. જ્ઞાનપાંચમ. આઠમ અગીયારસ ચતુર્દશી પિષદશમ રહિણી તપ રત્નપાવડી તપ ચઉમાસી તપ વરસી તપ ઘડીયાં બે ઘડીયાં
૯ જિનની ઓળી કમસૂદન તપ જિનેશ્વરોનાં કલ્યાણને તપ બાવન જિનાલય તપ અષ્ટાપદ તપ મેર તેરસ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યકિતના સહી માલની સઝાય.
દુહા.
૧
સુકૃતવલ્લિ કાદબિની, સમરી સરસ્વતી માત; સમકિત સડસઠ એલની, કહીશું મધુરી વાત સમકિતદાયક ગુરૂતણેા, પરૢવયાર ન થાય; ભવ કાડાકાડે કરી, કરતાં સર્વ ઉપાય દાનાદિક કિરિયા નદિયે, સમકિત વિષ્ણુ શિવશ; તે માટે સમકિત વડું, જાણેા પ્રવચનમ દનમાહ વિનાશથી, જે નિળ ગુણઠાણુ; તે નિશ્ચય સમાત કહ્યું, તેહનાં એ અહિડા, ૪ ઢાળ પહેલી. વીરજીનેશ્વર ઉપદેશે. એ દેશી. ચઉ સહણા ત્રિલિ‘ગ છે, દર્શાવધ વિનય વિચારારે ત્રણ શુદ્ધિ પણ દૂષણ, આઠ પ્રભાવક ધારા રે. પ હરિગીત છંદ
૩
પ્રભાવક અડ પંચ ભૂષણ, પ`ચ લક્ષણ જાણીએ, ષટ જયણા ષટ આગાર ભાવના,વિહા મનઆણીએ ષટ ઠાણ સમકિતતણા સડસડ, ભેદ એહ ઉદાર એ. એહના તત્ત્વવિચાર કરતાં, લહીજે ભવપાર એ. ૬
ઢાળ.
ચવિહ સદૃહા તિહાં, જીવાદિક પરમત્યા રે; પ્રવચનમાંહિ જે ભાખિયા, લીજે તેહના અત્યા રે. ૭ હરિગીત છંદ. તેહના અથ વિચારીએ, એ પ્રથમ સહણા ખરી,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩ બીજી સદ્રહણુ તેહના જે, જાણુ મુનિ ગુણ જવહરી; સંવેગ રંગ તરંગ ઝીલે, માગ શુદ્ધ કહે બુધા, તેહની સેવા કીજીએ છમ, પીજીએ સમતાસુધા. ૮
ઢાવી. સમકિત જેણે ગ્રહી વચ્ચું, નિન્દવ ને અહાન્દા રે; પાસસ્થા ને કશીલિયા, વેષવિડંબક મંદા રે. ૯
| હરિગીત છંદ. મંદા અનાણું દૂરે છંડે, ત્રીજી સહયું ગ્રહી, પરદશનીનો સંગ તજીએ, એથી સહણ કહી; હીણતણે જે સંગ ન તજે, તેહને ગુણ નહિ રહે, ર્યું જલધિ જલમાં ભર્યું ગંગા, નીલુણપણું લહે.૧૦
ઢાળ, બીજી. જંબુદ્વીપના ભારતમાં રે એ દેશી. ત્રણ લિંગ સમકિતતણું રે, મહિલે શ્રુતઅભિલાષ; જેહથી શ્રોતા રસ લહે રે, જે સાકર દ્રાખ રેપ્રાણી ધરીએ સાત રંગ, જીમ લહીએ સુખ
અભંગરે, પ્રાણ૦૧૧ તરૂણ સુખી સી પરિવ રે, ચતુર સુણે સુરગીત; તેહથી રાગે અતિઘણે રે, ધમસુયાની રીતરે,પ્રા૦૧૨ ભૂખ્યો અટવી ઉતર્યો રે, જીમ દ્વિજ ઘેબર ચંગ; ઈતિમ જે ધમને રે, તેહિજ બીજું લિંગ રે, પ્રા.૧૩ વેયાવચ્ચ ગુરૂ દેવનું રે, ત્રીજું લિંગ ઉદાર; વિદ્યાસાધક પરે કરે રે, આળસ નવિય લગાર, પ્રા૦૧૪
ઢાળ ત્રીજી. સમકિતનું મૂલ જાણીએ જી. એ દેશી. અરિહંત તે જિન વિચરતાજી, કર્મ ખપીહુઆ સિદ્ધ ચેય જીનપડિમા કહીછ, સૂત્ર સિદ્ધાંત પ્રાસદ્ધ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર નર, સમજે વિનયપ્રકાર, જીમ લહીએ
સમકિત સાર-ચતુર૦ ૧૫ ધમ ખિમાદિક ભાખિએજી, સાધુ તેહના રે ગેહ; આચારજ આચારનાજી, દાયક નાયક જેહ. ચ૦ ૧૬ ઉપાધ્યાય તે શિષ્યનેજી, સૂત્ર ભણાવણહાર; પ્રવચન સંઘ વખાણુએજી, દરિસર્ણ સમકિત
સાર. ચ૦ ૧૭ ભગતિ બાહ્ય પ્રતિપત્તિથીજી, હૃદયપ્રમ બહુમાન; ગુણથતિ અવગુણુ ઢાંકવાજી, આશાતનની હાણ.ચ૦૧૮ પાંચ ભેદે એ દશ તેણેજી, વિનય કરે અનુકૂલ; સી ચે તે સુધારસેજી, ધર્મવૃક્ષનું મૂલ. ચ૦ ૧૯ ઢાળ ૪. ધોબીડા તુ છે જે મનનું ધોતીયું રે. એ દેશી. ત્રણ શુદ્ધિ સમકિત તણીરે, તિહાં પહિલી મન શુદ્ધિ, શ્રીજિન ને જિનમત વિના રે, જૂઠ સકળ એ બુદ્ધિ, ચતુર વિચારો ચિત્તમાં રે.
૨૦ જીનભગતે જે નવિ થયું રે, તે બીજાથી કેમ થાય? એવું જે મુખે ભાખિયે રે, તેની વચન શુદ્ધિ કહેવાયરે. છેદ્યા ભેઘો વેદનારે, જે સહેતે અનેક પ્રકાર રે; જિન વિણ પર સુર નવિ નમે રે, તેહની કાયા શુદ્ધિ
ઉદાર રે. ચ૦ રર ઢાળ પાંચમી. કડવાં ફળ છે ક્રોધનાં. એ દેશી. સમતિ દૂષણ પરિહરો, જેહમાં પહિલી છે શંકરે; તે જિનવચનમાં મત કરે, જેહને સમ નૃપ રંકારે, સમકિત દૂષણ પરિહરે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૫ કંખા કુમતની વાંછના, બીજું દૂષણ તજીએ; પામી સુરતરૂ પરગડો, કિમ બાઉલ ભજીએ ? સ૮ ૨૪ સંશય ધર્મના લતણે, વિતિગિચ્છા નામે; ત્રીજું દૂષણ પરિહર, નિજ શુભ પરિણમે. સમ૦ ૨૫ મિશ્યામતિ ગુણ વર્ણને, ટાળે થે દેષ; ઉનમારગી થતાં હવે, ઉનમારગોષ. સમ૦ ૨૬ પાંચમે દોષ મિથ્યામતિ,પરિચય નવ કીજે; ઈમ શુભમતિઅરવિંદની, ભલી વાસના લીજે. સ. ૨૭ ઢાળ છઠ્ઠી. અભિનંદન જિન દરિસણ તરસીએ એ દેશી. આઠ પ્રભાવક પ્રવચનના કહ્યા, પાવયણી ધુરિ જાણ; વર્તમાન ગ્રૂતના જે અર્થને, પાર લહે ગુણખાણું, ધન ધન શાસન મંડન મુનિવરા.
૨૮ ધર્મકથી તે બીજે જાણીએ, નંદિષેણ પરે જેહ; નિજ ઉપદેશે રે રંજે લેકને, મંજે હૃદયસંદેહ. ધ૨૯ વાદી ત્રીજે રે તકનિપુણ ભ, મહુવાદી પરે જેહ; રાજદ્વારે જયકમલા વરે, ગાજતે જીમ મેહ. ધ. ૩૦ ભદ્રબાહુ પરે જેહ નિમિત્ત કહે, પરમત પણ કાજ; તેહનિમિત્તીરે ચેાથે જાણુએ,શ્રીજિનશાસનરાજધ. તપ ગુણ આપે રે રપે ધર્મને, ગેપે નવિ જિનઆણું; આસવ લોપેરે નવિ કેપે કદા, પંચમ તપસી તે જાણુ. છઠ્ઠા વિદ્યા રે મંત્રતણે બલિ, જિમ શ્રી વયર મણિદ, સિદ્ધ સાતમે રે અંજનોગથી, જિમ કાલિક મુનિ
ચંદ, ધ૦ ૩૩ કાવ્ય સુધારસ મધુર અર્થે ભર્યા, ધમહેતુ કરે જેહ; સિદ્ધસેન પર રાજા રીઝવે, અટૂમ વર કવિ તેહ. ધ૦૩૪
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
જબ નહિ હવે પ્રભાવક એહવા, તવ વિધિપૂર્વ અનેક; જાત્રા પૂજાદિક કરણી કરે, તેહ પ્રભાવક છેક. ધ૦ ૩૫
ઢાળી સાતમી. સતીય સુભદ્રાની દેશી સેહે સમકિત જેહથી, સખી જિમ આભરણે દેહ ભૂષણ પાંચ તે મન વસ્યાં, સખી મન વસ્યાં તેહમાં નહીં સંદેહ, મુજ સમકિતરંગ અચળ હેરે. ૩૬ પહિલું કુશળપણું તિહાં, સખી વંદન ને પચ્ચકખાણું, કિરિયાને વિધિ અતિ ઘણે. સખી અતિ ઘણે આચરે
તેહ સુજાણ. મુજ૦ ૩૭ બીજું તીરથ સેવના, સખી તીરથ તારે જેહ; તે ગીતારથ મુનિવરા, સખી તેહશું કજે નેહ.
મુજ૮ ૩૮ ભગતિ કરે ગુરુદેવની, સખી ત્રીજું ભૂષણ હોય; કિણહિ ચલાવ્યો નવિ ચલે, સખી એથું એ ભૂષણ
જોય. મુજ૦ ૩૯ જિનશાસન અનુમોદના, સખી જેહથી બહુ જ હુંત. કીજે તેહ પ્રભાવના, સખી પાંચમું ભૂષણ ખંત,મુ
ઢાળ આઠમી. ધર્મ જિનેશ્વર ગાઉં રંગશું. અ દેશી. લક્ષણ પાંચ કહ્યાં સમકિતતણાં, ધુર ઉપશમ
અનુકુળ, સુગુણ નર; અપરાધીશું પણ નવિ ચિત્તથકી, ચિંતવીએ પ્રતિકૂળ સુગુનર, શ્રી જિનભાષિત વચન વિચારીએ. ૪૧ સુરનરસુખ જે દુઃખ કરી લેખવંછાશવસુખ એક સુબીજું લક્ષણ તે અંગીકરે, સાર સંવેગથું ટેક. સુર નારક ચારક સમ ભવઊભો તારક જાણીને ધર્મ ચાહે નિકળવું નિવેદ તે, ત્રીજું લક્ષણ મર્મ. સુર ૪૩
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૭
દ્રવ્યથકી દુખિયાની જે દયા, ધમહીણની રે ભાવ; ચેથું લક્ષણ અનુકંપા કહી, નિજ શકતે મન લાવ. જે જિનભાખ્યું તે નહિ અન્યથા, એહો જે દઢ રંગ; તે આસ્તિકતા લક્ષણ પંચમું, કરે કુમતિને એ
ભંગ. સુવ ૪પ ઢાળ નવમી. ત્રીજે ભવ વરસ્થાનક તપ કરી. એ દેશી. પરતીરથી પરના સુર તેણે, ચન્ય ગ્રહ્યાં વળી જેહ; વંદન પ્રમુખ તિહાં નવિ કરવું, તે જયણું ષટ ભેયરે; ભવિકા, સમકિત યતના કીજે. વંદન તે કરજન કહિએ, નમન તે શીશ નમાવે; દાન ઈષ્ટ અનાદિક દેવું, ગૌરવ ભક્તિ દેખાવે રે.
ભવિકા૦ ૪૭ અનપ્રદાને તે તેને કહીએ, વાર વાર જે દાન; દોષ કુપા પાત્રમતિએ, નહિ અનુકંપા મારે. ભ૦ ૪૮ અણુબોલાવે જેહ બોલવું, તે કહિએ આલાપ; વાર વાર આલાપ જે કરવે, તે જાણે સંલાપ રે.ભ૦૪૯ એ જયણાથી સમકિત દીપે, વલી દીપે વ્યવહાર; એમાં પણ કારણથી જયણા, તેહના અનેક પ્રકારરે.
ભવિકા ૫૦ ઢાળ દશમી. લલનાની દેશી. શુદ્ધ ધમથી નવિ ચલે, અતિ ૬૦ ગુણ આધાર લલના; તે પણ જે નહિ એહવા, તેહને એ આગાર લલના.૫૧ બોલ્યું તેહવું પાળીએ, દંતીદત સમ બાલ લલના; સર્જન ને દુર્જનતણુ, કચ્છપ કેટિને તેલ લલના.
બોલ્યું. પ૨
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
રાજા નગરાદિક ધણી, તસ શાસનઅભિયાગ લલના; તેહથી કાન્તિકની પરે, નહિ મિથ્યાત્વ સંયોગ લલના. મે૦ ૫૩ મેલા જનના ગણ કહ્યો, મળ ચારદિક જાણુ લલના; ક્ષેત્રપાલાદિક દેવતા, તાતાદિક ગુરૂ ઠાણ લલના,બે૫૪ વૃત્તિ દુર્લભ આજીવિકા, તે ભીષણકાંતાર લલના; તે હેતે દૂષણ નહીં, કરતાં અન્ય આચાર લલના, એ પથ
ઢાળ અગીયારમી. રાગ મલ્હાર.
પાંચ પેાથી રે, ઠવણી પાડાં વિટાંગણાં. એ દેશી. ભાવીજે રે, સમકિત જેહથી રૂમડું, તે ભાવના રે, ભાવેા કરી મન પરવડું; જો સમકિત રે, તાજુ સાજું ફૂલ રે, તેા વ્રતતરૂ રે, દીએ શિવફળ અનુકૂલ રે. હરિગીત છ ૪.
પદ
અનુકૂલ મૂલ રસાળ સમકિત, તેહ વિણ મતિ અધ એ, જે કરે કિરિયા ગવ ભરિયા, તેહ જાડા ધધ એ; એ પ્રથમ ભાવન ગુણે રૂડી, સુણેા બીજી ભાવના, બારણું સમાત ધમપુરનું, એહવી તે પાવના. ૫૭
ઢાળ.
ત્રીજી ભાવના રે સમકિતપીઠ જો દૃઢ ગ્રહી, તા માટો રે ધમપ્રાસાદ ડગે નહીં;
પાયે ખાટે રે મેાટે મંડાણ ન શેાભીએ, તેણે કારણુ રે સમકિતનું ચિત્ત થાભીએ. ૫૮
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
હરિગીત છંદ. ભીએ ચિત્ત નિત એમ ભાવી, ચેાથી ભાવના
ભાવીએ, સમકિત નિધાન સમસ્ત ગુણનું, એહવું મન લાવીએ; તે વિના છૂટાં રત્નસરિખા, મલ ઉત્તર ગુણ સવે, કિમ રહે? તાકે જેહ હરવા, રજેર ભવે ભવે. પ૯
ઢાળ. ભાવે પંચમી રે ભાવના શમ દમ સારરે, પૃથ્વી પરે રે સમકિત તસ આધાર રે; છઠ્ઠી ભાવના રે સમકિતભાજન જે મળે, શ્રત શીલને રે તો રસ તેહમાંથી નવિ દળે. ૬૦
| હરિગીત છંદ. નવિ ઢળે સમકિતભાવના રસ, અમિયમ સંવરતણે, ષટ ભાવના એ કહી એહમાં, કરે આદર આત ઘણે; ઈમભાવતાં પરમાર્થ જલનિધિ, હાય નિત્ય ઝકઝાલાએ ઘન પવન પુણ્ય પ્રમાણુ પ્રગટે, ચિદાનંદ ફ્લોલ.૬૧ ઢાળ બારમી. મંગળ આઠ કરી જસ આગળ એ દેશી. ઠરે જિહાં સમકિત તે થાનક, તેહનાં ષટવિધ કહીએ, તિહાં પહિલું થાનક છે ચેતન, લક્ષણ આતમ લહીએ, ખીરનીરપરે પુદગલમિશ્રિત, પણ એહથી છે અળગેરે, અનુભવ હંસચંચુ જે લાગે, તે નવિ દીસે વળગેરે. દર બીજું થાનક નિત્ય આતમા, જે અનુભૂત સંભારે રે, બાળકને સ્તનપાનવાસના, પૂરવ ભવ અનુસારે રે દેવ મનુજ નરકાદિક તેહના, છે અનિત્ય પર્યાયે રે, દ્રવ્યથકી અવિચલિત અખંડિત, નિજ ગુણ આતમ
રાયા ૨. ૬૩
મિજાવતા કહીએસ અરિયસ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
૪
ત્રીજું સ્થાનક ચેતન કર્યાં, કમ`તણે છે યાગે રે, કુંભકાર જિમ કુંભતણા જગ, દ‘ડાદિક સંચાગે રે; નિશ્ચયથી નિજ ગુણના કર્તા, અનુપરિત વ્યવહારેરે, દ્રવ્યકસના નગરાદિકના, તે ઉપચાર પ્રકારે રે. ચેાથું થાનક ચેતન ભેાક્તા, પુણ્ય પાપ ફળકેરા રે, વ્યવહારે નિશ્ચય નય દુષ્યે, ભુંજે નિજ ગુણ નેરા રે; પાંચમું થાનક અછે પરમપદ, અચલ અનંત સુખવાસા રે. આધિ વ્યાધિ તન મનથી લહીએ, તસ અભાવે સુખ માસા રે. ૬૫ છઠ્ઠું થાનક મેાક્ષતણું છે, સંજમ જ્ઞાન ઉપાયારે, જો સહજે લહીએ તે સઘળે, કારણ નિષ્ફલ થાયા રે; કહે જ્ઞાનનય જ્ઞાનજ સાચું, તે વિણ જાડી કરિયા રે, ન લહે રૂપું રૂપું જાણી, સીપ ભણી જે ફરિયા રે. ૬૬ કહે કિરિયાનય કિરિયા વિણ જે, જ્ઞાન તેહ શું કરશેરે; જલ પૈસી કર પદ નહલાવે, તારૂ તે કિમ તરશે રે દૂષણ ભૂષણ જે ઇંડાં મહેાળાં, નય એકેકને વાદે રે, સિદ્ધાંતી તે એહુ પખ સાથે, જ્ઞાનવંત અપ્રમાદે રે. ૬૭ ઇણિ પરે સડસઠ મેલ વિચારી, જે સમકિત આરાહેરે, રાગદ્વેષ ટાળી મન વાળી, તે સમસુખ અવગાહે રે; જેહનું મન સમકિતમાં નિશ્ચલ, કોઇ નહીં તસ તાલે રે, વાચકજસ ઈમ મેલે રે. ૬૮ સજ્ઝાય સપૂ.
શ્રીનવિજય વિબુધ પય સેવક,
ઇતિ શ્રી સમ્યકત્વના સડસઠ મેાલની
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧
શ્રી ચઉ શરણ. મુજને ચાર શરણાં હોજો, અરિહંત સિદ્ધ સુસાધુજી કેવળી ધર્મ પ્રકાશીઓ, રત્ન અમૂલક લાધુજી. ચિહુ ગતિ તણાં દુઃખ છેદવા, સમરથ શરણાં એહજી પૂર્વે મુનિવર હુઆ, તેણે કીધાં શરણ એહેજી. ૨ સંસાર માંહિ જીવને, સમરથ શરણે ચારેજી ગણિ સમય સુંદર ઈમ કહે, કલ્યાણ મંગલ કારેજી. ૩ લાખ ચોરાસી જીવ ખમાવીએ, મન ધરી પરમ વિવેકેજી મિચ્છામિ દુક્કડે દીજીએ, જીન વચને લહીએ ટેકોજી. ૧ સાત લાખ ભૂ દગ તેક વાઉના, દશ ચૌદે વનના ભેદજી ષ વિગલ સુર તિરિ નારકી, ચાર ચાર ચૌદે નરના ભેદજી. ૨ મુજ વૈર નહિ કેહશું, સહુશું મૈત્રી ભાવોજી ગણિ સમય સુંદર ઈમ કહે, પામીએ પુન્ય પ્રભાવેજી. ૩ પાપ અઢારે જીવ પરિહરે, અરિહંત સિદ્ધની સાખે આલેયાં પા૫ છૂટીએ, ભગવંત ઈણી પેરે ભાખેછે. ૧ આશ્રવ કષાય દેય બંધવા, વળી કલહ અભ્યાખ્યાનેજી. રતિ અરતિ પિશન નિંદાને, માયાસ મિથ્યાત્વછે. ૨ મન વચ કાયાએ જે કીયાં, મિચ્છામિ દુક્કડં દેહેજી. ગણિ સમય સુંદર ઈમ કહે, જન ધમને મમ એજી. ૩ ધન ધન તે દિન મુજ કદી હશે, હું પામીશ સંયમ સુધેજી પૂર્વ રૂષિ પંથે ચાલશું, ગુરૂ વચને પ્રતિબુજી . ૧ અંતપ્રાન્ત ભિક્ષા ગેચરી, રણ વને કાઉસગ્ગ લેશુંજી સમતા શત્રુ મિત્ર ભાવશું, સંવેગ સુધો ધરશું. સંસારના સંકટ થકી, છૂટીશ જીન વચને અવધારે ધન્ય સમય સુંદર તે ઘડી, હું પામીશ ભવન પારેજી. ૩
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૨
શ્રી પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન,
દુહા. સકળ સિદ્ધિ દાયક સદા, વીશે જિનરાય; સહગુરૂ સ્વામિની સરસ્વતી, પ્રેમે પ્રણમું પાય. ત્રિભુવનપતિ ત્રિશલા તણો, નંદન ગુણ ગંભીર; શાસન નાયક જગ જયે, વર્ધમાન વડવીર. એક દિન વીર જિર્ણદને, ચરણે કરી પ્રણામ; ભવિક જીવના હિત ભણી, પૂછે ગૌતમ સ્વામ. મુક્તિ મારગ આરાધીએ, કહો કિણ પરે અરિહંત; સુધા સરસ તવ વચન રસ, ભાખે શ્રી ભગવંત. અતિચાર આલેઈએ, વ્રત ધરીએ ગુરૂ સાખ; જીવ ખમા સયલ જે, નિ ચેરાશી લાખ, વિધિ શું વળી સિરાવીએ, પાપસ્થાનક અઢાર; પચાર શરણ નિત્ય અનુસરે, નિંદે દુરિત આચાર. શુભ કરણ અનુમોદીએ, ‘ભાવ ભલે મન આણું; અણસણ અવસર આદરી, ૧૧નવપદ જપ સુજાણ. શુભગતિ આરાધન તણું, એ છે દશ અધિકાર; ચિત્ત આણને આદરે, જેમ પામે ભવપાર.
ઢાળ પહેલી (કુમતિ, એ છિડી કીહાં રાખી–એ દેશી) જ્ઞાન દરિસણ ચારિત્ર તપ વિરજ, એ પાંચે આચાર; એહ તણું ઈહ ભવ પરભવના, આઈએ અતિચારરે. પ્રાણી જ્ઞાન ભણે ગુણ ખાંણી, વીર વદે એમ વારે. પ્રા. ૧
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩ ગુરૂ એળવીએ નહીં ગુરૂ વિનયે, કાળે ધરી બહુમાન સૂત્ર અથ તદુભય કરી સુધાં, ભણીએ વહી ઉપધાન. પ્રા. ૨ જ્ઞાને પગરણ પાટી પથી, ઠવણ નકારવાલી; તેહ તણી કીધી આશાતના, જ્ઞાન ભક્તિ ન સંભાળી રે. પ્રા. ૩ ઈત્યાદિક વિપરીત પણાથી, જ્ઞાન વિરાધ્યું જેહ, આ ભવ પરભવ વળીરે ભવભવ, મિચ્છામિ દુક્કડે તેહરે; પ્રાણી સમકિત લ્યો શુદ્ધ પાણી, વીર વદે એમ વાણીરે. પ્રા. ૪ છન વચને શંકા નવિ કીજે, નવિ પરમત અભિલાખ; સાધુ તણી નિંદા પરિહરજે, ફળ સંદેહ મ રાખશે. પ્રા. ૫ મૂઢપણું છડે પરશંસા, ગુણવંતને આદરીએ; સાહમ્મીને ધમેં કરી થીરતા, ભક્તિ પ્રભાવના કરીએ. પ્રા. ૬ સંઘ ચૈત્ય પ્રાસાદ તણે જે, અવર્ણવાદ મન લેખે; દ્રવ્ય દેવકો જે વિણસાડ્યો, વિણસંતાં ઉવેખે રે. પ્રા. ૭ ઇત્યાદિક વિપરીત પણાથી, સમકિત ખંડથું જેહ, આ ભવ પરભવ વળી રે ભવભવ, મિચ્છા મિ દુક્કડં તેહરે, પ્રાણું ચારિત્ર લે ચિત્ત આણી, વીર વદે એમ વાણુંરે. પ્રા. ૮ પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિ વિરાધી, આઠે પ્રવચન માય; સાધુ તણે ધર્મો પ્રમાદે, અશુદ્ધ વચન મન કાયરે. પ્રા. ૯ શ્રાવકને ધમેં સામાયિક, પિસહમાં મન વાળી, જે જયણું પૂર્વક એ આઠે, પ્રવચનમાય ન પાળીરે. પ્રા. ૧૦ ઇત્યાદિક વિપરીત પણાથી, ચારિત્ર ડેરહોલ્યું જેહ; આ ભવ પરભવ વળીરે ભવોભવ,મિચ્છા મિ દુક્કડે તેહરે. પ્રા. ૧૧ બારે ભેદે તપ નવિ કીધે, છતે યોગે નિજ શકત; ધમેં મન વચ કાયા વિરજ, નવિ ફેરવાયું ભગતેરે. પ્રા. ૧૨ ૧૮
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
તપ વીરજ આચાર એણી પરે, વિવિધ વિરાધ્યાં જેહ; આ ભવ પરભવ વળી કે ભવેાભવ,મિચ્છા મિ દુક્કડ' તેહરે પ્રા૰૧૩ વળીય વિશેષે ચારિત્ર કેરા, અતિચાર આલેાઇએ; વીર જીણેસર વયણ સુણીને, પાપ મલ વિ ધાઇએરે પ્રા૦ ૧૪ દાલ મીજી
પૃથ્વી પાણી તે, વાઉ વનસ્પતિ, એ પાંચ થાવર કહ્યાએ; કરી કરસણ આરંભ, ખેત્ર જે ખેડીયા,કુવા તલાવ ખણાવીયાએ.1 ઘર આર’ભ અનેક ટાંકાં ભેાંયરાં, મેડી માળ ચણાવીઆએ; લીપણ ગ્રુપણ કાજ એણીપરે પરે પરે પૃથ્વીકાય વિરાધીઆએ.ર ધાયણ નાહણ પાણી ઝીલણુ અપકાય,છેાતિધેાતી કરી દુહવ્યાએ ભાઠીગર કુંભાર, લેાહ સેાવનગરા ભાડભુંજા લીહાલાગરાએ,૩ તાપણુ સેકણુ કાજ, વશ્વ નિખારણ, રગણ રાંધણ રસવતીએ; એણી પરે કર્માદાન, પરે પરે કેલવી, તેઉ વાઉ વિરાધીઆએ. ૪ વાડી વન આરામ, વાવી વનસ્પતિ, પાન ફળ ફુલ ચુટીયાએ; યાંક પાપડી શાક, શેકયા ચુકવ્યાં, છેદ્યાં છુંઘાં આથીયાંએ. અળસીને એરંડ, ઘાણી ઘાલીને, ઘણા તિલાદિક પીલીયાએ, ઘાલી કાલું માંહે, પીલી સેલડી, કંદ મૂળ ફળ વેચીયાએ. ૬ એમ એકે ક્રિય જીવ,હુણ્યા હણાવીયા હુણતાં જે અનુમાદિયાએ. આભવ પરભવ જેહ,વીરે ભવાભવે,તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડ એ કૃમી સરમીયા કીડા, ગાડર ગડાલા, ઇયલ પારા અલશીયાંએ; વાળા જળેા ચુડેલ,વિચલિત રસ તણા,વળી અથાણાંપ્રમુખનાંએ એમ એઇન્દ્રિય જીવ, જે મે' દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડંએ. ઉધેહી જી લીખ, માંકડ મકાડા, ચાંચડ કીડી કછુઆએ. ૯ ગઢહિ ઘીમેલ, કાનખજુરડા, ગીગાડા ધનેરીયાંએક એમ તેઇંદ્રિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડ એ. માંખી મત્સર ડાંસ, મસા પતંગીયાં, કસારી કાલિયાવડાએ;
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
ઢીંકણ વધુ તીડ, ભમરા ભમરીઓ, કેતાં બગ ખડમાંકડીએ. એમ ચૌરિતિય જીવ,જે મેં દુહાવ્યા, તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડંએ જળમાં નાખી જાળ જળચર દુહવ્યા,વનમાં મૃગ સંતાપીયાએ. પીથા પંખી જીવ, પાડી પાસમાં, પોપટ ઘાલ્યા પાંજરે એ; એમ પંકિય જીવ, જે મેં દુહવ્યા, તે મુજ મિચ્છામિ દુક્કડં એ.
હાથી ૩ જી ( વાણી વાણ હિતકારી છે, એ દેશી.) ક્રોધ લેભ ભય હાસ્યથીજી, બોલ્યાં વચન અસત્ય; કડ કરી ધન પારકાંજી, લીધાં જેહ અદત્તરે જિનજી, મિચ્છામિ દુક્કડં આજ, તુમ સાખે મહારાજ રે; જિનજી, દેઈ સારૂં કાજ, જિનજી મિચ્છામિ દુક્કડ આજ. ૧ દેવ મનુષ્ય તિર્યંચનાંજી, મિથુન સેવ્યાં જેહ, વિષયાસ લપટપણેજી, ઘણું વિડંખ્યો હશે. જિનજીવે ૨ પરિગ્રહની મમતા કરી, ભવ ભવ મેલી આથ; જે જીહાંની તે તિહાં રહી છે, કેઈન આવે સાથરે, જિનજીક ૩ રયણ ભેજન જે કર્યાજી, કીધાં ભક્ષ અભક્ષ, રસના રસની લાલચે, પાપ કર્યા પ્રત્યક્ષરે. જિનજી- ૪ વ્રત લેઈ વિસારીયાંજી, વળી ભાગ્યાં પચ્ચખાણ; કક્ષટ હેતુ કિરિયા કરીજી, કીધાં પાપ વખાણરે. જિનજી ૫ ત્રણ ઢાલ આઠે દહેજી, આલેયા અતિચાર; શિવગતિ આરાધન તજી, એ પહેલો અધિકારરે, જિનજીક ૬
ઢાળ ચેથી
(સાહેલડીની દેરી) પંચ મહાવ્રત આદરે સાહેલડીરે, અથવા વ્રત બાર તો; યથાશક્તિ વ્રત આદરી, સા૦ પાળે નિરતિચાર તા. ૧ વ્રત લીધાં સંભારીએ, સાહિંડ ધરીએ વિચાર તે; શિવગતિ આરાધન તણો, સાવ એ બીજો અધિકાર તો. ૨
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ જીવ સર્વે ખમાવીએ, સાવ નિ ચોરાશી લાખ તો; મન શુદ્ધ કરી ખામણાં, સા. કેઈશું રેષ ન રાખ તો. ૩ સર્વ મિત્ર કરી ચિંતો, સા. કેઈન જાણે શત્રુ તો; રાગ દ્વેષ એમ પરિહરે, સા૦ કીજે જન્મ પવિત્ર . ૪
સ્વામી સંઘ ખમાવીએ, સાવ જે ઉપની અપ્રીત તો; સજન કુટુંબ કરે ખામણાં,સાવ એ જિન શાસન રીત છે. પ ખમીએ ને ખમાવીએ, સાવ એહ જ ધર્મને સાર તે. શિવગતિ આરાધન તણે, સાવ એ ત્રીજો અધિકાર તો. ૬ મૃષાવાદ હિંસા ચોરી, સાધન મૂછ મિથુન : ક્રોધ માન માયા તૃણા, સાવ પ્રેમ દ્વેષ પશુન્ય તે. ૭ નિંદા કલહ ન કીજીએ, સારુ કુડા ન દીજે આળ તે; પતિ અરતિ મિથ્યા તો, સાવ માયામોસ જંજાળ તો ૮ ત્રિવિધ ત્રિવિધ સરાવિએ. સાવ પાપસ્થાન અઢાર તો, શિવગતિ આરાધન તણે સાવ એ ચોથે અધિકાર તો. ૯
તાળી પાંચમી. (હવે નિસુણે જીહાં આવીયા એ. એ દેશી) જનમ જરા મરણે કરીએ, એ સંસાર અસાર તે; કર્યા કર્મ સહુ અનુભવે એ, કેઈન રાખણહાર તા. ૧ શરણ એક અરિહંતનું એ, શરણ સિદ્ધ ભગવંત તો; શરણુ ધર્મ શ્રી જૈનને એ, સાધુ શરણુ ગુણવંત તે. ૨ અવર મહ સવિ પરિહરીએ, ચાર શરણ ચિત્ત ધાર તે; શિવગતિ આરાધન તણે એ, એ પાંચમો અધિકાર તા. ૩ આ ભવ પરભવ જે કર્યા છે, પાપ કર્મ કેઈ લાખ તે; આત્મ સાખે તે નિંદિએ, પડિમિએ ગુરૂ સાખ તો. ૪ મિશ્યામતિ વર્તાવિયાએ, જે ભાખ્યાં ઉન્મત્ર તો; કુમતિ કદાગ્રહને વશે એ, જે ઉથાપ્યાં સૂત્ર તો; પ ઘડયાં ઘડાવ્યાં જે ઘણાંએ, ઘટી હળ હથીયાર તો;
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૭
ભવ ભવ મેલી મૂકીયાં એ, કરતાં જીવ સંહાર તા. પાપ કરીને પોષીયા એ, જનમ જનમ પરિવાર તેા; જનમાંતર પહેાત્યા પછી એ, કોઈએ ન કીધી સાર તા. ૭ આ ભવ પરભવ જે કર્યાં એ, એમ અધિકરણ અનેક તે; ત્રિવિધે ત્રિવિધ વાસરાવીએ એ, આણી હૃદય વિવેક તા. ૮ દુષ્કૃત નિંદા એમ કરીએ. પાપ કરો પરિહાર તે; શિવગતિ આરાધન તણા એ, એ છઠ્ઠો અધિકાર તા. ૯ ઢાળ ૬ મી.
આધે તું જોયને જીવડા, એ દેશી.
ધન૦ ૪
ધન ધન તે દિન માહરા, જીહાં કીધેા ધ. દાન શીયળ તપ ભાવના, ટાળ્યાં દુષ્કૃત કર્યું. શેત્રુંજાકિ તીની, જે કીધી જાત્ર; જીગતે જિનવર પૂછયા, વળી પાછ્યાં પાત્ર, પુસ્તક જ્ઞાન લખાવીયાં, જિણહર જિન ચૈત્ય; સંઘ ચતુર્વિધ સાચવ્યા, એ સાતે ખેત્ર, પડિકમાં સુરે કર્યા, અનુકંપા દાન; સાધુ સૂરિ ઉવઝાયને, દીધાં બહુ માન. ધર્મકાજ અનુમેાદિએ, એમ વારેવાર; શિવગતિ આરાધન તણેા, એ સાતમેા અધિકાર, ધન૦ ૫ ભાવ ભલેા મન આણીએ, ચિત્ત આણી ડામ; સમતા ભાવે ભાવિએ, એ આતમરામ. સુખ દુઃખ કારણ જીવને, કોઈ અવર ન હેાય; કર્મ આપ જે આચર્યા, ભાગવીએ સેાય. સમતા વિણ જે અનુસરે, પ્રાણી પુન્યનું કામ; છાર ઉપર તે લી પણું, ઝાંખર ચિત્રામ.
ધન દ
ધન૦ ૮
ભાવ ભલી પરે ભાવીએ, એ ધર્મના સાર; શિવગતિ આરાધન તણા, એ આઠમા અધિકાર. ધન૦ ૯
ધન ૧
ધન૦ ૨
વન૦ ૩
ધન ૭
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
ઢાળ સાતમી (રેવતગિરિ હુઆ, પ્રભુનાં ત્રણ કલ્યાણક. એ દેશી.) હવે અવસર જાણી, કરી લેખન સાર; અણસણ આદરીયે, પચખી ચારે આહાર. લલુતા સવિ મૂકી, છાંડી મમતા અંગ; એ આતમ બેલે, સમતા જ્ઞાન તરંગ. ગતિ ચારે કીધાં, આહાર અનંત નિશંક; પણ તૃપ્તિ ન પામે, જીવ લાલચીયે રંક. દુલહો એ વળી વળી; અણસણને પરિણામ; એહથી પામીજે, શિવપદ સુરપદ ઠામ, ધન ધના શાલિભદ, ખંધો મેઘ કુમાર; અણસણ આરાધી, પામ્યા ભવનો પાર. શિવમંદિર જાશે, કરી એક અવતાર; આરાધન કેરે, એ નવ અધિકાર. દશમે અધિકારે, મહામંત્ર નવકાર; મનથી નવિ મૂકે, શિવમુખ ફલ સહકાર, એ જપતાં જાયે, દુર્ગતિ દોષ વિકાર; સુપેરે એ સમ, ચૌદ પુરવને સાર. જનમાંતર જાતાં, જે પામે નવકાર; તો પાતિક ગાળી, પામે સુર અવતાર. એ નવપદ સરીખ, મંત્ર ન કેઈ સાર; આ ભવ ને પરભવે, સુખ સંપત્તિ દાતાર. જુઓ ભીલ ભીલડી, રાજા રાણું થાય; નવપદ મહિમાથી, રાજસિંહ મહારાય. રાણી રત્નાવતી બેહુ, પામ્યાં છે સુરભેગ; એક ભવ પછી લેશે શિવવધુ સંગ.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
શ્રીમતીને એ વળી, મત્ર ફળ્યા તત્કાલ; કૃણીધર ફીટીને, પ્રગટ થઈ ફૂલમાળ. શિવકુમરે જોગી, સેાવન પુરિસેા કીધ; એમ એણે મત્ર, કાજ ઘણાંનાં સિદ્ધ. એ દૃશ અધિકારે, વીર જિણેસર ભાખ્યા; આરાધન કેરા, વિધિ જેણે ચિત્ત માંહિ રાખ્યા. તેણે પાપ પખાળી, ભવ ભય દૂરે નાખ્યા; જિન વિનય કરતાં, સુમતિ અમૃતરસ ચાખ્યા. ઢાળ ૮ મી
E
૮
(નમે। ભિવ ભાવશું એ. એ દેશી)
સિદ્ધારથ રાય કુળ તિલેાએ, ત્રિશલા માત મલ્હાર તે; અવની તળે તમે અવતર્યા એ, કરવા અમ ઉપગાર. જચેા જિનવીજીએ ૧ મેં અપરાધ કર્યા ઘણા એ, કહેતાં ન લહું પાર તેા; તુમ ચરણે આવ્યા ભણીએ, જો તારે તા તાર. જય૦ ૨ આશ કરીને આવીયેા એ, તુમ ચરણે મહારાજ તે; આવ્યાને ઉવેખશા એ, તે કેમ રહેશે લાજ. જયા૦ ૩ કરમ અલ્જણ આકરાં એ, જન્મ મરણ જ જાળ તેા. હું છું એહથી ઉભગ્યા એ, છેાડાવ દેવ દયાલ. જયા૦ ૪ આજ મનેારથ મુજ ફળ્યા એ, નાનાં દુ:ખ દાલ તે. તુથા જિન ચાવીશમેા એ, પ્રકટચાં પુન્ય કલેાલ, જયા૦ ૫ ભવે ભવે વિનય તુમારા એ, ભાવ ભક્તિ તુમ પાય તે; ધ્રુવ દયા કરી દીજીએ એ, બેાધિ બીજ સુષસાય, જા૦ ૬
ફળશ
ઇ તરણ તારણ, સુગતિ કારણ, દુ:ખ નિવારણ, જગ જચેા; શ્રી વીર જિનવર ચરણ ઘુણતાં, અધિક મન ઉલટ થયા. ૧
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
શ્રી વિજય દેવ સૂરદ પટધર, તીરથ જગમ એણી જગે; તપગચ્છ પતિ શ્રી વિજય પ્રભ સૂરિ, સૂરિ તેજે ઝગમગે. ૨ શ્રી હીરવિજય સૂરિશિષ્ય વાચક,શ્રી કીતિ વિજય સુરગુરૂસમે; તસ શિષ્ય વાચક વિનય વિજય, શુષ્પો જિન ચોવીશ. ૩ સયસત્તર સંવત ઓગણત્રીશે, રહી રાંદેર ચોમાસએ; વિજય દશમી વિજય કારણ, કીય ગુણ અભ્યાસ એ. ૪ નરભવ આરાધન સિદ્ધિ સાધન, સુકૃત લીલ વિલાસ એ; નિર્જરા હેતે સ્તવન રચીયું, નામે પુન્ય પ્રકાશ એ. ૫
પુન્યપ્રકાશનું સ્તવન સમાપ્ત.
પર્યુષણ પર્વની કરણું શ્રી વીર પ્રભુને વાંદવા માટે શ્રેણિક રાજા સમવસરણ તરફ જતા હતા. ત્યાં સમવસરણને દેખતાંજ છત્ર ચામર શસ્ત્ર મેજડી અને મુગુટ ઉપરની કલગી એ પાંચ રાજચિન્હ મૂકી, પાંચ અભિગમ સાચવી, પ્રભુની જમણી બાજુથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈ, વાદીને શ્રેણિક રાજાએ સ્તુતિ કરી કે હે પ્રભુ! આજનો દિવસ મારે ધન્ય છે. આપને જયે છતે મારી અને આંખો સફલ થઈ ત્રણ લેકના નાથ એવા આપના દર્શનથી મેં સંસાર રૂ૫ સમુદ્રને અંજલિજળ પ્રમાણ કર્યો ઈત્યાદિ ૧૦૮ શ્લેકથી શ્રી વીર પ્રભુની સ્તુતિ કરી, પછી સર્વ મુનિઓમાં અગ્રેસર શ્રી ગૌતમ ગુરૂને સ્તવીને પ્રભુથી અવગ્રહ રાખી યથાયોગ્ય સ્થાને બેઠા, પ્રભુએ બાર પર્ષદાની આગળ એવી દેશના દીધી કે હે ભવ્ય છો! આ સંસારરૂપ સમુદ્રમાં અત્યંત દુર્લભ એવી મનુષ્ય જન્માદિ સામગ્રી પામીને, પાર ઉતારવાને વહાણ સમાન એવા ધર્મને વિષે નિરંતર ઉદ્યમ કરો કે જેથી તમે અવિચલ સુખ પામે. જે ગૃહસ્થો વેપારાદિ કાર્યોને લીધે નિરંતર ધર્મ
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧ કરવાને માટે અશક્ત હોય; તેમણે પણ દ્રઢ મન કરીને આંતરે આંતરે ધર્મનાં કાર્યો અહેરાત્રિમાં ઓછામાં ઓછા એક પ્રહર સુધી તો કરવાં. જેમ ગાયને ગળે ડહે રે બાંધ્યો હોય, તો પણ ભમતી ભમતી ખડને ખાતી ભૂખ શમાવે તેમ કુટુંબાદિના બંધનથી બંધાયો છતો ગૃહસ્થ ઘરના ધંધા કે વેપારમાંથી ફુરસદ મેળવી આંતરે આંતરે ઘર્મ કરે તો અનાદિકાલની ભૂખ મટે. જેઓ મહાવ્રતાદિ ગ્રહણ કરીને હંમેશાં ધર્મ સંબંધી ક્રિયાઓ કરે છે તેમને મનુષ્ય જન્મ સફળ છે. જેઓ સર્વ દિવસમાં ધર્મ ક્રિયા ન કરી શકે તેમણે પર્વ દિવસે વિધિએ કરી પૌષધાદિ કરવાં. બ્રહ્મચર્ય પાલવું. વિશેષ કરીને આરંભ તો કરે જ નહિ અને કરાવવો પણ નહિ. તેમજ વળી આસે તથા ચિત્ર માસની અઠ્ઠાઈના દિવસેને વિષે અને પર્યુષણ પર્વોમાં વિશેષે કરી ધર્મારાધનજ કરવું. એ ઉપદેશ પ્રભુએ કહ્યો તે વારે અવસર પામી શ્રેણિક રાજા કહેતા હતા કે પ્રભુ! પ્રથમ શ્રી પિયુષણ પર્વને વિષે શી શી કરણી કરવી ? અને તે કરવા થકી શું ફલ મળે ? તે મુજને કહો. તે વારે ભગવાન બોલ્યા કે હે મગધેશ ! સાંભળ. શ્રી પર્યુષણ પર્વ આવે થકે ૧. ચતુર્વિધ સંઘે મળીને શ્રી વીતરાગ પ્રભુનાં દેહરાસર જુહારવાં ૨. સાધુ સાધવીની ભક્તિ કરવી. ૩. કલ્પસૂત્રનું વ્યાખ્યાન સાંભળવું. ૪. પ્રભુને વિલેપન ચંદનપૂજા આંગીરચના વિશેષે કરવી. ૫. ચતુર્વિધ સંઘમાં પ્રભાવના કરવી. ૬. સાધમિકનું વાત્સલ્ય કરવું. ૭ જીને અભયદાન આપવા માટે અમારી પડખુ વજડાવ. ૮. અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યા કરવી. ૯. જ્ઞાનની પૂજા કરવી. ૧૦ સંવત્સરી પ્રતિકમણ કરવું. ૧૧ માંહમાંહે શ્રી સંઘને ખમાવા. પારણાને દિવસે સાંવત્સરિક દાન દેવું. સામાયિક, આઠે દીવસ ઉભય રંક પ્રતિકમણ પૌષધ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
કરવાં.સચિત્તને ત્યાગ કરવા. બ્રહ્મચર્ય પાળવું. સાવદ્ય વ્યાપાર અને ઘરમાં આર્ભ સમારંભના ત્યાગ કરવા. કલ્પસુત્રના વાંચનારા સાધુને ખાનપાનની સહાય કરવી. ગુરૂની સેવા ઈત્યાદિક ધર્મકરણી શ્રાવક શ્રાવીકાએ કરવી. હવે સાધુ સાધ્વીની કરણી કહેવાય છે. ૧. કલ્પસૂત્ર વાંચવું કે સાંભળવુ. ૨. અઠ્ઠમના તપ કરવા. ૩. સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરવુ. ૪. મસ્તકે લાચ કરવા અને પ. માંહેામાંહે ખમાવવું. વળી વિગઇ ત્યાગાદિ તપ તથા જ્ઞાનનું આરાધન વિગેરે કરવું. પાષધ વિધિ.
હાલમાં માત્ર આહાર પેાસહ જ દેશથી અને સથી કરવામાં આવે છે. બાકીના ત્રણ પ્રકારના પાસહુ સથી જ થઈ શકે છે. આહાર પેાસહમાં ચૌવિહાર ઉપવાસ કરવા તે સથી અને તિવિહાર ઉપવાસ, આયખિલ, નીવી, એકાસણું કરવું તે દેશથી સમજવા. માત્ર રાત્રિના ચાર પહેારના પાસહુ કરનારે પણ દિવસે એમાંનું કાંઈ પણ વ્રત કરેલું' હોવું જોઈએ એવા નિયમ છે.
પેાસહમાં જોઇતાં ઉપકરણા.
દિવસના પેાસહવાળાએ નીચે પ્રમાણે ઉપકરણા લેવા. ૧ મુહપત્તિ, ૨ ચરવળા, ૩ કટાસણું, ૪ ધોતીયું, ૫ સુતરના ક ંદાર, ૬ ઉત્તરાસણ, ૭ માત્ર કરવા જવાનું વસ્ત્ર, ૮ ખેળીયુ.
રાત્રિપાસહવાળાએ નીચે પ્રમાણે ઉપકરણ વધારે લેવાં, ૧ કામળી ઉનની ( શીતકાળે ૨, ઉષ્ણકાળે ૧). ૨ ઉત્તરપટ્ટો સુતરાઉ, ( એક પા ઓછાડ) ૩ કુંડળ, ( કાનમાં નાખવાનું રૂ) ૪ડંડાસણ, ૫ પાણી ચુને નાખેલુ, ૬ વડીનીતિ જવું પડે તે ખપ આવવા માટે લેટા.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
આથી વધારે લેવાની જરૂર પડે તો યોગ્ય રીતે માંડલા કર્યા પહેલાં યાચી લેવાં.
પિસહ કરવા ઈચ્છનારે પ્રભાતમાં વહેલા ઉઠીને રાઈ પ્રતિક્રમણ જરૂર કરવું જોઈએ. વિધિના જાણે શ્રાવકે તો પડિલેહણ અને દેવવંદન પણ તે સાથે જ કરે છે. ત્યાર પછી જિનમંદિરની જોગવાઈ હોય તો જિનપૂજા કરીને પછી ઉપાશ્રયે આવી ગુરૂ સમક્ષ પિસહ ઉચ્ચર. હાલમાં આ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ છે; પરંતુ મુખ્યપ્રવૃત્તિઓ પ્રભાતે પ્રતિક્રમણ કરી, સામાયિક પાર્યા વિનાજ પોસહ લેવો. પછી પડિલેહણના આદેશ વખતે જ પડિલેહણ કરવી. પછી કાજે લઈ, દેવ વાંદવા અને સક્ઝાય કરવી. પ્રતિક્રમણ સાથે પડિલેહણ ન કરનારે નીચે પ્રમાણે, વિધિ કરવી.
पोसह लेवानी विधि. અને તે લીધા પછી પડિલેહણા કરવાની ક્રિયા. •
પ્રથમ ખમાસમણ દઈ, ઈરિયાવહિથી પ્રગટ લોગસ્સ પર્યત કહી, ખમાત્ર ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવાન પોહ મુહપત્તિ પડિલેહું? એમ કહી, ગુરૂ આદેશ આપે એટલે
ઈચ્છ' કહીને મુહપત્તિ પડિલેહવી. પછી ખમાર ઈચ્છા પિસહ સંદિસાહું? ઈચ્છ. ખમાર ઈચ્છાપિસહ ઠાઉં ? ઈછું કહો બે હાથ જોડી એક નવકાર ગણી, “ઈચ્છકારી ભગવન પસાય કરી પોસહ દંડક ઉશ્ચરાજી” કહેવું એટલે
૧ પોસહ લીધા અગાઉ દેવ વાંદે તેણે પણ સજઝાય તો પસહ ઉર્યા પછી જ કરવી. (૨) ખમા ખમાસમણ દેવું. (૩) ઇચ્છા ઇચછાકારેણ સંદિસહ ભગવન.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
ગુરૂ કે વડીલ પેાસહની કરેમિ ભંતે નીચે પ્રમાણે ઉચ્ચરાવે. કરેમિલતે ! પૈસહું આહાર પેાસહું દેસએ સભ્ય, સરીર સક્કાર પેાસહ` સભ્ય, અભચેર પાસહ સભ્યએ અબ્બાવાર પાસહં સભ્યએ, ચવિહે પાસ કમિ. જાવ દિવસ' ( અહેારત્ત' ) પન્નુવાસામિ, દુવિહ" તિવિહેણ, મણેણં વાયાએ કાએણું, ન કરેમિ ન કારવેમિ, તસ્સ ભંતે ! પડિમામિ નિંદામિ ગરિહામિ અપ્પાણ વોસિરામિ.
પછી ખમા કઈ ઈચ્છા સામાયિક મુહપત્તિ પડિલેહું ? ઇચ્છું કહી, મુહપત્તિ પડિલેહીને મા॰ ઈચ્છા સામાયિક સદિસાહું? ઈચ્છ. ખમા૦ ઇચ્છા૦ ‘સામાયિક માઉં ? ઈચ્છ` કહી એ હાથ જોડી એક નવકાર ગણી ‘ઇચ્છકારી ભગવત્ પસાય કરી સામાયિક દંડક ઉચ્ચરાવાજી’ કહેવું, ગુરૂ ‘ કરેમિ ભંતે સામાઈયના પાઠ કહે તેમાં એટલુ વિશેષજે જ્ઞા નિયમને ઠેકાણે નાવ પસદં કહે. ( આ બને કરેમિભતે ગુરૂ કહે તેની સાથે શ્રાવકેપણ મનમાં એકલવાની છે. ) પછી ખમા૦ ઇચ્છા॰ બેસણું સદિસાહુ ! ઈચ્છ ખમા॰ ઈચ્છાબેસણું હાઉ” ? ઇચ્છ ખમાર ઇચ્છા સજ્ઝાય સદિસાહુ ! ઈચ્છ ખમાર ઇચ્છા સજ્ઝાય કરૂ? ઈચ્છ કહી ત્રણ નવકાર ગણવા પછી ખમાર ઈચ્છા બહુવેલ સદ્ધિસાહુ ? ઇચ્છ. ખમા ઇચ્છા૦ મહુવેલ કરશું:? ઈચ્છ. ખમા॰ ઇચ્છા૦ પડિલેહણ કરૂ ? ઈચ્છ કહીને મુહપત્તિ (૧) ચાર પહેારના કરનારને માટે
6
જાવ દિવસ' ' કહેવું, આ પહેારા કરનારને માટે ‘ જાવ અહેારત્ત ’ કહેવું, રાત્રિના ચાર પહેારવાળાને જાવશેદિવસ રત્ત` ' કહેવું અને દિવસના ચાર પહેારને કરનાર જ રાત્રિના ચાર પહેારા પણ કરે તે કાટીસહિત છે જાવ અહારતં ’ કહેવું.
6
માટે
6
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૮૫
વિગેરે પાંચ ઉપકરણે પડિલેહવા. [ પસહ લીધા] અગાઉ ઘરે અથવા ઉપાશ્રયે પડિલેહણ કરી હોય તેણે અહી મુહપત્તિ જપડીલેહવી. (મુહપત્તિ ૫૦ બોલથી, ચરવળે ૧૦ બેલથી, કટાસણું ૨૫ બેલથી,સુતરને કંદારે ૧૦ બોલથી અને ધોતીયું ૨૫ બેલથી પડિલેહવું.) પછી ખમાસમણ દઈ, ઈચ્છકારીક ભગવન પસાય કરી પડિલેહણ પડિલેહાવો–એમ કહી વડિલનું અણપડિલેહ્યું એક વસ્ત્ર (ઉત્તરાસન) પડિલેહવું. પછી ખમા ઈછા ઉપધિ મુહપત્તિ પડિલેહું ? ઈચ્છ કહી મુહપત્તિ પડિલેહવી પછી ખમાર ઈચ્છા, ઉપધિ સંદિસાહુ? ખમાત્ર ઇચ્છા, ઉપાધિ પડિલેહું ? ઈછું કહીને પૂર્વે પડિલેહતાં બાકી રહેલ ઉત્તરાસણ, માગું કરવા જવાનું વસ્ત્ર, કામની વિગેરે ૨૫-૨૫ બોલથી પડિલેહવા, પછી એક જણે ડંડાસણ જાચી લેવું. તેને પડિલેહી, ઈરિયાવહી પડિકમીને કાજે લે. કાજામાં સચિત્ત એકેંદ્રિય (અનાજ તથા લીલી વનસ્પતિ) નીકળે તો ગુરૂ પાસે આલેયણા લેવી. ત્રસ જીવ નીકળે તો યતના
૧ મુહપત્તિના ૫૦ બોલ પાછળ લખ્યા છે. ઓછા બોલ હોય ત્યાં તે ૫૦ માંહેના પ્રથમના ગ્રહણ કરવા. સ્ત્રીએ કપાળના, હૃદયના અને બે ભુજાની પડિલેહણાના દશ બેલ વજી બાકીના ૪૦ બોલથી મુહપત્તિ પડિલેહવી. ૨ પસહમાં આભૂષણ પહેરવાં ન જોઈએ. કંદરે સુતરને જોઈએ તે છોડી, પડિલેહી, પાછો બાંધીને તે સંબંધના ઇરિયાવહી તે જ વખતે પડિકામવા. (બંને વખતની પડિલેહણામાં એ પ્રમાણે સમજવું). ૩ આ આદેશ સ્થાપનાચાર્ય પડિલેહવા સબંધી છે. ગુરૂમહારાજે સ્થાપનાચાર્ય પડિલેહ્યા ન હોય તો તે આ વખતે પડિલેહે.ગુરૂને અભાવે શ્રાવકે પડિલેહવા અને પ્રથમથી પડિલેહ્યા હોય તે વડીલનું (બ્રહ્યચારીનું) એક વસ્ત્ર પડિલેહવું, સ્થાપનાચાર્યને વડીલનું વસ્ત્ર એ બે વાનાં પડિલેહવાં નહિ.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬ કરવી. કાજે શુદ્ધ કરીને (જીવજંતુ જેઈને ) એટલે ત્યાં જ સ્થાપનાચાર્યની સન્મુખ ઉભા રહીને ઈરિયાવહી પડિક્કમવા. પછી પુંજતાં પુંજતાં જઈ કાજે યથાયોગ્ય સ્થાનકે અમુકાદ વહુરાહો કહીને પરઠવવો. પરઠવ્યા પછી ત્રણ વાર વિરે કહેવું. પછી મૂળ સ્થાનકે આવીને સૌ સાથે દેવ વાંદવા અને સક્ઝાય કરવી. પિસહ લીધા અગાઉ સવારમાં પડિલેહણ
કરવાની વિધિ. પ્રથમ ઈરિયાવહી પડિકમીને ખમાસમણ દઈ ઈચ્છા પડિલેહણ કરૂં ? ઈ કહી મુહપત્તિ, કટાસણું, ચરવળે તથા સઘળાં વસ્ત્રની એક સાથે પૂર્વે કહ્યા તેટલા બેલથી પડિલેહણ કરવી. પછી ડંડાસણને પડિલેહી, ઇરિયાવહી પડિકામી, કાજે લઈ, શુદ્ધ કરી, ત્યાં જ ઈરિયાવહી પડિકમીને વિધિપૂર્વક પરઠવા અને ત્યારપછી પૂર્વોક્ત વિધિએ પોસહ લે; પણ તેમાં પડિલેહણ ન કરવી અને કાજે ન લેવો. છેવટે વિધિ કરતાં જે કંઈ અવિધિ થઈ હોય તેનો “મિચ્છામિ દુક્કડ' દઈને દેવ વાંદવા અને સઝાય કરવી.
રાઇ પ્રતિક્રમણ કરવાની વિધિ. પિષહ લઈ પડિલેહણ કર્યા પછી અથવા બહુવેલ કરશું ત્યાં સુધી પિસહના આદેશ માગીને, પ્રથમ ઈરિયાવહિયં પડિકામીને, ખમા દઈ કુસુમિણ દુસુમિણના કાઉસ્સગ્ગથી માંડીને રાઈપ્રતિક્રમણ કરવું. તેમાં સાત લાખ અને અઢાર પાપ સ્થાનકને બદલે ઈછા ગમણગમણે બાલઉં ? ઈઈ કહી ગમણાગમણે આલોવવા.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭ इर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासमिति, आदानभंडमत्तनिक्खेवणासमिति, पारिष्ठापनिकासमिति, मनगुप्ति, वचनगुप्ति, कायगुप्ति-ए पांच समिति, त्रण गुप्ति ए आठ प्रवचन माता श्रावकतणे धर्म सामायिक पोसह लीधे रूडीपरे पाली नहीं, खंडन विराधना थइ होय, ते सवि हू मन वचन कायाए करी मिच्छामि दुक्कडं ॥
તથા ચાર થાય પછી નમુત્થણ કહીને ખમાત્ર દઈને ઇરછા બહુવેલ સંદિસાહું ઈચ્છું. ખમા દઈને ઈચ્છા બહુલ કરશું. ઈચ્છું કહીને ભગવાનાદિ ચારને ખમાતુ દેવાપૂર્વક વાંદી અાઈજજેસું કહેવું છે અને અવસર હોય તો બે ચૈત્યવંદન કરવાં અને જ્યાં જ્યાં કરેમિ ભંતેનો પાઠ આવે ત્યાં ત્યાં જાવ નિયમ ને બદલે જાવ પોસહં કહેવું. )
ત્યારપછી સૌની સાથે દેવ વાંદવા તેની વિધિ આ પ્રમાણે–
सवार बपोर अने सांजे देव वांदवानी विधि.
પ્રથમ ખમાસમણ દઈ, ઈરિયાવહીથી લોગસ્સ સુધી કહી, ઉત્તરાયણ નાખીને ખમાત્ર ઈચ્છા ત્યવંદન કરૂં? ઈચ્છે કહી ચત્યવંદન જકિંચિ૦ નમુત્થણ૦ જયવીયરાય ( આભવમખંડા સુધી ) કહી, ખમા દઈ બીજું ચૈત્યવંદન જેકિંચિ૦નમુત્થણ, અરિહંત અન્નત્થ૦ કહી પહેલી થાય, પછી લોગસ્સવ સવ્વલએ અન્નત્થ૦ કહી, બીજી થાય, પછી પુખરવરદીવ સુઅસ્સવ અન્નત્થ૦ કહી ત્રીજી
૧ આ આદેશ ભાગવાનો હેતુ વારંવાર નાની મોટી દરેક ક્રિયામાં કે પ્રવૃત્તિમાં ગુરૂના આદેશ માગવાનું અશક્ય હોવાથી બહુ વખતનો આદેશ ભેગે ભાગી લે એ છે.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
થાય, પછી સિદ્ધાણુ યુદ્ધાણું૦ વેયાવચ્ચ અન્નત્યં કહી ચાથી થાય-એમ ચાર થાયા કહેવી. પછી નમ્રુત્યુ કહીને બીજી વાર એજ પ્રમાણે ચાર થાયા કહેવી. પછી નમુન્થુણં જાવ તિ∞ ખમા૰ જાવંત॰ નમેા૦ કહી, સ્તવન (ઉવસગ્ગહર) કહેવું અને જય વીયરાય અર્ધા (આભવમખ'ડા સુધી) કહેવા પછી ખમા૦ દઈ ત્રીજી ચૈત્યવદન જ'કિંચિ૰ નમ્રુત્યુ કહીને જય વીયરાય સંપૂર્ણ કહેવા. ત્યારપછી. વિધિ કરતાં અવિવિધ થઈ હોય તેના મિચ્છામિ દુક્કડં દઈને પ્રભાતના દેવવંદ્યનમાં છેવટે સજ્ઝાય કહેવી. (અપેારે તથા સાજે ન કહેવી). તે સજ્ઝાયને માટે એક ખુમા૦ દઈ ઈચ્છા૦ સજ્ઝાય કરૂ? ઈચ્છત કહી, નવકાર ગણીને ઉભડક પગે એસી॰ એક જણ મન્હ જિણાણની સાય કહે. ( ત્યારપછી નવકાર ન ગણવા. )
श्री मन्ह जिणाणंनी सज्झाय.
मन्ह जिणाणं आणं, मिच्छं परिहरह धरह सम्मत्तं ॥ छव्विs आवस्सयंमि, उज्जुत्तो होइ पइदिवसं ॥ १ ॥ पव्वेसु पोसहवयं, दाणं सीलं तवो अ भावो अ ॥ सज्झाय नमुकारो, परोवयारो अ जयणा अ ॥ २ ॥ जिणपूआ जिणथुणणं, गुरुथुअ साहम्मिआणवच्छलं ॥ ववहारस्य सुद्धि, रहजत्ता तित्थजत्ता य ॥ ३ ॥ उवसम विवेग संवर, भासासमिई छजीवकरुणा य ॥ धम्मिअजण संसग्गो, करणदमो चरणपरिणामो ॥ ४ ॥
૧ પ્રવૃત્તિ ઉભડક બેસવાની છે, પણ એ ક્રિયા ચૈત્યવંદનની જેમ યેાગમુદ્રાએ કરવાની છે.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯ संधोवरि बहुमाणो, पुत्थयलिहणं पभावणा तित्थे ॥ सड़ाण किच्चमेअं, निच्चं सुगुरुवएसेणं ॥ ५ ॥
પોસહ લેવાનો કાળ વહી જતો હોય, તો પિસહ ઉચ્ચરેવો. પછીથી ગુરૂનો જગ મળે તો તેમની સમક્ષ ઉપાધિ પડિલેહું ? ત્યાં સુધીના બધા આદેશ માગવા તે પછી રાઈ મુહપત્તિ પડિલેહવી. છ ઘડી (લગભગ અઢી કલાક) દિવસ ચઢયા પછી
પરિસિ ભણાવવી તેની વિધિ. પ્રથમ ખમા દઈ ઈચ્છા બહુ પડિપુન્ના પિરિસિ કહી, બીજુ ખમા દઈ ઇરિયાવહી પડિક્કામવા. પછી ખમાત્ર દઈ ઈચ્છા પડિલેહણ કરૂં? ઈછું કહીને મુહપત્તિ પડિલેહવી.
ત્યારપછી ગુરૂ હોય તો તેમની સમક્ષ રાઈમુહપત્તિ પડિલેહવી તેની વિધિ આ પ્રમાણે
राइमुहपत्तिनी विधि. સૂચના–આ વિધિ ગુરૂની સમક્ષ રાઈ પ્રતિક્રમણ કર્યું હોય તેને કરવાની નથી, તેમ ગુરૂ ન હોય તો પણ કરવાની નથી.
પ્રથમ ખમા દઈ ઈરિયાવહી પડિક્કામી, ખમાર દઈ, ઈચછા રાઈ મુહપત્તિ પડિલેહું ? ઈચ્છ કહી મુહપત્તિ પડિલેહવી. પછી બે વાંદણા દેવાં, પછી ઈચ્છા રાઈયં આલેઉં છું આલેએમિ જેમ રાઈ અઈઆરનો પાઠ કહે. પછી સવ્વસ્સવિ રાઈયં કહીને પન્યાસ હોય તો બે વાંદણા દેવાં, પન્યાસ ન હોય તો એક ખમા દઈ ઈચ્છકાર સુહરાઈવ કહીને ઈચ્છા, અભુઠ્ઠિઓë૦ ખામીને બે વાંદણા દેવાં, પછી ઈચ્છકારી ભગવન પસાય કરી પચ્ચકખાણને આદેશ દેશાજી” એમ કહીને પચ્ચકખાણ કરવું. ૧૯
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
પછી સર્વ મુનિરાજને બે ખમાસમણ, ઈચ્છકાર તથા અભુઠ્ઠિઓહ૦ ના પાઠપૂર્વક વંદન કરવું.
માત્ર પેશાબ) જવાની વિધિ. લઘુશંકા કરવા જવા સારૂ કંડી, પંજણી અને અચિત્ત જળની યાચના કરવી. માવું કરવા જનારે અથવા જ્યારે જ્યારે ઉપાશ્રયમાંથી બહાર જવું પડે ત્યારે ત્રણ વાર આવસ્યહી” કહેવી અને અંદર પ્રવેશ કરતાં ત્રણ વાર નિસિહી કહેવી.
માગું કરવા જનારે પ્રથમ મા કરવા જવાનું વસ્ત્ર પહેરી, કુંડી પુંજણ વડે પુંજીને લેવી. તેમાં માગું કરીને પરઠવવાની જગ્યાએ પ્રથમ કુંડી નીચે મૂકી, જંતુ વિનાની ભૂમિ જોઈને અનુજ્ઞાન કહીને માથું પરવીને ફરીથી કુંડી નીચે મૂકી તિરે વસિસે વોશિરે કહી, કુંડી મૂળ જગ્યા ઉપર મૂકી, અચિત્ત જળવડે હાથ ધોઈ, કદાચ પગ અપવિત્ર થયા હોય તો તે પણ શુદ્ધ કરવા. વસ્ત્ર બદલી સ્થાપનાચાર્ય સન્મુખ આવી ખમાસમણ દઈને ઈરિયાવહી પડિકામવા.
જિનમંદિર જવાની વિધિ. પિસહ લીધા પછી જિનમંદિરે દર્શન કરવા જરૂર જવું જોઈએ, ન જાય તે આલેયણ આવે; તેથી કટાસણું ડાબે ખભે નાખી, ઉત્તરાસણ કરી, ચરવળે ડાબી કાખમાં અને મુહપત્તિ જમણા હાથમાં રાખીને, ઈસમિતિ શેધતાં મુખ્ય જિનમંદિરે જવું. ત્યાં પ્રથમ નિસ્સિહી કહીને દેરાસરના આદ્ય દ્વારમાં પ્રવેશ કરશે. પ્રથમ દૂરથી પ્રણામ કરીને મૂળનાયકની સન્મુખ જઈ દર્શન-સ્તુતિ કરીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દેવી. પછી બીજી વાર નિસ્સિહી કહી રંગ
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧ મંડપમાં પ્રવેશ કરી ખમાડ દઈ ઈરિયાવહિ પડિકમવા. પછી ત્રણ ખમાસમણ દઈ ત્રીજીવાર નિસ્સિહી કહીને ચિત્યવંદન કરવું. પાછા જિનમંદિરમાંથી નીકળતાં ત્રણ વાર આવસ્સહી કહી ઉપાશ્રયે આવવું. ત્યાં ત્રણ વાર નિસ્સિહી કહીને પ્રવેશ કરે અને સે ડગલાં ઉપરાંત ગયા હાઈએ તો ઇરિયાવહી પડિકામવા, તથા ગમણાગમણે આલોવવા,
સૂચના–જે ચામાસું હોય તો મધ્યાન્હના દેવ વિદ્યા અગાઉ બીજી વારને કાજે લે અને તે શુદ્ધ કરીને યોગ્ય સ્થાને પરઠો. (ત્યારપછી ઈરિયાવહી પડિકામવા નહીં).
ત્યારપછી મધ્યાહના દેવ વાંદવા. (વિધિ પૂર્વવત). મધ્યાહુના દેવ વાંઘા અગાઉ પચ્ચખાણ પારી શકાય નહીં. પછી જેને ચઉવિહાર ઉપવાસ ન હોય તેણે પચ્ચખાણ પારવું, તેની વિધિ આ પ્રમાણે
पच्चक्खाण पारवानी विधि, પ્રથમ ખમા દઈ ઈરિયાવહી પડિકામવા. યાવત લોગસ્સ કહી. ખમાત્ર ઈચ્છાચિત્યવંદન કરૂં? ઈછું કહી જગચિંતામણિનું ચૈત્યવંદન જયવીયરાય સંપૂર્ણ કહેવા સુધી કરવું. (સ્તવન ઉવસગ્ગહરનું કહેવું) પછી ખમાત્ર ઈચ્છા સઝાય કરૂં? ઈચ્છ કહી એક નવકાર ગણુને મહજિણાણુની સઝાય કહેવી. પછી ખમાતુ ઈચ્છા મુહપત્તિ પડિલેહુ ઈચ્છ કહી મુહપત્તિ પડિલેહવી.પછી માત્ર
૧ જ્યારે જ્યારે સે ડગલાં ઉપરાંત જવાનું થાય કે ઠઘે જઈ આવ્યા હોય ત્યારે ત્યારે ઈરિયાવહી પડિકમવા ને ગમણગમણે આવવા.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૨ ઈચ્છા પચ્ચખાણ પારૂં? યથાશક્તિ કહી ખમાર છાત્ર પચ્ચખાણ પાયું, તહત્તિ કહી, જમણે હાથ મુઠી વાળીને ચરવળા ઉપર સ્થાપી, એક નવકાર ગણીને જે પચ્ચકખાણ કર્યું હોય તે નામ લઈને નીચે પ્રમાણે પારવું – આયંબિલ નીવિ એકાસણાવાળાને આ રીતે.
“ઉગ એસૂરે નમુક્કારસહિ પરિસિં સાઢ પરિસિં સરેઉગ્ગએ પુરિમર્દુ અવર્ણ મુક્રિસહિઅં પચ્ચકખાણ કર્યું ચઉવિહાર; આંબીલ, નીવી, એકાસણું કર્યું તિવિહાર, પચ્ચખાણ ફાસિઍ,પાલિઅંસાહિઅં,તીરિઍ, કિદિ, આરાહિઅં જ ચ ન આરાહિઅંતસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં?' (તિવિહાર ઉપવાસવાળાને આ પ્રમાણે.)
“સૂરેઉગ્ગએ ઉપવાસ કર્યો તિવિહાર; પિરિસિ સાઢપિરિસિ પુરિમ મુસહિઅં પચ્ચખાણ કર્યું પાણહાર, પચ્ચકખાણ ફાસિસ્પં, પાલિ, સહિઅં, તિરિ, કિષ્ટિએ, આરાહિઅંજ ચ ન આરાહિઅં,તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડ.” (ચઉવિહાર ઉપવાસવાળાને પચ્ચખાણ પારવાની બીલકુલ વિધિ કરવાની નથી. દરેક પચ્ચકખાણ પારનારે છેલ્લો એક નવકાર ગણવો.
પાણી પીવાની રીત પચ્ચખાણ પાર્યા પછી પાણી પીવું હોય તેણે યાચેલું અચિત્ત જળ કટાસણાપર બેસીને પીવું ને પીધેલું પાત્ર લુંછીને મૂકવું પાણીવાળાં પાત્ર ઉઘાડાં રાખવાં નહિ,
ભજન કરવાની વિધિ. હવે જે આંબિલ, નિવી કે એકાસણું કરવા પોતાને ઘેર જવું હોય તો તેણે ઈસમિતિ શોધતાં (જયણાથી) જવું અને ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં જયણામંગળ’ બેલીને
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસન (કટાસણુ) નાંખી, બેસીને, સ્થાપના સ્થાપી, ઈરિયાવહી પડિક્કામવા. પછી ખમા દઈ ગમણાગમણે આવવા. પછી કાજો લઈ પાટલે, થાળી વિગેરે ભાજન પ્રમાઈને (પુંજીને) જોગવાઈ હોય તો મુનિને વહેરાવી અતિથિસંવિભાગ ફરસીને નિશ્ચળ આસને મૌનપણે આહાર કરે. લીધેલ વસ્તુમાંથી બીલકુલ પાછું મૂકી શકાય નહીં.
જેણે ઘેર જવું ન હોય તે પોસહશાળાએ પૂર્વ પ્રેરિત પુત્રાદિકે આણેલે આહાર કરે. તે પ્રથમ જગ્યા પ્રમાઈને કટાસણા ઉપર બેસી ભજન વિગેરે પ્રમાઈ, સ્થાપના સ્થાપીને ઈરિયાવહી પડિક્કમે અને નિશ્ચળ આસને મૌનપણે આહાર કરે.
તથા પ્રકારના કારણ વિના સ્વાદિષ્ટ મોદકાદિ અને લવંગાદિક તાંબુલ ચણ ન કરે. પછી મુખ શુદ્ધ કરીને દિવસચરિમં તિવિહારનું પચ્ચકખાણ કરે જમવાને સ્થાનકે કાજે લે. ત્યારપછી ઘરે જનાર પિસહશાળાએ આવીને અને પોસહશાળાવાળા આહાર કર્યાની જગ્યાએ જ અથવા મૂળ થાનકે ઈરિયાવહી પડિક્કામીને જગચિંતામણિનું ચૈત્યવંદન જયવીયરાય પર્યત કરે.
ત્રીજા પહોર પછી મુનિરાજે સ્થાપનાચાર્યની પડિલેહણ કરી હોય તેની સમક્ષ બીજીવારની પડિલેહણ કરવી. સ્થાપનાચાર્યની પડિલેહણ ર્યા અગાઉ પડિલેહુણ ન થાય. ત્રીજા પહોર પછી પડિલેહણું કરવાની વિધિ.
પ્રથમ ખમા દઈ ઈચ્છાવર બહુપડિપુન્ના પિરિસિ?
૧. પિોસહ વિના એકાસણું વિગેરે કરનારે પણ કરીને ઉઠયા અગાઉ દિવસ ચરિમં તિવિહારનું પચ્ચખાણ કરવું જોઇએ.
૨ આ શબ્દનો અર્થ “ઘણે ભાગે પરિસી પૂર્ણ થઈ ?' એવો છે.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
કહી ખમાત્ર ઈચ્છા ઇરિયાવહિયં પડિકમામિ કહી રિયાવહી પડિકમવા પછી ખમાત્ર ઈચ્છા૦ ગામણાગમણે આલઉં? ઈચ્છે કહી ગમણાગમણે આલવવા.
પછી ખમાત્ર ઈચ્છાપડિલેહણ કરૂં ? ઈછું કહી, ખમાર ઈછા, પોસહશાળા પ્રમાણુ ? ઇચ્છે કહીને ઉપવાસવાળાએ મુહપત્તિ, કટાસણું ને ચરવળે પડિલેહવા અને એકાસણાદિક કરનારે મુહપત્તિ કટાસણું ચરવળે કંદોરે અને ધોતીયું એ પાંચ ઉપકરણે પડિલેહવાં, પાંચ વાનાં પડિલેહ્યાં હોય તેણે ઈરિયાવહિ કરવા. પછી ખમાત્ર દઈ ઈચ્છકારી ભગવન પસાય કરી પડિલેહણા પડિલેહા
એમ કહીને વડિલનું એક વસ્ત્ર પડિલેહવું. પછી ખમાત્ર ઈચ્છાઉપાધિ મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈચ્છે કહી મુહપત્તિ પડિલેહીને ખમાત્ર ઈછા૦ સક્ઝાય કરું? ઈચ્છે કહી, ઉભડક પગે બેસીને નવકાર ગણીને મલ્હજિણાણુની સઝાય કહેવી. પછી ખાધું હોય તે બે વાંદણાં દઈને પાણહારનું પચ્ચખાણ કરે અને તિવિહાર ઉપવાસવાળા માત્ર ખમાસમણ દઈ ઈચ્છકારી ભગવન પસાય કરી. પચ્ચકખાણને આદેશ દેશેજી, કહી પાણહારનું પચ્ચખાણ કરે, (ચોવિહાર ઉપવાસવાળાને તે પચ્ચકખાણ કરવાનું નથી; પણ પ્રભાતે તિવિહાર ઉપવાસનું પચ્ચકખાણ લીધું
૧ જે પડિલેહણ કર્યા પછી પાણી વાપરવાની જરૂર હોય તો મુસિહીનું પચ્ચક્ખાણ કરે અને પડિલેહણ કરી રહ્યા પછી મુઠી વાળી ત્રણ નવકાર ગણીને પાણી વાપરે. તે પાણહારનું પચ્ચક્ખાણુ પડિક્રમણ વખતે કરે. સાંજના દેવ વાંદ્યા પછી તે પાણી વાપરી. શકાય જ નહીં.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેય ને પાણી ન પીધું હોય તો આ વખતે ચઉવિહાર પચ્ચખાણ કરે.)
પછી ખમાત્ર ઈચ્છા ઉપધિ સંદિસાહું? ઈચ્છે ખમાત્ર ઈચ્છા, ઉપધિ પડિલેહું? ઈચ્છ કહી પ્રથમ પડિલેહતાં બાકી રહેલાં વસ્ત્રોની પડિલેહણા કરે. તેમાં રાત્રિ પોસહ કરનાર પ્રથમ કામળી પડિલેહે. પડિલેહણ થઈ રહે એટલે સર્વ ઉપધિ (વસ્ત્રાદિ લઈને ઉભા થાય એટલે એક જણ ડંડાસણ લાવી, પડિલેહી, ઈરિયાવહી પડિકમી કાજે લઈ, તપાસી, ઈરિયાવહી પડિક્કામીને વિધિયુક્ત પાઠવે પછી સર્વે દેવ વાંદે.
પછી અવસરે દેવસી અથવા પાક્ષિકદિ પ્રતિકમણુ કરે. તેમાં પ્રથમ માત્ર ઈરિયાવહી પડિક્કમે અને પછી ખમાત્ર દઈને ચૈત્યવંદન કરે. સાત લાખ ને અઢાર પાપસ્થાનકને બદલે ઈચ્છાકારેણ૦ ગામણાગામણે આલેઉં ! ઇચ્છું કહીને ગમણાગમણે આવે. કમિભંતે સઘળીમાં જાવ નિયમં” ને ઠેકાણે “જાવ પસહું' કહે,
પ્રતિક્રમણ કરી રહ્યા પછી પિસહ પાર્યા અગાઉ યાચેલાં ડંડાસણ, કુંડી, પાણુ વિગેરે ગૃહસ્થને પાછા ભળાવી (સંધી) દેવાં. સામાયિક પારવાને બદલે ચાર પહેરના પિસહવાળા પિસહ પારે તેની વિધિ આ પ્રમાણે -
सांजे पोसह पारवानी विधि. ખમા૦ દઈ ઈરિયાવહી પડિકમી, ચઉકસાયથી જયવિયરાય પર્વત કહીને, ખમાત્ર ઈચ્છા મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈચ્છું કહી મુહપત્તિ પડિલેહવી. પછી ખમાતુ ઈચ્છા પિસહ પારું? યથાશક્તિ. ખમાઇચ્છા, પિસહ પાર્યો. તહત્તિ કહી, ચરવળ ઉપર જમણો હાથ સ્થાપી નવકાર ગણુને સાગરચંદ કહે તે આ પ્રમાણે –
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
सागरचंदो सागरचंदो कामो, चंदवडिसो सुदंसणो धन्नो ॥ जेसिं पोसहपडिमा, अखंडिआ जीवियतेवि ॥१॥ धन्ना सलाहणिज्जा, सुलसा आणंद कामदेवा य॥ जास पसंसइ भयवं, दढव्वयत्त महावीरो ॥ २॥
_ पोसह विधिए लीधो, विधिए पार्यो, विधि करतां जे कांइ अविधि हुओ होय, ते सवि हू मन वचन कायाए करी मिच्छामि दुकडं ॥
પછી ખમાર ઈચ્છા મુહપત્તિ પડિલેહું ઈચ્છું કહી મુહપત્તિ પડિલેહને, ખમાત્ર ઈચ્છા સામાયિક પારૂં ? યથાશક્તિ કહી ખમાર ઈચ્છા સામાયિક પાઈ. તહત્તિ કહી, ચરવળા ઉપર જમણે હાથ સ્થાપી નવકાર ગણીને સામાઈય વયજુરો કહે.
રાત્રિ પૌષધ વિધિ. જેણે સવારે ચાર પહોરનો પિસહ ઉર્યો છે તેને જ વિચાર આઠ પહોરને પિોસહ કરવાનું થાય તો તેણે સાંજની પડિલેહણ કરતી વખતે ઈરિયાવહી પડિકામી, ખમાસમણ દઈ, ગમણાગમણે આલેવીને પછી ઈરિયાવહી પડિકમવાથી માંડીને બહુ વેલ કરશું ?' એ આદેશપર્યત સવારનો પિસહ લેવાની વિધિ લખી છે તે પ્રમાણે સર્વ વિધિ કરવી. તેમાં બેસણે સંદિસાહે? અને સક્ઝાય સંદિસાહે? આ બે આદેશ ન કહે. બેસણે ઠાઉં ? પછી ખમાત્ર દઈ સક્ઝાયમાં છું.” એમ જ કહેવું અને ત્રણ નવકાર ને બદલે એક નવકાર ગણવે. ત્યારપછી સાંજની પડિલેહણમાં ખમા દઈ પડિલેહણ કરૂં ?” એ આદેશ માગવાને છે ત્યાંથી
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપધિ પડિલેહું? કાજે પરઠવવા સુધી સઘળી વિધિ કરે, દેવ વાં દે, માંડલાં અને પ્રતિક્રમણ કરે.
સૂચના–માત્ર રાત્રિના ચાર પહેરને જ પસહ કરવો હેય તેણે પડિલેહણ, દેવવંદન વિગેરે વિધિ શિવસ છતાં કરવાની હોવાથી વહેલાં આવવું જોઈએ અને તે દિવસે ઓછામાં ઓછો એકાસણાને તપ કરેલો હોવો જોઈએ તેણે કરવાની વિધિ આ પ્રમાણે.
પ્રથમ ખમાસમણ દઈ ઈરિયાવહી પડિક્કમીને પડિલેહણ (પડિલેહણની વિધિ પ્રમાણે) કરે. પછી ખમાર દઈ ઈરિયાવહી પડિક્કામવાથી માંડીને યાવત બહુલ કરશું ?' પર્યત સવારના પિસહ લેવાની વિધિ પ્રમાણે કરે અને ત્યારપછી સાંજનો પડિલેહણમાં ખમા દઈ પડિલેહણ કરૂં?' એ આદેશ માગવાને છે ત્યાંથી “ઉપાધિ પડિલેહું ?” ને આદેશ માગવા પર્યત તે પ્રમાણે વિધિ કરે. (પાસહના પચ્ચકખાણમાં જે ફેર છે તે પ્રથમ સૂચવેલ છે). એ પછી કાજે લે પરઠવે. દેવ વાંદ, માંડલા કરે. પ્રતિક્રમણ કરે.
સચના–આ ચોવીશ માંડલાં રાત્રિએ વડીનાતિ વિગેરે પરઠવવા યોગ્ય જગ્યા જોઈ આવીને રાત્રિએ પ્રતિલેખન નિમિત્તે કરવાનાં છે.
જેણે આઠ પહેરનો જ પિસહ લીધો હોય તેણે તથા રાત્રિ સિવાળાએ સાંજના દેવ વાઘા પછી ડંડાસણ અને કુંડળ લીધા ન હોય તો લઈને રાત્રિને માટે ચુને નાંખેલું અચિત્ત પાણી જાચી રાખીને પછી ખમા દઈ ઈરિયાવહી પડિકમીને ખમાત્ર ઈચ્છા, ઈંડિલ પડિલેહું ? ઈછું કહી પ્રથમ સંથારા પાસેની જગ્યાએ છ માંડલાં કરવાનાં–
૧ જે પહેલાં પડિલેહણ કરી હોય તો અહીં સુધી આદેશ ભાગે, પણ પડિલેહણ મુહપત્તિની જ કરે; અને પ્રથમ પડિલેહણ કરી ન હોય તો સાંજની પડિલેહણની વિધિમાં લખ્યા મુજબ પડિલેહણ કરે.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
૧. આઘાડે આસન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અહિયાસે. ૨. આઘાડે આસન્ને પાસવણે અહિયાસે. ૩ આઘાડે મન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અણહિયાસે. ૪. આઘાડે મળ્યે પાસવણે અહિયાસે. ૫. આઘાડે દરે ઉચ્ચારે પાસવણે અહિયાસે ૬. આઘાડે ક્રૂરે પાસવણે અહિયાસે.
પછી ઉપાશ્રયના બારણા માંહેની તરફ આ રીતેઃ— ૧. આઘાડે આસન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અહિંયાસે. ૨. આઘાડે આસન્ને પાસવણે અહિંયાસે. ૩. આઘાડે મળ્યે ઉચ્ચારે પાસવણે અહિયાસે. ૪. આઘાડે મળ્યે પાસવણે અહિયાસે. ૫. આઘાડે દરે ઉચ્ચારે પાસવણે અહિયાસે. ૬. આઘાડે ક્રૂરે પાસવણે અહિયાસે.
ઉપાશ્રયના મારણા બહાર નજીક રહીને કરવાનાં:—— ૧. અણાઘાડે આસન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અણહિયાસે. ૨. અણાઘાડે આસને પાસવણે અહિયાસે. ૩. અણાઘાડૅ મન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અણહિયાસે. ૪. અણાઘાડે મળ્યે પાસવણે અહિયાસે. ૫. અણાવાડ ક્રૂરે ઉચ્ચારે પાસવણે અણુહિયાસે. ૬. અણાઘાડે દરે પાસવણે અણહિયાસે.
ઉપાશ્રયથી સે। હાથ લગભગ દૂર રહીને કરવાનાંઃ— ૧. અણાઘાડે આસન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અહિયાસે. ૨. અણાઘાડે આસને પાસવણે અહિયાસે. ૩. અણાઘાડે મન્ને ઉચ્ચારે પાસવણે અહિવાસે. ૪. અણાઘાડે મન્ને પાસવણે અહિયાસે. ૫. અણાઘાડે ક્રૂરે ઉચ્ચારે પાસવળું અહિંયાસે. ૬. અણુાઘાડે દૂરે પાસવણે અહિંયાસે.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૯
ર૭ સંથારમણ પર કરિયાવહા,
આઘાડે=આગાઢ કારણે. અણહિયાસે=સહન ન થઈ શકે તે આસને નજીકમાં મઝે-વચ્ચે. ઉચ્ચારે વડીનીતિ. દૂરે છે. પાસવણે લઘુનીતિ. અહિયાસે સહન થઈ શકે છે.
અથવા સ્થાપનાજી પાસે રહીને બોલતી વખતે તે તે જગ્યાએ દ્રષ્ટિનો ઉપયોગ રાખવો.
એ પ્રમાણે ૨૪ માંડલા પછી ઈરિયાવહી પડિકમીને ચિત્યવંદનપૂર્વક પ્રતિક્રમણ પૂર્વવત કરે.
૧૭ સંથારા પરિસિનો વિધિ. રાત્રિ પિસહવાળાએ પહોર રાત્રિ પર્વત સક્ઝાય ધ્યાન કર્યા પછી સંથારે કરવાનો અવસરે ખમાત્ર ઈચ્છા“બહુ પડિપુન્ના પિરિસિ” કહી ખમાસમણ દઈ ઇરિઆવહીથી લોગસ્સ સુધી કહી, ખમાત્ર ઈચ્છાબહુ પડિપુન્ના પિરિસિ રાઈય સંથારએ કામિ' ઈચ્છ. કહી ચઉકસાય. નમુથુણં, જાવંતિખમા જાવંતત્ર નમોહંત ઉવસગ્ગહરં અને જય વીયરાય પૂરા કહી ખમાત્ર ઇચછાત્ર સંથારા વિધિ ભણવા મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈછું કહી મુહપત્તિ પડિલેહીને “નિસીહિ નિસીહિ નિસીહિ નમો ખમાસમણાણું ગોયમાઈણ મહામુણીનું નવકાર તથા કરેમિ ભંતે–એટલું ત્રણવાર કહે.
અણજાણહ જિટ્રિજજા, અણજાણહ પરમગુરૂ, ગુરૂગુણરયણહિં મંડિયસરીર બહુપડિપુણ પરિસિ, રાઈયસંથારએ કામિ ના અણુજાણહ સંથાર, બાહુવહાણેણ વામપાસેણું, કુક્કડિપાયપસારણ, અતરંત પમએભમિં ારા સંકેઈઅ સંડાસા, ઉવતે આ
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦ કાપડિલેહા ને દવાઈ ઉવઓગં, ઊસાસનિરંભણાલેએ ૩ જઈમે હજ્જ પમાઓ, ઇમસ્ત દેહસ્સિમાઈ રયણીએ છે આહારમુહિદેહં, સર્વ તિવિહેણ
સિરિઅં. ૪ ચત્તારિ મંગલ–અરિહંતા મંગલં, સિદ્ધા મંગલં,સાહ મંગલં,કેવલિપન્નત્તો ધમ્મો મંગલં, ને પછે ચત્તારિ લેગુત્તમા–અરિહંતા ગુત્તમા, સિદ્ધા લગુત્તમા, સાહલોત્તમા કેવલિપન્નધમ્માલેગુત્તમે છે ૬ ચત્તારિ સરણું પવજામિ, અરિહંતે સરણું પવનજામિ, સિદ્ધ સરણું પવજામિ, સાહુ સરણું પર્વ
જ્જામિ, કેલિપન્નત્ત ધમૅ સરણે પવન્જામિ. ૭ પાણાઇવાયમલિઅં, ચરિક્ક મેહણું દવિણમુછે છે કે હું મારું માય, લેભં પિજે તહા દેસં છે ૮ છે કિલહં અમ્ભકખાણું પેસન્ન રઈઅર સમાઉન્ત પરપરિવાય માયા, મોસંમિછત્તસä ચાલ સિરિસ ઈમાઈ, મુખમમ્મસંસગ્ગવિગ્ધભૂઆઈ દુગ્ગઇનિબંધણાઈ, અદ્દારસ પાવઠાણાઈ ! ૧૦ એગેડહં નOિ મે કેઇ, નાહમન્નસ કસ્સઈ એવું અદીમણસો, અશ્માણમણસાઇ | ૧૧ છે એગ મે સાસઓ અપા, નાણંદ સણસંજુઓ સેસા મે બાહિરા ભાવા, સર્વે સંગલખણા ૧૨ સંજોગમૂલા જીવેણ, પત્તા દુખપરંપરા છે તમહા સંજોગસંબંધું, સર્વ તિવિહેણ સિરિઍ છે ૧૩ છે અરિહંતે મહ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧ દેવ, જાવજવં સુસાહ ગુણો જિણપન્નર તત્ત, ઈએ સમ્મત્ત માએ ગહિસં . ૧૪ ખમિઆ ખમાવિઆ મઈ ખમિ., સવ્વહ છવનિકાય. સિદ્ધહ સાખ આલોયણહ, મુઝહ વઈર ન ભાવ ૧પા સબ્ધ જીવા કમ્યવસ, ચઉદહ રાજ ભમંત છે તે મે સબ્ધ ખમાવિઆ, મુઝવિ તેહ ખમંત છે ૧૬ છે જે જે મણેણ બદ્ધ, જે જ વાણુ ભાસિઅં પાવં જ જ કાણ કર્ય, મિચ્છામિ દુક્કડં તસ્સ છે ૧૭ છે
તેમાં ચૌદમી ગાથા ત્રણવાર કહેવી પછી સાત નવકાર ગણવા. પછી છેલ્લી ત્રણ ગાથા કહેવી. ત્યારબાદ નિદ્રા ન આવે ત્યાં સુધી સઝાય ધ્યાન કરે. જ્યારે નિદ્રા પીડિત થાય ત્યારે માત્રા વિગેરેની બાધા ટાળીને દિવસે પડિલેહેલી જગ્યાને પૂજીને સંથારો કરે. તે આ પ્રમાણે પ્રથમ જમીન પૂજીને સંથારીયું પાથરે, તેની ઉપર ઉત્તરપટ્ટો (એક પડે ઓછાડ) પાથરે, મુહપત્તિ કેડે ભરાવે, ચરવળે ડાબે પડખે મૂકે અને માતરીયું પહેરીને ડાબે પડખે હાથનું ઓશીકું કરીને કુકડાની માફક પગ સંકેચીને સુવે. રાત્રિએ ચાલવું પડે તો ડંડાસણ વડે ભૂમિ પૂજીને ચાલે. રાત્રિ પિસહવાળાને સવારે કરવાને વિધિ.
પાછલી રાત્રે જાગીને નવકાર સંભારી, ભાવના ભાવી, માત્રાની બાધા ટાળી આવે. પછી ઈરિયાવહી પડિકમી, કુસુમિણ દુસુમિણને કાઉસ્સગ્ન કરીને રાત્રિ પ્રતિક્રમણ કરે.
ત્યારપછી સ્થાપનાચાર્ય પડિલેહે. પછી તેમની સન્મુખ પડિલેહણ કરે. તેની વિધિ આ પ્રમાણે
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ર
પ્રથમ ઈરિયાવહી પડિમી, ખમાત્ર ઈચ્છાપડિલેહણ કરૂં? ઈચ્છે કહી પૂર્વોક્ત પાંચ વાનાં પડિલેહે. પછી ખમા૦ દઈ ઈચ્છકારી પડિલેહણા પડિલેહાજી કહી વડીલનું એક વસ્ત્ર પડિલેહે, પછી ખમાત્ર ઈચ્છા, ઉપાધિ મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈચ્છે કહી મુહપત્તિ પડિલેહે. પછી ખમાત્ર ઈચ્છા, ઉપાધિ સંદિસાહ ? ઈચ્છે કહી ખમાત્ર ઈચ્છા, ઉપાધિ પડિલેહું? ઈછું કહી બાકીના વસ્ત્રો પડિલેહે. પછી એક જણ ઈરિયાવહી પડિમી કાજો લે અને કાજે શુદ્ધ કરી ઈરિયાવહી પડિઝમીને વિધિયુક્ત પરાઠવે.
ત્યારપછી પૂવોક્ત વિધિપ્રમાણે દેવ વાંદે અને સક્ઝાય કરે પછી ડંડાસણ, કુંડી, પાણી, કુંડળ, કામળી વિગેરે જે વસ્તુ જાચેલી હોય તે પાછી ગૃહસ્થને ભળાવે. કુંડળ ખેવાય તે આલોયણ આવે.
સવારમાં પોસહ પારવાની વિધિ.
ખમાત્ર ઈરિયાવહી, તરસઉત્તરી અન્નત્થ૦ ચંદેલું નિમ્મલયા સુધી એક લેગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન કરી લોગ
સવ ખમાત્ર ઈચ્છા. મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈચ્છ. કહી મુહપત્તિ પડિલેહી, ખમા ઈછા પોસહ પારૂં ? યથાશક્તિ. ખમા, ઈચ્છાપોસહ પાર્યો. તહત્તિ કહી, ચરવળા ઉપર જમણે હાથ સ્થાપી નવકાર ગણીને સાગરચંદ૦ કહી, ખમાત્ર ઈચ્છા૦ મુહપત્તિ પડિલેહું? ઈછું કહી મુહપત્તિ પડિલેહીને, ખમાત્ર ઈચ્છા સામાયિક પારૂં? યથાશક્તિ કહી, ખમાત્ર ઈચ્છા૦ સામાયિક પાર્ય. તહત્તિ કહો ચરવળા ઉપર હાથ સ્થાપી નવકાર ગણીને સામાઈઅ વયજુતે કહે.
स्थंडिल जवानी विधि. પિસહમાં કદી Úડિલ જવું પડે તે માતરીયું પહેરી,
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩ કાળને વખત હોય તો માથે કામળી ઓઢી, મુહપત્તિ કેડે રાખી, ચરવળ ડાબી કાખમાં રાખી, જાચી રાખેલ અચિત્ત જળ લોટાદિ પાત્રમાં ભરી લઈને જાય. ત્યાં નિર્જીવ જગ્યા જઈ અણજાણહ જસ્સગ્ગહો કહીને બાધા ટાળે. ઉઠતી વખત ત્રણ વાર નિરે કહે, પછી પિસહશાળાએ આવી હસ્ત-પાદ પ્રક્ષાલન કરી, વસ્ત્ર બદલી, સ્થાપનાજી પાસે ઇરિયાવહી પડિક્કમે. પછી ખમાત્ર ઈચ્છાગમણાગમણે આલેઉ ? ઈછું કહીને ગમણગમણે આવે. ઉપાશ્રયથી જતાં આવરૂહી અને આવતાં નિસ્સિહી કહે. રાત્રે સ્થડિલ જવું પડે તે સે ડગલાંની અંદર જ જવાય, કાળને વખતે અગાસે જવું હોય તે માથે કામળી જ આવી, કટાસણું નહીં. પાછા સ્થાને આવી કામળી ખીતીએ ભરાવી થોડા વખત પછી સંકેલવી.
માથે કામળી નાખવાનો કાળ. અશાડ શુદિ ૧૫ થી કાર્તિક શુદિ ૧૪ સુધી સવારે સૂર્યોદયથી અને સાંજે સૂર્યાસ્ત પહેલાં છ ઘડી ( બે કલાક ને ૨૪ મીનીટ). કાર્તિક શુદિ ૧પ થી ફાગણ શુદિ ૧૪ સુધી બંને ટેક ચાર ચાર ઘડી, ફાગણ શુદિ ૧૫ થી અષાડ શુદિ ૧૪ સુધી બંને વખત બે બે ઘડી. રાત્રિ પોષહવાળાએ ઉપાશ્રયની બહાર જતાં કાંબળી અવશ્ય માથે ઓઢવી.
અચિત્ત પાણીનો કાળ. અશાડ શુદિ ૧૫ થી કાર્તિક શુદિ ૧૪ સુધી ત્રણ ઉકાળાવાળા પાણીને કાળ ચુલાથી ઉતર્યા પછી ત્રણ પહેર. કાર્તિક શુદિ ૧૫ થી ફાગણ શુદિ ૧૪ સુધી ચાર પહેરને. ફાગણ શુદિ ૧૫ થી અશાડશુદિ ૧૪ સુધી પાંચ
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
પહેારના. આ પ્રમાણેના કાળ ઉપરાંત અચિત્ત પાણી પાછું ચિત્ત ભાવને પામે છે, તેથી પાસહુમાં યાચેલું પાણી કાળ ઉપરાંત રહેવા ન દેવું. કાળ પૂર્ણ થવાના વખત અગાઉ અચિત્ત પાણીની અંદર છાસની આસ જેવા રંગ થાય તેટલા કળીચુને નાંખવા, જેથી વાપરવા માટે ૨૪ પહેાર સુધી અચિત્ત રહે; પણ જો ચુના નાંખવા ભૂલી જાય અને કાળ વ્યતીત થાય તે દશ ઉપવાસની આલેયણ આવે, માટે ઉપયેાગ રાખવે.
પરચુરણ સમતિ
૧ આ વિધિમાં જ્યાં જ્યાં ઇરિયાવહી પડિક્કમવાના લખ્યા છે ત્યાં ત્યાં ખમાઇરિયાવહી-તસઉત્તરી-અન્નત્થર કહી એક લેાગસ્સના ચંદ્દેદુ નિમ્મઢયા પતિ કાઉસ્સગ્ગ કરીને પ્રગટ લાગમ્સ કહેવા સુધી સમજવું.
૨ પડિલેહણ કરનારે ઉભડક પગે બેસીને મૌનપણે પડિલેહણ કરવી, જીવજંતુ ખરાખર તપાસવા અને ઉત્તરાસણ પહેરવું નહીં.
૩ કાજો લેનારને એક આયંબિલ તપનું વિશેષ ફળ મળે છે, માટે કાજો ઉપયાગપૂર્વક બરાબર લેવા
૪ પાસહુમાં પાસહુના ૧૮ ઢાષ, પાંચ અતિચાર તથા સામાયિકના ૩૨ ઢાષ ટાળવાનેા ખપ કરવા.
૫ સહમાં જિનમદિરે જાય ત્યારે પ્રથમ અગ્રકારે પેાસહ સ’બધી વ્યાપાર ત્યાગરૂપ પહેલી નિસ્સિહી, મધ્યમાં જિન મંદિરની પ્રદક્ષિણા દેવા વિગેરે વ્યાપારના ત્યાગરૂપ ત્રીજી નિસ્સિહી અને ચૈત્યવક્રૂનના પ્રારંભમાં અન્ય સર્વ ક્રિયાના ત્યાગરૂપ ત્રીજી નિસ્સિહી કહેવાની છે. ઉપાશ્રયમાં પેસતાં નિસ્સિહી કહેવી તે અન્ય ગમનાગમન કાના નિષેધરૂપ છે.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫
૬ આરસ્સહી–આવશ્યકી અર્થસૂચક છે. તે જિનમંદિરે જવાના અથવા ઉપાશ્રયે જવાના અવશ્ય કાર્યને સૂચવે છે; અર્થાત એવા પ્રશસ્ત આવશ્યક કાર્ય માટે જાઉં છું, એમ સૂચન કરવા માટે આવસહી કહેવામાં આવે છે.
मुहपत्तिना ५० बोल. ૧ સૂત્ર અર્થ તત્ત્વ કરી સદ્દઉં (દષ્ટિ પડિલેહણા).
૩ સમકિત મેહનીય, મિશ્ર મેહનીય, મિથ્યાત્વ મોહનીય પરિહરૂ.
૩ કામરાગ, સ્નેહરાગ, દષ્ટિરાગ પરિહરૂ. (આ છે બોલ મુહપત્તિ ઉભી નચાવતાં બેલવા)
૩ સુદેવ, સુગુરૂ, સુધર્મ આદરૂં. ૩ કુદેવ, કુગુરૂ, કુમ પરિહરૂં. ૩ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદરૂં.
૩ જ્ઞાનવિરાધના, દર્શનવિરાધના, ચારિત્રવિરાધના પરિહરું
૩. મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, કાયગુપ્તિ આદરૂં.
૩ મનદંડ, વચનદંડ, કાયદંડ પરિહરૂં. (આ ૧૮ બેલ ડાબા હાથની હથેળીમાં કહેવા.) અહીં સુધીના પચ્ચીશ બેલ મુહપત્તિ પડિલેહવાના છે. નીચેના પચીશ બેલ શરીર પડિલેહવાના છે.
૩ હાસ્ય, રતિ અરતિ પરિહરૂં. (ડાબી ભુજા ફરતા) ૩ ભય, શાક, દુગચ્છા પરિહરૂં. ( જમણી ભુજા ફરતા) ૩ કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા પરિહરૂ (મસ્તકે)
સગારવ, દ્વિગારવ, સાતાગારવ પરિહરૂં ( મુખે ) ૩ માયાશલ્ય, નિયાણશલ્ય, મિથ્યાત્વશલ્ય પરિહરં (હૃદયે)
૨૦
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
૨ ક્રોધ, માન પરિહરૂ. ( ડામી ભુજા પાછળ ) ૨ માયા, લેાભ પરિહરૂ, ( જમણી ભુજા પાછળ ) ૩ પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાયની જયણા કરૂ. (ડાએ પગે) ૩ વાઉકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાયની રક્ષા કરૂં ( જમણે પગે) આ પચાસ ખેલ કેવી રીતે કહેવા? તેની વિશેષ સમજણુ સુજ્ઞ મનુષ્ય પાસેથી મેળવવી. શ્રી સાગરચંદાના અ
જીવિતના અંત થતાં પણ જેમની પૌષધપ્રતિમા અખંડિત રહી તે શ્રાવકાને ધન્ય છે. તેમનાં નામ કહે છે. સાગરચંદ્ર કુમાર, કામદેવ, ચંદ્રાવતસ રાજા અને સુદČન શેઠ. ૧
સુલસા શ્રાવિકા, આનંદ શ્રાવક અને કામદેવ શ્રાવક-એ ત્રણે ધન્ય છે, શ્લાઘા કરવા ચેાગ્ય છે કે જેમના તેવા પ્રકારના દૃઢવ્રતને ભગવાન્ શ્રીમહાવીરસ્વામી પોતે શ્રીમુખે પ્રશસે છે. ર આની પછી જે કહીએ છીએ તે તે સ્પષ્ટ છે તેના અર્થની જરૂર નથી.
મન્હજિણાણુની સજ્ઝાયના અ.
૧ શ્રી જિનેશ્વરની આજ્ઞા માનવી, ૨ મિથ્યાત્વના પરિહાર કરવા. ૩ સમકત ધારણ કરવું, ૪ ષવિધ આવસ્યકને વિષે પ્રતિદિવસ ઉદ્યમવંત થવું. (૧). ૫ ચતુર્દશી આદિ પર્વોના દિવસેાને વિષે પાસહ વ્રત કરવું, ૬ સુપાત્રને દાન દેવું, છ શીળ પાળવું, ૮ તપ કરવા, વળી ૯ અનિત્યાદિ ભાવનાએ ભાવવી, ૧૦ વાચના પૃચ્છનાદિ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય કરવા, ૧૧ નમસ્કારના પાઠ કરવા, ૧૨ પરોપકાર કરવા અને ૧૩ જયણાએ પ્રવતવું, (૨) ૧૪ શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની પૂજા ભક્તિ કરવી, ૧૫ શ્રી જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરવી,
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
૧૬ ગુરૂની સ્તુતિ કરવી અને ૧૭ સાધમીઓની વત્સલતા કરવી, ૧૮ વ્યવહારની શુદ્ધિ કરવી, ૧૯ રથયાત્રા અને ૨૦ તીર્થયાત્રા કરવી (૩). ૨૧ ઉપશમ એટલે ક્ષમા ધારણ કરવી, ૨૨ વિવેક ધારણ કરે, ૨૩ સંવર ભાવ રાખ, ૨૪ ભાષા સમિતિ જાળવવી, ૨૫ પૃથ્વીકાયાદિ છ પ્રકારના છ ઉપર કરૂણા રાખવી, ૨૬ ધાર્મિક જનની સાથે સંસર્ગ કરે, તથા ર૭ રસનાદિક પાંચ ઇંદ્રિયોને દમવી અને ૨૮ ચારિત્રના પરિણામ રાખવા. (૪). ૨૯ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘની ઉપર બહુમાન રાખવું, ૩૦ પુસ્તક લખાવવાં અને ૩૧ તીર્થની પ્રભાવના કરવી. શ્રાવકને કરવા ગ્ય આ (૩૬) કૃ છે તે સુગુરૂના ઉપદેશ વડે જાણી લેવા. (૫).
સંથારા પારસિનો અર્થ. હે ભગવન ! તમે પોતાની ઈચ્છાએ કરીને આદેશ આપે, પિરિસિ ઘણે ભાગે પૂરી થવા આવી છે; માટે રાત્રિ સંબંધી સંથારે હું કરું? ૧. આ પ્રમાણે કહી આદેશ લઈ સંથારો પાથરીને પછી પાપવ્યાપારને નિષેધ કરી શ્રી ગૌતમાદિક હેટા મુનીશ્વર જે ક્ષમાશ્રમણ છે તે પ્રત્યે નમસ્કાર કરે. પછી કહે–હે જ્યેષ્ઠાર્ય તમે મુજને આજ્ઞા આપો.
પ્રતિપાદિક આચાર્યના મહેટા ગુણ તે રૂપ રત્નાએ કરીને શભિત છે શરીર જેનું એવા હે પરમ ગુરૂ ! તમે મુજને આજ્ઞા આપે. પ્રતિપૂર્ણ પરિસિ થઈ છે માટે રાત્રિ સંબંધી સંથારાની ઉપર હું તિર્લ્ડ? (બેસું?) ૧.
વળી કહે કે–હે ભગવદ્ ! તમે મુજને સંથારાની આવા આપે. ( પછી ગુરૂ આજ્ઞા આપે એટલે ) બાહ અર્થાત
૧. છ આવકને જુદા જુદા ગણવાથી ૩૬ થાય છે.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮ -
હાથનું ઓશીકું કરી ડાબે પાસે કુકડીની પેરે આકાશને વિષે પગ પસારીને સુવે. એ રીતે રહી ન શકાય તે ભૂમિ પ્રત્યે પ્રમાજીને ત્યાં પગ સ્થાપે, જ્યારે પગ સંકેચ હોય ત્યારે સાથળસંધી પ્રત્યે પૂજીને સંકોચે અને જ્યારે પાસું ફેરવવું હોય ત્યારે શરીર પ્રત્યે પ્રતિલેખીને પાસું ફેરવે. એ સુવાને પ્રકાર કહ્યો. હવે જાગવાને પ્રકાર કહે છે જ્યારે લઘુશંકાદિકને અર્થે ઉઠે ત્યારે દ્રવ્યાદિને ઉપયોગ કરે, ઉપયોગ કરતાં પણ નિદ્રા ન જાય તે ઉસ નિઃશ્વાસ પ્રત્યે રૂંધીને નિદ્રા દૂર કરે. નિદ્રા દૂર થાય એટલે બહાર નીકળવાના દ્વાર પ્રત્યે જુએ, પછી લઘુશંકાદિ કરી આવીને પાછો ધર્મ ધ્યાનમાં પ્રવર્ત. ૧-૩
હવે સુઈ રહેવાની અગાઉ શું કરવું? તે કહે છે આ રાત્રિને વિષે જે હારે આ દેહ સંબંધી પ્રમાદ (મરણ) થાય તે અશનાદિક ચારે પ્રકારના આહાર પ્રત્યે, ઉપાધિ પ્રત્યે અને દેહ પ્રત્યે ત્રિવિધ કરી હું વોસિરાવું છું. ૪.
ચાર માંગલિક છે–૧ એક શ્રી અરિહંત માંગલિક છે. ૨ બીજા સિદ્ધ માંગળિક છે, ૩ ત્રીજા સાધુ માંગલિક છે અને ૪ ચેાથે કેવળી ભગવંતે પ્રરૂપે એ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મ તે માંગલિક છે. લોકમાં ચાર ઉત્તમ છે–એક શ્રી અરિહંત લેકમાં ઉત્તમ છે, બીજા સિદ્ધ ઉત્તમ છે, ત્રીજા સાધુ ઉત્તમ છે અને ચોથો શ્રી કેવળીએ પ્રરૂપે ધર્મ તે ઉત્તમ છે. ચાર શરણને હું અંગીકાર કરું છું–૧ શ્રી અરિહંતના શરણને અંગીકાર કરું છું. ૨ શ્રી સિદ્ધના શરણને અંગીકાર કરું છું, ૩ સાધુ મુનિરાજના શરણને અંગીકાર કરું છું અને ૪ કેવળીના પ્રરૂપેલા ધર્મના શરણને અંગીકાર કરું છું. ૫-૬-૭.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદી મન શતા, રાગ
૩૦૯ જીવહિંસા, અસત્ય વચન, ચેરી, સ્ત્રીભેગ, દ્રવ્યની મૂચ્છ, ક્રોધ, માન, માયા, લાભ, પ્રેમ, દ્વેષ, કલેશ, અભ્યા
ખ્યાન (પરને આળ દેવું તે), પિશૂન્ય ( ચાડી ખાવી તે), સુખનાં કારણેમાં રતિ (આનંદ) અને દુઃખનાં કારણોમાં અરતિ (ખેદ) તેણે યુક્ત, પરનિંદા, માયામૃષા (કપટ સહિત જૂઠું બોલવું તે) અને મિથ્યાત્વ શલ્ય (વિપરીત મતની શ્રદ્ધા) –આ અઢાર પાપનાં સ્થાનક મેક્ષમાર્ગને વિષે વિદ્યભૂત છે અને નરક નિગોદાદિ દુર્ગતિનાં કારણ છે, તે પ્રત્યે રે જીવ! તું વોસિરાવ એટલે તેને ત્યાગ કર. ૮–૯–૧૦.
“એકલું છું, મારું કઈ નથી અને હું અન્ય કેઈન નથી એમ અદીન મન થકે આત્મા પ્રત્યે શીખામણ આપે. જ્ઞાનદશને કરી સહિત, શાશ્વત, રાગાદિ પરભાવથી રહિત, એકલો મારે આત્મા છે; શેષ સંયોગલક્ષણવાળા જે ભાવ છે તે સર્વે મારા સ્વરૂપથી બાહ્ય છે ( ન્યારા છે). તન, ધન, કુટુંબાદિકને સંગ તે છે મૂળ કારણ જેનું એવી દુઃખની પરંપરા આ જીવે અનેક ભવમાં પ્રાપ્ત કરી છે, તેથી તે સંગને સંબંધ સર્વે હું ત્રિવિધ વોસિરાવું છું. ૧૧–૧૨–૧૩.
અરિહંત મારા દેવ છે, જાવજીવ સુધી સુસાધુ મારા ગુરૂ છે અને જિનેશ્વર દેવોએ પ્રરૂપેલ તત્ત્વ તેજ મારો ધર્મ છે. એ પ્રકારનું સમ્યકત્વ મારે જીવે (જાવજીવ સુધી) અંગીકાર કર્યું છે. ૧૪ | સર્વ જીવનિકાયને હું ખમું છું, ખમાવું છું, તેઓ મારા પ્રત્યે ખમજો. સિદ્ધની સાક્ષીએ હું આલોયણ લઉં છું. મારે કોઈની સાથે વેરભાવ નથી. સર્વે જીવો કર્મના વશથી ચૌદ રાજલોકમાં ભમે છે, તે સર્વેને મેં ખમાવ્યા છે; મારા
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦ પ્રત્યે તેઓ ખમજો. જે જે (કર્મ) મને કરીને બાંધેલ હોય, જે જે પાપ વચને કરીને ભાખ્યા (કહ્યા) હોય અને જે જે દુકૃત્ય કાયા વડે કરેલ હોય તે સર્વને માટે મિચ્છા દુક્કડું છે. ૧૫-૧૬–૧૭.
શ્રી પિસહવ્રતની પૂજા.
દુહા. પડહ વજાવી અમારીને, વિજ બાંધો શુભ ધ્યાન; પિસહવત અગ્યારમે, ઇવજપૂજા સુવિધાન છે ૧ છે
ઢાળ. પ્રભુ પડિમા પૂજીને પિસહ કરીએ રે, વાતને વિસારી રે વિકથા ચારની પ્રાયે સુરગતિ સાધે પર્વને દિવસે રે, ધર્મની છાયા રે તરૂ સહકારની છે શિતળ નહીં છાયા રે આ સંસારની, કૂડી છે માયા રે આ સંસારની, કાચની કાયા રે છેવટ છારની, સાચી એક માયા રે જિન અણગારની છે ૧ | (એ આંકણી) એંશી ભાંગે દેશ થકી જે પિસહ રે, એકાસણું કહ્યું રે શ્રી સિદ્ધાંત મેં; નિજ ઘર જઈને “જયણ મંગળ” બલી રે, ભાજન મુખ પૂંજી રે શબ્દ વિના જમે છે શિતળ છે છે કૂ કે કાટ છે સાવે છે ૨ | સર્વ થકી આઠ પહોરને ચેવિહાર રે, સંથારો નિશિ રે કંબલ ડાભને; પાંચે પરવી ગૌતમ ગણધર બેલ્યા રે, પૂરવ આંક ત્રીશગણે છે લાભને છે શિ૦ છે કૂ કાટ | સા. છે ૩ છે કાર્તિક શેઠે પામ્યા હરિ અવતાર રે, શ્રાવક દશ વશ વરસે સ્વર્ગે ગયા; પ્રેતકુમાર વિરાધક ભાવને પામ્યા રે, દેવકુમાર વ્રત રે આરાધક થયે છે શિ૦ કુકાક સાવ છે છે ૪ છે પણ અતિચાર તજી જિનછ વ્રત પાળું રે, તારક
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૧
નામ સાચું રે જે મુજ તારશે; નામ ધરાવે નિર્ધામક જે નાથ રે, ભદધિ પાર રે તે ઉતારશે ! શિવ ! કુળ છે | કા સા. | ૫ | સુલસાદિક નવ જણને જિનપદ દીધું રે, કમેં તે વેળારે વસિયો વેગળ; શાસન દીઠું ને વળી લાગ્યું મીઠું રે, આશાભર આવ્યા રે સ્વામી એક છે શિ૦ | કૂવ છે કા૦ સા. ૬ | દાયક નામ ધરાવે તે સુખ આપો રે, સુરતરૂની આગે રે શી બહુ માગણી; શ્રી શુભવીર પ્રભુજી મેઘે કાળે રે, દિયતા દાન રે સાબાશી ઘણી છે શિ૦ | કુરુ કા છે સાવ | ૭ | અષ્ટ પ્રકારી પૂજાની આઠ કથા.
જલ પૂજા વિષે બ્રહ્મપુર નગરમાં સોમિલ બ્રાહ્મણ તેને સેમા ભાર્યા યજ્ઞવત્ર નામે પુત્ર અને સોમશ્રી નામે પુત્રવધુ હતી. સેમિલ મરણ પામ્યા ત્યારે તેની ઉત્તરક્રિયા માટે સાસુએ વહુને પાણીને ઘડે ભરી લાવવાને કહ્યું. પાણીને ઘડો લઈને આવતાં મુનિ પાસે તેણીએ સાંભળ્યું કે “જે માણસ જિનેશ્વરની પાસે જળને ઘડે ભાવથી મૂકે તે જ્ઞાન પામીને મોક્ષ મેળવે છે. તેથી તેણીએ પ્રભુ પાસે ઘડે મૂકી કહ્યું, કે હું અજ્ઞાની આપની સ્તવના જાણતી નથી, પણ જલન પૂર્ણ ઘડો ચડાવવાથી જે પુણ્ય થતું હોય તે મને થાઓ. બીજી સ્ત્રીઓ પાસેથી સાસુએ વહુની વાત સાંભળીને, લાકડી લઈ સમશ્રીને કહ્યું કે તે દેરાસરમાં ઘડે કેમ આપે? ઘડા વિના તને ઘરમાં પેસવા નહિ દઉં. સમશ્રી રેતી રેતી કુંભાર પાસે ગઈ અને કહ્યું કે ભાઈ ! મારું કંકણું લઈને મને ઘડે આપ. કુંભારે રેવાનું કારણ પૂછવાથી સમશ્રીએ
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨ પિતાની બીના કહી. કુંભાર મફત ઘડો આપ્યો અને
અનુમોદના કરવાથી શુભ કર્મ ઉપાછું મૃત્યુ પામ્યા પછી કુંભપુર નગરમાં શ્રીધર નામે રાજા થયો. તેને શ્રીદેવી નામે રાણી હતી. સમશ્રી પ્રભુની જળપૂજા કરવાના પ્રભાવથી શ્રીધર રાજાની રાણી શ્રીદેવીના ગર્ભમાં પુત્રી પણે ઉત્પન્ન થઈ. ગર્ભમાં આવતાં તેની માતાને દેહદ ઉત્પન્ન થયે કે
હું જળના કળશ ભરી જીનેશ્વર ભગવંતને નવરાવું! રાજાએ તેણીને દેહદ સંપૂર્ણ કર્યો. તેણીએ ઉત્તમ લક્ષણવાળી પુત્રીને જન્મ આપ્યું, રાજાએ તેનું કુંભશ્રી નામ પાડ્યું. અનુક્રમે તે બાળા યૌવન વયને પ્રાપ્ત થઈ. બીજા મુનિઓના પરિવાર સહિત વિજયસેન સૂરિ નામે ચતુર્ગાની મુનિવર કુંભપુરના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. રાજા પિતાની પુત્રી સહિત તે મુનીંદ્રને વાંદવા માટે આવ્યા અને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી તેમણે ગુરૂને વંદના કરી. તેવામાં મળથી મલિન અને માથા ઉપર ઘડાના આકારે નીકળેલા માંસપિંડવાળી એવી એક સ્ત્રીને દીઠી. તેણી ગુરૂ મહારાજ સમીપે આવી. તે જોઈ રાજાએ ગુરૂને પૂછ્યું. હે ભગવન ! આ રાક્ષસી જેવી સ્ત્રી કેશુ છે? ત્યારે મુનિ બોલ્યા, હે રાજા ! તારા નગરમાં રહેતા વેણુદત્ત નામના દરિદ્ર ગૃહસ્થની એ પુત્રી છે અને આને જન્મ થતાં તેના માબાપ કાળધર્મ પામ્યા. મુનિ મહારાજનાં આવાં વચન સાંભળી રાજાએ ચિંતવ્યું કે અહો! આ સંસારમાં કર્મને પરિણામ મહા વિષમ છે. તે સ્ત્રીએ રૂદન કરતાં કહ્યું કે હે ભગવન્! મેં પૂર્વ ભવે જે પાપ કર્મ બાંધ્યું હોય તે કહે. મુનીશ્વર બેલ્યા -“ભદ્રે ! સાંભળ. પૂર્વ ભવમાં તે ભગવંત તરફ દર્શાવેલા દ્વેષથી અશુભ કર્મ બાંધેલું છે. તે પૂર્વે બ્રહ્મ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૩ પુરમાં સમા નામે બ્રાહ્મણ હતી. તેજ ભવમાં સમશ્રી નામની તારી પુત્રવધૂએ જીનેશ્વર ભગવંતની પાસે જળપૂર્ણ કળશ ચઢાવ્યા, તેથી તું ગુસ્સે થઈ અને કહ્યું કે તે જીનેશ્વર ભગવંત પાસે જળકળશ શા માટે ચડાવ્યા ? તારા આ વચનથી તને આવા ભયંકર દુઃખની પ્રાપ્તિ થઈ છે. તે પાછળથી પશ્ચાતાપ ઘણે કર્યો, તેથી ઘણું કર્મ ખપાવી દીધું છે. પછી તેણીએ પૂછયું કે તે સમશ્રી મૃત્યુ પામી હાલ કક્યાં ઉત્પન્ન થયેલ છે? અને કઈ ગતિને પ્રાપ્ત થશે. મુનિ બેલ્યા, કે “તે સમશ્રી મરણ પામી આ શ્રીધર રાજાની પુત્રી થઈ છે અને તે અહીં તેના પિતાની અને તારી પાસે જ બેઠી છે. તે અનુક્રમે પાંચમે ભવે જીનેશ્વર ભગવંતની જળ પૂજા કરવાના પ્રભાવથી મોક્ષ સુખને પામશે. આ પ્રમાણે સાંભળી હર્ષ પામેલી કુંભશ્રીએ ઉઠીને ગુરૂને નમસ્કાર કર્યો અને પૂછયું કે “કુંભકાર હાલ કયાં છે? મુનિ બોલ્યા કે તે કુંભકાર જનપૂજાની અનુમોદનાથી મૃત્યુ પામીને આ તારે પિતા રાજા થયેલ છે. આ પ્રમાણે પૂર્વભવનું સ્વરૂપ સાંભળવાથી તેઓને જાતિસમરણ જ્ઞાન થયું, પછી કુંભશ્રીએ પોતાના હાથ વડે દુઃખી સ્ત્રીના મસ્તક ઉપર સ્પર્શ કર્યો જેથી તેના માથા ઉપર વ્યાધિને ઘડે ઉતરી ગયો આ પ્રમાણે પુત્રીનું ચરિત્ર જાણીને રાજા જીનેશ્વર ભગવંતની જળપૂજા કરવામાં ઉજમાલ થયે. કુંભશ્રી શુદ્ધ પરિણામે મૃત્યુ પામી ઈશાન દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ ત્યાં સુખ જોગવી ચવીને મનુષ્ય થઈ છેવટે પાંચમે ભવે મોક્ષ પામશે.
આ પ્રમાણે ભવ્ય પ્રાણીઓ શ્રી વીતરાગ પ્રભુની અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરવાથી વિદ્મ રહિત અને નિત્ય સુખવાળા શાશ્વત સ્થાનકને પામે છે.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
:
ગધપૂજા વિષે જયસુર રાજાની કથા વૈતાઢગિરિ ઉપર ગુજપુર નગરમાં જયસુર નામે વિદ્યાધર રાજાને શુભમતી નામે રાણી હતી. તેણીના ગને વિષે કોઇ સભ્યષ્ટિ દેવ ત્રીજા દેવલાકમાંથી ચ્યવીને ઉત્પન્ન થયા. એક વખત દોહદના અનુસારે રાજાએ રાણીને વિમાનમાં એસાડી અષ્ટાપદ પર્વત ઉપરહ પૂર્વક પ્રભુની ગંધ પૂજા કરાવી. ત્યાંથી પાછા આવતાં રસ્તામાં દુર્ગંધ આવવાથી રાણીએ તે ખખત રાજાને પૂછવાથી રાજાએ કહ્યું કે હૈ પ્રિયા ! પેાતાના શરીરને ઉર્ધ્વ પણે સ્થિર કરી ઘાર તપસ્યા કરતા આ મુનિનું શરીર તાપથી તપેલું અને મળથી વ્યાપ્ત છે ત્યાંથી આ આ દુર્ગંધ આવે છે, તેએ સયમરૂપી જળમાં સ્નાન કરવાવાળા હેાવાથી હુંમેશાં પવિત્ર જ છે.” પછી રાણીની ઈચ્છાથી તેઓએ મુનિવરના દેહને ધોઇ, સુગધી ગધનું વિલેપન કરી વંદના કરી પેાતાના ઇચ્છિત સ્થળે જવા નીકળ્યા, અહી મુનિના શરીર ઉપર ઉત્તમ ગંધથી ખેંચાઈ ને ભમરાઓ ચટકા ભરવા લાગ્યા, છતાં તે મહામુનિ ધ્યાનથી કિચિત્ પણ ચલાયમાન થયા નહીં. કેટલાક વખત પછી રાજા રાણી સાથે ફરી તે જગ્યાએ આવ્યા. ભમરાથી વ્યાપ્ત મુનિને જોઈ, ભમરાઓ ઉડાડી મૂકી, પેાતાના લીધે થયેલ મુનિની અવસ્થાને વિચાર કરી મનમાં ઘણા દુ:ખી થયા. તેજ સમયે મુનિને ઘાતી કર્મોના ક્ષય થતાં કેવલજ્ઞાન થયું અને દેવતાઓએ તેમના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. પછી મુનિએ રાજાને ખેદ પામેલા જોઇ કહ્યું “ જેઓ મળથી મલીન મુનિવરને જોઈ દુગછા કરે છે તે ભવેભવે દુગછા કરવા ચેાગ્ય થાય છે.’” આથી રાણી ઘણા ખેદ પામી અને મુનિવરને વારંવાર
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૧૫ ખમાવવા લાગી. એ પ્રમાણે શુદ્ધ ભાવથી ખમાવતાં તેણીના સર્વ કર્મ શેષાઈ ગયાં. ફક્ત એક ભવમાં અનુભવવા ગ્ય
ડું કર્મ બાકી રહ્યું. રાણીએ ગ્ય સમય થતાં એક પુત્રને જન્મ આપે. જેનું કલ્યાણું નામ રાખવામાં આવ્યું. તે પુત્ર યોગ્ય ઉમરને થતાં રાજા તથા રાણીએ દીક્ષા ગ્રહણ. કરી અને મૃત્યુ પામીને દેવલોકમાં દેવતા અને દેવાંગના થયાં.
તે બન્નેમાંથી પ્રથમ દેવી ત્યાંથી ચ્ચવીને હસ્તિનાપુરમાં જીતશત્રુ રાજાની મદનાવલી નામની પુત્રી થઈ. પુત્રી ઉમર લાયક થતાં તેને માટે સ્વયંવર રચવામાં આવ્યો. તેમાં તે શિવપુરના રાજા સિંહદવજને વરી અને તેની માનીતી. રાણી થઈ કાળે કરી પૂર્વ ભવમાં બાંધેલા કર્મના ઉદયથી તેના શરીરમાંથી દુર્ગધ છુટવા લાગી કે જે રાજવોથી પણ મટી શકી નહીં. આથી તેને જગલમાં એક જુદા મહેલમાં રાખવામાં આવી. અહીં એક દીવસ તેણીએ એક સુડાને તેની સુડી સાથે પોતાની જયસુર રાજાની રાણીથી માંડી સિંહથ્વજ રાજાની રાણું બની, તેની વાત કરતાં સાંભળ્યા. આથી તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, તેની વાત આગળ સાંભળવાથી તેણીએ જાણ્યું કે સાત દિવસ સુધી ત્રણ કાળ ઉત્તમ ગંધ વડે જીનેશ્વરની પૂજા કરવાથી દુઃખમાંથી મુક્ત થવાશે. તે પ્રમાણે કરવાથી તેના શરીરમાંથી દુર્ગધ નષ્ટ થઈ અને ફરીથી તેણું મહેલમાં રાજ સમીપે જઈ શકી. તે સમયે તે નગરમાં અમરતેજ નામના મહામુનિને કેવલજ્ઞાન થયું હતું. આથી રાજા પરિજન સહિત વાંદવા ગયો. ત્યાં મુનિરાજને પૂછવાથી રાણીએ જાણ્યું કે તેના પૂર્વ ભવને પતિ દેવ થયા હતા તે સુડાનું રૂપ ધારણ કરી આવ્યું હતું. આથી
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬ રાણી તેમની પાસે જઈ તેમને ઉપકાર માનવા લાગી, તેથી દેવતાએ કહ્યું કે હું સાતમે દીવસે ખેચરને પુત્ર થઈશ, ત્યાં તું મને પ્રતિબોધ આપજે. આથી રાણુએ ત્યાંજ મુનિરાજ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અહીં પેલે દેવ મૃગાંક નામે એચર પુત્ર થયો. એક વખત તે દિવ્ય વિમાનમાં બેસી જતે હતું. ત્યાં રસ્તામાં મદમાવળીને જોવાથી તેની પાસે આવી તેને પિતાની સાથે લગ્ન કરવાનું કહેવા લાગ્યો. તે વખતે તે આર્યાને ઉપસર્ગો કરવાથી કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી કેવળી (મદનાવની) એ તેને તેને પૂર્વભવ કહ્યો અને બોધ આપ્યો, આથી તે મૃગાંકે પિતાના હાથેજ કેશને લોન્ચ કર્યો. કાળે કરી તે ખેચર તથા આર્યા મદનાવાળી મેક્ષને પામ્યા.
અગરૂ, ચંદન, કપૂર તથા બીજા સુગંધી દ્રવ્ય વડે જે શ્રી જીનેશ્વર ભગવંતની પૂજા કરે છે તે મનાવણીની જેમ ઇદ્રોથી પૂજાય છે.
–પુષ્પ પૂજા વિષે કથાઉત્તર મથુરા નામે નગરીમાં સુરદેવ નામે રાજા હતા. તે પુરીમાં ધનપતિ નામે દ્રવ્યવાન શ્રેષ્ઠી રહેતો હતો. તેને શ્રીમાળા નામે સ્ત્રી અને લીલાવતી નામે પુત્રી હતી. એક દિવસ ઉદ્યાનમાં લીલાવતીના રૂપને જોઈ કેઈ શ્રેષ્ઠીને પુત્ર વિનયદત્ત તેણીને પરણ્યા. સસરાને ઘેર રહેતાં એકદા તેણે માલતીના પુષ્પની માળાવાળું એક જનબિંબ દીઠું. આ જોઈને કોપાયમાન થયેલી લીલાવતીએ દાસીને હુકમ કર્યો કે એ માળાને બહાર વાડીમાં ફેંકી દે. દાસી જેવી માળા પાસે ગઈ તેવીજ તેણીએ માળાને બદલે સર્ષ દીઠે. આથી તે દાસી વારંવાર કહ્યા છતાં માળાને અડકી નહીં. લીલાવતી માળાને
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૭ પકડી જેવામાં ફેંકવા જાય છે તેવામાં તેના હાથમાં તે ચેટી રહી. આખું નગરલોક આવ્યું અને તેની નિંદા કરવા લાગ્યું. એટલામાં જનમતી નામે ઉત્તમ શ્રાવિકાએ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરી તે માળા લીધી તેથી તે માળા અધિક સુગંધીવાળી થઈ ગઈ. આ અરસામાં લીલાવતીના દ્વાર આગળ બે મુનિઓ આવી ચડ્યા. લીલાવતીએ વિનયપૂર્વક વંદના કરી. બેમાંથી જેષ્ઠ મુનિ બેલ્યા કે જે જિનેશ્વર ભગવંતની ઉત્તમ પુષ્પ વડે ત્રિકાળ પૂજા કરે તે દેવતાના સુખ ભોગવી મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. આવાં મુનિનાં વચને સાંભળી લીલાવતીએ પોતાનો સર્વ વૃત્તાંત જણાવ્યું અને પૂછયું કે આ પાપથી મારી શુદ્ધિ કેવી રીતે થાય? મુનિએ કહ્યું કે ભાવશુદ્ધિ પૂર્વક જનપૂજા કરવાથી એ પાપની શુદ્ધિ થશે. પછી પશ્ચાતાપ કરતી તેણું જનમતીને વારંવાર ખમાવવા લાગી. લીલાવતી પ્રતિદિન પુષ્પ વડે જીનેશ્વર ભગવંતની પરમ ભક્તિથી પૂજા કરતી. એકદા તેણી તેના માબાપ પાસે આવી. તેના ભાઈ ગુણધરે તેણીને પૂછયું કે જીનપૂજાનું ફળ મને કહો. તેણીએ કહ્યું કે જિનપૂજા કરવાથી જીવ દેવ અને ચક્રવર્તિની અદ્ધિ પામીને મોક્ષ પામે છે. આ પ્રમાણે ઉપદેશાયેલા ભાઈએ જીનપૂજા કરવાનો નિયમ લીધો. તેઓ બંને પૂજામાં તત્પર રહેવાથી મૃત્યુ પામીને દેવલોકમાં દેવતા થયા. ગુણુધરને જીવ ચવીને પઘપુરના રાજા પરથની પ્રિયા પદ્માના ગર્ભમાં જય નામે પુત્ર થયે. અને લીલાવતીને જીવ ચવીને સુરપુરના રાજા સુરાવકમની પ્રિયા શ્રીમાળાના ગર્ભમાં પુત્રી રૂપે થઈ. યૌવન વયે વર એગ્ય થયેલી વિનયશ્રીને જોઈને પિતાએ સ્વયંવર રચાવે. દરેક રાજપુત્રોના મુખ ઉપર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮ દ્રષ્ટિ નાંખતી કુંવરી કેાઈના ઉપર આનંદ પામી નહીં. અન્યદા જયકુમારનું રૂપ પટ ઉપર આલેખી બતાવવા મેકવ્યું. જેમ હંસલી હંસને જ પસંદ કરે તેમ હર્ષઘેલી થયેલી કુંવરીએ તે રાજકુમાર જોડે વિવાહ કર્યો. સસરાના ઘેરથી પાછા ફરતાં વિનયશ્રી સહિત જયકુમાર વનની મધ્યમાં થઈને આવતું હતું. તેવામાં કઈ મહાન દેવતા વડે પૂજિત એવા નિમળાચાર્ય નામે આચાર્ય તેમના જોવામાં આવ્યા, આથી તેઓ વાંદવા ગયાં. આચાર્યો તે બંનેને નામ દઈ કહ્યું કે તમને ધર્મ સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાઓ. નામ દેવાથી તે બંનેને લાગ્યું કે આ કઈ જ્ઞાની આચાર્ય છે, તેથી રાજાએ પિતાને પૂર્વભવ પૂછયો. મુનિએ સર્વ વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું અને છેવટે કહ્યું કે તમે જીનેશ્વરની પૂજાના ફળથી સિદ્ધિસુખને પ્રાપ્ત કરશે. પછી આગળ પૂછયું કે મારી બેન લીલાવતી કયાં છે? મુનિએ જવાબ આપ્યો કે તે પણ જીનેશ્વરની પૂજાના પ્રભાવથી આ તારી સ્ત્રી થઈ છે. આ સાંભળી તે બંનેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી વિનયશ્રીને લાગ્યું કે ધિક્કાર છે મારા જન્મને. કારણકે પૂર્વભવનો ભ્રાતા તે આ ભવનો ભર્તા થયે છે. પછી તે બંનેએ પિતાના જન્મને નિંદિત ગણી મુનિને પૂછ્યું કે હવે અમારે શું કરવું? ત્યારે મુનિ બોલ્યા કે દીક્ષા ગ્રહણ કરે અથવા જે એમ કરવામાં અસમર્થ હો તે શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કરો. આ પ્રમાણે બાધ પામેલા તે બંનેએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી વિનયશ્રી કાળ કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત થઈ.
ધપ પૂજા વિષે વિનયંધરની સ્થા. શ્રી પતિનપુર નગરમાં વજેસિંહ રાજાને કમળા
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૯
અને વિમળા નામે એ રાણીએ હતી. આ બંને રાણીઓના ઉત્તરથી એકજ દિવસે બે પુત્ર થયા. તેથી રાજાએ વિસ્મય પામીને કાઇ નિમિત્તીઆને પૂછ્યું ત્યારે તેણે જવાબ આપ્યા કે આ કમળા રાણીના પુત્ર તમારા સવČસ્વ રાજ્યના ગાદીએ આવતાં નાશ કરશે અને વિમળા રાણીના પુત્ર તમારા રાજ્યના પૂરધર થશે. આવાં વચને સાંભળી રાજાએ પેાતાના નાકરને કમળાના પુત્રને લઈ અરણ્યમાં મૂકી આવવાને હુકમ કર્યો તે પુરૂષે તેમ ર્યું. તેથી પુત્રના વિરહથી કમળાએ અત્યંત રૂદન કર્યું. અહીં અરણ્યમાં આ બાળકને ભાર’ડપક્ષી ચાંચમાં લઇ ઉડ્યું. તે ખીજા ભારડ પક્ષીએ જોવાથી પરસ્પર ઝૂંટવવા લાગ્યા. આથી તે માળક છુટીને નીચે કુવામાં પડયા. તેજ ક્ષણે પડેલા કેાઈ તૃષાતુર પથિકે કુવામાં ઉદ્યોત કરતા તે બાળકને ઝીલી લીધું. આ વખતે તેજ અરણ્યમાં સુબ નામે કાઈ સાથ વાહ આવ્યા. તેણે તે બંનેનું રૂદન સાંભળી કુશળતાથી તે બંનેને બહાર કાઢયા. સાથવાહે તે બાળકનુ નામ વિનય ધર પાડયુ અને પેાતાની પ્રિયતમાને આપ્યા. સાથ વાહુ પ્રયાણ કરતા અનુક્રમે પેાતાના કાંચનપુર નગરમાં આવી પહોંચ્યા, એકદા તે વિનયધર રમતા રમતા જીનગૃહ પાસે આવ્યેા. ત્યાં તેણે મુનિના મુખમાંથી એવું સાંભળ્યુ કે જીનેશ્વરની આગળ ચંદન, અગરૂ, કપૂર વિગેરે સુગંધી ધૂપથી જે પૂજા કરે તે ઇંદ્રો અને દેવાથી પૂજાય છે. આવાં વચન સાંભળી તેમ કરવાને માટે પ્રતિજ્ઞા લઈ તે ઘેર આવ્યે.
·
આ અવસરે કાઈ ગાંધીએ આવી ધૂપનાં પડીકાં સૂકાં તેમાંથી વિનય ધરે એક પડીકુ' લઇ જીનેશ્વર આગળ ધૂપ દહન કર્યો અને પ્રતિજ્ઞા કરી કે જ્યાં સુધી દહન થઇ રહે નહિ
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
ત્યાં સુધી મારે આ સ્થાન છેડવું નહિ. તે સમયે સુગધથી મગ્ન થયેલી એવી ક્ષિણીએ આકાશમાગે ત્યાં આવતાં તેના સ્વામી યક્ષને કહ્યું કે આ પુરૂષ જીનેશ્વરની આગળ ધૂપ દહન કરે છે તેથી દહન થઇ રહ્યા પછી તે પાતાને સ્થાને જાય ત્યાં સુધી વિમાનને થેાભાવે. યક્ષને લાગ્યું કે આ પુરૂષને ચલાયમાન કરું કે જેથી મારી સ્ત્રી અહીથી ગમન કરવા દે. તેથી સપનું રૂપ ધારણ કરી યક્ષ વિનયધર પાસે આવ્યેા. છતાં તે ડગ્યા નહિ. તેથી તેના શરીરે વળગ્યા. છતાં પણ પ્રભુ પૂજામાં મગ્ન એવા તે ક્ષેાભ પામ્યા નહીં. તેથી સંતુષ્ટ થઈ રત્ન આપી યક્ષે ઇચ્છિત માગવાને કહ્યું એટલે વિનય ધરે કહ્યું કે મારૂં દાસપણું દૂર કરે અને મારૂં કુળ પ્રગટ કરેા. યક્ષ તથાસ્તુ કહી અંતર્ધાન થયેા. હવે તે નગરના રાજા રત્નથની રાણી નકાભાની પુત્રી ભાનુમતી હતી. તેને સર્પે દશ કર્યાં. આખુ ગામ દોડાદોડ કરી રહ્યું. કેટલાએક વૈદ્યો આવ્યા, છતાં કંઈ વળ્યુ નહીં, તેથી શ્મશાનમાં લઈ ગયા. જ્યાં તેને અગ્નિ મૂકવામાં આવવાના હતા, તે માગેથી નીકળતાં વિનયધરને ખબર પડી, તેથી તેણે કન્યાને ચિતામાંથી બહાર કઢાવી, યક્ષનું સ્મરણ કરી પેલા આપેલા રત્નવાળા જળનું તેની ઉપર સિંચન કર્યું. કન્યામાં ચેતન આવ્યું અને જાણે તેને સ્વસ આવ્યું હોય તેમ તેને લાગ્યું. પછી પેાતાના પિતાના મુખેથી સર્વ વૃત્તાંત સાંભળી વિસ્મય પામી. રાજાએ તે વિનયધરના કુળ જાણવાને સાથ વાહને પૂછ્યું. તેવામાં પેલા યક્ષે પ્રત્યક્ષ આવીને સર્વ હકીકત કહી સ'ભળાવી અને અદ્રશ્ય થઈ ગયા. રાજા અત્યંત હર્ષ પામ્યા અને એલ્સે કે મારી બેન કમ
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧ ળાને આ પુત્ર હોવાથી મારો ભાણેજ થાય, તેથી તેણે પિતાની કન્યા વિનયંધર સાથે પરણાવી. આવી રીતે જીનેશ્વરની પૂજાના પ્રભાવથી વિનયંધરનું દાસપણું નાશ પામ્યું અને વંશની શુદ્ધિ થઈ. પછી પોતાના પિતાની ઉપર કોધ કરી તે મેટું સૈન્ય લઈ પિતનપુરમાં ગયે, ત્યાં તેના પિતા સામે તેણે દ્વયુદ્ધ ખેલ્યું અને જ્યાં ધનુષ ઉપર બાણ ચઢાવ્યું, તેટલામાં જ પેલા યક્ષે આવીને અટકાવ્યો અને તેના પિતાને ઓળખાણ આપી કહ્યું કે આ તમારો પુત્ર છે કે જેને તમે અરણ્યમાં મૂકાવ્યું હતું. આ સાંભળી રાજા અત્યંત ખુશી થયે અને વત્સ પાસે ક્ષમા માગી, દૂરથી દેડતી આવી તેની માએ પણ હેતપૂર્વક આલિંગન કર્યું. રાજાએ પુત્રને રાજા ગાદી આપી દીક્ષા લેવા વિચાર કર્યો, પણ વિનયંધરે કહ્યું કે મારે તમારી જોડે જ દીક્ષા લેવી છે અને આ રાજ્ય વિમલ કુમારને આપો. રાજાએ તેમ કર્યું અને વિજયસૂરિની પાસે પિતાપુત્રે દીક્ષા લીધી. ઉગ્ર અને અત્યંત તપસ્યાથી બંને કાળ કરી માહેંદ્ર દેવલોકમાં દેવતા થયા. ત્યાંથી આવીને પિતા ક્ષેમપુર નગરને રાજા પૂર્ણ ચંદ્ર થયે અને પુત્ર એજ નગરમાં રહેતા શ્રેષ્ઠી ક્ષેમકરની સ્ત્રી વિનયવતીના ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થયેલ. તે સુગંધથી ભરપૂર હતો તેથી તેનું નામ ધૂપસાર પાડ્યું. એકદા રાજાએ ઈર્ષા કરીને તેના શરીરમાંથી સુગધી કાઢવાને અશુચિ ચેપડાવી, તેવામાં પેલા યક્ષ ચક્ષણીએ તેને જે, અવધિજ્ઞાન વડે જાણીને તેની ઉપર સુગંધીજળની તેમજ પુષ્યની વૃષ્ટિ કરી. રાજા વિસ્મય પામી કેવળી ભગવંત પાસે આવ્યો. કેવળીએ પૂર્વભવની સર્વ હકીકત કહી. ધૂપસારને જાતિસમરણ જ્ઞાન થયું. તેથી તેને ધર્મ ઉપર બહુમાન
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર
થયું. રાજા સહિત તેણે દીક્ષા લીધી. ધૂપસાર દીક્ષા પાળી મરણ પામીને પહેલા ગ્રેવેયકમાં દેવતા થયે, ત્યાંથી આવીને અનુકમે સાતમે ભવે શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત થશે. દીપ પૂજા વિષે જનમતી અને ધનશ્રીની કથા.
મેઘપુર નગરમાં મેઘ નામે પ્રતાપી રાજા હતા. તે નગરમાં સુરદત્ત નામે એક શ્રેષ્ઠી હતો. તે ગુણવાન તેમજ સમકિત દ્રષ્ટિ હતું. તેને શીલવતી નામે સ્ત્રી અને
નમતી નામે પુત્રી હતી કે જેને ધનશ્રી નામે સખી હતી. એક વખતે જીનેશ્વર ભગવંત આગળ જનમતીને દીપક ધરતી જોઈ ધનશ્રીએ પૂછ્યું કે દીપક ધરવાથી શું ફળ થાય? તે તું મને કહે. તે હું રોજ સંધ્યાએ જીનભવનમાં દીપક કરૂં. તે પ્રત્યે જીનમતી બોલી કે “ભદ્ર! જીનેશ્વર ભગવંતની પાસે પૂર્ણ ભક્તિથી દીપદાન કર્યું હોય, તે તેનું ફળ દેવ તથા મનુષ્યભવનું સુખ ભોગવીને મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે તેનાં વચન સાંભળી ધનશ્રી પણ પોતાનું મન નિશ્ચલ રાખી પ્રત્યેક દીવસ દીપદાન કરવા લાગી. આમ બંને સખીઓ જિનધર્મમાં એક ચિત્ત થઈને ત્રણેકાળ જીનેશ્વરની પાસે દીપક કરવા લાગી. ધનશ્રી મૃત્યુ પામી દીપદાનનું ફળ દેવલેકમાં દેવી તરીકે ભેગવવા લાગી. ધનશ્રીના વિયોગથી થોડા સમય બાદ પૂર્ણ ભક્તિથી મૃત્યુ પામી દેવલોકમાં ધનશ્રીના વિમાનને વિષેજ જિનમતી દેવી થઈ. અવધિજ્ઞાન વડે પૂર્વ જન્મને સંબંધ જાણું તે બને ત્યાં પણ ઘણા સ્નેહવાળી સખીઓ થઈ. તે બંને સખીઓએ અવધિજ્ઞાન વડે જાણ્યું કે આ બધી અપાર સમૃદ્ધિ આપણને પૂર્વ ભવમાં દીપદાન કરવાથી મળી છે. અનુકમે ધનશ્રી પિતાનું દેવતાનું
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૩
આયુષ્ય ક્ષીણ થતાં ત્યાંથી ચવી હેમપુરના રાજા મકરવજની કનકમાળા નામે રાણી થઈ. તે બધી રાણીઓમાં શ્રેષ્ઠ હતી અને રાજાને પોતાના પ્રાણથી પણ વહાલી હતી. તેને બીજી દ્રઢમતી નામે રાણી હતી. તે પરાભવના દુઃખથી મૃત્યુ પામી રાક્ષસી થઈ. એક વખત પેલી રાક્ષસી રાજાને કનકમાળામાં આસક્ત જાણુને ક્રોધ કરીને અર્ધી રાત્રે રાજાની પાસે આવી અને સર્ષને ડસવા મૂકડ્યો, પરંતુ તેજસ્વી એવી કનકમાળાનું તેજ ન ખમવાથી સ૫ ડસવાનું મૂકી દઈ પિતાના દેહને કુંડલાકાર કરીને તેની પાસે જ બેસી રહ્યો. આથી કોપાયમાન થએલી એવી રાક્ષસીએ ભયંકર શબ્દનો પ્રહાર કર્યો. તે સાંભળીને રાજા શૈોભ પામ્યા વગર બેઠે થો અને જુએ છે, તે તે સપને તેની પાસે બેઠેલે દીઠે. પરંતુ સર્ષથી તે કનકમાળાનું મન ક્ષેભ પામ્યું નહિ. તેથી તે રાક્ષસીએ તુષ્ટમાન થઈ વરદાન માગવા કહ્યું ત્યારે કનકમાલાએ કહ્યું કે મારે માટે મણિરત્નમય મહેલ કરી આપો. તે રાક્ષસી “ તથાસ્તુ” કહી પોતાને સ્થાનકે ગઈ. પ્રાતઃકાળે કનકમાળાએ પોતાના આત્માને દેવતાના જેવા ભવનમાં જે. લેકે પણ દેવતાના જેવું તે ભવન જે કહેવા લાગ્યા કે આ રાણી માટે કઈ દેવીએ બનાવ્યું જણાય છે. દેવી થયેલ જીનમતિ રાણીને બોધ આપવા સ્વર્ગમાંથી આવી કહેવા લાગી કે હે કૃશદરિ ! આ સુવર્ણ મણિરત્નમય ભવનમાં તું જે કીડા કરે છે, તે પૂર્વભવમાં દીપદાન કરવાનું ફળ છે. આ પ્રમાણે તે દેવી પ્રતિદિન કહ્યા કરતી. તે સાંભળી કનકમાળા મનમાં વિચારવા લાગી કે આમ મને વારંવાર કેણ કહ્યા કરે છે, તે જે કઈ જ્ઞાની ઋદ્ધિવાળા મુનિરાજ આવે તે પૂછું. આમ ચિંતવન કરે
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
છે, તેવામાં ગણધર નામે જ્ઞાની આચાર્ય પધાર્યા. કનકમાળાએ પૂછ્યું, ત્યારે તે મુનિરાજે પૂર્વભવનું દીપદાન વિષે ફળ કીધું અને છેવટે કહ્યું કે જીનમતિના જીવ ચવીને આ જન્મમાં તારી સખી થશે, મૃત્યુ પામીને તમે અને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને દેવ થશે. ત્યાંથી ચવીને મનુષ્યપણું પામી ચારિત્ર અંગીકાર કરી સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરી તમે અને સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત થશે।. દેવી જીનમતી સ્વર્ગથી ચવીને સાગરદત્ત શ્રેષ્ઠીની ભાર્યા સુલસાના ગર્ભ”માં પુત્રીપણે અવતરી. તેણીનુ નામ સુદર્શના રાખ્યુ. એક દિવસ ચૌવનવયે કનકમાળાને જોતાં તેણીને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. બન્ને સખીઓએ સ્નેહથી એક બીજાને આલિન કર્યું. છેવટે ચારિત્ર લઇ અને સખીએ મૃત્યુ પામી દેવતા થઇ. ત્યાંથી ચવી મનુષ્ય થઈ કમનો ક્ષય કરીને શાશ્વત સુખની સમૃદ્ધિરૂપ સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કરશે,
અક્ષતપૂજા વિષે શુકયુગલની કથા.
""
શ્રીપુર નગરની બહાર ઋષભદેવ ભગવાનનું એક સુંદર મંદિર હતું. તેની આગળ આંખાના વૃક્ષ પર એક શુકપક્ષીનું જોડું રહેતું હતું. એક દિવસ શુક્ષિણીએ “ પેાતાને થયેલ દાદ પેાતાના પતિને કહ્યો કે “ આ શાળના ક્ષેત્રની મજરી ખા. શુકપક્ષીએ કહ્યું કે “ એ તે શ્રીકાંત રાજાનુ ક્ષેત્ર છે અને માંજરી લેનારનું મસ્તક છેદવામાં આવે છે. ” પક્ષિણીના આગ્રહથી તે પ્રતિદિવસ માંજરી લઈ આવતા. એકદા શ્રીકાંત રાજાની નજરે તે વૃક્ષના કરડાયેàા ભાગ દેખાયે. પછી રક્ષકને પૂછતાં માલમ પડયું કે શુકપક્ષી શાળની મંજરી લેવા આવે છે. તેથી તેના રક્ષકને ખીજે
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫ દિવસે તેને પકડી લાવવાને કમ કર્યો. શુકપક્ષીને પકડી રક્ષક લઈ ચાલે, તેની પાછળ સુડી અશ્રુધારાથી દડી. જે રાજા તેને મારવા જાય છે, તેવામાં સુડીએ વચમાં પડીને પોતાના દોહદની વાત જણાવી અને કહ્યું કે તમે પણ શ્રીદેવીને માટે તમારા જીવિતને છોડી દેતા હતા. તે પછી અમારા જેવાને શો દોષ? રાજાએ વિસ્મય પામી પૂછ્યું કે સ્ત્રી માટે જીવિત છેડતાં તે મને ક્યારે જે હિતે? તે વાત મને કહે. પક્ષિણ એ વાત કહેવા માંડી “કે તમારા રાજ્યમાં પૂર્વે એક પારિવ્રાજકા કે જે કુડકપટથી ભરેલી હતી, તેની શ્રીદેવીએ બહુ ઉપાસના કરી. તેથી પ્રસન્ન થઈ. તેણીએ ઈચ્છિત માગવાને કહ્યું ત્યારે તેણીએ કહ્યું કે મારો સ્વામી ઘણી રાણીઓવાળે છે હું તેની એક રાણી છું અને સર્વમાં દુર્ભગ થયેલી છું. માટે હું તેને વલ્લભ થાઉં અને મારો સ્વામી મારે એને વશ થાય કે મારા જીવિત વડે તે જીવે અને મૃત્યુથી તે મૃત્યુ પામે એવું કરી આપે. ત્યારે પરિવ્રાજકાએ એકાગ્રમને સાધ્યની સિદ્ધિ કરનારે એક મંત્ર તેણને આપે. તે વડે તેનું પ્રતિદિવસ તે મંત્રનું ધ્યાન ધરવાથી રાજાએ રાજભવનમાં આવવા માટે પ્રતિહારી દ્વારા કહેવડાવ્યું. શ્રીદેવી હાથીની ઉપર બેસી રાજભવનમાં આવી, રાજાએ તેનું સન્માન કર્યું અને તેને બધાના કરતાં શ્રેષ્ઠ પદ આપ્યું. એકદા પારિવ્રાજકાએ તેને ઇચ્છિત ફળ મળ્યું છે એમ પૂછયું ત્યારે તે બેલી કે મારે જીવિતે જીવે અને મારા મૃત્યુએ મરણ પામે. તેણીને શ્રદ્ધા થવા માટે પરિવ્રાજકાએ એક મૂળીઉં આપ્યું કે જે વડે તેનું જીવિત છતાં મૃત્યુ પામેલી દેખાશે અને બીજા મૂળી આથી હું સચેતન કરીશ. શ્રીદેવીએ તેમ કર્યું એટલે રાજા ગાંડા જેવો થઈ
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
તેણીને સજીવન કરવા લેાકેાને પૂછવા લાગ્યા. છેવટે લાગ્યું કે મૃત્યુ પામેલી તેણી સચેતન થશે નહિ. તેથી ચંદનનાં કાષ્ટ મંગાવ્યાં અને રાજા પણ તેની પાછળ ખળી મરવા માટે દોડચો, ત્યારે પરિવ્રાજકાએ આવી અટકાવ્યા અને કહ્યું કે હું તમારી પ્રિયાને અવશ્ય જીવતી કરીશ. પરિવ્રાજકાએ યત્ન વડે તેને જીવતી કરી, એટલે રાજાએ તેને માટે સુવર્ણ સ્તંભથી યુક્ત એવી એક મહી કરી આપી, પારિવ્રાજકા મૃત્યુ પામી સુડી થઈ. તે હું તમારી સમક્ષ છુ'. રાજાએ તે સુડીને ઈચ્છિત માગવાને કહ્યું, ત્યારે સુડીએ પતિનુ જીવિત માગ્યું. રાજાએ જીવિત ઉપરાંત દરરોજ જોઈ એ તેટલા દાણા લઈ જવા રક્ષકને કહ્યું. દાદ પૂર્ણ થયા છે જેણીને એવી સુડીએ માળામાં એ ઈંડાં મૂકયાં, તેજ ક્ષણે તેની સપત્ની બીજી સુડીએ તેજ વૃક્ષ પર પેાતાના માળામાં એક ઇંડુ મૂકયું. તે ચણ લેવા ગઇ ત્યારે પ્રથમની સુડીએ તેના માળામાંથી લઇને પેાતાના માળામાં ઈંડું મૂકયું, પછી પાછું આપ્યું. પેલા એ ઈંડામાંથી સુડા અને સુડી થયાં. એકદા તે ચૈત્યમાં એક ચારણ મુનિ પ્રભુને વાંઢવા આવ્યા. અનેક સ્ત્રીપુરૂષા સહિત રાજા તે અવસરે વાંદવાને આવ્યેા. તેઓએ પ્રભુની પુષ્પઅક્ષતાદિ વડે પૂજા કરી અને મુનિને તેના ફળ વિષે પૂછ્યું. ત્યારે મુનિ ખેલ્યા કે –“ જે પુરૂષા ઉજવલ અક્ષતની ત્રણ ઢગલી પ્રભુની આગળ કરે છે તે અત્યંત સુખને પામે છે. ઉપદેશ સાંભળી પેલી પક્ષિણીએ પેાતાના પતિને કહ્યું કે આપણે પણ પૂજા કરીએ. એમ વિચારી પ્રતિદિન ચારે પક્ષીએ અક્ષતને ચાંચમાં લઇ પ્રભુ આગળ ત્રણ પુંજ રચતા. આ ચારે પક્ષીઓ મરણ પામીને દેવલેાકમાં દેવતાનુ સુખ ભોગવીને
,,
આ
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૭
શુકના જીવ ચવીને હેમપુરના હેમપ્રભ નામે રાજા થયા. પક્ષિણીના જીવ ચવીને તેજ રાજાની રાણી જયસુ'દરી થઈ. મીજી જે પક્ષિણી હતી તે અનંતકાળ ભમી તેજ રાજાની રતિ રાણી થઈ. તે રાજાને પાંચસે રાણીઓ હતી, તેમાં આ રાણી વધારે માનિતી હતી. એક દિવસ રાજાને શરીરે સખત તાવ આવ્યેા અને ઘણા દુ:ખી થવા લાગ્યા. ત્યારે એક રાક્ષસે સ્વસમાં તેને પૂછ્યું કે તું જાગે છે કે ઉંઘે છે ? જો તારે જીવવું હાય તા તારી એક રાણીને માથેથી ઉતારી અગ્નિકુ’ડમાં નાખ. જીવવાની લાલચે રાજાએ બધી રાણીઓને કહ્યું, પરંતુ બીજી રાણીઓએ મરવાનું પસંદ કર્યું નહિ. જ્યારે આ વાતની રતિ રાણીને ખબર પડી ત્યારે તે રાજીખુશીથી અગ્નિકુંડમાં પડવા તૈયાર થઈ. જેવી તે અગ્નિકુંડમાં પડી કે તત્ક્ષણે પેલા રાક્ષસે પડચા અગાઉ અગ્નિ દૂર કર્યો અને પ્રસન્ન થઈ વરદાન માગવાને કહ્યું. રતિ રાણીએ કહ્યું કે મારા સ્વામી વ્યાધિ રહિત થઇ ચિરકાલ જીવે. રાક્ષસ તથાસ્તુ કહી અદ્રશ્ય થયેા. રાજાએ સંતુષ્ટ થઈ વરદાન માગવાને કહ્યું ત્યારે તેણીએ પછી માગવા માટે મુલત્વી રાખ્યું. એક દિવસ કુળદેવી પાસે રતિરાણીએ પેાતાને પુત્ર થાય તે હું જયસુંદરીના પુત્રનું બલિદાન આપીશ, એમ કહ્યું. અનુક્રમે તે અંનેને પુત્રા થયા. કુલદેવીનુ વરદાન યાદ આવતાં રાજાનું ખાકી રહેલું વરદાન માગ્યું કેઃપાંચ દિવસનું રાજ્ય મને આપે. બીજે દિવસે રતિ રાણી જયસુંદરીના પુત્રને દેવીને બલિદાન આપવા લઈ ચાલી. તેજ ક્ષણે કંચનપુરના શૂર નામના વિદ્યાધરે આકાશમાર્ગે જતાં તે બાળકને જોયા, તેણે યુકિતથી તે બાળકને
–
2
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
લઇ લીધે। અને પેાતાની પ્રિયાને આપ્યા. તેનુ નામ મદનકુમાર પાડ્યું, આકાશમાં જતાં તેની માને રૂદન કરતી જોઈ, તેથી 'ચકી લઈ ચાલ્યું અને આમ્રવૃક્ષ નીચે આવ્યે. ત્યાં વૃક્ષ ઉપર કેાઈ વ્યંતરી વાનર વાનરીનું રૂપ લઈ ખેલી કે આ માણસ પેાતાની માતાને સ્ત્રીની બુદ્ધિથી હરણ કરી લાવેલ છે. આથી તે ખનેના મનમાં સંદેહ પેદા થયા અને ઘેર પેાતાનાં માતપિતાને પૂછવા લાગ્યા કે મારાં સાચાં માતા પિતા કાણુ ? કારણ કે મને વાનરીએ કહ્યું કે આ સ્ત્રી તારી માતા છે. માટે આપણે હેમપુરીમાં કેવળી ભગવંતને પૂછીએ. એમ વિચારી તેએ પરિવાર સહિત આવ્યા. ત્યાંના રાજા હેમપ્રભ પેાતાના નગરજનો સહિત આબ્યા અને વદન કરી પૂછ્યુ કે મારી સ્ત્રીને કાણુ હરણ કરી ગયું ? કેવળીએ પાસે બેઠેલાની એળખાણ આપી અને પૂર્વ ભવનો તેમજ આ ભવનો સ વૃત્તાંત કહ્યો. છેવટે રાજાએ રતિરાણીના પુત્રને રાજ્ય આપી પુત્ર સહિત તે રાજાએ દીક્ષા લીધી તેમજ જયસુંદરીએ પણ દીક્ષા લીધી. મૃત્યુ પામી રાજા સાતમા દેવલેાકનો ઇંદ્ર થયે ત્યાંથી ચ્યવીને તે મેાક્ષને પ્રાપ્ત થશે.
નૈવેદ્ય પૂજા વિષે હલિકની કથા.
આ ભરતક્ષેત્રના મધ્ય ખંડમાં ધન્યા નામે નગરીમાં સિહધ્વજ નામે રાજા થઈ ગયા; એક વખત એક મહિષ આવી ચડયા; તે મુનિ એવા દૃઢ નિયમવાળા હતા કે પેાતાના નિયમથી કદી પણ ડગતા નહિ. તે નગરીને દેવ તે નગરીના લેાકેા ઉપર કોપાયમાન થયેા; તેવામાં તે સહન કરનાર મુનિને
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૯ કેવલજ્ઞાન થયું, ને તત્કાળ તેમનું આયુષ્ય પૂર્ણ થવાથી મેલે પધાર્યા. પેલા કોપાયમાન થયેલા દેવે નગરના લોકોને એવા ઉપસર્ગ કર્યો કે તે નગર જનસંચાર વગરનું ઉજજડ થઈ ગયું, તેથી દેવે તેના વંશમાં સૂરરાજાને કહ્યું કે તમે બીજે સ્થળે નગર વસાવે; તેથી સુરરાજાએ બીજું નગર વસાવી તેનું નામ ક્ષેત્રપુરી રાખ્યું.
હવે પેલે પ્રથમના નગરવાળે દેવ શૂન્ય અરણ્યમાં આવેલા રૂષભદેવ પ્રભુના મંદિરમાં કઈ દુષ્ટને પ્રવેશ કરવા દેતો નહિ; તેની પાસેના ખેતરમાં દરિદ્રથી દુઃખ પામેલે યુવાન કણબી હળ ખેડતો હતે; તેની સ્ત્રી ઘેરથી ભાત લાવતી. તે ઘી તેલ વિનાનું અરસ વિરસ ભેજન કરતે હતે; એક દિવસ કેઇ મુનિ આકાશ માગે તે મંદિરમાં દર્શન કરવા આવ્યા; તે જોઈ ખેડુત તેમની પાસે જઈ બોલ્યો કે હે ભગવન્! હું મનુષ્ય જન્મ પામ્યા છતાં હમેશાં દુઃખીઓ કેમ થયે? તે સાંભળી મુનિ બોલ્યા કે પરભવમાં તે કઈ મુનિને દાન આપ્યું નથી અને પ્રભુને નૈવેદ ધર્યો નથી, તેથી તું દુઃખી થાય છે; પછી તેણે મુનિ પાસે પ્રતિજ્ઞા લીધી કે આજથી હું જીનેશ્વર ભગવંત પાસે પિંડ ધરી મુનિને જોગ હોય તો મુનિને વહરાવી પછી મારે ભોજન કરવું; એક દિવસ દેવે તેની પરીક્ષા કરવા માટે સિંહનું રૂપ ધારણ કરી દેરાસરના દ્વાર પાસે બેઠે. ખેડુતે પાછી પાની કરી નહિ; જ્યારે તે જમવા બેઠે, ત્યારે નગરદેવ સાધુરૂપે તેની પાસે આવ્યો તેમાંથી તેને ભાત વહોરા, એવી રીતે તેની બે ચાર વખત પરીક્ષા કરી; પછી દેવ તેના ઉપર પ્રસન્ન થયા અને તેને જે જોઈએ તે સર્વ આપવા તૈયાર થય, સુરરાજાએ પોતાની
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦ પુત્રી વિષ્ણુ માટે સ્વયંવર કર્યો, તેમાં સર્વ દેશના રાજા આવ્યા, પણ તે પુત્રી ખેડુતને વરી; આવેલા રાજાએ કોધે ભરાયા ને કહેવા લાગ્યા, કે શા માટે રાજાઓને આમંત્રણ આપ્યું હતું? ખેડુતને મારી નાખે અને રાજકુમારીને પકડી લે.
જ્યારે રાજાઓ અને સુભટે તેને પકડવા ગયા તે જ તે ખેડુત પ્રજ્વલિત હળ લઈને સામે થઈ સર્વને નસાડી મૂક્યા. તે જોઇ સર્વ રાજાઓ ગભરાયા. આ કેઈ દેવતા હશે એમ ધારી તેમણે બધાએ માફી માગી. રાજાએ હલિકનું રાજકુમારી સાથે લગ્ન કર્યું. રાજાને પુત્ર નહિ હોવાથી રાજ્યપદ તેને મળ્યું. હલિકને એક કમદ નામે પુત્ર થયે. ભગવંત પાસે નૈવેદ ધરવાથી મનુષ્ય ગતિમાં સુખ ભોગવી સાતમે ભવે હલિક રાજા શાશ્વત સ્થાનને પામશે.
ફેલ પૂજા વિષે દુર્ભાગી સ્ત્રીની કથા. કંચનપુરી નગરીની બહાર અરનાથ પ્રભુના જિન મંદિરના દ્વારની આગળ એક આમ્ર વૃક્ષની ઉપર શુકપક્ષીનું જોડું રહેતું હતું. એક દિવસ તે મંદિરમાં મહત્સવ ચાલતે હતો. તે પ્રસંગે તે નગરને રાજા નરસુંદર નગર જનેની સાથે આવ્યા અને ભક્તિથી સુંદર ફળ વડે તેણે પ્રભુની પૂજા કરી. આ ટોળામાં એક દુર્ભાગી સ્ત્રી પણ આવી હતી કે જે પ્રભુની પૂજા માટે એક ફળ લાવવાને અસમર્થ તેમજ દુઃખી હતી. જે લોકે પ્રભુની પાસે ઉત્તમ ફળ અર્પણ કરે છે તેને ધન્ય છે. હું અભાગણી એક પણ ફલ લાવવા સમર્થ નથી. આ વખતે પેલા આમ્ર વૃક્ષ ઉપર ફળને ભક્ષણ કરતું એવું શુક પક્ષીનું જોડું તેની નજરે પડ્યું. એટલે તેણીએ તે પક્ષીને કહ્યું કે ભદ્ર! તું એક ફળ મારે માટે નાખ. મુક
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧
પક્ષીએ પૂછ્યું, કે તુ ફળને શું કરીશ ? તે સ્ત્રીએ કહ્યું કે હું પ્રભુને અણુ કરીશ. પક્ષી બેન્ચેા કે જીનેશ્વરને ફળ અર્પણ કરવાથી શું પુણ્ય થાય ? તે તું કહે તે હું આપુ'. તે એલી કે અર્પણ કરવાથી તેના મનારથ જન્માન્તરમાં પણ સફળ થાય છે. પછી શુક પક્ષીએ એક ફળ આપ્યું તે લઈ તેણીએ પ્રભુની આગળ પરમ ભક્તિથી ધર્યું. શુક પક્ષીનું જોડુ પણ ચાંચમાં ફળ લઇ પ્રભુ પાસે મૂકી ખેલ્યું કે હે નાથ ! તમારી પાસે ફળ અપવાથી જે ફલ થતું હાય તે અમને થાએ. પેલી સ્રો મૃત્યુ પામી ફળ ધરવાના પુણ્યથી દેવલેાકમાં દુત દેવપણે ઉત્પન્ન થઈ અને શુક પક્ષી મૃત્યુ પામી ગંધિલા નગરીના સૂર નામે રાજાના ઘેર રત્નાદેવીના ગર્ભમાં પુત્ર પણે ઉત્પન્ન થયા. રાજાએ રાણીનું શરીર દુઃખળ જોઈ પૂછ્યું કે હે દેવી ! તમને જે દાહદ હાય તે કહેા. દેવી મેલી, હે સ્વામી ! મને આમ્ર ફળ ખાવાનેા દાહદ ઉત્પન્ન થયા છે. રાજા વિચારવા લાગ્યા કે અકાળે થયેલે। દોહદ મારે શી રીતે પૂરા પાડવા ? પેલી સ્ત્રી કે જે દેવ થઈ છે તેણે અધિજ્ઞાનથી જાણ્યું કે શુકપક્ષીના જીવ તેણીના ગર્ભમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયા છે, તેણે પૂર્વ ભવમાં મારા ઉપર ઉપકાર કર્યાં છે, માટે તેના મનોરથ પુરા કરૂં, આમ વિચાર કરી તે દેવ સાથ વાહના વેશ લઇ માથે આમ્રફળથી ભરેલા ટાલેા મૂકી રાજા પાસે આન્ગેા. રાજાએ પૂછ્યું કે અકાળે આમ્રફલ કયાંથી લાવ્યા ? તે એલ્યેા કે દેવીના ગર્ભમાં જે પુત્ર છે તેના પુણ્યથી મને આ ફળ પ્રાપ્ત થયાં છે. આમ બેલી તે દેવ અદૃશ્ય થયા પછી આમ્રફળથી સંતુષ્ટ થયેલી દેવીએ પુત્રને જન્મ આપ્યા જેનુ’ . નામ શુભ દિવસે લસાર પાડ્યું. એક દિવસ તે દેવે રાત્રિ
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
ના પાછલા પહોરે રાજપુત્ર પાસે આવી પૂર્વ ભવમાં જે જે કર્યું હતું તે જણાવ્યું અને કઈ કઈ ગતિ દરેકને મળી તે પણ જણાવીને કહ્યું કે તારી સ્ત્રી કે જે પૂર્વ ભવમાં સુડી હતી તે રાયપુરના રાજા સમરકેતુને ઘેર પુત્રીપણે અવતરી છે, તેનું નામ ચંદ્રલેખા છે. તેને હાલ સ્વયંવર થનાર છે તે એક ચિત્રપટમાં શુકપક્ષીનું જોડું ચીતરાવી તું સ્વયંવરમાં જા. આ પ્રમાણે તે દેવ બલી પોતાના સ્થાનકે ગયો. કુમાર દેવના કહેવા પ્રમાણે ચિત્ર તૈયાર કરાવી ચંદ્રલેખાના સ્વયંવરમાં ગયા. ચિત્રપટને જોઈ રાજકન્યાને જાતિ
સ્મરણ જ્ઞાન થતાં તે ચિત્રને ઓળખ્યાં અને જાણ્યું કે આ કુમાર તે શુકપક્ષીને જીવ છે અને હું સુડીને જીવ હતી. તેણીએ વરમાળા આરોપી પૂર્વભવને વૃત્તાંત કહેવાથી સર્વ લોક તથા રાજા ખુશી થયા અને કન્યા ચોગ્ય વરને વરી છે એમ સૌએ કહ્યું. તે બંનેને પાણિગ્રહણ મહોત્સવ હર્ષ યુક્ત સર્વ રાજાઓ સમક્ષ કરાવ્યું. ફળસારનાં વર્ષો દિવસની જેમ વિષય સુખનો અનુભવ કરતાં વીતી જવા લાગ્યાં અને જે જે ચિંતવે તે પ્રાપ્ત થતું. એક વખત ઈ દેવ સભામાં કહ્યું કે ફલસાર કુમાર મન ચિંતિત વસ્તુ સુલભ રીતે પામે છે. તેના વચન ઉપર એક દેવને અશ્રદ્ધા થવાથી સર્પનું રૂપ લઈ તે કુમારીને ડંશ કર્યો. આ જોઈ લેકે આકુલ વ્યાકુલ થવા લાગ્યા. મોટા વૈદ્યો તથા ગારૂડીઓને લાવ્યા પણ કંઈ વળ્યું નહિ. પેલા દેવે વૈદ્યને વેષ લઈ ત્યાં આવી રાજકુમારને કહ્યું કે દેવવૃક્ષની મંજરી હોય તે હું જીવાડું. રાજકુમાર અત્યંત શોકાતુર બની વિચાર કરે છે, તેટલામાં જ દુર્ગતદેવે તેના હાથમાં મંજરી મૂકી. તેથી તે દેવ તેના ઉપર તુષ્ટ
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૩
માન થયા અને જે ઈચ્છા હેાય તે માગવાને કહ્યું. ત્યારે કુમારે ક્યું કે મારૂં નગર તમારા નગર જેવું કરી આપે. તત્ક્ષણે તે નગરીને સુશેાભિત દેવ નગરી જેવું કરી તે દેવ પેાતાને સ્થાનકે ગયા. કુમારને અત્યંત સતાષ થયા. પછી સુરાજાએ શીલધર સૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી. દિવસો સુખમાં વ્યતીત કરતાં ચંદ્રલેખાની કુક્ષિથી ચદ્રસાર નામે પુત્ર થયા. યૌવન વય પ્રાપ્ત થતાં તેને રાજ્ય આપી જીનેશ્વર ભગવત પાસે વ્રત ગ્રહણ કર્યું. અને મૃત્યુ પામી સાતમા દેવલેાકમાં દેવતા થયાં. ત્યાંથી સિદ્ધિ પદ પામશે.
ચવીને સાતમે ભવે.
બારેવ્રત ઉપર આરાધક અને વિરાધકની કથાએ. પ્રાણાતિપાત વિરમણુ વ્રત ઉપર ચંદ્રકુમારની કથા.
જયપુર નગરમાં શત્રુંજય રાજાને સૂર અને ચંદ્ર નામે બે પુત્રો હતા. પિતાએ સૂરને યુવરાજ પદ આપ્યું. તેથી ખેદ પામેલા ચંદ્રે વિદેશમાં ગમન કર્યું. ત્યાં તેણે મુનિની નીચે પ્રમાણે દેશના સાંભળી, ગૃહસ્થે અપરાધી ત્રસજીવેાને હણવા નહિ તે! નિરપરાધી ત્રસજીવાને તેા કેમજ હણાય? શસ્ત્રથી મત્સ્યને વધુ કરતાં પેાતાની આંગળી કપાવાથી બુદ્ધિમાન ધીવરે હિંસા કરવીજ છેાડી દીધી.
પૃથ્વીપુર નગરમાં એક મચ્છીમાર માછલાં મારવા ઈચ્છતા ન હતા. તેને સ્વજનાએ જાળ વિગેરે આપીને ખલાત્યારે માછલાં લેવા માકલ્યા. તે માછલાં લાવ્યેા ત્યારે તેને હથીઆર આપી માછલાં મારવા બેસાડડ્યો, તેમાં તેની આંગળી
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪ કપાઈ જવાથી તેણે વિચાર્યું કે “હિંસા પ્રિય જીવોને ધિક્કાર છે. કોઈને મરી જા કહેતાં દુઃખ લાગે છે, તે હિંસા કરતાં કેમ ન લાગે ? એ વખતે ત્યાં આગળ જતા કઈ એક શિષ્ય મચ્છીમારને જોઈને ગુરૂને કહ્યું કે આવા જ કઈ રીતે તરે એમ લાગતું નથી. ગુરૂએ શિષ્યને કહ્યું કે જિનશાસનમાં એકાંત નથી. એમ શિષ્યનું સમાધાન કરી ઉચ્ચ સ્વરે ગુરૂ બોલ્યા કે -grfજવા મહાપા” આ સાંભળી માછીમારને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થવાથી જીવ વધ ન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. શુકલ ધ્યાનથી તરત જ કેવલજ્ઞાન થવાથી દેએ તેમને મહોત્સવ કરવા માટે દુંદુભિને શબ્દ કર્યો. શિષ્ય ગુરૂને પૂછયું કે આ શા માટે વાગે છે ? ગુરૂ બોલ્યા માછીમારને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું તેને દેવે મહેસૂવ કરે છે માટે ત્યાં જઈ તેમને મારા અને તારા ભવ વિષે પૂછ, શંકા અને વિસ્મય સહિત વિચાર કરતે શિષ્ય ત્યાં ગયો, ત્યારે જ્ઞાની માછીમાર બોલ્યા. હે મુનિ ! શું વિચારો છો? મને તે દ્રવ્ય અને ભાવ હિંસાના ત્યાગથી આ ફલ પ્રાપ્ત થયું છે. હવે તમે જે પૂછવા આવ્યા છે તેને ઉત્તર સાંભળો. તમારા ગુરૂ જે આંબલીના ઝાડ નીચે ઉભા છે તેનાં પાદડાં જેટલા તમારા ગુરૂના ભવ થશે અને તમે આ ભવમાં સિદ્ધિ પામશે. શિષ્ય ગુરૂને આ વાત કહી ત્યારે ગુરૂ હર્ષિત થયા કે આટલા ભવે પણ હું મેક્ષે જઈશ. સર્વ વ્રતમાં અહિંસા વ્રતને મુખ્ય કહેલું છે. આ દેશના સાંભળી ચંદ્રકુમારે અનપરાધી જવાની હિંસાને ત્યાગ કર્યો. માત્ર તેને રાજાના આદેશથી ભંગ ન થાય તેટલી છૂટ રાખી. આ વ્રત ધારણ કરી તેણે કોઈ મોટા રાજાની સેવા કરવા માંડી. એક વખત
તમારા સારા ગુરૂના જ વાત કહી ત્યારે
માં અ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૫
રાજાના સુભટએ કેાઇ ચારને પકડયો. રાજાએ ચદ્રકુમારને તે ચારને મારી નાખવાનું ફરમાવ્યું, યુદ્ધ સિવાય કાઈ પણ પ્રાણીને ન મારવાના નિયમ ચદ્રકુમારે રાજાને જણાવ્યેા. આ સાંભળી ખુશ થયેલા રાજાએ તેને એક દેશના સ્વામી અનાવ્યા. અહીં સૂર કુમારે યુવરાજ પદવીથી અસતુષ્ટ થઈ રાજ્ય લેવા માટે એક વખત રાત્રે સુતેલા પિતા ઉપર શસ્ત્રને ઘા કર્યાં. નાસતા તેને જોઈને રાણીએ બૂમ પાડી કે આ રાજ ઘાતકને પકડા. ઘાયલ થયેલે રાજા વિચાર કરવા લાગ્યે કે કેટલા એક સુપુત્રો ચંદન વૃક્ષની જેમ સુગધને માટે થાય છે અને કેટલા એક કુપુત્ર કુળના ઉચ્છેદને માટે થાય છે. પછી રાજાએ સૂરકુમારને દેશપાર કર્યાં અને ચદ્ર કુમારને એલાવી રાજ્ય આપ્યું. રાજા મરીને ચિત્તો થયા. તે ચિત્તાએ જંગલમાં રખડતા સૂર કુમારને મારી નાખ્યા. પછી તે બંને મરીને ગજેંદ્રો થયા. તે બંનેને પકડી કાઇએ ચદ્રરાજાને આપ્યા. ત્યાં પણ તેઓ પરસ્પર લડવા લાગ્યા. રાજાએ સુદર્શન કેવળીને પૂછવાથી તેમના ભવેા જાણી- વૈરાગ્ય પામી પુત્રને રાજ્ય ઉપર બેસાડી દીક્ષા લઈ એકાવતારી દેવ થયા તે પછી મનુષ્યના ભવ કરી મેાક્ષ પામ્યા. મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત ઉપર શ્રીકાન્ત શ્રેષ્ઠીની કથા.
રાજગ્રહી નગરીમાં શ્રીકાન્ત નામે ગૃહસ્થ રહેતા હતા. તે દિવસે વેપાર કરે અને રાત્રે ચારી કરે. એક દિવસ તેણે તેના ઘેર જિનદાસ શ્રાવકને જમવા આમત્રણ આપ્યું, પણ જિનદાસે જણાવ્યું કે જેની આજીવિકાના પ્રકાર મારા જાણુવામાં ન આવે તેને ત્યાં હું જમતા નથી. શ્રીકાન્તે કહ્યું કે હું શુદ્ધ વ્યાપાર કરૂં છું. જિનદાસે કહ્યું કે તમારા . ખર્ચ
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૬ પ્રમાણે તમારા વ્યાપાર જોવામાં આવતું નથી, માટે સત્ય હકીકત કહો. જિનદાસ કેઈનું ગુહ્ય પ્રકટ કરે નહિ એવી તેને પુરેપુરી ખાત્રી હતી, તેથી તેણે કહ્યું કે ચોરી સિવાય આપ કહે તે ધર્મ કરું. પછી જિનદાસે કહ્યું કે હું તમારા ઘેર ભજન લઈશ નહિ, કારણકે તમારા આહારથી મારી બુદ્ધિ પણ તમારા જેવી થાય. વળી તમે સત્ય વ્રત સ્વીકારો અને મરણતે પણ અસત્ય બોલશે નહિ. પછી અસત્ય ન બલવાની શ્રીકાંતે પ્રતિજ્ઞા લીધી, પણ ચોરીની ટેવ ગઈ નહિ. એક વખત શ્રીકાન્ત ચોરી કરવા નીકળ્યો. અભયકુમાર મંત્રી સાથે તેજ રાત્રે નગર ચર્ચા જોવા નીકળેલા શ્રેણિક રાજાએ શ્રીકાન્તને રસ્તામાં જોયો. તેથી તેને પૂછયું કે તમે કયાં જાઓ છો ? તે વખતે તેણે અસત્ય નહિ બોલતાં કહ્યું કે હું રાજાના ભંડારમાં ચેરી કરવા જાઉં છું. તારું નામ શું ? મારું નામ શ્રીકાન્ત. તું ક્યાં વસે છે? અમુક પાડામાં. રાજાએ વિચાર્યું કે ચોર આવી રીતે સત્ય કહે નહિ. પાછા વળતાં રાજાએ પૂછ્યું કે આ શું લીધું છે? શ્રીકાન્ત કહ્યું કે રાજાના ભંડારમાંથી રત્નની એક પેટી લઈને ઘેર જાઉં છું. પ્રાતઃકાલે ભંડારીએ કેટલુંક આઘું પાછું કરી કહ્યું કે ભંડારમાંથી રત્નની દશ પેટીઓ ચેરાઈ છે. રાજાએ શ્રીકાન્તને બોલાવી પૂછ્યું કે રાત્રે તે શું શું કર્યું હતું? શ્રીકાન્ત જાણ્યું કે રાત્રે જે બે જણ મળ્યા હતા તેજ આ છે. તેથી તેણે કહ્યું કે હે સ્વામિન! તમારા દેખતાં જ હું મારી આજીવિકા માટે એક પેટી લઈને જતો હતો. તે શું તમે ભૂલી ગયા? અરે ચેર! તું સત્ય બોલતાં મારી પાસે ભય કેમ પામતે નથી? આથી તેણે જણાવ્યું કે અસત્ય બોલતાં મારી પ્રતિજ્ઞાન ભંગ થાય છે. તમે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૭
ગુસ્સે થાએ તે મારા આ ભવને નાશ કરેા, તાપણ હું સત્ય વ્રતને! ભગ નહિ કરૂં, કારણકે ભંગ કરૂં તેા આવતા ભવમાં દુઃખ પ્રાપ્ત થાય. આથી રાજાએ તેને શિક્ષા કરી કે તું આ વ્રતની જેમ ખીજા' વ્રતાનું પાલન કર. આ વાત શ્રીકાન્તે માન્ય રાખી. તેથી તેને રાજાએ ભંડારી તરીકે નીમ્યા, ઘેાડાજ વખતમાં તે મહાવીર સ્વામીના શાસનના શ્રાવક થયા. શ્રીકાન્તે જિનદાસના શબ્દથી ખીજું વ્રત પાળ્યુ, તેથી તેને આ લેાકમાં ઇષ્ટ પદ મળ્યું, માટે ભવ્ય પ્રાણીઓએ વ્રતગ્રહણ કરીને અવશ્ય પાળવું. ૨. મૃષાવાદ ઉપર વસુ રાજાની કથા. મુક્તિમતી નગરીમાં ક્ષીરકદમક નામે ઉપાધ્યાય રહેતા હતા. તેની પાસે તે ઉપાધ્યાયના પુત્ર પર્વત, રાજાને પુત્ર વસુ અને એક બ્રાહ્મણના પુત્ર નારદ એ ત્રણ જણા સાથે ભણતા હતા. એક વખત ભણતાં સૂઈ ગયા હતા. તેવામાં આકાશ માર્ગે જતા કાર્યું એ ચારણ મુનિ તેમને જોઈ ખેલ્યા કે આ ત્રણ વિદ્યાથી એમાં એક સ્વગામી અને મે નરકગામી છે. આ શબ્દ ઉપાધ્યાયે સાંભળ્યેા. તેથી પાઠકે તેમની પરીક્ષા માટે લેટની કણેકના એકેક કુકડા આપીને કહ્યું કે જ્યાં કાઈ દ્વેષે નહિ ત્યાં કુકડાને મારી નાખજો. આ પ્રમાણે સાંભળી વસુ અને પ°ત તેને મારીને પાછા આવ્યા, પણ નારદે એકાંતે જઈ ને વિચાર કર્યો કે કેવળીએ સત્ર જુવે છે, માટે ગુરૂએ મારી પરીક્ષા કરવા આપ્યા છે, તેથી માર્યા વિના કુકડા પાછે લાવ્યેા. ગુરૂએ જાણ્યું કેઃ-નારદ દયાને લીધે સ્વગે જવાના અને ખીજા એ નરકે જવાના. ઉપાધ્યાયે ગુરૂ પાસે દીક્ષા લીધી. તેની જગ્યા તેના પુત્ર પર્વતને આપી. અભિચંદ્ર રાજાના પદ ઉપર વસુકુમાર રાજા થયા.
૨૨
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮ એક દિવસ નારદ પર્વતને મળવા આવ્યા, તે વખતે પર્વત વિદ્યાથીને ભણાવતો હતો. તેમાં એમ આવ્યું કે અજ વડે યજ્ઞ કરે. આને અર્થ પર્વતે એવો કર્યો કે અજનો અર્થ બકરો, તેના વડે હોમ કરે. તે સાંભળી નારદે કહ્યું, કે અજ એટલે ત્રણ વર્ષની ડાંગર કે જે ઉગે નહિ તેના વડે હોમ કરે. એમ ગુરૂએ આપણને શીખવ્યું હતું, આ સાંભળી પર્વતે કહ્યું કે હું કહું છું તે ખરું જ છે. જેનું ખોટું પડે તેની જીહા છેદી નાખવી. આ બાબતમાં વસુરાજા કહે તે સત્ય માની લેવું, એવી બંને જણાએ પ્રતિજ્ઞા લીધી. પર્વતની માતાને આ વાતની જાણ થતાં તેણે તરતજ વસુરાજા પાસે ગઈ અને કહ્યું કે મને પુત્ર દાન આપો. વસુરાજાએ કહ્યું કે માતા ! હું તમારા પુત્રને પક્ષ કરીશ. બીજે દિવસે નારદ અને પર્વત વસુરાજા પાસે આવ્યા રાજાએ પર્વતની તરફેણમાં ખોટી સાક્ષી પૂરી, તેથી નજીકના દેવતાએ સિંહાસન ઉપરથી વસુરાજાને ભૂમિ ઉપર પાડી નાખ્યા. તત્કાળ તે મૃત્યુ પામી નરકે ગયે. નારદની દેએ સ્તુતિ કરી. અનુક્રમે તે સ્વર્ગે ગયો. ૩. અદત્તાદાન વિરમણવ્રત ઉપર લક્ષ્મીપુંજની કથા.
હસ્તિનાપુર નગરમાં સુધર્મા નામે વણિકને ધન્યા નામે ભાર્યા હતી. તે બંને દરિદ્રના દુઃખથી ઘણું પીડાતાં હતાં. એક રાત્રે ધન્યાએ સ્વપ્નમાં લક્ષમીદેવી જોઈ. આ સ્વ
ગ્ન તેણીએ પોતાના પતિને કહ્યું. ધન્યાને ગર્ભ રહ્યો. પૂર્ણ માસે પુત્રને જન્મ થયે. તેનું નામ સ્વપ્નના અનુસારે લક્ષ્મીSજ રાખ્યું. યૌવન વયમાં તે ધનાઢય શ્રેષ્ઠીઓની આઠ કન્યા પરણ્ય. એક રાત્રે કેઈદેવે આવી, તેના પૂર્વ ભવનું ચરિત્ર આ પ્રમાણે કહ્યું કે –મણુપુરમાં ગુણધર નામે સાર્થ
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯
વાહ હતેા. તેણે એક વખત મુનિની વાણી સાંભળી ત્રીજુ અદત્તાદાન વિરમણુ વ્રત ગ્રહણ કર્યું. એક દિવસ ગુણુધર ધનના લાભના અર્થ સાથે લઇ વેગવાળા ઘેાડા ઉપર બેસી દેશાંતર ચાલ્યેા. તેવામાં ઘેાડાના વેગને લીધે સાથ ભટ્ટ થઈ તે એકલેા જંગલમાં નીકળી ગયા. માર્ગમાં લક્ષમૂલ્યવાળી સુણમાળા પડેલી જોઈ, પરંતુ ત્રીજા વ્રતના ભંગ થશે તેમ ધારી તેણે લીધી નહિ. આગળ ચાલતાં ઘેાડાની ખરીથી ઉખડી ગયેલી ભૂમિમાં દ્રવ્ય પૂર્ણ તામ્રકુંભ જોયા, પણ તેને કાંકરા તુલ્ય માની આગળ ચાલ્યા. તેવામાં અકસ્માત્ તેનેા ઘેાડા મૂર્છા ખાઇ ભૂમિ ઉપર પડચા. તે જોઈને તેણે મનમાં વિચાર્યુ કે આ ઘેાડાને જે સજીવન કરે તેને મારૂં સવ દ્રવ્ય અપણુ કરૂં. પાણીથી તૃષા લાગવાથી તેની શેાધને માટે તે આગળ ચાલ્યા, તેવામાં એક વૃક્ષે બધેલે પાણોના ઘડા અને પાસે પાંજરામાં રહેલા પાપટ જોયા. પાટે કહ્યું કે હું સુભગ !
આ ઘડામાંથી તું જળ પી. હું તેના સ્વામીને કહીશ નહિ. સાવાહે કહ્યું કે તૃષાને લીધે પ્રાણ ચાલ્યા જશે તે અનેક ભવને વિષે પાસ થશે, પરંતુ પરનું અદત્ત તા હું લઈશ નહિ. વ્રત પાળવાની આવી દ્રઢતા જોઈ શુકપક્ષી પેાતાનું મૂળ સ્વરૂપ પ્રગટ કરીને મેલ્યા કે હું સૂય નામે વિદ્યાધર છુ, ગુરૂ પાસે તમે ત્રીજી ત્રત લીધું તેની મેં પરીક્ષા કરી, પણ તમે પ્રતિજ્ઞાના ભંગ કર્યો નહિ, એમ કહી તેની પાસે ઘણું દ્રવ્ય મૂકી ઘેાડે સજીવન કર્યાં. તે દ્રશ્ય તેણે ન લેતાં કહ્યું કે ઘેાડાને સજીવન કરનારને મારૂં સર્વ ધન આપવાને મેં વિચાર કર્યાં હતા તે પ્રમાણે તમે આ ધન લેા. તે બંનેમાંથી કાઈ એ ધન લીધું. નહિ, છેવટે એવા નિશ્ચય કર્યો કે આપણે બંને જણાએ પેાતાનું
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
દ્રવ્ય સારા માર્ગે વાપરવું. આયુ પૂર્ણ થયે મૃત્યુ પામીને તું લક્ષ્મીપુંજ થયો અને હું સૂર્ય નામે વિદ્યાધર વ્યંતર દેવ થયે છું. તારા ભાગ્યથી પ્રેરાયેલે હું રત્નાદિકની વૃદ્ધિ આજ દિન સુધી કરું છું. આ વાત સાંભળી તેને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું અને તેણે અનુક્રમે દીક્ષા લીધી. મરીને અશ્રુત દેવલેકમાં દેવ થયા. ત્યાંથી વી મનુષ્યપણું પામી મોક્ષે ગયે.
૩. લેહખુર ચેરની કથા. રાજગૃહી નગરીમાં લેહખુર નામે ચેર રહેતો હતે. તેની પાસે અંજન વિદ્યા હતી. એક દિવસ મા જતાં ક્ષુધાતુર થવાથી તેને વિચાર આવ્યું કે મારે મારી વિદ્યાવડે રાજાને ઘેર ભોજન કરવું. રાજાને ત્યાં મિષ્ટ ભોજન કરવાથી દરરોજ રાજાની સાથે બેસી ભજન કરવાની તેની ઈચ્છા થઈ. . દરરોજ આવે અને ભજન કરી જાય. પ્રતિદિન આમ ચાલવાથી રાજાનું શરીર દિન પ્રતિદિન કૃશ થયું, તેથી મંત્રીએ રાજાને પૂછ્યું કે તમને શું અન્ન ઉપર અરૂચી થઈ છે? અથવા તે તમને ચિંતા તે નથી? એટલે રાજાએ મંત્રીને ઉત્તર આપે કે હું હમણાં જ કરતાં બમણું જમું છું, પણ કઈ અંજન સિદ્ધ પુરૂષ મારી સાથે જમી જાય છે, તેથી નારકીના જીવોની જેમ મારે જીવ શાન્ત થતો નથી. આ પ્રમાણે સાંભળી મંત્રીએ ઘરમાં આકડાનાં સુકાં પુષ્પો વેરાવ્યાં અને તે ખખડવાથી ચેર આવેલે જાણી ઘરનાં બારણું બંધ કરી ઘરમાં ધુમાડે કરાવ્યું. તેથી ચારની આંખમાંથી અંજન ધોવાઈ ગયું. ચોરને જે, તેથી સુભટે તેને પકડી રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાએ તેને શૂળી ઉપર ચડાવીને સુભટોને સંતાઈ રહેવાનો હુકમ કર્યો. શહેરના જાહેર ભાગોમાં ફેરવી તેને શહેર બહાર લઈ
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૧
જઈ શૂળી ઉપર ચડાવીને બધા સંતાઈ રહીને જોવા લાગ્યા કે એની પાસે જે આવે તેની પાસે નગરનું ધન હશે? તેવામાં માગે જતાં જિનદત્ત શ્રાવક પાસે વારંવાર જળ માગવાથી તેણે દયા લાવી, પાપની આલોચના, ચેરી પ્રમુખનાં પચ્ચકખાણ અને રો મતિti એ પદ આપીને પોતે જળ લેવા ગયો. ચેર પદ ભૂલી ગયો માત્ર તાળ એટલા અક્ષરો યાદ આવ્યા તેથી તે વારંવાર બોલવા લાગ્યા કે –“તાણું તાણું શેઠ કહે તે પ્રમાણું.” તેવામાં આયુ બાંધી ચેર સમાધિથી મૃત્યુ પામી સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવતા થયે. શેઠ જળ લઈને આવ્યા, પરંતુ ચરને મરણ પામેલ જોઈ અને પિતે રાજ્ય વિરૂદ્ધ કૃત્ય કરેલ હોવાથી ચિત્યમાં કાર્યોત્સર્ગ રહ્યા. સુભટોએ રાજાને તે વાત કહી. રાજાની આજ્ઞાથી સુભટે શ્રેષ્ઠીને ચારની જેમ મારવાને લઈ ગયા. લેહખુર દેવે અવધિજ્ઞાનથી પિતાના ઉપકારીની વિંટબના જોઈ વિચાર કર્યો કે જેના કહેવાથી હું દેવલોકમાં પહોંચ્યો છું. જે માણસ ગુરૂને ભૂલી જાય છે તે પાપી કહેવાય. તેથી તે ત્યાં આવ્યો અને સુભટને બેભાન કરી નાખ્યા. આ વાતની રાજાને ખબર પડવાથી તે પોતાનું સૈન્ય લઈ ત્યાં આવ્યો. રાજા સિવાય બધા સુભટને પાડી નાખ્યા. આથી રાજાએ કહ્યું કે હે દેવ! અમારે અપરાધ ક્ષમા કરો. દેવ બોલ્યા કે મારા ધર્મગુરૂ જનદત્ત શ્રેષ્ઠીને વિના અપરાધે શા માટે પીડા કરે છે ? એમ કહી પિતાને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. દેવના કહેવાથી સર્વેએ જીનદત્ત પાસે માફી માગી અને ચોરી આદિ નહિ કરવાના નિયમ લીધા. જીનદત્ત ઉત્સવ વડે પોતાના ઘેર આવ્યું. ત્યારથી લોકો જૈનધર્મની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. લેહખુર ચેર લેઢાની ગુલીએ
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
પરાવાયા હતા, પણ જીનવ્રુત્ત શ્રાવકની પાસે વ્રત લેવાથી અને નવકારના પદ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવાથી દેવ સમૃદ્ધિ પામ્યા. ૪. શીલકત ઉપર શીલવતીની કથા.
લક્ષ્મીપુરમાં સમુદ્રદત્ત નામે શ્રેષ્ઠી રહેતા હતા. તે પેાતાની સ્ત્રી શીલવતીને ઘેર મૂકી સામભૂતિ બ્રાહ્મણ સાથે પરદેશમાં ગયા. થાડા દિવસ પછી વિપ્ર શ્રેષ્ઠીના સદેશેા લઈ પાછા આવ્ચે. તેની શીલવતીને ખબર પડવાથી તે વિપ્રને ઘેર ગઈ. તેણીનું સુંદર રૂપ જોઈ કામાતુર થઇને તેણે કહ્યુ. કે તું મારી સાથે પ્રેમ કરે તેા તને સદેશેા આપું, તે ચતુર સ્ત્રી વિચારીને એલી કે તારે રાત્રિના પહેલા પહેારે આવવું. આમ ખેલી તેણી સેનાપતિ પાસે આવીને કહેવા લાગી કે સામભૂતિ મારા પતિના સદેશે। લાવ્યેા છે, પણ મને આપતા નથી. તેણે પણ તેમજ કહ્યુ'. એટલે તેણીએ તેને રાત્રીના બીજા પહેારે આવવાનું કહ્યું. પછી અનુક્રમે તેણી મંત્રી અને રાજા પાસે ગઈ તેઓ પણ માહ પામ્યા. તેમને રાત્રીના ત્રીજા અને ચેાથા પહેારે પેાતાના ઘેર આવવાનું કહ્યું. પછી સાસુને ચેાથે પહેારે આવવાનો સકેત કરો પેાતાના ઘરમાં એક મેટી પેટીને ચાર ખાનાં તૈયાર કરાવી રાખી. તેમાં પ્રથમ પહેારે સામભૂતિ આવ્યેા. તેને સ્નાનપાનાદિમાં પહેલે પ્રહર ગુમાવ્યેા. પછી સેનાપતિએ જેવા બીજા પ્રહરે શબ્દ કર્યો કે સેામભૂતિ ગભરાયા કે મને સંતાડ. તેણીએ પેટી બતાવી તેમાં તે પેઠા કે તરતજ તાળું મારી દીધું, એવી રીતે સેનાપતિ અને મંત્રીને પૂર્યા, ચેાથે પહારે સાસુએ કમાડ ઉઘાડવાનું કહ્યું કે પુત્રની કાણુ માંડવાની છે. સ્વજનો ભેગા થશે. તેથી રાજા ગભરાયા અને સંતાડવાનું કહ્યું. તેણીએ પેટી બતાવી તેમાં તે પેઠો કે તરતજ તાળુ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
મારી દીધું. એમ ચારે જણને તેણીએ અંદર પૂર્યો પછી બહાર આવી અત્યંત રૂદન કર્યું. સંબંધીઓએ રાવાનું કારણુ પૂછ્યું. તેણીએ પોતાના સ્વામીની દુઃખવાર્તા કહી. તેથી અપુત્રીચાનુ ધન લેવા રાજા મંત્રી અને સેનાપતિને ઘેર કહેવા ગયા, પણ તે મળ્યા નહિ. છેવટે આ વાત રાજૐ વર પાસે ગઈ. તે શીલવતીને ઘેર આવ્યા. તેણે તેણીના ઘરમાં પેટી સીવાય કાંઈ જોયું નહિ, તેથી તે પેટી ઉપડાવી રાજભવનમાં ખેાલાવી. તે તેમાંથી લજ્જા પામતા એવા રાજા, સેનાપતિ, બ્રાહ્મણ અને મંત્રીને જોયા. રાજકુંવરે રાજા સીવાય ત્રણેને દેશ પાર કર્યા. અને શીલવતીની ઘણી પ્રશંસા કરી. એક દિવસ કુમારે ગુરૂ પાસે શીલવ્રતનું મહાત્મ્ય સાંભળ્યું, તેથી કુમારે મન, વચન, કાયા વડે સ્વદારા સ ંતાષ વ્રત સ્વીકાર્યુ.
૫ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત ઉપર વિદ્યાપતિની કથા.
પેાતનપુર નગરમાં સૂર નામે રાજા હતા. તેજ નગરમાં વિદ્યાપતિ નામે ધનાઢય જૈન શ્રેષ્ઠીને શૃંગારમંજરી ભાર્યાં હતી. એક દિવસ સ્વપ્નમાં લક્ષ્મીદેવીએ આવી શ્રેષ્ઠીને કહ્યું કે હું તારા ઘરમાંથી આજથી દશમે દીવસે ચાલી જઈશ. તેથી તેને ચિંતા થઈ કેઃ “આ લેાકમાં જેની પાસે દ્રવ્ય હાય તેને શત્રુ પણ મિત્ર થાય છે. દરિદ્રીને સ્વજન પણ શત્રુ થાય છે.” તેની સ્ત્રીએ તેને ઉદ્વેગનું કારણ પૂછ્યું. શેઠે સ્વપ્નની વાત કહી. શૃંગારમજરી ખેલી કે હે નાથ ! તમે શા માટે ચિંતા કરેા છે. લક્ષ્મી ધમ વડે સ્થિર થાય છે. જ્યાંસુધી પાંચમું પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત ન લીધું હેાય, ત્યાંસુધી ત્રણ ભુવનની લક્ષ્મીના પરિગ્રહથી જે પાપ થાય તે અવિરતિ વડે
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
લાગ્યા કરે છે. આવાં પત્નીનાં વચન સાંભળી તેણે પાંચમું વ્રત અંગીકાર કર્યું અને સાતે ક્ષેત્રમાં ધન વાપરવા માંડ્યું. આઠ દીવસમાં સર્વ ધન વાપરી નાંખ્યું અને પછી તેને વિચાર આવ્યો કે ચેડા દીવસમાં વિદેશમાં ચાલ્યા જવું એ ઉત્તમ છે તેના વિચારમાં તે સૂઈ ગયે. જ્યારે દશમા દીવસની રાત્રે તે સૂતો હતું, ત્યારે તેને લક્ષ્મીદેવીએ આવીને કહ્યું કે હું તારા પુણ્યથી તારા ઘરમાં સ્થિર થાઉં છું. કારણકે પુણ્ય અને પાપનું ફલ ત્રણ વર્ષે, ત્રણ માસે, ત્રણ પખવાડીયે, ત્રણ દીવસે અહીં જ પાપ્ત થાય છે, એમ શાસ્ત્રમાં કહેલું છે. તેણે વિચાર્યું કે અહીં રહેવાથી પાંચમા વ્રતને ભંગ થશે, તે માટે આપણે પરદેશ ચાલ્યા જવું જોઈએ, તેથી તેમણે બીજા દીવસે સવારે જવાનો નિશ્ચય કર્યો. બીજે દીવસે નીકળતાં તેને પાંચ દિવ્યથી રાજ્ય મળ્યું. મંત્રી વિગેરે મળીને વિદ્યાપતિને રાજ્યમાં લઈ ગયા. તેણે વ્રત ભંગના ભયથી રાજ્યાભિષેક કરવાની ના પાડી. તેવામાં આકાશવાણું થઈ કે હે શ્રેષ્ઠી ! તારે ભોગ્યકમ હોવાથી તે લક્ષ્મીનું ફલ ગ્રહણ કર. એટલે તેણે રાજ્ય ઉપર વીતરાગની પ્રતિમા બેસાડી અને રાજ્યનું કામ મંત્રીને સોંપ્યું. ન્યાયપૂર્વક જે દેલત આવે તે જિનનામથી અંકિત કરી તેણે તેની શુભ માર્ગો ઉપગ કર્યો, પણ પિતે ગ્રહણ કરેલ નિયમ છેડ્યો નહિ. અનુક્રમે પોતાના પુત્રને રાજ્ય સેંપી પોતે દીક્ષા લઈને દેવલોકમાં દેવ થયા. ત્યાંથી પાંચમે ભવે મોક્ષ પામ્યા. આ પ્રમાણે વિદ્યાપતિનું દૃષ્ટાંત સાંભળી ધર્મની સ્પૃહાવાળા પ્રાણઓએ પરિગ્રહ પરિમાણ રૂપ પાંચમું વ્રત ગ્રહણ કરવા ઉદ્યમ કર.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૫
૬. દિમ્ વિરમણ વ્રત ઉપર સિંહ શ્રેષ્ઠીની કથા.
વસંતપુર નગરમાં કીર્તિપાલ રાજાને ભીમ નામે એક પુત્ર હતો, અને તે રાજાને જૈનધર્મની વાસનાવાળે સિંહ નામે એક શ્રેષ્ઠિ મિત્ર હતો. તે મિત્ર રાજાને પુત્ર કરતાં વધારે પ્રિય હતે. એક વખતે કઈ એક પુરુષે રાજસભામાં આવી કહ્યું કે હે દેવ! નાગપુરના રાજા નાગચંદ્રને રત્નમજરી નામે એક રૂપવંતી કન્યા છે. તે તમારા કુંવરને ચેગ્ય છે. તેથી તેમણે મને તમારી પાસે પ્રાર્થના કરવા મોકલ્યો છે, માટે તેને વરવા સારૂ કુમારને મારી સાથે મેકલો. આથી રાજાએ પોતાના પ્રિય મિત્ર સિંહને કહ્યું કે તમે કુમારને લઈને નાગપુર જાઓ અને તેનો વિવાહ કરી આવો. આમાં સિંહે કાંઈ પણ ઉત્તર આપે નહિ, તેથી રાજાએ ફરીથી પૂછયું. એટલે તેણે કહ્યું કે-હે રાજન ! મેં સો જન સુધી જવા આવવાને નિયમ લીધો છે. પરંતુ અહિંથી નાગપુર સવાસો
જન છે, તેથી વ્રત ભંગ થવાના ભયથી હું જઈશ નહિ. આ સાંભળી રાજા ઘણે ગુસ્સે થયો કે શું તું મારી આજ્ઞા નહિ માને ? તને ઊંટ ઉપર બેસાડી સહસ્ત્ર જન સુધી મોકલી દઈશ; આથી સિંહ પોતાના રાજાની આજ્ઞા માન્ય કરીને સૈન્ય સહિત કુમારને લઈને રવાના થયે. માર્ગમાં સિંહે પ્રતિબંધ આપીને કુમારની સંસાર વાસના તેડી નાખી. જ્યારે સે યેાજન પૂરા થયા કે તરતજ સિંહ ઉભો રહ્યો. એટલે સિન્થ કુમારને કહ્યું કે અમને રાજાએ ગુપ્ત આજ્ઞા આપી છે કે જે સિંહ સે એજનથી આગળ ન ચાલે તે તેને બાંધીને નાગપુર લઈ જજો. આ વિચાર કુમારે સિંહને કહ્યો. તેથી કુમાર અને સિંહ સંકેત કરી બંને ઉપર પર્વત ચડ્યા;
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬ ત્યાં તે રાત્રી થઈ ગઈ. સૈનિકે એ આખી રાત ઘણી તપાસ કરી ત્યારે એક ડુંગર ઉપર આ બંને જણને દીક્ષા અને અનસન આદરી બેઠેલા જોઈને પ્રણામ કર્યા અને બેલ્યા કે મહાશ! અમારા અપરાધની ક્ષમા કરે. આ વાત રાજા જાણશે તે અમને ઘાણીમાં ઘાલીને પીલી નાખશે. આ પ્રમાણે તેઓએ ઘણા કાલાવાલા કર્યા, પણ કોઈ ક્ષેભ પામ્યા નહિ. આ વાતની રાજાને ખબર પડતાં જ રાજા કોધે ભરાયે અને નિશ્ચય કર્યો કે કુમારને બાંધીને પરણાવવો અને સિંહને શત્રુની જેમ હણો. આવું વિચારીને રાજા તેમની પાસે આવ્યો. ત્યાંતે વ્યાધ્રાદિક પ્રાણીને તે બંનેની સેવા કરતા જોઈ રાજા આશ્ચર્ય પામ્યા. તેથી તેમને ભક્તિ વચને બોલાવ્યા, પણ તે બંને દ્રઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા ચલિત ન થયા. અનુક્રમે કેવલજ્ઞાન પામી બંને મુકિતને પ્રાપ્ત થયા.
પ્રાણ ત્યાગ કરવા તે સારા, પણ લીધેલા વ્રતનો ત્યાગ કરે તે સારો નથી. આવું વિચારી ભવ્ય પ્રાણીઓએ સિંહ શ્રેષ્ઠીની જેમ દિગૂ વિરમણ વ્રત ગ્રહણ કરીને પાળવું. ૭. રાત્રિભોજન તજવા વિષે ત્રણ મિત્રની કથા
કઈ ગામમાં શ્રાવક, ભાદ્રક અને મિથ્યાત્વી એમ ત્રણ વણિક મિત્ર હતા. એક વખતે તેઓએ કઈ ગુરૂ પાસે ધર્મ સાંભળ્યો કે –“રાત્રે પાણી પીવા કરતાં સ્વાદિમમાં બમણું, ખાદિમમાં છ ગણું અને અશનમાં અઢાર ગણું પાપ લાગે છે તથા રાત્રે બનાવેલું ભોજન તે દિવસે ખાય તે પણ રાત્રિભેજન સરખું સમજવું કારણ કે રાત્રે અંધકારમાં સૂક્ષ્મ જીવો નજરે પડતા નથી. રાત્રિ ભેજનમાં જે દોષ છે તે દોષ અંધકારમાં
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૭
જમવાથી અને સાંકડા મુખવાળા પાત્ર વડે ખાવાપીવાથી લાગે છે.” આવું સાંભળી એ જણે રાત્રી ભેાજનની પ્રતિજ્ઞા લીધી. એક દિવસ શ્રાવક અને ભદ્રિક અને રાજકાર્યમાં જોડાયા. સવારે જમ્યા વગર ગયેલા અને સાંજે પાછા આવતાં સંધ્યા થવાથી ભાજનનુ અસુરૂ થયું. તેથી ભદ્રિકે ભાજન કર્યું નહિ. પણ શ્રાવકે વિચાર કર્યો કે હજી કયાં રાત્રિ પડી છે તેમ જાણી તે જમવા બેઠા, ત્યારે તેના મસ્તકમાંથી જી પડી. તેનું ભક્ષણ કરવાથી જલાદરના વ્યાધિ થયા. મરીને પહેલી નરકે ગયા. પેલા મિથ્યાત્વી રાત્રે સપના વિષવાળા અન્નને જમવાથી મૃત્યુ. પામી માજાર થયા અને ત્યાંથી પહેલી નરકે ગયા. ડ્રિંકના જીવ મૃત્યુ પામીને સૌધર્મ દેવલેાકમાં દેવતા થયા. પેલા શ્રાવકને જીવ ત્યાંથી નિકળી એક ગરીબ બ્રાહ્મણને ત્યાં શ્રીપુંજ નામે પુત્ર થયા. અને મિથ્યાદષ્ટિ તે તેના અનુજ બધુ થયેા. અહી ભદ્રિકના જીવે અધિજ્ઞાન વડે તેમની ઉત્પત્તિ જાણીને, તે બંનેને નિયમભંગનુ ફળ જણાવી પ્રતિબોધ આપ્યો, તેથી ખન્નેએ રાત્રિ લેાજન ત્યાગના નિયમ ગ્રહણ કર્યાં બ્રાહ્મણ માબાપે ભેાજનને નિષેધ કરવાથી ત્રણ લાંઘણ થઈ. ત્રીજી રાત્રે સાધવે તે નગરના રાજાના ઉદરમાં પીડા ઉત્પન્ન કરી અને જણાવ્યું કે રાત્રિ ભેાજનના ત્યાગવાળા શ્રીપુંજના હસ્તસ્પર્શથી આ પીડા શાંત થશે.. મત્રીઓએ તેને મેલાવ્યો, ત્યારે તે ઉંચે સ્વરે બોલ્યો કે મારૂ વ્રત સત્યરીતે મેં પાળ્યું હાય, તેા રાજાની પીડા મારા હસ્તસ્પર્શથી શાન્ત થાઓ. તત્કાળ પીડા શાંત થવાથી રાજાએ ૫૦૦ ગામ ઇનામમાં આપ્યાં. આયુ પૂર્ણ થયે અને ભાઇએ સૌધમે દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવીને અનુક્રમે તે ત્રણે મેાક્ષ પામશે,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮ ૮. અનર્થદંડવિરમણ વ્રત ઉપર અશોકચંદ્રની કથા.
રાજગૃહી નગરીને વિષે અશોકચંદ્રરાજા રાજ્ય કરતે હિતે. તે રાજાનું બીજું નામ કેણિક કરીને પણ હતું. તેણે પૂર્વ જન્મને વિષે તાપસપણામાં માસક્ષપણાદિ ઉગ્ર તપ તપે હતું, તેના પુણ્ય કરી આ લોકને વિષે મોટા રાજ્યને પ્રાપ્ત થયે. એક દિવસે ચમરે તે કોણિકરાજાને ત્રિશુલ આપ્યું, તેના પ્રભાવથી બીજા રાજાઓએ વાસુદેવની પેઠે તેને ત્રિખંડના અધિપતિ તરીકે રાજ્ય ઉપર પટ્ટાભિષેક કર્યો. એક દિવસ શ્રી વીરપ્રભુને કેણિક રાજાએ પૂછયું, સ્વામી ! ચકવતી કેટલા થયા? ભગવાન બોલ્યા કે આ અવસર્પિણી કાલને વિષે બાર ચકવતી થયા છે. ત્યારે કેણિકે કહ્યું કે હું તેરમે ચકવતી થઈશ. એમ કહીને નવીન ચક રત્નાદિ ચક્રવતીને
ગ્ય બનાવ્યાં. પછી વૈતાઢયની ગુફાના દ્વાર પાસે ગયો. તિહાં દ્વારને દંડ મારવાથી અધિષ્ઠાયક દેવે દ્વાર ઉઘાડ્યું. તેની ઉષ્ણતાથી કોણિક રાજા તેજ સમયે બળીને ભસ્મીભૂત થઈ મરીને નરકે ગયે, માટે અનર્થદંડથી વિરામ પામવું, નહીં તે કણિકની પેઠે અવશ્ય નાશ થાય.
૮. ચિત્રગુપ્ત કુમારની કથા. કેશલ દેશમાં જયશિખર રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને પુરૂષદત્ત અને પુરૂષસિંહ નામે બે પુત્રો હતા. સમાન ગુણ અને શીલવાળા તે બંનેને પરસ્પર મૈત્રી હતી. તે રાજાને વસુ નામે ગુરૂ હતા. તેને ચિત્રગુપ્ત નામે એક પુત્ર હતો. તેને કૌતુક જોવાં બહુ પ્રિય હતાં. જયશિખર રાજાના મરણ પછી અમાએ મોટા રાજપુત્ર પુરુષદત્તને રાજા તરીકે બેસાડયે અને પુરુષસિંહને યુવરાજ પદ આપ્યું. એક વખત
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૯
રાજાએ રાજસભામાં કહ્યું કે-આ સમૃદ્ધિ મારા પિતાને શરણદાયક થઈ નથી તે મને શરણ ભૂત કેમ થશે ? તે સાંભળી તેના ગુરૂ ખેલ્યા કે ગાયા ભૂમિ અને સુવર્ણ દાન બ્રાહ્મણાને આપેા. રાજાએ સવ દનવાળાઓને બાલાવીને દાન આપવા માંડવ્યાં. જ્યારે જૈન મુનિઓને પૂછ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે “ હે રાજન ! જીવુ ધાત કરનાર દાન મુનિઓને ચેાગ્ય નથી. દાન આપવું હોય તેા પ્રાણીઓને અભયદાન આપવું. એક માણુસ જમે અને બીજો તૃપ્તિ પામે એમ સાક્ષાત્ બનતું નથી. કરેલુ કમ તેના કર્તાનેજ અનુસરે છે.’' રાજાને ધમ'નુ સ્વરૂપ કહેવાથી કનિષ્ઠ બંને રાજ્ય ઉપર બેસાડીને પેાતે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અનુક્રમે અધિજ્ઞાન પામી પેાતાના જ્ઞાતિજનને પ્રતિમાધવા માટે ત્યાં આવ્યા. રાજા પુરુષસિંહ ચિત્રગુપ્ત પુરાહિત સાથે વાંદવા માટે આવ્યેા. દેશના આપતાં કોઇ એક કઠીયારે પ્રતિબેાધ પામી દીક્ષા લીધી. તે જોઈ રાજાના ભયથી દંભ વડે ચિત્રગુપ્ત આ પ્રમાણે મેલ્યા. “આ કઠીઆરાને ધન્ય છે કે જેણે સસ્ત્ર છેાડી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું, હવે મહેનત વગર તેને અન્નાદિક મળશે. રાજા વિગેરેની વેઢથી એ નિશ્ચિંત થઈ ગયા. મુનિ વેષનો મહિમા કેવા છે? તેનાં વ્યંગ વચનો સાંભળી ગુરુ ખાલ્યા કે અદ્યાપિ તને અનંદ...ડ મારે છે. પૂર્વે ભદ્દીલપુરમાં તું જિનદત્ત શ્રેષ્ઠીનો પુત્ર સેન નામે હતેા. પિતાએ તારી વૈરાગ્યવૃત્તિ છેડાવવાને જાર પુરુષોની સેાબતમાં તને મૂકયા. ત્યાં રાજપુત્ર સાથે તારે મૈત્રી થઈ. તે રાજપુત્રને કહ્યું કે તારા વૃદ્ધ પિતાને મારીને તું રાજ્ય કેમ લેતા નથી ? આ વિચાર રાજાએ જાણ્યે ત્યારે કુબુદ્ધિ આપનાર આ વિણકને હણ્ણા એમ સુભટાને
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
કહ્યું. તે મૃત્યુ પામી નારકી વિગેરે અસંખ્ય ભ કરી ચિત્રગુપ્ત થયું. આ સાંભળી ચિત્રગુપ્તને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને પ્રતિબંધ પામીને કઠી આરાને નમન કર્યું.
૯. સામાયક વ્રત ઉપર ચંદ્રાવતંસ રાજાની કથા. ( વિશાલાપુરીને વિષે ચંદ્રાવતંસ રાજા રાજ્ય કરતા હતો. તે રાજા જૈનધર્મ પાલક હતે. એકદા ચતુર્દશીના દિવસે તે રાજાએ પોતાના મહેલને વિષે એ અભિગ્રહ કર્યો કે જ્યાં સુધી દીવ બળે ત્યાં સુધી મારે કાસગ પાર નહીં; દાસીને તે અભિગ્રહની ખબર ન હોવાને લીધે, સ્વામી ભક્તિએ કરીને આવીને દીવાનું તેલ બળી જાય, ત્યારે ત્યારે અંધારું ન થવા માટે દાસી આવીને તેલ પૂરી જાય. એ રીતે આખી રાત્રી દીવ બાળે, ત્યાં સુધી રાજાએ કાર્યોત્સર્ગ ન પાયે. આખી રાત ઉભા રહેવાથી પગ રુધિરે કરી ભરાઈ ગયા, તેથી જેમ પર્વતનું શિખર તુટી પડે, તેમ તે રાજા નીચે ભૂમિએ પડી મરણ પામે. તે શુભ ધ્યાન કરીને શુભ ગતિને પામે. વાતે સામાયિક કરનારા મનુષ્યનાં પાતક દહન થઈ જાય છે, એમ જાણવું.
૯. પ્રતિક્રમણ ઉપર મહણ સિંહની કથા.
જ્યારે દિલ્હીમાં પિશાહ બાદશાહ રાજ્યગાદી પર હતા ત્યારે ત્યાં મહણસિંહ નામે એક સાહુકાર હતો. એક વખતે બાદશાહે દિલ્હીથી બીજે નગર જતાં મહણસિંહને પિતાની સાથે લીધું. માર્ગમાં ચાલતાં સૂર્યાસ્ત થવાનો સમય હોવાથી મહણસિંહ ઘોડા ઉપરથી ઉતરી, ભૂમિને પ્રમાઈ પ્રતિક્રમણ કરવાને શેકાય. રાજાએ તે આગળ ચાલતાં બીજે ગામ પહોંચતાં મહણસિંહને સાથે જ નહિ, તેથી માણસને શોધવા
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૧
,,
""
મેાકલ્યા. તે શ્રેષ્ઠી પ્રતિક્રમણ પુરૂં કરી સામાયિક પારીને બાદશાહની પાસે આવ્યેા. બાદશાહે પાછળ રહેવાનુ કારણ પૂછ્યું ત્યારે તે મેલ્યા કે હૈ, મહારાજ ! જ્યારે સૂર્યાસ્ત અને સૂર્યોદય થાય છે ત્યારે ગામ, જંગલ, નદી, સ્થળ કે પર્વત ગમે તે હાય, તાપણ હું બંને કાળ અવશ્ય પ્રતિક્રમણ કરૂં છું. બાદશાહે કહ્યુ કે -“ હું શ્રેષ્ઠી ! આપણા શત્રુએ ઘણા છે, તેથી તમને એકલા દેખી મારી નાખે તેા પછી શું કરે ? ત્યારે તે ખેલ્યું. “ જહાંપનાહ ! જો ધમ કરતાં મૃત્યુ થાય તો સ્ત્રગ મળે, તેથી મેં તે સ્થળે પ્રતિક્રમણ કર્યું, ” આવાં વચના સાંભળી રાજા ઘણા ખુશી થયેા અને હુકમ કર્યાં કે જંગલમાં પંતમાં કે ગમે ત્યાં આ શ્રેષ્ઠી પ્રતિક્રમણ કરે ત્યાં રક્ષણ કરવાને એક હજાર સુભટોએ ઉભા રહેવું. એક વખતે બાદશાહે દિલ્હી આવ્યા પછી ખાટા દોષ ઉભા કરી તે શ્રેષ્ઠીને કારાગૃહમાં નખાવીને હાથ પગમાં બેડીએ નખાવી. ત્યાં તે આખા દિવસની લાંઘણ દરમ્યાન સવાર અને સાંજના પ્રતિક્રમણ કરવા માટે રક્ષકને દરરોજ એ સાનૈયા આપી પ્રતિક્રમણ કરતા. એમ એક માસ સુધી સાઠ સેાનૈયા ખચી પ્રતિક્રમણ કર્યું. આ વૃત્તાંત જાણી દિલ્હીપતિ તેના દ્રઢ નિયમથી ઘણેાજ ખુશી થા અને તેને બંદીખાનામાંથી છુટા કરી સીરપાવ આપી પૂ કરતાં વિશેષ માન આપી પેાતાની સાથે રાખ્યું.
એવી રીતે મણિસ' ધર્મ ઉપરની દ્રઢતાથી દિલ્હીપતિનો કેાશાધ્યક્ષ થયે। અને પિરાજશાહ બાદશાહની પાસે ઘણીજ પ્રશંસા પામ્યા.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
૧૦. દેશાવકાશિક વ્રત પર વિરાધકે કાકઘ અને કાકાશની કથા.
વિદેહા નગરીને વિષે કાકજ ઘ નામે રાજા અને કાકાશ નામે સૂત્રધાર વસતા હતા. તે કાકજ ઘ રાજા લાકડાના સ'ચાએ ગાઠવેલા એવા ગરુડ ઉપર બેસીને ફરતા હતા, તથા તે કાકાશ લાકડાના સંચાવાલા અશ્વ ઉપર બેસીને ફરતા હતેા. તે સૂત્રધારને લેાકા કાકાશ એવે નામે કહેતા હતા. તે કાકજંઘ પરમ જૈન હતા. પેાતાની વિદ્યાના અલે કરી સમેતશિખર પર્વત તથા અષ્ટાપદ પ્રમુખ તીને વિષે શ્રીદેવાધિદેવ અરિહંત પ્રભુમાં દર્શન કરતા હતા. એક દિવસ તે કાકજંઘે પ્રાતઃકાલને વિષે ગુરુની પાસે જઈ અમુક નગરથી દૂર મારે જવું નહીં, એવા દેશાવકાશિક વ્રતને ગ્રહણ કર્યું. પછી એક દિવસ તે પેાતાનાજ એક ગામને વિષે સચાયે કરી ચાલતા એવા કાષ્ટના ઘેાડા ઉપર બેસીને ગગન માને વિષે ચાલવા લાગ્યા, ધારેલા ગામ બહાર નિકળી ગયા. દૈવયેાગે તે કાષ્ટના અશ્વની કીલીકા (ખીલી) ભાંગી, તેવારે આકાશથકી પર્યંતની ઉપર પડયો. ત્યાં મરણ પામવાથી વ્રતની વિરાધનાએ કરીને તે કાકજ ધ ક્રુતિને પામ્યા. માટે વ્રત ગ્રહણ કરવું તે કઇ દિવસ અજાણપણાથી પણ છે।ડવું નહી. મ
* ઉપર પ્રમાણે ખીના જૈનકથા રત્નકાષ ભાગ પાંચમામાં છે પણ ઉપદેશ પ્રાસાદમાં એમ લખે છે કે કાકજંધ રાજાને િિશવતના પરિમાણ ઉપર ચાલી ગયાની વાત માલમ પડવાથી તેણે જો કે દુશ્મન રાજાના ગામમાં ગરુડ ઉતારવાનું હતું અને ધણા કષ્ટમાં આવી પડવાનું હતું તાપણુ તે કબૂલ કર્યું, પણ જાણી જોઇને વ્રત ભાંગીને આગળ જવાની ના પાડી અને ત્યાંજ ઉતર્યાં. કષ્ટમાં આવી
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩ ૧૧. અગ્યારમા પૈષધવત ઉપર મેઘરાજાની કથા.
શ્રાવસ્થી નગરીને વિષે મેઘરથ રાજા રાજ્ય કરતો હતે. એકદા તે રાજાની સભામાં નિમિત્તિયો આવ્યો, તે નિમિત્તિયાને મંત્રીએ પૂછ્યું કે કાંઈક નિમિત્ત કહે. ત્યારે નિમિત્તિએ કહ્યું કે આજથી સાતમે દિવસે રાજાના મસ્તક ઉપર વિજળી પડશે. તે વચનથી સર્વ જને ભયબ્રાંત થઈ ગયા. પછી રાજાએ પૂછ્યું કે હવે મારે કેમ કરવું? ત્યારે કેટલાકે કહ્યું કે વહાણમાં બેસીને સમુદ્રમાં જવું, કેટલાએકે કહ્યું કે ગિરિગુફામાં જઈને રહેવું. ત્યારે તેને એક સુબુદ્ધિ નામે પ્રધાન હતું, તેણે કહ્યું કે એ સર્વ જવા દે, દેવ અને ધર્મનું આરાધન કરે, જેણે કરી સર્વ વિઘોને નાશ થઈ જાય. પછી રાજાએ નવીન પાષાણનો યક્ષ તૈયાર કરાવી, તે યક્ષનો રાજ્યાભિષેક કરાવ્યું અને પોતે સર્વ ત્યાગ કરી પોષધાલયમાં બેસી પિષધવત ધારણ કર્યું. જ્યારે સાતમે દિવસ આવે, ત્યારે વિજળી પાષાણના યક્ષ ઉપર પડી, તેથી તે યક્ષ તરત ફાટી ગયો અને રાજા પિષધવ્રતના પ્રતાપે કરી બચી ગયે. રાજાના જીવવાથી સર્વ જનેને પરમ પ્રમોદ થયે. તે રાજા અનુક્રમે દશમે ભવે શ્રી શાંતિનાથ નામે તીર્થકર થયા. એમ પૌષધવ્રતના પ્રતાપે કરી મરણ દુઃખ મટયું તથા અનુક્રમે તીર્થંકરપણું પ્રાપ્ત થયું. માટે સર્વ ભવ્યજીવે પૌષધવ્રત ધારણ કરવું. ૧૨. અતિથિસંવિભાગ દ્વત ઉપર મૂલદેવની કથા.
કેશાંબી નગરીને વિષે રિપુમર્દન નામે રાજાને ભૂલદેવ પડ્યો અને અન્ય રાજાની મદદથી છુટયો, પછી અનુક્રમે તે બંને જણે દીક્ષા લીધી અને તેજ ભવે મોક્ષે ગયા. ઉપર પ્રમાણે બંને વાત વિરૂદ્ધ ભાવ દર્શાવનારી છે, માટે સત્ય કેવલી જાણે.
૨૩
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
2 છાનોમી ત્રણ કિતાં ભૂલ
૩૫૪ કરીને પુત્ર હતું, તે અત્યંત દાનને વ્યસની હતે. એક દિવસ કેઈના મુખથી નવું કાવ્ય સાંભળીને તેને લક્ષ સોનામહારે આપી. તે સાંભળી તેના પિતાએ દાનનો નિષેધ કર્યો. તેથી તે છાનોમાનો ઘર થકી નિકળી ગયે. અનુકમે એક અટવીમાં આવ્યું, ત્રણ દિવસે તે અટવી ઉતરી ગયે; ત્યાં કોઈક નગરીને વિષે ભમતાં ભમતાં મૂલદેવને બાફેલા બાકળા કેઈ કે આપ્યા. તે બાકળા પતે ન ખાધા અને ભાવ સહિત કેઈ એક માસોપવાસી સાધુને વહરાવ્યા. તે જે તે વનની દેવીએ તુષ્ટમાન થઈ મૂલદેવને કહ્યું કે વરદાન માગ. તેવારે મૂલદેવે એક હજાર હાથી યુક્ત રાજ્ય માગ્યું. દેવીએ પણ તેજ વરદાન આપ્યું. ત્યાર પછી નગર પ્રત્યે જતાં કેઈક ગામને વિષે પર્ણકુટીમાં સુતે, ત્યાં પિતાના મુખમાં ચંદ્ર પ્રવેશ કર્યો એવું સ્વમ દીઠું. પ્રભાતે ઉઠીને ફલ લઈ ભૂલદેવે તેનું ફલ કેઈ સ્વપ્ર પાઠકને પૂછ્યું. તેવારે તે સ્વ. પાઠકે પ્રથમ તે મૂલદેવને પિતાની પુત્રીનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું અને પછી કહ્યું કે “આ
સ્વપ્રના ફલમાં રાજ્ય પ્રાપ્તિ તમને થશે.” તે પછી સાતમે દિવસે મહમ્મતિ નગરીને વિષે અપુત્રીઓ રાજા મરણ પાપે. તે રાજાનું રાજ્ય પંચદિવ્ય થકી તે મૂલદેવને પ્રાપ્ત થયું. એવી રીતે અતિથિસંવિભાગવતના પ્રતાપથી તેની સ્થિતિ ઉત્તમ થઈ, તે માટે અતિથિસંવિભાગવત કરવું.
કૈધ ઉપર સાધુની કથા. એકદા ગુરૂ સાથે શિષ્ય ઈંડિલ ભૂમિ તરફ જતા હતા. ત્યાંથી પાછા આવતાં ગુરૂના પગલે એક નાની દેડકી ચગદાઈ મરણ પામી, ત્યારે શિષ્યએ કહ્યું કે મહારાજ ! આપના પગ નીચે દેડકી ચગદાઈ ગઈ. ગુરૂએ જવાબ આપે કે સાંજે
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૫
પ્રતિક્રમણ વખતે તેનું પ્રાયશ્ચિત લઈશ. પ્રતિકમણને વખત થયે, એટલે સઘળા સાધુઓએ જે દોષ લાગ્યા હતા તેનું પ્રાયશ્ચિત લીધું. પણ ગુરૂએ દેડકીનું પ્રાયશ્ચિત ન લીધું. તેથી એક લઘુ શિષ્ય કહ્યું કે મહારાજ ! આપ દેડકીનું પ્રાયશ્ચિત લે, એમ બે ત્રણ વાર સંભાળી આપ્યું પણ ગુરૂએ ન લીધું અને વિચાર્યું કે એણે મને બધા વચ્ચે કહી ભેંઠો પાડ્યો; તેથી તેના ઉપર ક્રોધ ચડવાથી તેને મારવા દોડતાં અંધારામાં ઉપાશ્રયના થાંભલા સાથે અફળાવાથી માથું ફુટી ગયું. ત્યાંથી મરીને તાપસ થયે, ત્યાં પણ ઉપવનમાં પુષ્પ ફલાદિકને માટે આવેલા રાજકુમારને ક્રોધ કરીને મારવા દેડતાં કુવામાં પડી મરણ પામીને ચંડકેશીયે દષ્ટિવિષ સર્ષ થયા. આ ઉપરથી સાર એ લેવાને છે કે ક્રોધ કરવાથી આલેકમાં અને પરલોકમાં કેટલું બધું દુઃખ વેઠવું પડે છે તે ઉપરના દષ્ટાંતથી જણાશે માટે કોધનો ત્યાગ કરવો.
માન ઉપર દશાર્ણભદ્રની કથા. એક વખત દશાર્ણભદ્ર પોતાની ઋદ્ધિના અહંકારથી એ વિચાર કર્યો કે કેઈએ મહાવીર સ્વામીને ન વાંદ્યા હોય એવી ઋદ્ધિથી મારે વાંદવા. એમ ધારી પિતાની જેટલી ઋદ્ધિ હતી તે સઘળી દ્ધિવડે કરીને મહાવીર સ્વામીને વાંદવા સમવસરણ ભણું ચાલ્યા. ઈદ્ર અવધિજ્ઞાન વડે કરી દશાણુંભદ્રના અભિપ્રાયને જાયે, તેથી તેને માન ઉતારવા માટે ઇંદ્ર પણ અનેક પ્રકારની અદ્ધિ વિકુવી મહાવીર સ્વામીને વાંદવા આવ્યો. દશાર્ણભદ્ર ઇંદ્રની અદ્ધિ જોઈ વિચાર્યું કે મારી ઋદ્ધિ આ ઈંદ્ર મહારાજની છદ્ધિ પાસે કંઈ ગણત્રીમાં નથી. એમણે મારે અભિમાન તેડી નાખે, તે હું એવું કામ કરું કે જે
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬
ઇંદ્રથી ખની શકે નહિ. એમ વિચારી સકુટુંબ પરીવાર રાજ્ય આદિકના ત્યાગ કરી ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું. ઇંદ્રને તે કામ કરવું અશકચ હાવાથી આવીને તેને નમ્યા. આ ઉપરથી સાર એ લેવાના છે કે અભિમાન કેાઈનું રહેતુંજ નથી, એમ જાણી અભિમાનના સવથા ત્યાગ કરવા અને નમ્રતા રાખવી.
માયા ઉપર શ્રી મલ્લીનાથજીની કથા.
શ્રી મલ્લીનાથના જીવે પૂર્વભવમાં દીક્ષા ગ્રહણ કરી ત્યારે પેાતાના છ મિત્રાને કહેવા લાગ્યા કે મારી સાથે સવે એ સમાન તપ કરવા, પણ કાઇએ વધારે ઓછે। તપ કરવા નહીં. તે સૌએ કબૂલ કર્યું, પરંતુ જ્યારે માસક્ષપણ વ્રતનું પારણું આવે ત્યારે મલ્લીનાથના જીવ કપટ કરી બીજા મિત્રોને કહે કેઃમારા પેટમાં દુ:ખે છે, માટે હું સથા પારણું કરીશ નહીં. એમ પારણે પારણે કપટથી બીજા છ સાધુથકી અધિક તપ કરતાં તેમણે તીર્થંકરનામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું. પરંતુ કટે તપ કરવાથી મલ્લીનાથના ભવમાં તેમને સ્ત્રીપણું પ્રાપ્ત થયું. તે ભવમાં તીર્થંકર થયા તેાપણુ સ્ત્રીપણું તેમને મળ્યું, પાણિગ્રહણને અર્થે આવેલા પેાતાના પૂર્વભવના છ મિત્ર જે રાજાએ થયા હતા, તેમને અશુચિએ ભરેલી શાલભજીકા એટલે મૂર્તિ'માં ભરેલા અન્નના દશનથી પ્રતિબાધ પમાડવા એમ મલ્લીનાથના જીવને કપટે કરી સ્રીપણું પ્રાપ્ત થયું.
લાભ ઉપર સુભમ ચક્રવત્તિની કથા.
ખારમેા ચક્રવત્તિ સુભૂમ નામે હતેા. તેણે છ ખંડ જીત્યા અને ઘણી ઋદ્ધિના સ્વામી થયા, તેપણ તેટલેથી તેના લાભ શાંત થયે નહિ. તેણે વિચાર્યું કે હું ધાતકીખડને જીતીને ત્યાંની રાજ્યલક્ષ્મીના માલીક થા, એવા વિચાર કરી દેવ
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭
તાઓએ ઉપાડેલા સુખાસનમાં બેસી લવણું સમુદ્રને રસ્તે ધાતકી ખંડ તરફ જવા નીકળ્યા, પણ પાલખીને ઉપાડવા લાગેલા સઘળા દેવતાઓના મનમાં એમ આવ્યું કે મારા એકના નહિ ઉપાડવાથી પાલખી શું પડી જશે ? એવી રીતે દરેકના મનમાં એક વખતે સરખે વિચાર આવવાથી તેઓમાંના સર્વએ પાલખી છોડી દીધી. તેથી તે સમુદ્રમાં પડી મરણ પામી સાતમી નરકમાં ગયે. આ ઉપરથી સાર એ લેવાનો છે કે સુલૂમ ચક્રવતીને લેભના વશ થકી આ લોકમાં મરણનું દુઃખ તથા પરલોકમાં નારકીનું દુ:ખ સહન કરવું પડ્યું. તેમ જાણું સર્વેએ લોભને ત્યાગ કરે.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક પૃષ્ઠ લીટી અશુદ્ધિ શુદ્ધિ પૃષ્ઠ લીટી અશુદ્ધિ શુદ્ધિ
૪ ૧ વિરોષઃ વિશેષજ્ઞઃ ૧૭૭ ૯ વણિજ્ય વાણિજય ૨૩ ૩ ... લીલાચણકેળાં ! ૧૮૮ ૧ ક્રિયા ક્રિયા ૨૩ ૧૯ નીનનસ અનનસ ૨૦૮ ૧૦ આત્પાતિક ઔત્પાતિક ૨૫ ૫ કાઢા કાય ૨૧૫ ૨૦ પયત પર્યત ૨૯ ૨૩ તથા તેમાં
૨૧૮ ૧૦ પડાવસ્યાં પડાવશ્ય૫૩ ૧૦ પ્રવેશે ઘર્થ
૨૧૮ ૧૨ સિદ્ધાંત સિદ્ધાંત ૫૬ ૭ પુરતા પુરતી
૨૫૫ ૪ પ્રણ ૬૨ ૮ પકી
પ્રાણી પૈકી ७४ ४ भुक्त
૨૫૫ ૮ કોદણ भुते
કારણ
૨૬૩ ૨૫ પ્રાસદ્ધ પ્રસિદ્ધ ૮૯ ૪ કાંતવું નહિ. કાંતવું ૯૪ ૧૭ જન જૈન
૨૭૫ ૨ દુહાવ્યા દુહવ્યા ૯૬ ૧૫ સવઈ ...
૨૮૩ ૨૪ ખમાસમણું ખમાસમણુ ૧૦૫ ૨ પામી
૨૯૫ ૧ ચઉવિહાર ચઉવિહારનું ૧૨૮ ૧ર કોઈ કાંઈ ૩૦૦ ૧૯ નાણું દસણ નાણદંસણ ૧૨૯ ૧ ઘન ધન
૩૦૧ ૧ પન્નત્ત પન્નાં ૧૩૪ ૧૨ તલ તેલ
૩૦૨ ૨૪ હાથ જમણે હાથ ૧૩૫ ૧૮ પાયશ્ચિત પ્રાયશ્ચિત્ત ૩૧૭ ૨૩ સુરાવક્રમ સુરવિક્રમ ૧૩૯ ૨ પાગ્રહ પરિગ્રહ ૩૧૮ ૭ નિમળાચાર્ય નિર્મળાચાર્ય ૧૪૪ ૧૩ ચક્કવિને ચક્રવતિને
તેથી તે ૧૬૭ ૨૬ ... પીસ્તાં
૩૪૬ ૧૮ ભાદ્રક ભકિક ૧૭૬ ૨૧ ... જમીન ખેતર | ૩૫ર ૧૦ પ્રભુમાં પ્રભુનાં
પાણી
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૯ એક પાણીના બિંદુમાં ત્રસ જીવો.
-
:
)
* (
૦
૦
ત
૦
૦૭ :
૦
*
૦
In
'
૦ ૦
૦ ૦
૦ ૦
2 tilo
૦
૦.
૦ *
૦
૦
0
૦.
૦ ૧
0
0
0
0
સ0
અલહાબાદ ગવર્નમેંટ પ્રેસમાં છપાયેલ “સિંધ પદાર્થ વિજ્ઞાન નામના પુસ્તકમાં કેપ્ટન સ્કોસંબી સાહેબે સૂફમદશક યંત્રથી એક પાણીના બિંદુમાં હાલતા ચાલતા ત્રસ જીવે ૩૬૪૫૦ જોયા છે માટે સર્વશના કહ્યા મુજબ પાણીમાં અસંખ્યાતા છો હેઈ શકે એમ સિદ્ધ થાય છે.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦
અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ પુસ્તકે પંચ પ્રતિક્રમણ ચાર પ્રકરણ અને ત્રણ ભાષ્ય મૂળ ૦–૮–૦ શ્રી જીવવિચાર પ્રકરણ સાથે સચિત્ર શ્રી નવતત્વ પ્રકરણ સાથે
૦–૧–૦ શ્રી જીવવિચારાદિ ચાર પ્રકરણ સાથે સચિત્ર
અઢી દ્વીપના નકશા સહિત ૦–૧૪–૦ શ્રી બૃહસંગ્રહણું સાર્થ ૭૦ યંત્ર સહિત ૧–૮–૦ શ્રી નિત્ય સ્વાધ્યાય સ્તોત્રાદિ સંગ્રહ
(લગભગ ૪૦૦૦ ગાથાઓ) ૧–૧૦–૦ શ્રી નવપદજી વિગેરે તપની વિધિ
૧–૪–૦ ચાર પ્રકરણ અને ભાષ્યત્રય સાથે ૧-૮-૦
ઓછામાં ઓછા દશ રૂપીઆ સુધીનાં પુસ્તક ખરીદનારને કમીશન કાપી આપવામાં આવશે.
શ્રાવક અમૃતલાલ પુરૂષોત્તમદાસ
દોશીવાડાની પોળ-અમદાવાદ બાર વ્રતની નાની મોટી ટીપ. વ્રત લેનારને
ભેટ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ માઈન્ડર ફકીરચંદ આપુભાઈ છે. પીરમશા રાહ અમદાવાદ