Prakaran Pushpmala

Author(s): Ratnasinhsuri, Devvijay Gani
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004422/1

Page #1
RATHANE MA NANGITAANI HOM चार्यकृत प्रकरणपूष्पमाला श्रीमदलसिक्लूराम WARNAL श्रीमान मुनिराज श्रीदेवविजयजिगणि श्रीजिनशासन आराधनाट्रस्ट 37 बीजोमोइवाडो S inha मुलेश्वर, मुंबई-४०० meinindia WH A UTARITAITARAMNATH/WAMANASANAMAVAKADILAIMANAVAYA SundaliSIDHARNAL FEMAHESH PHAINMENT SHARADIMIRMANAND Waterial MAWARA Plearina Siriminal INTING

Page #2
श्रीप्रकरणपुष्पमाळा. (દ્વિતીપુણ) . (મૂળ ટીકા અને ભાષાંતર) (જેમાં પરમાણખેડછરીશિ, પદગલછત્રીશિ, અને નિગેહછત્રીશિ એ ત્રણ પ્રકારને સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે.) * ભાષાંતર કર્તા શ્રીમાન મુનિરાજ શ્રીવવિજ્યજગણિ. ( શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ 7, ત્રીજો ભેઈવાડેભલેશ્વર મુંબઇ - 400 002.

Page #3
S ; છે * * પર શરૂાવના. આ પરમાણુખંડ 1 ત્રિશિકા, પુદગલ ત્રિશિકા તેમજ નિગદ 1 ત્રિશિકા નામના મૂલ ગ્રંથના કર્તા પ્રાચીન પૂર્વાચાર્ય મહારાજ છે. તેમજ આ ત્રણે ગ્રંથની ટીકાના કર્તા શ્રીમાન રત્નસિંહસૂરિ મહારાજ છે, આ બંને મહાત્માઓ કયા સૈકામાં થયા તે બાબતને પ્રગટ લેખ જોવામાં ન આવેલ હવાથી તે સંબંધી અને વિવેચન કરેલ નથી. આ ત્રણ પૈકીને પ્રથમ ગ્રંથ ભગવતી સૂત્રના પાંચમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશામાં, બીજો ગ્રંથ આઠમા ઉદેસામાં અને ત્રીજો ગ્રંથ અમીઆરમા શતકના દશમા ઉદેશામાં વિસ્તારથી પ્રતિપાદન શ્રીમાન નવાંગી ટીકાકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિ મહારાજે કરેલ છે, છતાં બાલ ના હિતની ખાતર શ્રીમાન રત્નસિં સૂરિજી મહારાજે ભગવતી સૂત્રમાં જે વાત પરમાણુ, ગુગલ, તેમજ નિગોદ સંબંધી દર્શાવેલ છે. તેજ વાતને જસ વિસ્તાથી પ્રાચીન આચાર્ય મહારાજે કરેલ મૂવ ગાથાના વિવરણરૂપે અહીં બતાવેલ છે. જૈન શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારના અનુયાગ કહેલ છે. ચરણકરનાગ 1, દ્રવ્યાનુયોગ 2, ધર્મકથાનુગ 3, ગણિતાનુયોગ 4 આ ચાર અનુયોગમાં આ ગ્રંથ દ્રવ્યાનુયેગમાં ગણેલ છે, કારણ કે તેમાં જીવ તથા અછવ એ બે દ્રવ્યની વાત આવે છે. ચરણકરણાદિ અનુયેગે સહેલાઈથી સમજાય તેવા છે, પણ વ્યાનુયોગ સહેલાઈથી સમજાય તેવો નથી. આ હેતુથી જ પૂર્વચાયોએ નાનાં પ્રકરણે કરી પ્રવ્યાનુયોગ સમજાવવા માટે આપણા ઉપર કાંઈ એ છે ઉપકાર કર્યો નથી. આ ત્રણ પ્રકરણ પૈકી પ્રથમ પ્રારણમાં પુદગલ સંબંધી, ક્ષેત્ર સ્થિતિકાલ, અવગાહના સ્થિતિકાલ, દિવ્ય સ્થિતિકાલ અને ભાવ સ્થિતિકાલ, આ ચાર વસ્તુ સંબંધી અ૫મહત્વને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને બીજા પ્રકરણમાં પુદ્ગલ સંબંધી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ આચારને આશ્રિ અપ્રદેશ ત્યા સપ્રદેશપુલનું અલ્પબહુ૫ણું બતાવવામાં આવ્યું છે, અને ત્રીજા પ્રકરણમાં નિગેદના સંબંધી ગૌતમસ્વામીને પ્રશ્ન મહાવાવ પ્રતે કરવામાં આવ્યું છે. જેમાં જાન્યપદે એક છાના મા

Page #4
રહે છે? ઉત્કૃષ્ટ લાગે છેવના કરી રહે છેસમગ્ર જીવ ટકા, છે તેમજ આ ત્રણે પરસ્પર એકબીજાથી પણ વધુ ઓછા છે. તથા જાન્યપદ તથા ઉત્કૃષ્ટપદ કોને કહેવામાં આવે છે, તથા એક આકાશપ્રદેશ ઉપર એક છવના, નિગેદ સંબંધી જેના તથા ગળા સંબંધી જેના કેટલા પ્રદેશ અવગાલા છે? તથા એક છવની નિગોદની તથા ગાળાની કેટલી અવગાહના છે? ગાળો કેવી રીતે બને છે? જાન્યપદ ત્યા ઉત્કૃષ્ટપદ કયા સ્થળે બને છે, ગાળા કેટલા છે! એક ગોળામાં કેટલી નિગોદ છે? એક નિગદમાં છ કેટલા છે? આ વગેરે પ્રશ્નોના ઉત્તર વિસ્તારથી આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવ્યા છે સાથે આ વાતને કાલ્પનિક દૃષ્ટાંતથી પણ સચેટ દરેક સમાજે તેવી રીતે બતાવવામાં આવેલ છે. એકંદરે દ્રવ્યાનુયોગ સમાજ કઠીન છે તે આ પ્રકરણથી સાબીત થાય છે, છતાં સ્વપરના હિતની ખાતર આ ત્રણે પ્રકરણોનું રહસ્ય પ્રકરણને અને સારાંશ તરીકે અલગ આપેલ છે, આથી દ્રવ્યાનુયોગને તદ્દન અજાણુ માણસ પણ તેમાં પ્રવેશ કરી શકવા ભાગ્યશાળી બને છે. એકંદર આ ત્રણે પ્રકરણોનું ભાષાંતર ભૂલ તથા ટીકાનું અક્ષરશઃ કરી છેવટે સારાંશ આપી આ ગ્રંથને બનતી મહેનતે જવને પ્રિય ન પડે તેવો બનાવ્યો છે, છતાં દષ્ટિ દોષથી તથા ગ્રંથ લખવા મારી આ ભારે હેવાથી તેમને જ ગુજરાતી ભાષાનું જ્ઞાન જેવું જોઈએ તેવું લાગ્યરે પણ ખામી આ ગ્રંથમાં રહેવા પામી હેય તે ખામીઓ અને વિદ્વતા જણાવશે તે ઉપકાર સાથે તે બાબતને સુધારે કરવામાં આવશેઆ પ્રકરણ : 11 ના આ માસની એલીના વખતે પાટણની પ્રથમ આસ વાતોમાં વિતવર્ય 5. મા. શ્રી આનંદસાગરજી મહારાજે વાંચેલો હતા અને તે વખતે આ પ્રકર નું જે ભાષાંતર થાય તે સ્વપરને ઘણો ફાયદો થાય, આવી છડાસા મને ઉત્પન્ન થઈ. તેમજ સાગરજી મહારાજશ્રીએ પણ ભાષાંતર કરવા સૂચના કરી માથી પ્રબલ ઇચ્છા થઈ અને આખરે આ ત્રણે પ્રકરણોનું ભાષાંતર કરી તેઓ શ્રીને તથા તેમના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન માણેકસાગરજીને બતાવ્યું. તેઓશ્રીએ કેટલુંક ઉપરથી જોયું અને જ્યાં જ્યાં સુધારા વધારો કરવાનો હતો તે પણ કર્યો છે, તેમજ ભાષાંતરના ભાષા જ્ઞાનમાં સુધારે વધારે કરવા તેમજ ગ્રંથની હતા કરવા માટે તપસ્વી મહારાજશ્રી ખાંતિવિજયજી દાદાના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મહારાજશ્રી મોહનવિજયજીએ બનતા પ્રયાસ કર્યો છે. જેથી ઉપર બતાવેલ મહાત્માઓના આ સ્થળે અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે.

Page #5
- તેમજ ગુરવ 5 માહારાજ કાલવિયા) ગણિમહારાજ તથા વડિલ બધુ ગુરભાઈ પં. માહારાષ્પી કેશરવિણ ચણિકને સ્થય અંતઃકરણ પૂર્વક આભાર માનવામાં આવે છે. કે જેઓશ્રીએ મારા મન, દર્શન, ચારિત્રાદિ ગુણેમાં વૃદ્ધિ કરવા અને અનેક અવસરે અવસરે સુચના કરી જે મહાન ઉપકાર કર્યો છે તેથી આવાઈ આ લઘુ પુસ્તક તેઓશ્રીના માણમાંથી મુક્ત થવા બદલ તેઓશ્રીને જ સમર્પણ કરી આનંદ પામું છું. સં. 19. પેસ શટ પાણીમાં સોમવાર થી. અનિવવિલાય.

Page #6
પ્રકાશકીય પરમાણુખંડકટવિંશિકા, પુદગલષવિંશિકા તથા નિગોદષટવિંશિકા નામના પૂર્વાચાર્યોએ રચેલ ત્રણે પ્રકરણની પૂજ્યપાદ શ્રીમદ રત્નસિંહસૂરિવિરચિત વૃત્તિ તથા પૂજય મુનિ શ્રી દેવવિજયવિરચિત અનુવાદયુક્ત આ પ્રકરણ પુપમાળા” નામના ગ્રંથને અમે સહર્ષ પ્રકાશિત કરીએ છીએ. પ્રસ્તુત ગ્રંથને સુંદર પરિચય ભાષાંતરકાર પૂજયશ્રીએ પ્રસ્તાવનામાં વિસ્તારથી આપેલ છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથનું પ્રકાશન સંવત 1973 માં શ્રી આત્માનંદ જન સભા ભાવનગરે કરેલ છે. અનુવાદાર્તા પૂજયશ્રીના ઉપકારને યાદ કરવા સાથે પ્રકાશકે પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાના ભાવને અમે આ શુભ પ્રસંગે વ્યક્ત કરીએ છીએ. - પૂજયપાદ સિદ્ધાંતમહાદધિ સૂરિચકવત, સુવિશાળગચ્છનિર્માતા સ્વ. આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાની દિવ્યકપાથી તથા તેઓશ્રીના પાલંકાર વધમાન તપેનિધિ ન્યાયવિશારદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજયભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શુભ આશીર્વાદથી તથા તેઓશ્રીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પરિષહસહન ધીર સમતાસાગર સ્વ. પંન્યાસજી શ્રી વિજયજી ગણિવર્યશ્રીના શિષ્યરત્ન પૂજયપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ સાહેબની શુભ પ્રેરણાથી શ્રુતભક્તિનું કાર્ય સુંદર થઈ રહયું છે. લગભગ સીતેર ગ્રંથ પ્રકાશિત થયા છે. બીજા અનેક ગ્રંથનું કામ ચાલુ છે. શ્રુતભક્તિને વિશેષ લાભ મળતે જ

Page #7
રહે એવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા શ્રી સરસ્વતી દેવીને અમારી ભાવભરી પ્રાર્થના છે. લી. શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ 1) ચંદ્રકુમાર બાબુભાઈ જરીવાલા 2) લલિતભાઈ રતનચંદ કોઠારી 2) નવિનચંદ્ર ભગવાનદાસ શાહ 4) પુંડરીક અંબાલાલ શાહ ભાવભરી અનુમોદના પ. પૂ. મહારાષ્ટ્ર કેસરી છત્રીશકોડ નવકારમંત્ર જાપના આરાધક સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજયશેદેવસૂરિ મહારાજ સાહેબના પટ્ટધર પૂજયયાદ પ્રશાન્તભૂતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજયધન પાળસૂરિ મહારાજના આજ્ઞાવતી સ્વ. સાદવજી શ્રી રોહીણશ્રીજી મહારાજની ગુણસ્મૃતિ નિમિતે સાધ્વીજીશ્રી હર્ષ પૂર્ણ શ્રીજી મ. તથા સાચવી શ્રી ઉજવલ ધર્માશ્રીજી મ. ની શુભ પ્રેરણાથી શ્રી પાંચેરા જન સંઘ” તરફથી “પ્રકરણ પુપમાળા' નામના આ ગ્રંથના પ્રકાશનને સંપૂર્ણ લાભ લેવામાં આવેલ છે. આની અમે ભાવભરી અનુમોદના કરીએ છીએ. ટી. શ્રી જિનશાસન આરાધના કસ્ટ -: પ્રાપ્ત સ્થાન :1) શ્રી જિનશાસન આરાધના કસ્ટ 3) શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ 7, ૩જે જોઈવાડ, ભુલેશ્વર, મુંબઈ-૨. C/o. સુમતિલાલ ઉત્તમચંદ મારફતીયા મહેતાને પાડે, ગેળાશેરી, પાટણ (ઉં. ગુ) 2) શ્રી જિનશાસન આરાધના દ્રઢ ) શ્રી મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ C/o દીપક અરવિંદલાલ ગાંધી, જૈન ધર્મશાળા, સ્ટેશન રોડ, વિરમગામ ધી કાંટા, વડફળીયા, રાવપુરા, વડોદરા-૧.

Page #8
॥श्रीपार्श्वनाथायनमः // श्रीमद्रनसिंहसूरिविरचितवृत्तिसहिता परमाणुखएमपत्रिंशिका। यथास्थिताणुजीवादिपदार्थगणदेशकम् / सर्वज्ञं त्रिदशस्तुत्यं, नत्वा वीरं जिनेश्वरम् // 1 // पुद्गलानां निगोदाना, सत (स) वप्रतिपादिकाः / गाथाः किश्चिद्विविच्यन्ते, भगवत्यत्तितः // 2 // - યથાસ્થિત પરમાણુ તથા જીવાદિ પદાર્થોના સમુદાયને કર્થન કરનાર તથા સર્વ પદાર્થને જાણનાર તેમજ દેવાથી સ્તુતિ કરાએલા એવા વીર જીનેશ્વરને નમસ્કાર કરીને (1) પુદ્ગલ જજ નિગમ સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કરનાર કેટલીક ગાથાઓ ભગવતી જગની ટકો થકી લઈ અહીં વિવરણ કરવામાં આવે છે. (2) विवाहमज्ञप्त्याल्यपञ्चमाङ्गस्य विवरणे पञ्चमशते सामोरे शके पुद्गलवचनमस्ताचे सूत्रोक्तार्यविवरणरूपा गाथा नवाचतिकृद्भिः पूज्यश्रीमदभयदेवसूरिभिलिखिताः किञ्चिद्विवृताब, तासां संभदायगम्यो गुरूपदेशात्कश्चिदर्थलवो लिख्यते / ताश्चेमा:- ... વિવાહ પ્રાણી નામના પચમ અંગના પાંચમા શતકના સા

Page #9
પરમાણુખંડ છત્રીશિ. તમા ઉદ્દેશાના વિવરણમાં પુદગલના સ્વરૂપને કહેવાના પ્રસ્તાવમાં સુત્રોમાં કહેલ અર્થના વિવરણરૂપ ગાથાઓ નવઅંગની ટીકાકાર પૂજ્ય શ્રીમાનું અભયદેવસૂરિ મહારાજે લખેલ છે. તેમજ તેને કાંઈક વિસ્તાર પણ કર્યો છે. તેજ ગાથાઓને અર્થ કાંઈક સંપ્રદાય થકી અને કાંઈક ગુરૂના ઉપદેશ થકી ગ્રંથકર્તા શ્રીમાન રત્નસિંહસૂરિ મહારાજ અહીં બતાવે છે. खित्तोगाहणदव्वे, भावट्ठाणाउ अप्पबहुअत्ते / थोवा असंखगुणिया, तिन्नि असेसा कहं नेया ? // 1 // __ मूळार्थ-पुत समाधि क्षेत्र, अवहन, द्र०य, તેમજ ભાવસ્થિતિ કાલને આશ્રિ, અલ્પબહત્વની વિચારણાને અગે, સર્વથી અલ્પ, ક્ષેત્રસ્થિતિ કાલ છે. તેના કરતાંશેષત્રણે અસંખ્યાત ગુણ છે. તે કેવી રીતે જાણવા? (1) इह पुद्गलानां क्षेत्रे, अवगाहनायां, द्रव्ये, भावे च स्थितिकालमाश्रित्य अल्पबहुत्वविचारे क्षेत्रस्थितिरस्पा / अवगाहनादीनां स्थितयः शेषास्तिस्रोऽपि प्रत्येक क्रमेणाऽसंख्यगुणिताः कथं ज्ञेयाः? इति संक्षेपार्थः // विस्तरार्थस्तु- स्थानायुरिति पदं क्षेत्रादीनां प्रत्येकमभिसंबध्यते / तत्र क्षेत्रस्थानायुः, अवगाहनास्थानायुः, द्रव्यस्थानायुः, भावस्थानायुश्च / तत्र क्षेत्रस्थानायुः क्षेत्रे एकमदेशादौ स्थानं यत्पुद्गलानामवस्थानं तद्रूपमायुः क्षेत्रस्थानायुः, पुद्रलानामेकक्षेत्रेऽवस्थानमित्यर्थः१ अवगाहनाया नियतपरिमाणनमःमदेशव्यापि . 1 'खेत्तो ' इत्यपि / एवमप्रेऽपि यत्र यत्र 'हुति-होति, मित्त मेत्त, बुच्छं-बोच्छं, पुग्गलं-पोग्गलं, इत्तो-एत्तो, अ-य, इक्क-एकं, चित्र-चिभ, इकिके -एको, संकोच-संकोय, सुहम-मुहुम, संखिज्ज-संखेन्ज' इत्येतानि पाठान्तराणि पुस्तकान्तये रस्यन्ते, परं सानि सलक्षणत्वेन टिप्पण्या न न्यस्तानि / 2 'चोवादीनाम् ' इति निमास्ति / -

Page #10
भूग- साये भाषांतर. .. 3 wammmmmmmmmmmmmmm त्वस्य पुद्गलानां स्थानमवस्थानं तद्रूपमायुर्वगाहनास्थानायुः, पुद्गलानामेकयावगाहनयावस्थानकाल इत्यर्थः२। द्रव्यस्याणुत्वादिभा. वेन यदवस्थानं तद्रूपमायुव्यस्थानायुः, पुद्गलानामेकस्कन्धपरिणामेनावस्थानकाल इत्यर्थः 3 / भावस्य कृष्णत्वादिगुणकदम्बकस्य स्थानमवस्थानं तद्रूपमायुभावस्थानायुः, पुद्गलेषु विवक्षितकृष्णत्वादिगुणानामवस्थानकाल इत्यर्थः 4 / ननु क्षेत्रस्यावगाहनायाश्च को भेदः ? उच्यते, क्षेत्रमवगाढमेव, अवगाहना तु विवक्षिताक्षेत्रादन्यत्रापि पुद्गलानां तत्परिमाणक्षेत्रावगाहित्वमिति / अयमभिप्राय:यदा विवक्षितक्षेत्रे कश्चित्पुद्गलस्कन्धोऽसत्कल्पनया नभानदेशदशकावगाढो यावत्तिष्ठति, तावत्क्षेत्रस्थानायुरित्युच्यते / यदा तु विवक्षितक्षेत्रात्क्षेत्रान्तरेषु स एव पुद्गलस्कन्धो नभःप्रदेशदशकावगाढतयैव यावत्संचरति, तावदवगाहनास्थानायुरित्युच्यते / यस्तु स एव पुद्गलस्कन्धो विश्रसापरिणामेन पिण्डितरूतन्यायेन घनीभवनमःप्रदेशपञ्चकेऽपिण्डितरूतन्यायेन स्फारीभवनमःप्रदेशपञ्चदशके वा यावत्तिष्ठति तावद्रव्यस्थानायुरित्युच्यते / यदा तु स एव पुद्गलस्कन्धः स्वपरमाणुवियोजनेन अपरपरमाणुसंयोजनेन वा द्रव्यान्तरत्वमापन्नोऽपि यावत्पूर्वपर्यायान् कृष्णस्वादीन मुश्चति, तावद्भावस्थानायुरित्युच्यते / तेषां क्षेत्रावगाहनाद्रव्यमावस्थानायुषां परस्परेण यदल्पबहुत्वं तस्मिन् विचार्ये पुद्गलानां क्षेत्रावस्थानायुः सर्वस्ताकें, शेषाण्यवगाहनास्थानायुःप्रभृतीनि त्रीणि यथोचरमसंख्यगुणानीति कथामिति शिष्यप्रश्नः // 1 // अर्थ:-मडी पुगत समधी क्षेत्र, Aqाना, द्रव्य, તેમજ ભાવ સ્થિતિકાને આશ્રિ, અલ્પબદુત્વના વિચારમાં ક્ષેત્ર.....१ 'रूत' इति पदं पुस्तकान्तरे नास्ति / 2 'ऽपि इति पदं कचिन्नास्ति // .

Page #11
પરમાણુખંડ છળીશિ. સ્થિતિકાલ અલ્પ છે. તેના કરતાં બાકીના ત્રણેની સ્થિતિ કાલ ક્રમથી દરેકની અસંખ્યાત ગુણિ છે. તે કેવી રીતે જાણવી? આ મુજબ સક્ષેપ અર્થ કો. હવે વિસ્તાર અર્થ કહે છે. સ્થાન આયુ આ પદક્ષેત્રાદિ દરેક સાથે જોડવું. જેથી ક્ષેત્ર સ્થાન આયુ બતાવતા કહે છે કે પુદ્ગલેનું એક પ્રદેશાદિ ક્ષેત્રને વિષે રહેવારૂપ જે સ્થાન, તે રૂપ આયુ, તેને ક્ષેત્રસ્થાન આયુ કહે છે. અર્થાત પુગલનું એક ક્ષેત્રમાં રહેવું.. અવગાહના સ્થાન આપ્યું, એટલે પુદગલનું નિયમિત પરિમાણવાળા આકાશપ્રદેશને વિષે વ્યાપીને રહેવારૂપ આયુ-અવગાહના સ્થાન આયુ કહીએ. અર્થાત પુદ્ગલેનું એક અવગાહનાવડે રહેવાપણું. 2. દ્રવ્યસ્થાન આયુ એટલે દ્રવ્યનું પરમહેવાદિ ભાવવડે કરી જે રહેવું. તે રૂપ આયુ દ્રવ્યસ્થાન આયુ કહીએ. અર્થાત્ પુદગલનું એકસ્કંધરૂપ પરિણામડે રહેવાપણું. (3) ભાવસ્થાન અયુએટલે જેકૃષ્ણદિગુણના સમુદાયનું જે રહેવું તે રૂપ જે આયુ તે ભાવસ્થાન આયુ કહીએ. અર્થાત પુદ્ગલેને વિષે ઇચ્છિત કૃષ્ણત્યાદિ ગુણનું રહેવાપણું. 4 અહીં શિષ્ય શંકા કરતે કહે છે જે ક્ષેત્ર તથા અવગાહના આ બેમાં ફેર છે? શાસ્ત્રકાર ઉત્તર આપે છે. ક્ષેત્ર અવગાહેલ હોય છે, અને અવગાહના તે ઈચ્છિત ક્ષેત્ર થકી અન્ય જગેએ પુદ્ગલેનું ઇચ્છિત પરિમાણવાળા ક્ષેત્રમાં રહેવાપણું. આનું રહસ્ય આ છે કે જે વખતે ઈચ્છિત ક્ષેત્રમાં કઈ પણ યુગલ સ્કંધ અસત્ કલ્પનાવડે દશ આકાશ પ્રદેશને વ્યાપિને જયાં સુધી રહે છે, ત્યાં સુધી ક્ષેત્રસ્થાન આયુ કહેવાય છે. જે વખતે ઈચ્છિત ક્ષેત્ર થકી બીજા ક્ષેત્રને વિષે તેજ પુદગલ સ્કંધ દશ આકાશ પ્રદેશને વ્યાપીને જ્યાં સુધી સંચરણ કરે છે, ત્યાં સુધી અવગાહના સ્થાન આયુ કહેવાય છે. તેમજ વળી તેજ પુદગલ સ્કંધવિશ્રસા પરિણામ વડે પિંડીભૂત રૂના ન્યાયવડે કરી ઘનીભૂત થઈ પાંચ આકાશ પ્રદેશમાં અથવા અપિંડીભૂત રૂના ન્યાયવડે કરી વિકવર થઈ પંદર આકાશ પ્રદેશમાં જ્યાં સુધી રહે છે, ત્યાંસુધી તેને વ્યસ્થાન આણુ કહે છે. વળી તેજ પુદગલ સ્કંધ પિતામાં

Page #12
* મૂળાક્ષ સાથે ભાષાંતર રહેલ વડે બધું છે કે રહેલ કેટલાક પરમાણુ તે છોડવાવડે અગર બીજા કેટલાક પરમાણુને ગ્રહણ કરવાવડે જ દ્રવ્યપણું પ્રાપ્ત થયે છતે પણ જ્યાં સુધી પૂવિના પર્યાય જે કૃષ્ણત્વાદિ છેતેને છેડે નહિં. ત્યાં સુધી તેને ભાવ સ્થાન આપ્યું કહેવામાં આવે છે. તે પુદગલો સંબંધી ક્ષેત્ર, અવગાહના, દ્રવ્ય, તેમજ ભાવસ્થાન આયુને આશ્રિ, પરસ્પર જે અલ્પપણું તેમજ વધારેપણું રહેલ છે. તે બાબત વિચાર કરતાં પુદગલનું ક્ષેત્રસ્થાન આયુ સર્વથી અલ્પ છે. તેના કરતાં શેષ બાકીના અવગાહના સ્થાન આયુ આદિ ત્રણ છે. તે યથાર્કમપણે અસંખ્યાતગુણ છે. કેવી રીતે? આ શિષ્ય પ્રશ્ન છે. (1) इमामेव गाथामुत्तरगाथाभिः पप्रश्चयन्नाहखित्तामुत्तत्ताओ, तेण समं बंधपच्चयाभावा। तो पोग्गलाण थोवो खित्तावट्ठाणकालो उ // 2 // અહીં શાસ્ત્રકાર માહારાજ આજ ગાથાને બીજી ગાથાઓ સાથે વિસ્તારથી બતાવતાં ઉત્તર આપે છે. મૂત્રાપુદગલેને ક્ષેત્ર સ્થિતિકાલ અલ્પ છે. કારકે ક્ષેત્ર અમૂર્ત હોવાથી તેમજ અમૂર્ત ક્ષેત્ર સાથે પુદગલેને કેઈ સંબંધ પણ ન હોવાથી (2). * क्षेत्रस्याकाशस्यामूर्त्तत्वेन तेन क्षेत्रेण सह पुद्गलानां विशिटबन्धप्रत्ययस्य विशिष्टबन्धकारणस्य स्नेहादरेभावान्नैकत्र क्षेत्रेऽतिचिरं तिष्ठन्तीति शेषः / अयमभिप्रायः-विवक्षितक्षेत्रे विशिष्टपरिणामवन्तः पुद्गलाधिरावस्थानकारणाभावात् कियन्तमपि कालं स्थित्वा तमेव परिणाममत्यजन्तोऽपरापराणि क्षेत्राणि स्पृशन्तीति यस्मादेवं ततः पुद्गलानां क्षेत्रावस्थानकालः 'थोवो' इति सर्वस्तोक

Page #13
Rमा जीवि.. ટીકાર્ય–આકાશરૂપ ક્ષેત્રને અમૂર્ત પણું હેવાથી અકાશની સાથે પુદગલેને કેઈ વિશિષ્ટ સંબંધનું કારણભૂત સ્નેહાદિન હેવાથી એક ક્ષેત્રને વિષે પગલે ઘણો કાલ રહેતા નથી. આને પરમાર્થ આ છે કે ઈચ્છિત ક્ષેત્રમાં વિશિષ્ટ પરિણામવાલા પુદગલનું ઘણે કાલ રહેવાનું કોઈ કારણ ન હોવાથી તે પુદગલ કેટલેક કાળે રહીને તેજ પરિણામને ત્યાગ ન કરતાં બીજા ક્ષેત્રને સ્પર્શે છે. આજ કારણથી પુલને ક્ષેત્ર સ્થિતિકાળ સર્વથી 5 છે. (2) - अथावगाहनायुर्बहुत्वं भाव्यतेअन्नखितंगयस्सवि,तं चिअमाणं चिरंपि संचरइ। ओगाहणनासे पुण, खित्तन्नत्तं फुडं होइ // 3 // હવે અવગાહના કાલનું બહુપણું બતાવે છે. -- मूळार्थ-अन्य क्षेत्रमा गये छते 5 dryne સ્કંધનું પરિમાણ ઘણે કાળ રહે છે, પણ અવગાહનાને નાશ થયે છતે ક્ષેત્રનું અન્યપણું પ્રગટ થાય છે. (3) ___ अन्यक्षेत्रगतस्यापि पुद्गलस्कन्धस्य तदेव प्रमाणं सैवावगाहना चिरमपि संचरति अवतिष्ठते / अयमाशयः-विवक्षितक्षेत्रे यावत्सु आकाशपदेशेषु परमाणुस्कन्धोऽवस्थित आसीत् , तावत्पदेशव्यापितयाऽन्यक्षेत्रगतोऽपि लभ्यत इति / अवगाहनानाशे पुनः क्षेत्रान्यत्वं स्फुटं भवति; अवगाहनानाशश्च परमाणुस्कन्धस्य संकोचेन स्तोकप्रदेशाऽवस्थायितायां विकाशेनाधिकप्रदेशावस्था ... 1 'भावयन्नाह' इति क्वचित् / एवं ' भाव्यते ' इत्यवतरणिकापदे सर्वत्र ज्ञेयम्। 2 'खित ' इत्यपि क्वचित् //

Page #14
મૂળની સાથે ભાષાંતર. यितायां वा संभवतीति / इह पूर्वार्द्धन क्षेत्रादाया अधिकाञ्चनागाहनाद्धा, उत्तरार्द्धनावगाहनादातो नाधिका क्षेत्रादेति मावि ત / ટીકાર્થ—અન્ય ક્ષેત્રમાં ગયેલ એવા પણ પુદગલ સ્કંધનું તેજ પરિમાણ તેજ અવગાહના ચિરકાલ સુધી રહે છે. આનું આ રહ-- સ્ય છે કે ઈચ્છિત ક્ષેત્રમાં જેટલા આકાશ પ્રદેશને વિષે પરમાણુ સ્કંધ રહે છે. તેટલાજ આકાશપ્રદેશવ્યાપી અન્ય ક્ષેત્રમાં ગયા છતાં પણ તેજ પરમાણુ સ્કંધ મળે છે. પણ અવગાહના નાશ થયે છતે ક્ષેત્રનું અન્યપણું પ્રગટ થાય છે. અવગાહનાને નાશતા પરમાણુ સ્કલના સ કેચવડે એટલે અલ્પ પ્રદેશમાં રહેવાવડે થાય છે. અગર વિકસ્વર થવા - વડે, એટલે અધિક પ્રદેશોમાં રહેવાવડે સંભવે છે. અહીં પૂર્વાર્ધવડે ક્ષેત્રસ્થિતિ કાલ કરતાં અવગાહના સ્થિતિકો વધારે કહો. તેમજ ઉત્તરાર્ધવડે અવગાહના સ્થિતિકાલ કરતાં ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ અધિક ન કહ્યું. (3) ओगाहणावबद्धा, खित्तछा अकिआवबद्धा य। न उ ओगाहणकालो, खित्तछामित्तसंबद्धो 4 // આ આમ કેમ? શાસ્ત્રકાર ઉત્તર આપે છે. ' કઈ બેરસ્થિતિ કાલ તે તે કિયારહિત એ જે અવગાહના સ્થિતિકાલ તેની સાથે નિયમિત છે. પણ અવગાહના સ્થિતિકાલ તે તે ક્ષેત્ર સ્થિતિકાલની સાથે નિયમિત નથી. (4) .. अवगाहनायां नियतमदेशव्यापितायां, अक्रियायां चागमनरूपायामववदा नियता नियन्त्रिता क्षेत्राद्धा एकक्षेत्रावस्थानकालो

Page #15
પરમાણુખંડ છત્રીશિ. विवक्षितावगाहनासद्भाव एव अक्रियासद्भाव एव च क्षेत्राखाया भावात् / उक्तव्यतिरेके चाभावात् / अवगाहनाद्धा तु न क्षेत्रमाने नियता, क्षेत्राद्धाया अभावेऽप्यवगाहनाद्धाया भावादिति // 4 // ટીકા–નિયમિત પ્રદેશવ્યાપિ તેમજ એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનકે જવારૂપ જે ક્રિયા આ ક્રિયારહિત એવી અવગાહનાને વિષે નિયમિત ક્ષેત્રઅદ્ધા છે. એક ક્ષેત્રસ્થિતિકાલ તેને ઈચ્છિત અવગાહના છતેજ તેમજ અકિયા છતે જ ક્ષેત્ર અદ્ધાને હોય છે. પણ કહેલ વાતથી વિપરીતપણે એક ક્ષેત્રસ્થિતિકાલ હેતે નથી. અવગાહના અદ્ધા તે ક્ષેત્ર માટે નિયમિત નથી. કારણકે ક્ષેત્રઅદ્ધા ફરી ગયેછેતે પણ અવગાહના અદ્ધા કાયમ રહે છે. (4) શા નિગમને - जम्हा तत्थन्नत्थ य, सच्चिअ ओगाहणा भवे खित्ते / तम्हा खेतद्धाओऽवगाहणऽद्धा असंखगुणा // 5 // આ વાતને ઉપસંહાર કરતા કહે છે. મૂઝાઈ જે કારણથી તેજ ક્ષેત્રમાં તેમજ અન્ય ક્ષેત્રમાં અવગાહના તેજ છે તે કારણથી ક્ષેત્રઅદ્ધા કરતાં અવગાહનાઅદ્ધા અસંખ્યાત ગુણ છે. (5) . यस्मात्तत्र विवक्षितेऽन्यत्र च विवक्षितादिवरस्मिंश्च क्षेत्रे सैव - प्राक्तनक्षेत्रसंबद्धवावगाहना भवेत् , तस्मात्क्षेत्राद्धायाः सकाशादकगाहनाद्धाऽसंख्यातगुणोति // 5 // - ટીકા—જે કારણથી ઈચ્છિત ક્ષેત્રમાં તેમજ ઈચ્છિતથી અન્ય इतः परं 'आहे' इत्यक्किं चित् / भग्रेोहरो स्थाने एकमेव झेलम् /

Page #16
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. ક્ષેત્રમાં તેજ પૂર્વક્ષેત્ર સંબદ્ધિત અવગાહના હેય છે. આ કારણથી ક્ષેત્રદ્ધા કરતાં અવગાહનાઅદ્ધા અસંખ્યાતગુણ છે (5). અય વ્યાયુદુત્વ માઘ– संकोअविकोएण व, उवरमिआएऽवगाहणाएवि / तित्तिअमित्ताणं चिअ, चिरंपि दव्वाणऽवत्थाणं // 6 // હવે દ્રવ્યસ્થિતિકાલનું બહુપણું બતાવે છે. મૂઢાર્થ–દ્રવ્યના સંકેચપણથી અથવા વિકસ્વરપણાથી અવગાહનાને નાશ થયે છતે પણ દ્રવ્યસંબંધી પુદગલેને સ્થિતિકાળ કાયમ રહે છે (6) ... संकोचेन विकोचेन वा अवगाहनायामुपरतायामपि यावन्ति द्रव्याणि यत्संख्याः पुद्गला स्कंधरूपतामापन्नाः पूर्वमासंस्तावतामेव चिरमपि तेषामवस्थानं संभवति / अयमाशयः--विवक्षितक्षेत्रप्रदेशव्यापित्वं नाम परमाणूनामवगाहना, तेभ्योऽल्पतरेषु बहुतरेषु च क्षेत्रप्रदेशेषु तावतामेव पुद्गलानां सूक्ष्मीभवनं संकोचः, स्फारीभवनं विकोचः / ततश्च संकोचविकोचाभ्यामवगाहनाया उपरमो भवतीति / एतावताऽवगाहनानिवृत्तावपि द्रव्यं न निवर्त्तत इत्युक्तम्।।६॥ ટીકાઈ—દ્રવ્યના સંકેચવાથી અગર વિકસ્વરપણાથી અવગાહનાને નાશ થયે છતે પણ જેટલા જે સંખ્યાવાળા પુદ્ગલો સ્કંધરૂપપણાને પામેલા પૂર્વે હતા, તેટલાજ પુદગલેને ચિરકાળ સુધી સ્થિતિકાલ સંભવે છે. આને પરમાર્થ એ છે કે-ઈચ્છિત ક્ષેત્રપ્રદેશમાં પુદ્ગલેનું વ્યાપીને રહેવાપણું આનું નામ અવગાહના, તેમજ ઈચ્છિત ક્ષેત્રપ્રદેશથકી અલ્પતર તેમજ બહતર ક્ષેત્ર- ૧પુતાનાં

Page #17
પરમાણુખંડ છરીરિક પ્રદેશને વિષે તેટલાજ પુદગલનું સૂક્ષમ થવું, આનું નામ સંકેચ, તેમજ વિકસ્વર થવું આનું નામ વિકેચ. તતઃ સંકેચ તેમજ વિકેચવડે અવગાહનાને નાશ થાય છે. આ કહેવાથી અવગાહનાની નિવૃત્તિ થયે છતે પણ દ્રવ્યની નિવૃત્તિ થતી નથી. (6) __ अथ द्रव्यनिवृत्तिविशेषेऽवगाहना निवर्चत एवेत्युच्यतेसंघायभेयओ वा, दव्वोवरमे पुणाई संखित्ते। निअमा तहव्योगाहणाइनासो न संदेहो // 7 // - હવે દ્રવ્યની નિવૃત્તિ થયે છતે અવગાહના નિવજ છે. આ पात 2 4 छे. ... मूळार्थ-संघातमा वडेवणी मस धोना અલપણાથી દ્રવ્યને નાશ થાય છે, તેમજ દ્રવ્યને નાશ થયે છતે દ્રવ્યની અવગાહનાને નિયમિત નાશ થાય છે. साभांसह नथी. (7) परमाणुस्कन्धस्यापरपरमाणुभिः सह संगमः संघातः , तेस्यैव कतिपयपरमाणूनां विचटनं भेदः , ततः संघाताद्भेदादा पुनः परमाणूनां यः संक्षिप्तः स्तोकावगाहन (स्कन्धो न तु प्राक्तनावगाहन ) स्तत्र सति यो द्रव्योपरमो द्रव्यान्यत्वं लघुतया गुरुवया वा पूर्वपरिणामोच्छेद इत्यर्थः / तत्र सति (नं च सङ्घातेन न संशितः स्कन्धो भवति, तत्र सति सूक्ष्मतरत्वेनापि तत्परिणतेः श्रयणात् ) नियमात्तेषां द्रव्याणामवगाहनाया नाशो भवति // 7 // 1 पुणो य' इति क्वचित् / 2 इतः प्राक् ' इह विवक्षित ' इत्यधिक क्वचित् / 3 'परमाणुस्कन्धस्य' इति क्वचित् / 4 एतत्कोष्ठान्तर्गतः पाठः क्वचिआस्ति। . ' द्रव्यान्ययात्वं' इति क्वचित् / 6 एतत्कोष्ठान्तर्गतः पाठ; क्वापि नाति / . 'सूक्ष्मवादरत्वेन ' इति क्वचित् /

Page #18
મૂળ-રો સાથે ભાષાંતર. " ટીકાર્થ–પરમાણુઓના સ્કંધને બીજા પરમાણુઓની સાથે જે મળવું, આનું નામ સંઘાત કહે છે. તેમજ કેટલાક પરમાણુનું તેજ સ્કંધની સાથેથી જુદા પડવું, આનું નામ ભેદ કહે છે. તતઃ સંધાત અગર ભેદવડે વળી પરમાણુઓને જે સંક્ષેપ-અલ્પ અવગાહના, તે થયે છતે જે દ્રવ્યને નાશ, દ્રવ્યનું અન્યપણું, લઘુપણાથી અગર ગુરૂપણાથી પૂર્વ પરિણામને નાશ,તે થયે છતે નિયમિત તે દ્રવ્યસં. मधी अ॥ नाना ना थाय छे. (7) . कस्मादेवं ? इत्यत्रोच्यते- .. ओगाहद्धा दवे, संकोअविकोयओ अ अवबद्धा / न उ दव्वं संकोअ-णविकोअमित्तमि संबद्धं // 8 // શા માટે એમ છે? અહીં શાસ્ત્રકાર ઉત્તર આપે છે. ___ मूळार्थ-सानामा समय (यहित દ્રવ્યની સાથે સંબદ્ધિત છે. પણ દ્રવ્ય અવગાહનાની સાથે સંબદ્ધિત નથી, સકેચ વિકેચ માત્ર થયે છતે, (8). अवगाहनाद्धा अवगाहनावस्थानकलो द्रव्येऽवबद्धा नियतत्वेन संबद्धा, कथं ? संकोचाद्विकोचाच परमाणूनां सूक्ष्मपरिणामतयाऽन्योन्यानुप्रवेशः संकोचः , सूक्ष्मपरिणामपरिणतानां तु बादरपरिणामतया भवनं विकोचः , तो संकोचविकोचौ समाश्रि येत्यर्थः / अवगाहना हि द्रव्ये संकोचविकोपयोरभावे भवति संको. चविकोचसद्भावेचन भवतीत्येवं द्रव्येऽवगाहना नितयत्वेन संबद्धत्युच्यते-दुमत्वे खदिरत्वमिव नहि यत्र द्रुमत्वं नास्ति तत्र खदिरत्वं पाप्यत इति / उक्तविपर्ययमाह-न पुनद्रव्यं संकोचनविकोचन मित्यत उ ' इति क्वचित् // - -

Page #19
પન્નાથ છર मात्र सत्यपि अवगाहनायां नियतत्वेन संबद्धं संकोचनेन विकोचनेन च अवगाहनानिवृत्तावपि द्रव्यं न निवर्तत इत्यवगाहनायां द्रव्यं नियततेनासंबद्धमित्युच्यते खदिरत्वे दुमत्ववतः खदिरत्वमन्तरेणापि दु मत्वस्य शिंशपादिष्वप्युपलम्भात् // 8.. ટીકર્થ—અવગાહનાઅદ્ધા, અવગાહના સ્થિતિકાળ, દ્રવ્યને વિષે નિયમિત સંબદ્ધિત છે. કેવી રીતે? સ કોચ વિકેચને આશિ પરમાણુસ્ક ધોનું સૂક્ષ્મ પરિણામથી પરસ્પર મળી જવું, આનું નામ સંકેચ. સૂક્ષમ પરિણામપણે પરિણત પુદગલ સ્કંધોનું બાદર પરિણામપણે થવું, આનું નામ વિકેચ. આ બંને સંકેચ વિકેચને આશ્રિ અહીં વ્યતિરેકપણે વ્યાખ્યા કરવી. એટલે સંકોચ-વિકેચરહિત દ્રવ્યને વિષે અવગાહનાઅદ્ધા અવસ્થિત છે, આમ અર્થ કર. આજ વાત બતાવે છે-અવગાહના સંકેચ-વિકેચરહિત દ્રવ્યને વિષે છે. સકેચ-વિકેચ થયે છતે પૂર્વની અવગાહના રહેતી નથી. આમ છતે દ્રવ્યને વિષે અવગાહના નિયમિત સંબદ્ધિત છે. વૃક્ષને વિષે ખદિરપણાની માફક, જ્યાં વૃક્ષપણું હોતું નથી ત્યાં ખદિરપણું પણ હોતું નથી. આજ વાતને બીજી રીતે કહે છે સંકેચ વિકેચ માત્ર થેયે છતે દ્રવ્ય છે તે અવગાહનાને વિષે નિયમિત સંબદ્ધિત નથી. સંકેચ-વિકેચપણાથી અવગાહનાની નિવૃત્તિ થયે છતે પણ દ્રવ્યની નિવૃત્તિ થતી નથી, આ હેતુથી અવગાહનાને વિષે દ્રવ્ય નિયમિત સંબદ્ધિત નથી, આમ કહીએ છીએ. ખદિરને વિષે વૃક્ષપણાની માફક, કારણ કે ખદિરપણાને છેડી વૃક્ષપણું વૃક્ષોને વિષે પણ રહેલ છે. (8) અથ નિગમન- . जम्हा तत्थन्नत्थ व, दव्वं ओगाहणाइ तं चेव / दव्वद्धासंखगुणा, तम्हा ओगाहणऽद्धांओ // 9 //

Page #20
મૂળાકા સાથે ભાષાંતર. 13 આ વાતને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે. ' . . . પૂઢાર્ય–જે કારણથી દ્રવ્યતે અવગાહનામાં અગર અન્ય અવગાહનામાં તેજ હોય છે. તે કારણથી અવગાહનાઅદ્ધા કરતાંદ્રવ્યઅદ્ધા અસંખ્યાત ગુણ હોય છે. (9) यस्मात्तत्र विवक्षिताउगाहनायां अन्यत्र संकोचविकोचकृते. ऽवगाहनान्तरे द्रव्यं तदेव लभ्यते, चिरावस्थायित्वात्तद्रव्यावष्टब्धपरमाणुसंख्यायास्तदवस्थत्वात् // तस्मादवगाहनाद्धातो द्रव्याद्धा. સંસ્થાતિ / 1 / ટીકાથ–જે કારણથી ઈચ્છિત અવગાહનાને વિષે તેમજ સં કેચ-વિકેચવાળી અન્ય અવગાહનને વિષે દ્રવ્ય તેજ મલે છે ચિર અવસ્થિત હેવાથી તેમજ તે દ્રવ્યઆશ્રિત રહેલ પરમાણુ–સંખ્યાઓ તેમજ રહેવાથી. તે કારણથી અવગાહનાઅદ્ધા કરતાં દ્રવ્યદ્વા-દ્રવ્યકાલસ્થિતિ અસંખ્યાતગણી જાણવી. (9) ગા માતાદુર્ત મા– संघायभेअओ वा, दव्वोवरमेऽवि पजा संति। तं कसिणगुणविरामे, पुणाइ दव्वं न ओगाहो॥१०॥ હવે શાસ્ત્રકાર ભાવસ્થાન આયુનું બહુપણું બતાવે છે. મૂર્ય–સંઘાત અગર ભેદથી દ્રવ્યને નાશ થયે છતે પણ તેના પર્યાય કાયમ રહે છે, પણ તે સમગ્ર શુકલાદિ ગુણને નાશ થયે છતે, તે દ્રવ્ય તેમજ તેની અવગાહના રહેતી નથી. (10) . संघातभेदौ पूर्ववत् / ततः संघातादिना द्रव्योपरमेऽपि द.

Page #21
પરમાણુખંડ ત્રીશિ. व्यान्ययात्लेऽपि पर्यवा वर्णगन्धादयः सन्ति, यथा पृष्टपटे शुक्लादिगुणाः, सकलगुणोपरमे पुनर्न तद्रव्यं न द्रव्यावगाहोऽनुवर्चते, अ. नेन पर्यवाणां चिरस्थानं, द्रव्यस्य स्वचिरमित्युक्तम् // 10 // ટકાથ–સંઘાત તથા ભેદને અર્થ પહેલાની માફક જાણ. તતઃ સંધાતાદિવડે દ્રવ્યને નાશ થયે છતે પણ એટલે દ્રવ્યનું અન્યથાપણું થયે છતે પણ વર્ણગંધાદિ પય કાયમ રહે છે. જેમકે અને ઘસે છતે કેટલાક અંદરના પરમાણુઓ ચાલ્યા જાય છે, પણ શુક્લાદિ ગુણે જતા નથી. પણ સમગ્ર ગુણને નાશ થયે છતે તે તે દ્રવ્ય તેમજ તેને દ્રવ્ય સંબંધી અવગાહના રહેતી નથી. આ કહેવાથી પયનું ચિર રહેવાનું છે. અને દ્રવ્યનું ચિર રહેવાપણું નથી, આ વાત જણાવી. (10) અ ? હ્યુરો - संघायभेयबंधा-युवत्तिणी निच्चमेव दव्वद्धा। न उ गुणकालो संघा-यभेयमित्तद्धसंबद्धो // 11 // આ વાત આમ કેમ છે? તે કહે છે. મૂા–દ્રવ્યઅદ્ધા નિરંતર સધાત તથા ભેદના સંબંધને અનુસરણ કરનાર છે. (વ્યતિરેકથી, પણ ગુણ સ્થિતિકાલ સંઘાત તથા ભેદના સંબંધને અનુસરનાર નથી. (11) इह विवक्षितपरमाणुस्कन्धस्यापरपरमाणुभिः सह संगमः संघातः , तस्यैव कविषयपरमाणूनां विचटनं भेदः , ततः संघातभेदलक्षणाभ्यां धर्माभ्यां योवन्धः संबन्धस्तदनुवचिनी तदनुसारिमी नित्यमेव द्रव्यादा / इह च संघावभेदवन्धानुवर्तित्वं द्रव्या

Page #22
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર 15 द्धाया वैधयेद्वारेण ज्ञेयम्, संघातायभाव एव द्रव्यातायाः सद्भावात्, संघातादिसद्भावे चाभावात् / न पुनगुणकालो गुणावस्थानाद्धा संघातभेदमात्रकालसंबद्धः संघातादिसद्भावेऽपि गुणानामनुवનતિ | ?? ! ટીકાર્થ—અહીં ઈચ્છિત પરમાણુ સ્કંધને બીજા પરમાણુ સાથે મળવું, તેને સંઘાત કહે છે. તેમજ તેજ પરમાણુકંધ સંબંધી કેટલાક પરમાણુનું વિખરાવું તેને ભેદ કહે છે. તતઃ સંઘાતા ભેદલક્ષણ બે ધર્મોએ કરી જે સંબંધ થવે. એ સંબંધને અનુસરણ કરનાર નિરંતર દ્રવ્યઅદ્ધા છે. અહિં સંઘાત તથા ભેદના સંબંધને અનુસરવાપણું દ્રવ્ય અદ્ધાને જે કહ્યું, તે વૈધમ્ય દ્વારા જાણવું. એટલે સંઘાતાદિ અભાવ છતે જ દ્રવ્યઅદ્ધાને સદભાવ છે. સંઘાતાદિ સદ્દભાવે વેઅદ્ધાનો અભાવ છે. પણ ગુણકાળ એટલે ગુણઅવસ્થાનકાલ સંઘાત તથા ભેદની સાથે સંબદ્ધિત નથી. કારણ કે સંઘાતાદિ વિદ્યમાનપણામાં પણ ગુણોનું વિદ્યમાનપણું છે. (11) ગઇ નિગમન जम्हा तत्थन्नत्थ व, दव्वे खित्तावगाहणासुं च / ते चेव पज्जवा संति, तो तदद्धा असंखगुणा // 12 // આ વાતને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે. મૂઢાર્થ –જે કારણથી ક્ષેત્ર, અવગાહના, તથા દ્રવ્ય તેજ હો, અગર અન્ય હે, તે પણ પર્યાય તેના તેજ હેય છે. આ કારણથી પર્યય અદ્ધા અસંખ્યાત ગુણ છે. (12) ____ यस्मात् ' तत्थनत्य व ' इति प्रत्येकमभिसंबध्यते, बन्धानुलोम्याच द्रव्यादीनामन्यथोपन्यासः कृतः। ततश्च यस्मात्तत्रान्यत्र

Page #23
પરમાણુખંડ છત્રીસિ. च क्षेत्र तत्रान्यत्र चावगाहनाया, तत्रान्यत्र च द्रव्ये इति सर्वत्र चिरावस्थायित्वात एव पर्यवा लभ्यन्ते, तस्मात्तदद्धति पर्यायावर ડાંગ્યોmતિ / 2 ટીકાર્થ–મૂલમાં તત્ય તથા અન્નત્થ શબ્દ છે. તે ક્ષેત્રાદિ દરેક સાથે જોડવે. તેમજ છંદના અનુકૂલપણાથી દ્રવ્યાદિ શબ્દોને વિપરીત ઉપન્યાસ કર્યો છે. તત: જે કારણથી તેજ ક્ષેત્રમાં, અગર અન્ય ક્ષેત્રમાં, તેજ અવગાહનામાં અગર અન્ય અવગાહનામાં તેમજ તેજ વ્ય, અગર અન્યદ્રવ્યમાં, સર્વ સ્થળે વર્ણાદિ પર્યાયે ચિર અવસ્થિતપણાથી મળે છે. આ કારણથી પર્યાયસ્થિતિકાળ દ્રવ્યાદિ કરતાં અસંખ્યાત ગુણે છે. (12), ગગ શિષ્ય પૂર્વાલાયામા€-- , आह अणेगंतोऽयं, दबोवरिमे गुणाणऽवत्थाणं / गुणविप्परिणामंमि अ, दव्वविसेसो अणेगंतो / 13 / અહીં શિષ્ય પૂર્વ પક્ષ કરતાં ગાથા કહે છે. મૂળા–શિષ્ય કહે છે કે, દ્રવ્યને નાશ થયે છતે ગુણ કાયમ રહે છે, આ કોઈ એકાંત નથી. તેમજ ગુણને નાશ થયે છતે તે દ્રવ્યને નાશ થાય છે, આ પણ એકાંત નથી. (13) नायमेकान्तो यद्रव्योपरमे गुणानामवस्थानं विनाशस्यापि दर्शनाद्गुणविनाशे च द्रव्यविशेषो द्रव्यविपरिणामोऽवश्यंभावी विनष्टेष्वपि गुणेषु द्रव्यस्य तदवस्थस्य दर्शनात् // 13 // ટીકાથ_શિષ્ય કહે છે કે, દ્રવ્યને નાશ થયે છતે ગુણો કાયમ રહે છે, આ કાંઈ એકાંત નથી. ગુણને નાશ પણ લેવામાં આવે

Page #24
* મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. છે. તેમજ ગુણને નાશથયે છતે દ્રવ્ય વિશેષ એટલે દ્રવ્યને નાશઅવશ્ય થાય છે. આ પણ એકાંત નથી. કારણ કે ગુણને નાશ થયે છતે પણ દ્રવ્ય તેવું જ જોવામાં આવે છે. (13) ___इदमेव दर्शयतिविप्परिणयमि दवे, कम्मिवि गुणपरिणई भवे जुगवं / कम्मिवि पुण तदवस्थे-वि होइ गुणविपरीणामो।१४॥ આજ વાતને બતાવે છે. ' મૂઢાર્થ કઈ દ્રવ્યને વિપરીત પરિણામ થયે છતે દ્રવ્યની સાથે જ ગુણનો પણ વિપર્યય થાય છે, તેમજ કેઇ દ્રવ્ય તેવું જ રહે છતે પણ ગુણને નાશ થાય છે. (14) - कस्मिन्नपि द्रव्ये स्वपरमाणुविघटनेनापरपरमाणुसंघटनेन वा विपरिणते द्रव्ये तुल्यकालं प्राक्तनपरिणामादीनां गुणानामपि विपरिणतिर्भवति / कस्मिन्नपि पुनद्रव्येऽपरंपरमाणुसंगमस्वपरमाणुविगमाभावात्तदवस्थेऽपि गुणविपरिणामो गुणविनाशो भवति, घटद्रव्ये तदवस्थेऽपि पाकेन प्राक्तनश्यामरूपादिगुणनाशदर्शनात् ટીકાર્ય–કઈ પણ દ્રવ્યમાં પોતાના કેટલાક પરમાણુઓ ચાલ્યા જવાથી અગર બીજા પરમાણુઓ મળવાથી દ્રવ્યને નાશ થવા સાથે જ પૂર્વના પરિણામવાળા ગુણને પણ નાશ થાય છે. તેમજ વળી કઈ પણ દ્રવ્યમાં બીજા પરમાણુઓનું મળવું, અગર ચાલ્યા જવાનો અભાવ હોવાથી દ્રવ્ય પ્રથમની અવસ્થાવા છતાં પણ ગુણને નાશ થાય છે. દષ્ટાંત તકેિ ઘટવ્ય પૂર્વની માફક અવસ્થિત છતાં પણ પાકવડે પૂર્વના શ્યામ રૂપાદિ ગુણને નાશ નવામાં આવે છે. (14)

Page #25
પરમાણુકે છત્રીશિ. अवोत्तरभण्णइ सञ्चं किं पुण, गुणबाहुल्ला न सव्वगुणनासो / दव्वस्स तदन्नत्तेवि, बहुतराणं गुणाण ठिई // 15 // // इति परमाणुविचारमतिबद्धा खण्डषट्त्रिंशिका समाप्ता / / महा NR Sत्तर मापे छ. . . .. मूलार्थ-शुभहा छ, तभाई हे सत्य છે. શિષ્ય કહે છે કે, સત્ય છે, તે પછી શું કહેવું છે? ગુરૂ કહે છે, ગુણ ઘણા હોવાથી બધા ગુણને નાશ થતું નથી. દ્રવ્યનું અન્યપણું થયે છતે પણ ઘણા ગુણ રહે છે. (15) द्रव्यान्ययात्वे गुणान्ययात्वं द्रव्यतादवस्थ्ये गुणान्यथात्वं च यदुक्तं तत् सत्यम्, अनयोरपि भङ्गकयोः कथंचिद्घटनाकि पुनर्गुणांनां वर्णगन्धरसादीनां बाहुल्यादेकस्मिन् परमाणुस्कन्धे भूयसामवस्थानान्न सर्वेषां गुणानां विनाशो भवति / द्रव्यस्य तदन्यत्वेऽपि परमाणुसंगमविगमाभ्यां नाशेऽपि बहुतराणां वर्णगन्धरसादीनां नष्टेष्वपि केषुचित्परिणामादिषु गुणेषु गुणानां स्थितिरिति हेतोव्यस्थानायुषो भावस्थानायुरसंख्यगुणमिति स्थितम् 15 // इति परमाणुविचारमतिबद्धा श्रीरत्नसिंहसूरिविता खण्डबिंशिकात्तिः समर्थितेति // ટીકાર્ચ–ગુરૂમહારાજ ઉત્તર આપતા કહે છે કે, દ્રવ્યના બદલાવાથી ગુણ બદલાય છે, તેમજ દ્રવ્ય કાયમ રહે છે, અને ગુણ બદલાય છે. આમ જે તે કહ્યું, તે બરાબર છે. આ બન્ને ભાંગાઓ પણ કર્થચિત ઘટી શકે છે. શિષ્ય જવાબ આપતાં કહે છે કે, જે ઘટી શકે છે, તો પછી શું કહેવું છે? ગુરૂમહારાજ ઉત્તર આપે છે કે,

Page #26
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. - 10 રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પશદિ ગુણે ઘણા હેવાથી એક પરમાણુ સ્કંધને વિષે ઘણુ ગુણ રહે છે. આ કારણથી બધા ગુણને નાશ થતો નથી, તેમજ કેટલાક પરમાણુના મળવાથી અગર ચાલ્યા જવાથી દ્રવ્યનું અન્યપણું અગર નાશપણું થયે છતે પણ ઘણું રૂપ, રસ, ગંધાદિ ગુણેની સ્થિતિ હોય છે. જો કે પરિણામાદિ કેટલાક ગુણેને નાશ થાય છે, તે પણ રૂપ રસાદિ ગુણે ઘણા હેય છે. આ કારણથી દ્રવ્યસ્થાનઆયુ કરતાં ભાવસ્થાન આયુ અસંખ્યાત ગણું છે. આ વાત નિશ્ચિત થઈ. ___इति परमाणुविचार प्रतिबद्धा श्रीरत्नसिंहसूरि विरचिता खंडषदात्रीशकाटीकाया गुर्जरभाषा मुनि देवविजयेन समर्थिता पेयापुर नगरे पूर्णगताः सं. 1972 मार्गशिर्ष प्रतिपदायां. A - : છે પરમાણુ ખંડ ષ ત્રિશિકામાંથી સારાંશ. (1) ક્ષેત્રસ્થાન આપ્યુ (2) અવગાહના સ્થાન આયુ (3) દ્રવ્યસ્થાન આયુ, (4) ભાવસ્થાન આયુ. સ્થાન આયુ કહેતાં થિતિકાળ જાણો. 2 ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ-એટલે-પુદગળનું એક ક્ષેત્રમાં રહેવું તેને કાળ.

Page #27
પરમાણુખંડ છત્રીશિ. 3 અવગાહનાસ્થિતિકાળ કહેતાં, પુગળના શરીરનું પરિણામ-વા-કદ. 4 વ્યસ્થિતિકાળ કહેતાં, જેટલા પરમાણુઓનું બનેલ દ્રવ્ય તેને સ્થિતિકાળ. 5 ભાવસ્થિતિકાળ કહેતાં, રૂપ રસાદિનું કાયમ ટકવું, ક્યાં સુધી તેને સ્થિતિકાળ. આ ચારેની પરસ્પર અલ્પ-મહત્વની વિચારણા કરવી. 6. સર્વથી શેર ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ છે. ક્ષેત્ર અરૂપી તેમજ સંજક ન લેવાથી.' ( 7 ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ કરતા અવગાહનાસ્થિતિકાળ અસંખ્યાત ગુણો છે. કારણ કે પુગળસંબંધી ક્ષેત્ર તે તેજ સ્થળે મળે છે, પણ અવગાહના તે તે ક્ષેત્રમાં મળે તેમજ અન્ય ક્ષેત્રમાં પણ મળે, શરીરનું કદ ચાલ્યું જતું નથી. ચાલ્યું જ્યારે જાય કે શરીરમાં સંકેચ વિકેચ થાય છે. ' 8 ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ સંકોચ વિકેચરહિત અવગાહના સ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત છે. પણ અવગાહન સ્થિતિકાળ ક્ષેત્રસ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત નથી. કારણ કે અવગાહના તેજ ક્ષેત્રમાં પણ તેજ રહે છે તેમજ બીજા ક્ષેત્રમાં પણ તેજ અવગાહના રહે છે. પણ ક્ષેત્ર બદલી જાય છે. 9 અવગાહના સ્થિતિકાળ કરતાં દ્રવ્યસ્થિતિકાળ અસંખ્યાત ગુણે છે. કારણ કે સકેચ વિકેચથી અવગાહના ચાલી જાય છે, પણ દ્રવ્યની અંદર રહેલા અમુક પરમાણુઓ તે તે કાયમ રહે છે.• જે સંઘાત અગર ભેદ થાય, તે દ્રવ્યસ્થિતિકાળ ચાલ્યા જાય. 10 અવગાહનાસ્થિતિકાળ, સંઘાત તથા ભેદરહિત દ્રવ્ય સ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત છે, પણ દ્રવ્યસ્થિતિકાળ અવગાહના સ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત નથી. કારણ કે સકેચ વિકેચદશામાં વ્યસ્થિતિકાળ રહે છે, પણ અવગાહના સ્થિતિકાળ બદલી જાય છે.

Page #28
મળકા સાથે ભાષાંતર 1 11 દ્રવ્યસ્થિતિકાળ કરતાં ભાવસ્થિતિકાળ અસંખ્યાત ગુણો છે. કારણ કે સંઘાત તથા ભેદથી દ્રવ્યસ્થિતિકાળ ચાલ્યા જાય છે, પણ દ્રવ્યની અંદર રહેલ રૂપ રસાદિ તે ચાલ્યા જતા નથી. સંઘાત કહેતાં અમુક પરમાણુઓનું મળવું. ભેદ કહેતાં અમુક પરમાણુઓનું જુદું પડી જવું. આ મુજબ થવાથી દ્રવ્યઅદ્ધા જાય છે, પણ ભાવશ્રદ્ધા કાયમ ટકે છે. તે દ્રવ્યગત રૂપાદિ તદન ચાલ્યા જાય, તેજ ભાવઅદ્ધા ગયે જાણ. ૧ર વ્યસ્થિતિકાળ, ભાવસ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત છે. પણ ભાવસ્થિતિકાળ દ્રવ્યસ્થિતિકાળ સાથે નિયમિત નથી. કારણ કદાદિથી કેટલાક પરમાણુઓ ચાલ્યા જાય છે, છતાં રૂપ, રસ, ગંધ તથા સ્પર્શ આ ચારમાં ફેર પડતી નથી. માટે ભાવસ્થિતિકાળ વધારે છે. શિષ્યશંકા. 13 આ કહેલ બાબત એકાંત નથી, જે દ્રવ્ય ચાલ્યું જાય ને ભાવઅદ્ધા ટકી રહે. ઘટાદિકમાં પાક વખતે શ્યામ રૂપ ચાલ્યું જાય છે, ને દ્રવ્ય કાયમ રહે છે. 14 વાત બરોબર છે, પણ પટાદિકને ઘસવાથી તેના અમુક પરમાણમાં ચાલ્યા જાય છે. પણ રૂપ રસાદિ અમુક તે કાયમ ટકે છે. અહીં અમુક રૂપાદિ ને ભાવઅદ્ધા ટકવાથી વધે આવતું નથી. તેમજ ઘટાદિકના દષ્ટાંતમાં સ્થામાદિ રૂપે તદન ચાલ્યા જતા નથી, જેથી દેષાપત્તિ આવતી નથી. આ મુજબ પરમાણુસંબંધી સારાંશ પૂર્ણ થાય છે.

Page #29
|| અલ सत्तिका पुद्गलषट्विंशिका। (ભાષાંતર) अथ पश्चम एव शतकेऽष्टमोद्देशके पुद्गलपदेशनिरूपणस्वरू द्रव्यतः, क्षेत्रतः, कालतो, भावतश्च सप्रदेशानां पुद्गलानां सूत्रो काल्पबहुत्वस्य भावनार्य गाथाप्रपश्चो वृद्धोक्तो विप्रियते / चायम् - ભગવતીસૂત્રના પાંચમા શતકના આઠમા ઉદ્દેશાની અંદ પાગલપ્રદેશના સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કરવાના અવસરે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાલ અને ભાવ-આ ચારને આશ્રિ સપ્રદેશઅપ્રદેશ પુદગલનું ત્રિોમાં કહેલ અલ્પ બહત્વપણું પ્રતિપાદન કરવાને ગાથાને સમુદા વૃદ્ધ પુરૂષોએ કહેલ છે, તેને જ અહિં વિસ્તાર કરવામાં આવે છે ગાથા સમુદાય આ છે– वुच्छं अप्पाबहुअं, दव्वाखित्तद्धभावओ बावि। अपएससप्पएसाण, पुग्गलाणं समासणं // 1 // મૂ કવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ તથા ભાવ આ ચારને આશ્રિ અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશ યુગલનું અ૫ બહત્વપણું સંક્ષેપથી કહીશ. (1) : * 1 બતાવે ક્યu - --

Page #30
મૂળ-રી સાથે ભાષાંતર . द्रव्यतः सप्रदेशानाममदेशानां च, क्षेत्रतः सप्रदेशानामप्रदेशानां च, 'अद्धा' इति कालतः सप्रदेशामदेशानामप्रदेशानां च, भावतः सपदेशानामप्रदेशानां च, पुद्गलानामेकाणुकादिद्रव्याणामसबहुत्वं संक्षेपेण वक्ष्य इति // 1 // ટકાથદ્રવ્યથી સપ્રદેશ અપ્રદેશ, ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ અપ્રદેશ, કાલથી સપ્રદેશ, અપ્રદેશ, તેમજ ભાવથી સપ્રદેશ, અપ્રદેશ પુદગલે, એક પરમાણ આદિ દ્રવ્યનું અલ્પ-અહુવપણું સક્ષેપથી કહીશ. (1) અયાવેરાવળदव्वेणं परमाणू, खित्तेणेगप्पएसमोगाढा। कालेणेगसमइआ, अपएसा पुग्गला हुंति // 2 // શાસ્ત્રકાર અહીં અપ્રદેશ કેને કહે છે, તેનું સ્વરૂપ બતાવે છે. મૂઝાર્થ-દ્રવ્યથી અપ્રદેશ પરમાણુ છે, ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ એક આકાશપ્રદેશવ્યાપિ યુગલે છે, કાલથી અમદેશ એક સમયસ્થિતિવાળા પગલે છે. (2) - अप्रदेशाः पुद्गला भवन्तीति सर्वत्र योज्यम् / तत्र द्रव्यतः परस्पराऽसंपृक्ताः परमाणवोऽप्रदेशाः पुद्गला भवन्ति ? क्षेत्रत एकनभमदेशव्यापिनोऽप्रदेशाः पुद्गला भवन्ति 2 कालत एकसमयस्थितयोऽप्रदेशाः पुद्गला भवन्तीति 3 // 2 // ટીકાથે–અપ્રદેશ પુદગલે છે, આ પદ દરેક સાથે જોડવું. તઃ દ્રવ્યથકી પરસ્પર નહિ મળેલા પરમાણુ અપ્રદેશ પુદ્ગલે છે. (1) ક્ષેત્રથકી એક આકાશપ્રદેશવ્યાપિ પુદગલો અપ્રદેશ પુપગલે છે. (2) કાલથકી એક સમય સ્થિતિવાળા પુદ્દગલે અપ્રદેશ prગલ છે. (3) ? “ગાડું: 'તિ ધારિતા '

Page #31
newalfa. .. भाषापदेशस्वरूपनिरूपणपूर्वकं तदल्पत्वमाहभावेणं अप्पएसा, एगगुणा जे हवंति वण्णाई। ते चिय थोवा जं गुण बाहुल्लं पायसो दवे // 3 // ભાવ પ્રદેશનું સ્વરૂપ બતાવવા પૂર્વક તેનું અ૫પણ કહે છે. मूळाथ-साथी महेश शुए वाह વર્ષો છે, અને તેજ સર્વથી થડા છે. કારણ કે દ્રવ્યની हर आयेशा गुश रया छ. (3) ___ भावत एकगुणाः 'अण्णाई' इति वर्णादिभिः पुद्गला अभदेशा भवन्ति 4 / अयमर्थः-~एकगुणकालकैकगुणपीतकादयो वर्णतः, एकगुणसुरभिप्रभृतयो गन्धतः, एकगुणतिक्तप्रभृतयो रसतः, एकगुणरूक्षेकगुणस्निग्धप्रभृतयः स्पर्शतश्च पुद्गला भावापदेशा भवन्तीत्यर्थः। त एव 'योवा' इति सर्वस्तोकाः / यतो द्रव्ये प्रायशो गुणाः प्राचुर्येण भवन्ति / अयमर्थः-द्रव्ये पायेण व्यादिगुणा अनन्तगुणान्ताः। कालत्वादयः स्थानबाहुल्यादनन्तगुणा भवन्ति / एकगुणकालकत्वादयस्त्वेककस्थानवर्णित्वेनाल्पा इति भावः // 3 // -- मे 2135, २स, गधAll YEAલે અપ્રદેશ છે, આને આ અર્થ છે-વર્ણથી એક ગુણ કાળે, એક ગુણ પળ આદિ, ગંધથકી એક ગુણ સુરભિગંધ આદિ, રસથકી એક ગુણ તીખો વિગેરે, સ્પર્શથકી એક ગુણ લુખો, એક ગુણ ચીકાશવાળ વિગેરે મુદ્દગલ ભાવસપ્રદેશી છે, અને તે જ ભાવ અમદેશી પુદગલે સર્વથી ચાલ્પ છે. કારણ કે દ્રવ્યની અંદર પ્રાયે કરી ગુણ ઘણા હેય છે, અને આ અર્થ છેઝાની અંદર પ્રાયે કરી છે આદિ અનંતગણ ૫જ કાલવાદિ અનંત અને છે. સ્થાનનું

Page #32
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 25 બહુપણું હોવાથી પણ એક ગુણ કાલકત્વાદિ ગુણો તે અલ્પ છે. એક સ્થાનવ િહેવાથી આ પરમાર્થ છે. (3) इत्तो कालाएसेण अप्पएसा भवे असंखगुणा / किं कारणं पुण भवे, भण्णइ परिणामबाहुल्ला // 4 // ___ मूळार्थ-लाव महेश २तास अशी - સંખ્યાત ગુણ છે. શા કારણથી? કહીએ છીએ, પરિशाम माप वाथी. (4) इतो भावाप्रदेशेभ्यः * कालापदेशा असंख्यगुणा भवेयुः; कुतो हेतोः ? उच्यते--परिणामानां बहुत्वात् / अयमर्थः-यो हि यस्मिन्समये यद्वर्णगन्धरसस्पर्शसंघातभेदसूक्ष्मवादरत्वादिपरि. णामान्तरापन्नः स तस्मिन्समये तदपेक्षया कालतोऽप्रदेश उच्यते / तत्र वर्णाः पञ्च, गन्धौ द्वौ, रसाः पञ्च, स्पर्शा अष्टौ, एतेषु च विंशतौ पदेषु प्रतिपदमेकगुणकालकादयोऽनन्तगुणकालकपर्यवसाना एकाद्यकोत्तरेणानन्ता भेदाः पुद्गलानां प्राप्यन्ते, तेषु च सर्वेषु भेदेषु प्रतिभेदं यदैकसमयस्थितिकास्तदा कालतोऽप्रदेशा भवन्ति / तथा विशकलितानां परमाणुनामेकपुद्गलस्कन्धतया परिणमनं संघातः। एकद्रव्यात्परमाणूनां विचटनं भेदः / एकस्मिन्नपि नमःप्रदेशे यादीनां परमाणूनामवस्थानं सूक्ष्मत्वम् , सूक्ष्मपरिणामपरिणतस्य द्रव्यस्य परमाणुसंख्यानतिक्रमेणा [प्रतिसमयम] नेकनमापदेशव्यापितया भवनं बादरत्वम् / एतेष्वपि परिणामान्तरेषु 1 अस्मिन्वाक्ये संबध्यमानयोर्यत्तच्छद्वयोः क्रियायाश्च बहुत्वं क्वचित् // 2 तत्रैवैकसमयस्थितिरित्यन्ये इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवृत्तिः

Page #33
પગલીસિ. यदा यदा तदात्वेन पुद्गला एकसमयस्थितिकाः प्राप्यन्ते, तदा तदा कालतोऽप्रदेशा उच्यन्ते / इति प्रतिपरिणामं कालापदेशस મલાદુપિતિ ક ટીકર્થઇત કેતા ભાવ અાદેશ કરતાં કાલ અપ્રદેશ 1 સંખ્યાત ગુણ છે. શા કારણથી? કહીએ છીએ, પરિણામનું બહુ પણું હોવાથી અને આ અર્થ છે. જે પુદગલપરમાણું જે સમયે જે વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શ સંઘાત ભેદ સૂક્ષમ અને બાદરાદિભિત ભિન્ન પરિણામને પામે છે. તે પુદગલપરમાણુ તે સમયે તે પરિણા માંતરને અશ્ચિને કાલથકી પ્રદેશ કહેવાય છે. તે પુદ્ગલપરમાણ. માં પાંચ વર્ણ, બે ગધ, પાંચ રસ, આઠ સ્પર્શ આ મુજબ વી. પદને વિષે દરેક પદમાં એક ગુણકાલવાદિ અનંતગુણ કૃષ્ણ પર્યત એક આદિ, એક ઉત્તર વડે અનંતભેદ પુદગલાના પ્રાપ્ત થાય છે. આ સર્વ ભેદને વિષે દરેક ભેદ જ્યારે એક સમય સ્થિતિવાળે હેય છે, ત્યારે તે પુદગલપરમાણુ કાલ થી અપ્રદેશ કહેવાય છે તથા જુદાજુદા પરમાણુઓનું એક પુદગલ સ્કધપણે પરિણમવું તેને સંધાત કહે છે. એક દ્રવ્ય થી પરમાણુઓનું જૂદું પડવું તે ભેદ કહે છે. એક આકાશપ્રદેશને વિષે બે આદિ પરમાણુઓનું રહેવું તેને સૂક્ષ્મ કહે છે. સૂમ પરિણામપણે પરિણતદ્રવ્યનું પણ માણુઓની જેટલી સંખ્યા છે, તે સંખ્યાને ઉલંઘન નહિ કરતાં અને આકાશ પ્રદેશમાં વ્યાપિને રહેવું, તેને બાદર કહે છે. અર્થાત જેટલા પરમાણુઓને અંધ છે તેટલાજ વધારેમાં વધારે આકાશ પ્રદેશ વ્યાપિને રહેવું, પણ અનંત પરમાણુને સ્કંધ હોય તે અસંખ્યાતા આકાશ પ્રદેશમાં વ્યાપિને રહેવું અને બાદર કહે છે, આ પરિણ મારોને વિજે બહુ કરે ત્યારે શહેર સભાને એક સમય સ્થિતિવાળા પામીએ, ત્યારે ત્યારે તેઓને કાળ થકી જ

Page #34
મૂળાકા સાથે ભાષાંતર. પ્રદેશ કહેવામાં આવે છે. દરેક પરિણામદીઠ કાલ અપ્રદેશના સંભવપણાથી કાલ અપ્રદેશભાવ અપ્રદેશ કરતાં વધારે છે. (4) ___ एतदेव भाव्यतेभावेण अप्पएसा, जे ते कालेण हुँति दुविहाऽवि / दुगुणादओऽवि एवं, भावेणं जावणंतगुणा // 5 // આજ વાત બતાવે છે* મૂકાઈ–ભાવથી જે અપ્રદેશ છે, તે કાલથી બે પ્રકરે પણ છે. તેમજ ભાવથી બે ગુણથી માંડી યાવત અનંત ગુણ પર્વતના સ્કધો પણ બે પ્રકારે છે. (5) * भावतो येऽप्रदेशास्ते कालतो द्विविधा अपि भवन्ति, अप्रदेशाःसप्रदेशाश्वेत्यर्थः / तत्र एकसमयस्थितिका अप्रदेशाः, यादिसमयस्थितयस्त्वेकायेकोत्तरेण यावदसंख्यातसमयस्थितयस्ते सर्वे મા મિનારા તથા માન gિiડનન્તકુળાના, एवमिति द्विविधा, कालतः सपदेशा अप्रदेशाश्च भवन्तीत्यर्थः // 5 // ટીકાઈ–ભાવથી જે અપ્રદેશ છે, તે કાલથી બે પ્રકારે પણ છે. એટલે અપ્રદેશે તેમજ પ્રદેશો પણ છે. તેમાં એક સમય સ્થિતિવાલા અપ્રદેશ છે. બે આદિ સમય સ્થિતિવાળા તે એક આદિ એક ઉત્તરવડે કરી યાવત્ અસંખ્યાત સમય સ્થિતિવાળા સ્કંધ તે બધા સપ્રદેશ છે. આ અભિપ્રાય જાણ. તેમજ ભાવથી બે ગુથી માંડી અનંતગુણ પર્યંતના સ્કંધ એવં એટલે બે પ્રકારે છે. - લથી સપ્રદેશ તેમજ અપ્રદેશ છે. (5) . ततब

Page #35
જાવ છવીર कालापएसयाणं, एवं इक्विको हवइ रासी। इंकिक्के गुणठाणमि एगगुणकालयाईसु // 6 // તેથી કરીને– मूळार्थ- गुष्प वाहिये गुस्थाનકને વિષે કાલ અપ્રદેશની ઉપર મુજબ એક એક राशी थाय छे. (1) ___एकगुणकालकद्विगुणकालकादिषु गुणस्थानकेषु मध्ये एकैकस्मिन् गुणस्थानके कालापदेशानामेकैकैराशिभवति / अयमर्थःएकगुणकालकादय एकाधेकोत्तरया गुणवृद्ध्याऽनन्तगुणकालकान्ताः प्रतिगुणस्थानमनन्ताः पुद्गलाः सन्ति / एवमेकगुणनीलकादयोऽपि लभ्यन्त इति / ततश्चानन्तत्वाद्गुणस्थानकराशीनामनन्ता एव कालापदेशराशयो भवन्तीति // 6 // ટીકાઈ—એક ગુણકાલક, બે ગુણકાલકાદિ ગુણસ્થાનકેનેવિશે એક એક ગુણસ્થાનકમાં કાલ અપ્રદેશની એક એક રાશી થાય છે. આને આ અર્થ છે. એક ગુણકાલસ્વાદિ-એક આદિ એક ઉત્તર ગુ ણવૃદ્ધિથી અનંતગુણ કાલક પર્યત દરેક ગુણસ્થાનને પ્રતે અનંતગુણ પુદ્ગલે છે. એ મુજબ એક ગુણ નીલાદિ પણ મળે છે. તતઃ ગુણસ્થાનકરાશી અનંત હેવાથી કાલ અપ્રદેશરાશીઓ અનતી થાય अय प्रेरक:आहाणंतगुणत्तणमेवं कालापएसयाणंति / जमणंतगुणटाणेसु डुति रासी वि हु अणंता // 7 // * 1 ' इकिकगुणष्ट्राणमि' ' इकिकटाणंमी ' इत्यपि कचित् / 2' गाईसु' इति कचित् / 3 ' एकैको राशिः 'ति कचित् //

Page #36
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. - અહીં વાદી શંકા કરે છે. . . મૂઢાર્થ આ પ્રમાણે કાલ અપ્રદેશ અનંતગુણ થવા જોઈએ. કારણકે અનંતગુણ સ્થાનને વિષે રાશી પણ અનતી થાય. (7) एवमिति याद प्रतिगुणस्थानकं कालापदेशराशयोऽभिधीयन्ते, ततो भावाप्रदेशेभ्यः कालाप्रदेशा अनन्तगुणाः प्रामुवन्ति / यतोऽनन्तेष्वेकगुणकालकद्विगुणकालकत्रिगुणकालकादिष्वनन्तगुणकालकपर्यवसानेषु गुणस्थानकेषु राशयोऽप्यनन्ता भवन्ति, अथ. चाऽसंख्यातगुणत्वामिष्यत इति / / 7 // ટીમર્થ–એ પ્રમાણે જે દરેક ગુણસ્થાનકે કાલ અપ્રદેશ રાશી કહેશે તે ભાવ અપ્રદેશ કરતાં કાલઅપ્રદેશ અનંતગુણા થશે. કારણકે એક ગુણકાલક, બે ગુણકાલક, ત્રણ ગુણકાલકાદિ અનંત ગુણકાલક પર્યત અનંત ગુણસ્થાનકેને વિષે પણ અનંત રાશીઓ થાય છે. છતાં તમે કાલ અપ્રદેશ અસંખ્યાતગુણ કહે છે. (7) ગોરણ- . मण्णइ एगगुणाणवि, अणंतभागंमि जं अगंतगुणा। तेणासंखगुणच्चिय, हवंति नाणंतगुणिअत्तं // 8 // અહીં શાસ્ત્રકાર ઉત્તર આપે છે. મૂછા–જે કારણથી અનંતગુણ કાલકરાશી એક ગુણ કાલકાદિ રાશીના કરતાં પણ અનંતમા ભાગે છે, તે કારણથી કાલ અમદેશે અસંખ્યાતગુણ છે. અનંતગુણા નથી. (8), ? “મતિ’ રિ જતા

Page #37
ॐ પગણત્રીશ. ' एकगुणकालकत्वादीनामप्यनन्तगुणकालकत्वादयोऽनन्तभाग एव वर्तन्ते, तेन भावाप्रदेशेभ्यः कालापदेवाः परमाणुस्कन्धा असंख्यातगुणा एव भवन्ति, न त्वनन्तगुणा इति / अयमभिमाय:एकगुणकालकात्मभृति एकाकोत्तरेण गुणवृद्ध्योत्कृष्टसंख्यातगुणकालं यावत्संख्यातानि गुणस्थानकानि लभ्यन्ते, ततः परमेकेनापि गुणेन वृद्धौ जघन्याऽसंख्यातगुणकालकपुद्गलस्कन्धो व्यपदिश्यते / ततः प्रभृत्येकायेकोत्तरेण गुणवृद्ध्योत्कृष्टासंख्यातगुणकालं यावदसंख्यातानि गुणस्थानकानि लभ्यन्ते, ततः परमेकेनापि गुणेन वृद्धौ जघन्यानन्तगुणकालकपुद्गलस्कन्धो व्यपदिश्यते। ततः प्रभृत्येकाकोत्तरेण गुणवृद्ध्योत्कृष्टानन्तगुणकालं यावदनन्तानि लभ्यन्ते, तथा च सति यद्यप्यनन्तगुणकालकत्वादीनां पुद्गलस्कन्यानामनन्ता राशयोऽभिहिताः / तथाप्यनन्तस्यानन्तभेदत्वाश्यमाणकगुगद्रव्यराशि 1 संख्यातगुणद्रव्यराशि 2 असंख्यातगुणद्रव्यराशि 3 अनन्तगुणद्रव्यराशि 4 रूपराशिचतुष्टये एकगुणकाल कत्वादिद्रव्यराशेरपेक्षयाऽनन्तगुणकालकत्वादिद्रव्यराशेः समग्रस्याप्यनन्तभागत्वेनाभिहितत्वाचच्चेह लध्वनन्तत्वं ज्ञेयम् / ततः कालाप्रदेशानां नानन्तगुणत्वम्, अपि तु असंख्यातगुणत्वमेवेति // 8 // ટીકાઈ—-એક ગુણ કાલકાદિ કરતાં પણ અનંતગુણ કાલકાદિ અનંતમા ભાગે વર્તે છે. તે કારણથી ભાવ અપ્રદેશ થકી કાલ અને પ્રદેશ પરમાણુ સ્કધે અસંખ્યાતગુણ જ છે. અનંતગુણા નથી. આનું રહસ્ય આ છે. એક ગુણકાલકથી માંડી એક આદિ એક ઉત્તર ગુણ વૃદ્ધિથી ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાત ગુણકાલ સુધી સંખ્યાતા ગુણસ્થાનકે 1 इतः परं -- एकाद्यकोत्तरेण गुणवृध्ध्योत्कृष्टसंख्यातगुणकालकपुद्गलस्कन्धो पपदिश्यते ततः प्रभृति '.एतावानषिकः पाठ एकपुस्तकमात्राधारत्वान्मूले नादृतः //

Page #38
મળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. મળે છે. ત્યારપછી એક ગુણ વધે છતે જઘન્ય અસંખ્યાત ગુણકાલક પુગલ સ્કંધ કહેવામાં આવે છે. ત્યારપછી એક આદિ એક ઉત્તર ગુણવૃદ્ધિથી ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત ગુણકાલક સુધી અસંખ્યાતગુણ સ્થાનક મળે છે. ત્યારપછી એક ગુણ પણ વધે છતે જઘન્ય અનંત ગુણકાલક પુદગલ સ્કંધ કહેવામાં આવે છે. ત્યારપછી એક આદિ એક ઉત્તર ગુણ વૃદ્ધિથી ઉત્કૃષ્ટ અનંત ગુણકાલક સુધી અનંતા ગુણસ્થાનક મળે છે. તેમ થયે છતે જો કે અનંત ગુણકાલકાદિ પુદ્ગલ સ્કધની અનંતરાશી કહી છે. તે પણ અનંતાના અનંત ભેદ હેવાથી આગળ બતાવવામાં આવતી–એકગુણ દ્રવ્યરાશી 1, સંખ્યાતગુણ દ્ર રાશી 2, અસંખ્યાતગુણ દ્રવ્યરાશી 3, અનંતગુણ દ્રવ્યરાશી 4, રૂપ.ચાર રાશીમાં એકગુણ કાલકાદિ દ્રવ્યરાશીની અપેક્ષાએ અનંતગુણી કાલકાદિ દ્રવ્યરાશી સમગ્ર અનંતમા ભાગે કહેલ છે. તે અન પણ નાનું જાણવું. તે કારણથી કાલ અપ્રદેશને અનંતગણાપણું નથી. પણ અસંખ્યાત ગણાપણું જાણવું. एवं ता भावमिणं, पडुच्च. कालापएसया सिद्धा। परमाणुपोग्गलाइसु, दव्वेऽवि हु एस चेव गमो॥९॥ મૂાર્થ_એ પ્રમાણે પ્રથમ ભાવને આશ્રિ કાલ અને પ્રદેશે કહ્યા. દ્રવ્યને આશ્રિ પરમાણુપુદ્ગલેને વિષે આજે પ્રકાર જાણ. (9) एवं तावद्भावं वर्णगन्धादिपरिणामं इममभिहितस्वरूपमेकाघनन्तगुणस्थानवनिमित्यर्थः। प्रतीत्याश्रित्य कालतोऽप्रदेशाः पुरलाः सिदाः स्वरूपनिरूपणेन प्रतिष्ठिताः / द्रव्येऽपि द्रव्यपरिणाममप्याश्रित्य परमाण्वादिषु, एष भावपरिणामाभिहित एव

Page #39
પાગલછત્રીશિ. भकारो ज्ञेयः / अयमभिमायः ये परमाणवः परस्परमसंपृक्तास्ते द्रव्यवोऽप्रदेशा उच्यन्त इति // 9 // ટીકાર્થ—એ પ્રમાણે પ્રથમ વર્ણ, ગંધાદિ ભાવપરિણામ કે જેનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે. એક આદિ અનંતગણું સ્થાનવતિ ભાવપરિણામને આશ્રિ કાલથકી અપ્રદેશ પુદ્ગલ, સ્વરૂપે કથન કરીને બતાવ્યા. દ્રવ્યની અંદર દ્રવ્ય પરિણામને આશ્રિ પરમાણવાદિકને વિષે ભાવપરિણામમાં કહેલ પ્રકાર કાલથી અપ્રદેશરૂપ જાણ છે. આનું રહસ્ય આ છે કે પરસ્પર નહિ મળેલા એવા જે દ્રવ્યથી અપ્રદેશ પરમાણુઓ છે, તે તથા બીજા જે પુદગલ સ્કંધે છે તે જે એક સમય સ્થિતિવાળા હોય તે તે કાળથી અપ્રદેશ જાણવા. (9) ગથ ક્ષેત્ર બનાવમાઇ-- एमेव होइ खित्ते, एगपएसावगाहणाईसु / ठाणंतरसंकंति, पडुच्च कालेण मग्गणया // 10 // * હવે ક્ષેત્ર અપેક્ષાથી કાલ અપ્રદેશ બતાવે છે. મૂઢાર્થ–દ્રવ્યની માફક ક્ષેત્રમાં જાણવું. આકાશના એક પ્રદેશમાં અવગાહીને રહેલ જે પુગલસ્ક આ સ્કંધનું અન્ય સ્થાનકમાં જવું, આને આશ્રિ કાલથી અમદેશે જાણવા. (10) एवमेव द्रव्यपरिणामवद्भवति, क्षेत्रे क्षेत्रमधिकृत्य एकप्रदेशावगाढादिषु पुद्गलभेदेषु स्थानान्तरगमनं प्रतीत्य कालेन कालाप्रदेशानां मार्गणा / अयमभिप्राय:-यथा द्रव्यपरिणाममाश्रित्य परमाणवो द्रव्यतोऽप्रदेशास्तथैकैकनमा प्रदेशावगाहितायां सत्यां 1 कालाप्रदेशरूप. 2 ये ये परमाणवः पुद्गलाश्चसम्यास्थितिकास्ते कालाप्रदेशा इतरे कालसप्रदेशाः 3 क्षेत्रापेक्षयाकाला प्रदेशसद्भावमाहः- .

Page #40
.મુળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. स्वस्वक्षेत्रममुश्चन्तः क्षेत्रतोऽप्रदेशाः पुद्गला उच्यन्ते / यदा यदा तु स्वस्वक्षेत्रं विमुच्य क्षेत्रान्तरेषु पुद्गलाः संचरन्ति, [प्रतिस्थानं ] च समयमेकमवतिष्ठन्ते, तदा तदा कालतोऽप्रदेशाः पुद्गला व्यपવિપતે તિ છે ? ટીકાથ-દ્રવ્યપરિણામની માફક ક્ષેત્રમાં જાણવું ક્ષેત્રને આશિએક આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને રહેલ પુદગલ કંધોનું બીજા સ્થાને જવું આને આશ્રિ કાલથીકાલ અપ્રદેશે જાણવા. આનો અભિપ્રાય આ છે કે, દ્રવ્યપરિણામને આશ્રિ પરમાણુઓ દ્રવ્યથી અપ્રદેશ છે. તેમજ એક આકાશપ્રદેશને વ્યાપિ રહેલ પરમાણુસ્ક ધ પિતાના ક્ષેત્રને નહી છોડવાથી ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ પુદગલ કહેવામાં આવે છે. જ્યારે જ્યારે પુગલ સ્ક ધ પિતાના ક્ષેત્રને છેડી બીજા ક્ષેત્રમાં જાય, અને એક સમય રહે ત્યારે ત્યારે તેને કાળથી અપ્રદેશ પુદગલ કહેવામાં આવે છે. (10) यथा क्षेत्रत एवमवगाहनादितोऽपीत्येतदुच्यतेसंकोअविकोअं पिहु, पडुच्च ओगाहणाइ एमेव / तह सुहुमबायरथिरेयरे य सद्दाश्परिणामं // 11 // ક્ષેત્રની માફક અવગાહનાદિથી પણ કાલ અપ્રદેશ કહે છે. મૂર્ચ–અવગાહનાના સંકેચ તથા વિકેચપણને આશ્રિતેમજ સૂમ બાદર, સ્થિર–અસ્થિર તથા શબ્દાદિ પરિણામને આશ્રિ કાલથી અપ્રદેશ છે. (11) अवगाहनायाः संकोचं विकोचं च प्रतीत्य कालापदेशाः स्युः / अयमभिप्रायः-ये परमाणुसंख्यापेक्षया स्तोकनमापदे ? “જય તિ ઘરા

Page #41
પાગલ છત્રી—િ शावगाहिनो भूत्वा समयमेकं स्थित्वा पुद्गलस्कन्धा बहुतरनभामदे शावगाहिनो भवन्ति, समयमेकं वावतिष्ठन्ते; यदा च बहुतरनमःमः देशावगाहिनो भूत्वा समयमेकं स्थित्वा पुनरल्पनभःप्रदेशावगाहिने भवन्ति, तदा संकोचे विकोचेऽपि सति पुद्गलस्कन्धाः कालतोऽभ देशाः स्युः / तथा सूक्ष्मवादरस्थिरास्थिरशब्दमनःकर्मादिपरिणाम च प्रतीत्य कालतोऽप्रदेशाः स्युः / अयमभिप्रायः-ये सूक्ष्मबा. दरादिपरिणाममापनाः पुद्गलस्कन्धा यदा समयमेकमवतिष्ठन्ते. તો તે જાતરા શુ . ટીકાર્ય–અવગાહનાના સ કેચ તથા વિકેચને આશ્રિ કાલથી અપ્રદેશ થાય છે. આનું આ રહસ્ય છે કે, જે પુગલક પર માણુ સંખ્યાની અપેક્ષાએ અલ્પ આકાશપ્રદેશને અવગાહી એ સમય રહી, ફરી ઘણા આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે અને એ સમય રહે છે. જ્યારે ઘણા જ આકાશપ્રદેશને અવગાહી એક સમય રહી ફરી અલ્પ આકાશપ્રદેશ અવગાહી યુગલસ્ક ધ થાય છે. ત્યા સકેચ, વિકેચ થયે છતે પુગલસ્કો કાલથી અપ્રદેશ છે. તેમજ સૂમ, બાદર, સ્થિર, અસ્થિર, શબ્દપરિણામ, મનપરિણામ અને કર્માદિ પરિણામને આશ્રિ કાલથી અપ્રદેશ થાય છે. અભિપ્રાય આ છે કે જે સૂક્ષ્મ તથા બાદરાદિ પરિણામને પામેલા યુગલસ્ક ત્યારે એક સમય સ્થિતિકાલ રહે છે ત્યારે તે મુદ્દગલ છે કાલ થકી અપ્રદેશ છે. (11) તતएवं जो सव्वोऽवि अ, परिणामो पुग्गलाण इह समए तं तं पडुच्च एसिं, कालेणं अप्पएसत्तं // 12 // તત:પૂજા–એ પ્રમાણે જૈનશાસનમાં સમગ્ર પગલોના

Page #42
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. તે તે પરિણામને આશ્રિ કાલથકી અમદેશો બતાવ્યા છે. (12) एवं उक्तमकारण यः सर्वोऽपि च परिणामः पर्यायान्तरण भवनं पुद्गलानामिति परमाशूनां स्कन्धानां चेहति जैनप्रवचने वर्णितः; तं तं परिणाममाश्रित्य 'एर्सि' इति पुद्गलानामेकसमयस्थितिकानां कालेनाप्रदेशत्वं ज्ञेयमिति // 12 // ટીકાથ–પ્રથમ કહેલ પ્રકારવડે સમગ્ર પરિણામ એટલે પથયાંતરને પામવું. પરમાણુઓનું તથા પુદગલસ્કોનું જે જેનશાસનમાં વર્ણન કરેલ છે તે તે પરિણામને આશ્રિ એક સમય સ્થિતિવાળા પુદ્ગલેનું કાલથકી અપ્રદેશપણે જાણવું. (12) ___ तथा च सति किं सिद्धम् ? इत्यत आहकालेण अप्पएसा; एवं भावापएसएहिं तो। हुँति असंखिजगुणा, सिद्धा परिणामबाहुल्ला॥१३॥ આથી શું સિદ્ધ થયું તે જ બતાવે છે. मूळार्थ-ये प्रमाणे लाव अश २तसપ્રદેશે અસંખ્યાત ગુણા સિદ્ધ થયા. પરિણામના બહુપथी. (13) ये भावतोऽप्रदेशा एकगुणकालकादयः, ये च द्विगुणकालकादयोऽनन्तगुणकालकान्तादीन् यावद्भावतः सप्रदेशास्ते सर्वे फालत एकसमयस्थितिका अपदेशाः / 'एवं' इति अनेन व्याख्यानेन भावाप्रदेशेभ्यः कालापदेशा एकगुणकालकद्विगुणकाल . 1 एवं द्रव्यादिष्वपि।

Page #43
યુગલ ગી i कादीनां परिणामानन्त्यात्पुद्गला असंख्यातगुणाः सिद्धा भवનીતિ શરૂ II - ટીકર્થ-જે પુગલસ્કંધ એક ગુણ કાળકાદિ ભાવથી અપ્રદેશ છે, તેમજ જે પગલે બે ગુણ કાલકાદિ અનંતગુણકાલકાદિ પર્યત સુધી ભાવથી સપ્રદેશ છે. તે બધા કાલ થકી એક સમય સ્થિતિવાળા કાલ અપ્રદેશ છે. આ વ્યાખ્યાન વડે ભાવ અપ્રદેશથી કાલ અપ્રદેશ એક ગુણ કાલક બે ગુણ કાલકાદિએનું પરિ ણામ અનંત હોવાથી પુદગલે અસંખ્યાત ગુણ સિદ્ધ થાય છે. (13) इत्तो दवाएसेण अप्पएसा हवंतऽसंखगुणा / के पुण ते परमाणू, कह ते बहुअत्ति तं सुणसु // 14 // મૂળાકાલ અમદેશ કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશ અને ખ્યાત ગુણ છે. તે શું છે? ઉત્તર-પરમાણુઓ છે. તે ઘણા કેમ છે? ઉત્તર-સાંભળ (14) इतोऽनन्तरोकेभ्यः कालापदेशेभ्यो द्रव्यतोऽमदेशा असंख्यातगुणा भवन्ति / के पुनस्ते? इत्याह-परमाणवः / कयं ते T? તદુર 24 / ટીકાર્થ-હમણાં કહેલ કાળ અપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણ છે. તે શું છે? ઉત્તર, તે પરમાણુઓ છે. કેમ તે ઘણા છે? તેજ બતાવે છે. (14) अणु-संखिजपएसिअ असंखऽणंतप्पएसिआ चेव / चउरो चिअ रासी पुग्गलाण लोए अणंताणं // 15 // મૂા–પરમાણુઓની એક રાશિ૧, સંખ્યાત

Page #44
મૂળ–સીદ્ધ સાથે લાષાંતર - 37 પ્રદેશની બીજી રાશિ ર. અસંખ્યાત પ્રદેશોની ત્રીજી રાશિ. 3, અનંત પ્રદેશની ચેથી રાશિ. 4. આ મુજબ લેકને વિષે રહેલા અનંતા પુદ્ગલેની ચાર રાશિ નિશ્ચ કરીને થાય છે. (15) परस्परासंबन्धस्वभावानां परमाणूनामेको राशिः 1, व्यणुकत्र्यणुकादीनामुत्कृष्टसंख्याताणुकान्तानां स्कन्धानां सर्वेषामपि संख्याताणुकव्यपदेशभाजां द्वितीयो राशिः 2, जघन्यासंख्याताखुकादीनामेकाकोत्तरगुणद्धानामुत्कृष्टासंख्याताणुकान्तानां सर्वेपामप्यसंख्याताणुकव्यपदेशभाजां तृतीयो राशिः 3, जघन्यानन्ताणुकादीनामेकायकोचरगुणवृद्धानामुत्कृष्टानन्ताणुकान्तानां स्कन्धानां सर्वेषामप्यनन्ताणुकव्यपदेशमाजां चतुर्थो राशिः 4 / एत एव च राशयोऽनन्तानां पुद्गलानां लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके भवનીતિ | ' ટીકર્થ પરસ્પર નહી મળેલ સ્વભાવવાળા પરમાણુઓની એક રાશિ-૧, બે પરમાણુ ત્રણ પરમાણથી માંડી ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાતા પરમાણુ પર્વતના સમગ્ર સ્કંધો કે જેઓ સંખ્યા પરમાણુઓના વ્યપદેશને પામે છે. તેની બીજી રાશિ 2, જઘન્ય અસંખ્યાત પરમાણુથી માંડી એક આદિ એક ઉત્તર ગુણથી વધતા ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત પરમાણુ પર્યત, સમગ્ર અસંખ્યાત પરમાણુના વ્યપદેશને પામનાર કંધોની ત્રીજી રાશિ 3, જઘન્ય અનંતપરમાણુથી માંડી એક આદિ એક ઉત્તર ગુણથી વધતા ઉત્કૃષ્ટ અનંતપરમાણુ પર્યત, સમગ્ર અનંત પરમાણુના વ્યપદેશને પામનાર ઔધોની ચેથી રાશિ 4. આટલીજ શશિ ચતુર્દશ રજરૂપ લેકને વિષે રહેલા અનંતા પુદ્ગલેની બને છે. (15)

Page #45
38 , પાગલ છત્રીશિ तत्थाणंतेहितो, सुत्तेणं तप्पएसिएहितो। जेण पएसट्टाए, भणिआ अणवो अणंतगुणा // 16 // | મૂળ–આ ચાર રાશિમાં અનંતમદેશી ઔધોની જે રાશિ છે. તે રાશિ તેના પ્રદેશની અપેક્ષા કરતાં પણ ટા પરમાણુઓની જે રાશિ છે તે પ્રદેશની અપેક્ષાએ અનંતગુણી સૂત્રમાં કહેલ છે. (16) 'तत्थ' इति तेषु चतुर्पु राशिषु यद्यप्यनन्तपैदेशिकाः स्कन्धा अनन्ताः सन्ति, तथापि तेभ्योऽनन्तप्रदेशिकस्कन्धेभ्यः प्रदेशार्थतया परमाणवोऽनन्तगुणाः सूत्रे उक्ताः / सूत्रं चेदम्" सव्वयोवा अणंतपएसिआ खंधा दव्वट्ठयाए, ते चेव पएसट्टयाए अणंतगुणा / परमाणुपुग्गला दव्वट्ठपएसट्टयाए अणंतगुणा / संखिजपएसिआ खंधा दवट्टयाए संखिजगुणा, ते चेव पएसट्टयाए संखिजगुणा / असंखिजपएसिआ खंघा दवट्ठआए असंखिज्जમુળા, તે રેવ પીર વારિ I 6I * ટીકાથ–પૂર્વે કહેલ ચાર રાશિમાં કે અનંતરદેશી સ્ક અનંતા છે, તે પણ તે અનંતપ્રદેશિક ધાથી પ્રદેશોની અપેક્ષાએ પરમાણુઓ સૂત્રને વિષે અનંતગુણા કહ્યા છે. સૂત્ર આ છે. સર્વથી છેડા અનંતપ્રદેશિક સ્કંધ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ છે. આજ સ્કંધ પ્રદેશની અપેક્ષાએ પિતાથી અનંતગુણા છે. પરમાણુ પુદગલે, દ્રવ્ય તેમજ પ્રદેશની અપેક્ષાએ તેના કરતાં અનંતગુણ છે. સંખ્યાતા પ્રદેશવાળા સ્કંધ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેના કરતાં સંખ્યાતગુણા છે. આજ સ્કે પ્રદેશની અપેક્ષાએ પિતાથી સંખ્યાતગુણા છે. અસંખ્યા : “ના” તિ / નગર 2 “જલિ 'તિ ચિત

Page #46
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર તે પ્રદેશવાળા છે તેના કરતાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતગુણા છે. આજ સ્કછે પ્રદેશની અપેક્ષાએ પિતાથી અસંખ્યાતગુણ છે. (1) संखिजयमे भागे, संखिजपएसिआण वस॒ति / नवरमसंखिज्जपएसिआण भागे असंखयमे // 17 // मूळार्थ-५२माया सभ्याताशवाणाधोना સંખ્યાતમે ભાગે છે. તેમજ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કંધના અસંખ્યાતમે ભાગે છે. (17) संख्याताः प्रदेशाः परमाणवो येषां स्कन्धानां ते तथा, तेषां संख्येयतमे भागे वर्तन्ते परमाणव इति / असंख्याताः प्रदेशाः परमाणवो येषां ते तेथा, तेषां चासंख्येयतमे भागे वर्तन्ते, परमाणव इति, उक्तसूत्रप्रामाण्यात् / अयमाशयः--यथा किल कल्पनया शतस्य संख्येयतमो भागो विंशतिः, शतस्यैवासंख्येयतमो दश, शतस्यैवानन्ततमो भागः पञ्च / एवमिहानया दिशा द्वय णुकादिस्कन्धेभ्यः प्रभृति संख्याताणुकस्कन्धान् यावद् यः संख्याताणुकस्कन्धराशिस्तदपेक्षया परमाणवः संख्येयतमे भागे वतन्त इति / असंख्याताणुकस्कन्धराश्यपेक्षया त्वसंख्येयभाग इति / परमार्थतस्तु परमाणूनामप्यनन्तत्वं वक्ष्यत इति // 17 // ટીકાર્થ–સંખ્યાતા પ્રદેશ એટલે પરમાણુઓ છે જે અંધાને તે સંખ્યાતા છે કહીએ. આ સ્કંધના સંખ્યાતમે ભાગે પરમાશુઓ છે. અસંખ્યાતા પ્રદેશે એટલે પરમાણુઓ છે, જે સ્કીને તે અસંખ્યાત છે કહીએ. આ સ્કના અસંખ્યાતમે ભાગે પરમાણુઓ વર્તે છે. કહેલ સુત્રના પ્રમાણથી આને ભાવાર્થ આ છે. 1 'इ' इति कचित् / एवमप्रेऽपि 2 'तथा' इति कचिन्न /

Page #47
પાગલ છબીશિ કલ્પનાવડે તેની સંખ્યા છે. આ સંખ્યાને સંખ્યામાં ભાગ 20 વશ થાય છે. સિને અસંખ્યાત ભાગ 10 દશ થાય છે. સેને અનંતમો ભાગ 5 પાંચ થાય છે. આ રીત પ્રમાણે બે પરમાણુના સ્કંધથી માંડી સંખ્યાતા પરમાણુઓના સ્કંધ પર્યત જે સંખ્યાતા પરમાણુઓની સકંધ રાશિ છેઆ રાશિની અપેક્ષાએ પરમાણુઓ સંખ્યાતમે ભાગે વર્તે છે. અસંખ્યાત પરમાણુ સ્કંધરાશિની અપેક્ષાએ પરમાણુએ અસંખ્યાતમે ભાગે વર્તે છે. આમ ઓછા છતા પણ પરમાર્થથી પરમાણુઓને અનંતપણું કહેશે. (17) अथ परमाणूनां बहुत्वं कथयबाह-- सइवि असंखिजपएसिआण तेसिं असंखभागते / बाहुल्लं साहिज्जइ, फुडमवसेसाहिँ रासीहिं // 18 // હવે પરમાણુઓનું બહુપણું બતાવે છે. મૂઢાર્થ –અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા સ્કની અપેક્ષાએ પરમાણુઓ જે કે અસંખ્યાતમે ભાગે છે તે પણ પરમાણુઓ ઘણા છે. પ્રગટ બીજી રાશિઓ કરતા. (18) सत्यप्यसंख्यातादेशिकेभ्यः स्कन्धेभ्यः 'तेसिं' इति परमाणूनामसंख्येयभागत्वे / बहुत्वं कथ्यत, निश्चितमेव शेषराशिभ्यां संख्यातप्रदेशिकानन्तपदोशकाभिधानाभ्यामिति / अयमभिमायः-संख्यातप्रदेशिकराशेरपेक्षया सूत्र संख्यातमागवृत्तित्वं परमाणुनामुक्तं ततोऽवसीयते तेषां बहुत्वम् / अन्यथा संख्यात प्रदेशिकराशेरपेक्षयाऽसंख्येयभागेऽनन्तमागे वा ते परमाणवोऽभवि મતિ 28 છે. 1 ટીકાર્ય–અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા ઔધો કરતાં જે કે પર માસુએ અસંખ્યાતમે ભાગે છે, છતાં પણ પરમાણુઓ ઘણા છે. 6 જાલેરા ,

Page #48
મૂળ-રીકા સાથે કાર્પતર. નિશ્ચિત અવશેષ સંખ્યાત પ્રદેશ તેમજ અનંત પ્રદેશ રાશિ બેની અપેક્ષાએ આનું રહસ્ય આ છે. સંખ્યાત પ્રદેશ રાશિની અપેક્ષાએ જે કે સૂત્રમાં સંખ્યાતમે ભાગે પરમાણુઓને ગયા છે. આ હીસાબે ઓછા છે, છતાં તેને ઘણા કહેવામાં આવે છે. આનું કારણ સંખ્યાતમે ભાગે ગયા એજ છે. અન્યથા સંખ્યાત પ્રદેશ રાશિની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતમે ભાગે અગર અનંતમે ભાગે પરમાણુઓ છે, એમ શાસ્ત્રકાર કથન કરત. તાત્પર્ય એ માલુમ પડે છે કે સંખ્યાત પ્રદેશ રાશિની અપેક્ષાએ ઓછા પરમાણુઓ છે, છતાં સેની અપેક્ષાએ જેમ દશ તથા પાંચ ઓછા છે. આટલા બધા એછા ન હોવાથી વધારે છે. આમ શાસ્ત્રકારે વિવક્ષા કરી હોય તેમ માલૂમ પડે છે. (18) परमाणुनां खरूपतो बहुत्वं प्रसाध्य इदानीं कालाप्रदेशिकेभ्योऽसंख्यातगुणत्वमाहजणिकरासिणो चिअ, असंखभागेण सेसरासीणं / तेणासंखिजगुणा, अणवो कालापएसेहिं // 19 // પરમાણુઓને સ્વરૂપથી બહુપણું સિદ્ધ કરી હવે કાલ અપ્રદેશ કરતાં અસંખ્યાત ગુણાપણું બતાવે છે. મૂઝાર્થ–પરમાણુઓ જે કે એકરાશિની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતમે ભાગે છે. તે પણ બીજી રાશિની અપેક્ષાએ નથી. આ કારણથી કલઅમદેશ કરતાં પરમાણુઓઅસંખ્યાતગુણા છે. (19) येनैकराशेरेवासंख्यातप्रदेशिकस्कन्धाभिधानस्यैवासंख्यातभागेऽणवो वर्तन्ते, न शेषराश्योः संख्यातप्रदेशिकानन्तप्रदेशिकाभिधानयोरिति / अयमर्थः-अनन्तप्रदशिकस्कन्धराशेरनन्तगुणाः,

Page #49
બંગલ શિ संख्यातपदेशिकस्कन्धराशेस्तु संख्यातमागे वर्तन्ते संख्यातमागस्य च विवक्षया पूर्वोक्तयुच्या च नात्यन्तमल्पतेति / तेन कालतः सपदेशेष्वप्रदेशेषु च वृत्तिमतामणूनां बहुत्वात् कालाप्रदेशानां च समयमात्रकालावस्थायित्वेनात्यन्तमल्पत्वाकालापदेशेभ्योऽसंख्याતળા દ્રવ્યારા ત .. ?? | ટીકાર્થ—અસંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધવાળા નામની જે એક રાશિ છે. આએક રાશિના જ અસંખ્યાતમેભાગે પરમાણુઓ વતે છે. પાનું બાકીની સંખ્યાત પ્રદેશિક અનંતપ્રદેશિક રાશિની અપેક્ષાએ નથી આનો આ અર્થ છે. અનંતપ્રદેશિક ઔધરાશિ કરતાં પરમાણુએ અનંતગુણા છે. સંખ્યાતપ્રદેશિક કંધરાશિ કરતાં સંખ્યા તમે ભાગે છે. સંખ્યાત ભાગને મધ્યમ સંખ્યા - લક્ષણસ્થાનની વિવક્ષાવડે પ્રથમ કહેલ માફક અત્યંત અપપણું નથી. આ કારણથી કાલથી સપ્રદેશ તેમજ અપ્રદેશને વિષે વર્તનાર પરમાણુઓ ઘણા છે. કાલ અપ્રદેશ સમય માત્ર કાલ અવસ્થાયિ હેવાથી અત્યંત અલ્પ છે. આના કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. (19) इत्तो असंखगुणिआ, हवंति खित्तापएसिआ समए जंते ता सव्वे चिअ, अपएसा खित्तओ अणवो॥२०॥ | મુ –દ્રવ્ય અમદેશકરતાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા શાસ્ત્રમાં કહ્યા છે. જે કારણથી પરમાણુને તેમજ બીજા સર્વે બે પ્રદેશિકાદિ સ્કંધા ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ છે. (20) इतो द्रव्यापदेशेभ्यः क्षेत्रामदेशिका असंख्यातगुणा भवन्ति / यस्माते एव परमाणवः 'ता' इति तावदर्य स च क्रमोपन्यासे / वक्ष्यमाणगायोक्तदिनदेशादिद्रव्यापेक्षया एकैकनभानदेशावगाहि. 1 मध्यमसंख्यावरचणस्तानस्य।

Page #50
મી-રીકા સાથે ભાતાંતર. तया सर्वेऽपि क्षेत्रतोऽप्रदेशा एवेति / न ह्येकः परमाणुादरपरिणा. मोऽपि व्यादीनभानदेशान् व्यामोति // 20 // ટીકાઈ–વ્ય અાદેશ કરતાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. કારણ કે તે પરમાણુઓ તેમજ આગળની ગાથામાં કહેલ બે પ્રદેશાદિક દ્રવ્ય એક એક આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહેલ હોવાથી આ બધા ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ જ છે. કારણ કે એક પરમાણુ બાદર પરિણામને પામેલ હોય તો પણ બે આકાશ પ્રદેશને અવuse us नथी. (20) . दुपएसिआइएसुवि, पएसपरिवडिएसु ठाणेसु / लब्भइ इक्किकोऽविअ, रासीखित्तापएसाणं // 21 // aa वात 4 छ. मूळार्थ-प्रशथी वृद्धि पामता सेवा प्रशाह સ્થાનેને વિષે ક્ષેત્ર અપ્રદેશની એક એક રાશિ પણ भणे छे. (21) __ प्रदेशशब्दः परमाणुपर्याय इह गृह्यते / ततो द्विपदेशादिकेष्वपि स्कन्धेषु प्रदेशपरिवर्द्धितेषु स्थानेष्वेकायेकोत्तरेण परमाणुपरिवर्द्धितेषु क्षेत्रापदेशानामेकैक एव राशिलभ्यते। अयमर्थः-व्यणुकस्कन्धा बादरपरिणामतया केचिद् द्विद्विनभःप्रदेशावगाहिनः, केचित्तु सूक्ष्मपरिणामतयैकैकनभःप्रदेशावगाहिन इति / एवं व्यणुफस्कन्धाः केचिद्वादरपरिणामतया त्रित्रिनभादेशावगाहिनः, केचिद्वादरसूक्ष्मपरिणामतया द्विद्विनमःप्रदेशावगाहिनः, केचित्सुक्ष्मपरिणामतयैकैकनभःप्रदेशावगाहिनः / एवं चतुरणुकस्कन्धा अपि केचिञ्चतुश्चतुर्नभःप्रदेशावगाहिनः, केचित्रित्रिनभःप्रदेशावगाहिनः, केचिद्विदिनभःप्रदेशावगाहिनः, केचित्त्वेकैकनभःप्रदेशावगाहिन इति।

Page #51
પર છરીકિ अनया दिशा पञ्चाणुकपडणुकादयोऽनन्ताणुकान्ताः स्कन्धा एकैकनभःप्रदेशावगाहिनोऽपि लभ्यन्त इति / तथा च सति द्वयणुकादीनामनन्ताणुकान्तानी क्षेत्रतोपदेशानां प्रतिपदेशं परमाणुदिસ્થાન પર રાશિત / 22 ટીકાર્થ–પ્રદેશ શબ્દ પરમાને વાચક અહીં છે. જેથી એક આદિ એક ઉત્તર પરમાણુ પ્રદેશથી વૃદ્ધિ પામતા એવા બે પ્રદેશાદિ ક ના સ્થાનને વિષે ક્ષેત્ર અપ્રદેશોની એક એક રાશિ મળે છે. અને આ અર્થ છે. બે પરમાણુઓવાળા ધ બાદર ૫રિણામથી કેટલાક આકાશના બે બે પ્રદેશમાં અવગાહે છે. કેટલાક તે સમ પરિણામથી એક એક આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહે છે. આ મુજબ કેટલાક ત્રણ પરમાણુઓવાળા કપ બાર પરિણામથી આકાશના ત્રણ ત્રણ પ્રદેશને અવગાહે છે. કેટલાક બાદર સૂક્ષમ પરિણામથી બે બે આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. કેટલાક સૂક્ષ્મ પરિણામથી એકએક આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. આ મુજબ ચાર પરમાણુવાળા ઔધો કેટલાક ચાર ચાર આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. કેટલાક ત્રણ ત્રણ આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. કેટલાક બે બે આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે, અને કેટલાક એક એક આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. આ મુજબ પાંચ પરમાણુ છ પરમાણુ યાવત અનંત પરમાણુ પર્વતના સ્કંધ એક એક આકાશપ્રદેશને અવગાહીને રહેવાવાળા પણ મળી આવે છે. આ ઉપરથી આ નિર્ણય થયે કે બે પરમાણુથી માંડી અનંતપ્રદેશવાળા કહે કે જેઓ એક એક પ્રદેશ પરમાણુથી વૃદ્ધિ પામેલ છે, તે દરેકમાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશની એકએક રાશિ મળી આવે છે. આથી કરીને દ્રવ્ય અપ્રદેશે કરતાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશ અને સંખ્યાતગુણા છે. આ મુજબ ક્ષેત્રાદિ અપ્રદેશના અલ્પબદુત્વની વાત પૂર્ણ થાય છે. (21) 2 H જ “જાના 'રિ પરિકંદ '

Page #52
भूग- a usiतर. अथ क्षेत्रतः सप्रदेशानामसंख्यगुणतामाहइत्तो कित्ताएसेण चेव सपएसया असंखगुणा। एगपएसोगाढे, मोत्तुं सेसावगाहणया // 22 // હવે ક્ષેત્ર અપ્રદેશ કરતાં ક્ષેત્ર સપ્રદેશ અસંખ્યાતગુણ છે. તે વાત બતાવે છે. मूळार्थ-क्षेत्रमशरतां क्षेत्रसमशी असंध्याતગુણા છે. આકાશના એક એક પ્રદેશને અવગાહેલ કિધા છેડી બાકી બધી અવગાહના ક્ષેત્ર સપ્રદેશની नएवी. (22) - एभ्यः क्षेत्रामदेवेभ्यः सकाशात् क्षेत्रतः सप्रदेशा असंख्यातगुणाः / यतः एकैकमदेशावगादान् स्कन्धान्मुक्खा 'सेसावगाहगया' इति दयादिनभःप्रदेशावगाहिनः स्कन्धाः सर्वेऽपीह गृह्यन्त इति / अयमर्थः-ट्यणुकस्कन्धानां क्षेत्रावगाहनापेक्षया द्वौ राशी। एक एकैकनभःप्रदेशावगाढानां सन्यानां, द्वितीयस्तु द्विद्विनमःदेशावगाढाना स्कन्धानाम् / तथा व्यणुकस्कन्धानां क्षेत्रावगाहनापेक्षया त्रयो राशयः / एक एकैकनभःप्रदेशावगाढानां, द्वितीयो द्विदिनभःप्रदेशावगाढानां, तृतीयस्तु वित्रिनमःप्रदेशावगाढानां स्कन्धानाम् / तथा चतुरणुकस्कन्धानां चत्वारो राशयः / एक एकैकनभःप्रदेशावगाढानाम् , द्वितीयो द्विदिनभःप्रदेशावगाढानाम् , तृतीयवित्रिनमा प्रदेशावगाढानाम् ,चतुर्थस्तु चतुश्चतुर्नभःप्रदेशावगा. तानां स्कन्धानाम् / एवं पश्चाणुकस्कन्धानां पञ्च राशयो यावद 1 क्षेत्रावगाहापेचया' इति काप्पषिकम् /

Page #53
પામી ગણિ संख्याताणुकस्कन्धानां क्षेत्रावगाहनापेक्षयाऽसंख्याता राक्षयः / अनन्ताणुकस्कन्धानां तु क्षेत्रावगाहापेक्षया नानन्ता राशयः, सक ललोकाकाश प्रदेशाग्रस्यासंख्यातस्यैव सर्वत्र भणनादिति / एवं च सति ये व्यणुकादयोऽनन्ताणुकान्ताः स्कन्धा एकैकनभःप्रदेशावगाहिस्कन्धराशिवर्जा यादिनभन्मदेशावगाहिनो राशयस्ते सर्वे તેનાર સમા ર aa 22 / ટીકાર્યક્ષેત્ર અપ્રદેશે કરતાં ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ સંખ્યા ગુણા છે. કારણ કે એક એક આકાશ પ્રદેશમાં અવગાહીને રહેલા ધાને છેડી બે આદિ આકાશ પ્રદેશ અવગાહી સ્કંધે બધા અહી ગ્રહણ કરવા. આને અર્થ આ છે બે પરમાણુર્કની ક્ષેત્ર અવગાહનાની અપેક્ષાએ બે રાશિ એક એક આકાશ પ્રદેશ અવગાહી સ્કની, બીજી બે બે આકાશપ્રદેશ અવગાહીસ્કની તથા ત્રણે પરમાણુસ્કની ક્ષેત્ર અવગાહનાની અપેક્ષાએ ત્રણરાશિ એક એક આકાશપ્રદેશ અવગાહી સ્કની, બીજી બે બે આકાશપ્રદેશ અવગાહી સ્કની ત્રીજી ત્રણ ત્રણ આકાશપ્રદેશ અવગાહી સ્કની, તથા ચાર પરમાણુસ્કધાની ક્ષેત્રઅવગાહનાની અપેક્ષાએ ચાર રાશિ એક એક આકાશપ્રદેશ અવગાહીની, બીજી બે બે આકાશપ્રદેશ અવગાહીની, ત્રીજી ત્રણ ત્રણ આકાશ પ્રદેશ અવગાહીની, ચેથી ચા ચાર આકાશપ્રદેશ અવગાહીસ્ક ધોની. આ મુજબ પાંચ પરમાણુ સ્ક. ધની પાંચ રાશિઓ ચાવત્ અસંખ્યાતપરમાણુ સ્કની ક્ષેત્ર આવગાહનાની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત રાશિઓ થાય છે. અનંત પરમાણુ સર્કની તે ક્ષેત્ર અવગાહનાની અપેક્ષાએ અનંતરાશિઓ થતી નથી. કારણ કે સમગ્ર કાકાશના પ્રદેશોને અસંખ્યાત જ કહા છે. આમ છતે બે પરમાણુથી માંડી અનંતપરમાણુ પર્વતના સ્કર એક 1 'क्षेत्रावगाहा' इति क्वचित् / एवं क्वचिदप्रेऽपि झेयम् / 2 -- गाड' गाह' इति कवित् //

Page #54
મૂળ-રીષ સાથે ભાષાંતર. એક આકાશપ્રદેશ અવગાહી જે છે છે તે છોડી દઈ એ આદિ શાકાશપ્રદેશ અવગાહી રાશિઓ સર્વે ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ જાણવા. (22) शेषत्वं भावयबारते पुण दुपएसोगाहणाइआ सव्वपुग्गला सेसा / ते अ असंखिजगुणा, अवगाहणठाण बाहुल्ला // 23 // આ જ બાબતમાં બાકી રહેલ બીના કહે છે. મૂત્રા–તે વળી બે આકાશપ્રદેશ અવગાહનાદિવાળા સમય પુગલે શેષા કહેતાં ક્ષેત્ર અમદેશથી જૂદા અને સંખ્યાતગુણ છે. અવગાહનાના સ્થાનને આશ્રિ બાહપણું જાણવું (23) ते पुनर्दिप्रदेशावगाहनादिकाः 'सवपुग्गला' इति समस्ता यणुकादयोऽनन्ताणुकान्ताः स्कन्धाः शेषा व्यतिरिक्ताः क्षेत्राप्रदेशपुद्गलेभ्य इत्यस्याध्याहारः। ते पुनः क्षेत्रतः सपदेशा असंख्यातगुणाः अवगाहनास्थानानां बाहुल्यात् / अयमाशयः-परमाण्वादीनामनन्ताणुकस्कन्धानामपि पुद्गलानामेकैकनभःप्रदेशलक्षणमेकमेवावगाहनास्थानम् क्षेत्रामदेशाना, क्षेत्रतः सप्रदेशानां तु यादिनभःभदेशमभृतीन्यसंख्यातनमःमदेशपर्यन्तान्यसंख्यातान्यवगाहनास्थानाનીતિ છે 22 ટીકાર્ય–તે વળી બે આકાશપ્રદેશ અવગાહનાદિવાળા સમ બે પરમાણુથી માંડી અનંત પરમાણુ પર્વતના સ્ક શેષા કહેતાં ક્ષેત્રઅપ્રદેશથી જુદા એવા તે ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણ છે. અવગાહના સ્થાનેનું બહપણું હોવાથી. આને આ આશય છે. પરમાથી માંડી અનંત પરમાણુ પુદગલ સ્કંધનું એક એક આકાશપ્રદેશ

Page #55
પરમલ છત્રીશિ. લક્ષણ એક જ અવગાહના સ્થાન છે. ક્ષેત્ર અપ્રદેશોનું અને ક્ષેત્રમપ્રદેશનું તો બે આકાશપ્રદેશોથી માંડી અસંખ્યાત આકાશપ્રદેશ પર્યત અસંખ્યાતા અવગાહના સ્થાને મળે છે. આ કારણથી ક્ષેત્ર અપ્રદેશો કરતાં ક્ષેત્ર સપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. (23) अथ द्रव्यतः कालतो भावतश्च सपदेशानां प्रमाणमाहदव्वेण हुँति इत्तो, सपएसा पुग्गला विसेसहिआ। कालेण य भावेण य, एमेव भवे विसेसहिआ // 24 // હવે દ્રવ્યથી કાળથી તથા ભાવથી સપ્રદેશનું પ્રમાણ કહે છે. મૃ –ક્ષેત્રસપ્રદેશે કરતાં દ્રવ્યસપ્રદેશ પુદગલે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં કાલ સંપ્રદેશે વિશેષાધિક છે. તેના કરતાં આ મુજબ ભાવસપ્રદેશવિશેષાધિક છે. (24) . एभ्यः क्षेत्रतः सप्रदेशेभ्यो द्रव्यतः सप्रदेशाः पुद्गला विशेपाधिकाः / तथा द्रव्यतः सप्रदेशेभ्यः कालतः सप्रदेशाः पुद्गला विशेषाधिकाः / एवं कालतः सप्रदेशेभ्यो भावतः सप्रदेशा विशेषाધિ ફાતિ 24 . ટીકાઈ—ક્ષેત્ર સપ્રદેશે કરતાં દ્રવ્યથી સપ્રદેશ પુદગલે વિશેષાધિક છે. તથા દ્રવ્યથી સપ્રદેશો કરતાં કાલથી સપ્રદેશ પુદ્દ ગલે વિશેષાધિક છે. આ મુજબ કાલથી સપ્રદેશે કરતાં ભાવથી સમદેશો વિશેષાધિક છે (24). ___ अमीषां विशेषाधिकले युक्तिमाहभावाईआ वुड्डी, असंखगुणिआ जमप्पएसाणं / तो सप्पएसयाणं, खित्ताइविसेसपरिवुड्डी // 25 //

Page #56
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. આ ચારેના વિશેષાધિકમાં યુતિ બતાવે છે. મૂઢાર્થ –જેકારણથી ભાવ આદિ અપ્રદેશની વૃદ્ધિ અસંખ્યાત ગણું કહી છે, તે કારણથી ક્ષેત્રાદિ સંપ્રદેશે વિશેષાધિક જાણવા. (25). ___यस्मादपदेशानां पुद्गलानां भावादिका भावमादौ कृत्वा वृद्धिरसंख्यगुणिता, आदिशद्वात्कालद्रव्यक्षेत्राणि गृह्यन्ते / अयमर्थ:भावाप्रदेशेभ्यः कालतोऽप्रदेशाः पुद्गला असंख्यगुणाः / कालापदेशेभ्यो द्रव्यापदेशा असंख्यगुगाः / द्रव्यापदेशेभ्यः क्षेत्राप्रदेशा.. असंख्यगुणा इति / 'तो' इति तस्मात्सप्रदेशानां पुद्गलानां क्षेत्रादिका क्षेत्रमादौ कृत्वा वैपरीत्येन क्रमशो विशेषपरिवर्बोिद्धव्या / क्षेत्रतः सातशेभ्यो द्रव्यतः सप्रदेशा विशेषाधिकाः / द्रव्यतः सपदेशेभ्यः कालतः सपदेशा विशेषाधिकाः / कालतः समदेशेभ्यो માવત: શા વિરોધમાં તિ ૨પ ! ટીકાર્ય–જ કારણથી અપ્રદેશ પુદ્ગલોની ભાવને આદિ કરી વૃદ્ધિ અસંખ્યાત ગણી કરી છે. આદિ શબ્દથી કાલ, દ્રવ્ય, તથા ક્ષેત્ર ગ્રહણ કરવા. આને ભાવાર્થ આ છે. ભાવ અપ્રદેશોથી કાલ અપ્રદેશ પગેલે અસંખ્યાત ગુણા છે. કાલ અપ્રદેશોથી દ્રવ્ય અપ્રદેશો અસંખ્યાત ગુણા છે. દ્રવ્ય અપ્રદેશથી ક્ષેત્ર અપ્રદેશ અને ખ્યાત ગુણ છે. તે કારણથી સપ્રદેશ પગેલો ક્ષેત્રને આદિ કરી, વિપરીતપણાથી કમસર વિશેષ પરિવૃદ્ધિ જાણવી. ક્ષેત્ર સપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય પ્રદેશ વિશેષાધિક છે. દ્રવ્ય સપ્રદેશે કરતાં કાલતઃ કહેતાં કાલને આશ્રિ કાલ સંપ્રદેશે વિશેષાધિક છે. કાલસપ્રદેશે કરતાં ભાવને આશ્રિ ભાવ સપ્રદેશે વિશેષાધિક લણવા. આ મુજબ વધારે હોવામાં યુક્તિ એમ સમજાય છે કે જે અપ્રદેશ અલ્પ હોય તો તેને મોટો ભાગ સપ્રદેશમાં હોય, જેને લઈ ભાવ અપ્રદેશ અલ્પ હોવાથી

Page #57
પામ્ય છત્રીશિ તેને પાછળ બધો ભાગ એક ગુણકાલાદિ છોડી અનંતગુણકાલકાદિ બધા સપ્રદેશ સર્વેથી વધારે થયા. આ મુજબ સપ્રદેશનું અપ બહુવ પૂર્ણ થયું (25) બ્રિાહુનાमीसाण संकमं पइ, सपएसा खित्तओ असंखगुणा। भणिआ सट्ठाणे पुण, योवञ्चिअ ते गहेअव्वा॥२६॥ હવે મિશ્ર અલ્પબહુત બતાવે છે. મૂકાઈ–મિત્રોના અલ્પબદ્ધત્વ સંબંધી વિચારને આશ્રિ ક્ષેત્ર અપ્રદેશે કરતાં ક્ષેત્ર સપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. પિતાને સ્થાને વળી ક્ષેત્ર સપ્રદેશે સર્વથી થોડા જ વા. (24) मिश्राणामित्यप्रदेशसपदेशानां मीलितानां संक्रमं प्रत्यप्रदेशेभ्यः सपदेशेष्वल्पबहुत्वविचारसंक्रमे क्षेत्रतोऽपदेशेभ्यः क्षेत्रतः समदेशा असंख्येयगुणाः / स्वस्थाने पुनरमदेशान् विहाय केवलसपदेशचिन्तायां द्रव्यकालभावानां सपदेशानां क्रमशो विशेषाधिकानामपेक्षया स्तोका एव ते क्षेत्रतः समदेशा इति॥२६॥ ટીકાર્થ_મિશ્રાણાં કહેતાં અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશનું પરસ્પર મળીને સંક્રમં પ્રતિ એટલે અપ્રદેશ થકી સપ્રદેશને વિષે અલ્પ બને હત્વના સંક્રમણમાં ક્ષેત્રથી અપ્રદેશો કરતાં ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ અને ખ્યાત ગુણ છે. પણ ક્ષેત્ર સપ્રદેશે પિતાના સ્થાનમાં એટલે અપદેશને છેડી કેવળ સપ્રદેશને જ વિચાર કરીએ ત્યારે ક્ષેત્ર સપ્રદેશો દ્રવ્ય, કાળ, તથા ભાવ સપ્રદેશે વિશેષાધિક છે. તેની અપેક્ષાએ ડાજ છે. આ ક્ષેત્રથી સમશે જાણવા (26)

Page #58
- भूग-टरी साधेलालांतर . ___एतदेवोच्यतेवेत्तेण सप्पएसा, थोवा दव्वद्धभावओ अहिया / पएसप्पाबहुअं, सट्ठाणे अत्थओ एवं // 27 // આજ વાત કહે છે. मूळार्थ-क्षेत्रथी सघशी था। छ, तना२तांद्रय, કાળતથા ભાવના સપ્રદેશ અધિક છે. આ મુજબ પિતાના સ્થાનને વિષે વ્યાખ્યાનથી સપ્રદેશનું અ૫મહત્વપણું 15. (27) शेषसप्रदेशापेक्षया क्षेत्रतः सप्रदेशाः स्तोकाः, स्तोकत्वे च साध्ये युक्तिः पूर्वविचारितैव / 'दबद्धभावओ अहिया' इति दव्यतः कालतो भावतश्च सप्रदेशाः क्रमशो विशेषाधिकाः / अर्थत इति व्याख्यानापेक्षया इत्यं स्वस्थाने सप्रदेशानां पुद्गलानामल्पबहुत्वमवगन्तव्यमिति // 27 // ટીકર્થ–બીજા સપ્રદેશોની અપેક્ષાએ ક્ષેત્ર પ્રદેશ છેડા છે. ઘેડા હવામાં યુક્તિ પ્રથમ વિચારેલ છે જ. ક્ષેત્ર પ્રદેશ કરતા દ્રવ્ય, કાળ તથા ભાવઆશ્રિ પ્રદેશ વિશેષાધિક છે. અર્થતઃકહેતાં વ્યાખ્યાની અપેક્ષાએ આ મુજબ સ્વસ્થાનને વિષે સપ્રદેશ પુદ્ગલેનું અપમહત્વપણું જાણવું. (27) अल्पबहुत्वसंख्यामाह-- पढमं अपएसाणं, बीयं पुण होइ सप्पएसाणं / तइयं पुण मीसाणं, अप्पबहू अत्थओ तिन्नि॥२८॥ અલ્પબદુત્વ કેટલા થયા તેની સંખ્યા બતાવે છે.

Page #59
પર છરીસિમૂઝાઈ અપ્રદેશનું પ્રથમ, બીજું વળી સપ્રદેશનું તેમજ વળી ત્રીજું મિત્રોનું અલ્પબહુવપણું આ મુજબ અર્થથી ત્રણ અલ્પબહુત્વ થાય છે. (28) * * प्रथमं द्रव्याघप्रदेशानां चतुर्णी शुद्गलराशीनां परस्परमल्पबहुत्वमुक्तम् द्वितीयं तेषामेव द्रव्यादितः सप्रदेशानाम् / तृतीय मिश्राणामिति / समदेशाप्रदेशानां मिलितानामित्यर्थतो व्याख्यानद्वारेण त्रीण्यल्पबहुत्वानि भवन्ति / सूत्रे त्वेकमेवाल्पबहुत्वमुक्तમિતિ 28. . . . ટીકાઈ—દ્રવ્યાદિ અપ્રદેશ ચાર પુદ્ગલ રાશિનું અ૫હુ ત્વપણું પ્રથમ કહ્યું છે. બીજું તેજ દ્રવ્યાદિ ચાર સપ્રદેશનું અને ત્રીજું સપ્રદેશ અપ્રદેશ મળી મિશ્રાનું. આ મુજબ વ્યાખ્યાનકારા ત્રણ અલ્પ બહત્વ થાય છે. પણ સૂત્રને વિષે તે એક જ અલ્પ બહુ કહેલ છે. (28) सदेशानामन्योन्यं हासद्धिप्रमाणमाहठाणे ठाणे वड्डइ, भावाईणं जमप्पएसाणं / तं चिअ भावाणं, परिभस्स सप्पएसाणं // 29 // - સપ્રદેશ અપ્રદેશોને પરસ્પર કેટલી છાશ અધિકતા છે તેનું પ્રમાણ બતાવે છે. મૂર્થિ ભાવાદિ અપ્રદેશની જે સંખ્યા સ્થાને સ્થાને વધે છે તે જ સંખ્યા ભાવાદિ સંપ્રદેશમાંથી ઓછી થાય છે. (ર૯) . 1 -- सप्रदेशाप्रदेशानां ' इति पाठस्यकपुस्तकमात्राधारतया मुले नोद्धतः //

Page #60
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર 53 भावादीनामादिशब्दात्कालद्रव्यक्षेत्राणामप्रदेशानां स्थाने स्थाने यवर्द्धते, तदेव सपदेशानां भावादीनां परिभ्रश्यते / यथा किल कल्पनया लक्षं पुद्गलास्तेषु भावतः कालतो द्रव्यतः क्षेत्रतश्चापदेशाः क्रमेणैकद्विपञ्चदशसहस्रसंख्याः , सप्रदेशास्तु नवनवत्यष्टनवतिपश्चनवतिनवतिसहस्रसंख्याः ततश्च भावाप्रदेशेभ्यः कालापदेशेषु सहस्रं वर्धते, तदेव भावतः सप्रदेशेभ्यः कालतः सपदेशषु हीयते / तया यदेव कालाप्रदेशेभ्यो द्रव्यापदेशेषु सहस्रप्रयं वर्धते, तदेव कालसप्रदेशेभ्यो द्रव्यसप्रदेशेषु हीयते / तथा यदेव द्रव्यापदेशेभ्यः क्षेत्राप्रदेशेषु सहस्रपञ्चकं वर्धते, तदेव द्रव्यમહેરો પરોવું ફીય તિ 22 // - સ્થાપના રે ! | માવા૧૦૦૦ તા. 2000 વ્યિા 0 6000 ગામ 0 20000 भावसप्र०६६००० कालसप्र०६८००० द्रव्यसप्र० 65000 क्षेत्रसप्र० 60000 ટીકર્થભાવ, કાલ, દ્રવ્ય તથા ક્ષેત્ર અપ્રદેશોની જે સંખ્યા સ્થાને સ્થાને વધે છે, તેજ સંખ્યા સપ્રદેશ ભાવાદિકમાંથી ઓછી થાય છે, દ્રષ્ટાંત તરીકે કલ્પનાથી એક લાખ પુલ છે. આ મુદ્દગલેમાં ભાવથૈ, કાલથી, દ્રવ્યથી, તથા ક્ષેત્રથી અપ્રદેશ અનુક્રમે, એકહજાર, બે હજાર, પાંચહજાર, દશહજાર છે. પ્રદેશ અનુક્રમે નવાણું હજાર, અઠાણું હજાર, પંચાણું હજાર, અને નેવું હજાર છે. તતશ્ચ ભાવ અપ્રદેશ કરતાં કાલ અપ્રદેશને વિષે જે એક હજાર વધે છે, તેજ હજાર ભાવસપ્રદેશ કરતાં, કાલસપ્રદેશને વિષે ઓછા છે, તેમજ કાલ અપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશમાં જે ત્રણ હજાર સંખ્યા વધે છે, તેજ ત્રણ હજાર કાલ સંપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય સપ્રદેશને વિષે ઘટે છે, તથા દ્રવ્ય અપ્રદેશ કરતાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશમાં જે પાંચ હજાર સંખ્યા વધે છે, તેજ પાંચ હજાર સંખ્યા દ્રવ્ય પ્રદેશ કરતાં ક્ષેત્ર સપ્રદેશમાંથી ઘટે છે (29) :

Page #61
પુદગલ છત્રીશિ- - આની સ્થાપના નીચે મુજબ છે. લાવઅપ્રદેશ, કાલઅપ્રદેશ. | કવ્યઅપ્રદેશ. 100 0. 5000 ભાવસપ્રદેશ, કાલસપ્રદેશ. દ્રવ્ય પ્રદેશ, 99000 | ' હ૮૦૦૦. - 95000 ક્ષેત્રઅપ્રદેશ, 10000 ક્ષેત્રપ્રદેશ, હ૦૦૦૦ अहवा खित्ताईणं, जमप्पएसाण हायए कमसो। तं चिअ खित्ताईणं, परिवड्ड सप्पएसाणं // 30 // મૂાર્થ અથવા ક્ષેત્રાદિ અમદેશની જે હાનિ કહી છે, તેજ ક્ષેત્રાદિ સંપ્રદેશની વૃદ્ધિ અનુક્રમે જાણવી. (30) અથવા [] ક્ષેત્રાીિનાં ચરાના ફી, મરાતदेव सप्रदेशानां क्षेत्रादीनां परिवर्धत इति / अयमर्थः--क्षेत्रापदेशभ्यो द्रव्यापदेशेषु पञ्च सहस्रा हीयन्ते / त एव क्षेत्रतः सपदेशेभ्यो द्व्यसप्रदेशेषु वर्धन्ते / तथा य एव द्रव्यतोऽप्रदेशेभ्यः कालापदेशेषु त्रयः सहस्रा हीयन्ते / त एव द्रव्यसपदेशभ्यः कालसप्रदेशेषु वर्धन्ते / तथा यदेकं सहस्रं कालाप्रदेशेभ्यो भावाप्रदेशेषु हीयते / तदेव कालसप्रदेशेभ्यो भावसपदेशेषु वर्धत इति // 30 // ટીકાર્થ—અથવા ક્ષેત્રાદિ અપ્રદેશની જે હાની કહી છે, તેજ સપ્રદેશ ક્ષેત્રાદિકની વૃદ્ધિ અનુક્રમે જાણવી. આને આ અર્થ છે. ક્ષેત્ર અપ્રદેશે કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશને વિષે જે પાંચ હજાર ઘટે છે, તેજ પાંચ હજાર ક્ષેત્ર સપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય પ્રદેશમાં વધે છે, તથા જે દ્રવ્ય અપ્રદેશે કરતાં કાલ અપ્રદેશમાં ત્રણ હજાર ઘટે છે, તે ત્રણ હજાર દ્રવ્ય પ્રદેશો કરતાં કાલ સપ્રદેશને વિષે વધે છે, તથા જે એક હજાર કાલ અપ્રદેશે કરતાં ભાવ અપ્રદેશમાં ઘટે છે, તેજ કાળ સપ્રદેશે કરતાં ભાવ સપ્રદેશમાં એક હજાર વધે છે. પ્રથમ

Page #62
5 ' મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. ગાથામાં ઘટવા સંબંધી વાત કરી છે. આ ગાથામાં વધવા સંબંધી વાત કરી છે. બંને એકજ રીતિ છે. (30) अवरुप्परप्पसिद्धा, वुड्डी हाणी अहोइ दुर्लंपि। अपएससप्पएसाण पुग्गलाणं सलक्खणओ // 3 // મૂઢાર્થ આ પ્રમાણે પરસ્પર અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશ બન્ને પુગલની વૃદ્ધિ તથા હાનિ સ્વસ્વરૂપથીજ થાય છે. (31) परस्परतोऽन्योन्यापेक्षया प्रकर्षेग सिद्धा प्रतिष्ठिता स्वलक्षणतः स्वस्वरूपतो वृद्धिहानिश्च भवति, द्वयोरपीति पुद्गलानां भावकालन्यक्षेत्रविशिष्टानां क्रमोत्क्रमाभ्यां वृद्धिहानिमतामप्र(ારે સારાસેશેલ્ય રૂ? | ટીકાર્થ–આ પ્રમાણે એક બીજાની અપેક્ષાએ સ્વસ્વરૂપથીજ કમ તથા ઉત્કમવડે વૃદ્ધિ તથા હાનિ પામતા એવા ભાવ–કાલ, દ્રવ્ય તથા ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પુદગલની બન્ને અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશ રાશિની કૃદ્ધિ તથા હાનિ કહી છે. (31). રણુજા ચનક્તિचेव यते चउहिवि, जमुवचरिणति पुग्गला दुविहा। ण उ वुड्डी हाणी, तेसिं अन्नोन्नसंसिद्धा // 32 // આજ અર્થને પ્રગટ કરી બતાવે છે. 'મૂત્રાજે પગલે અમદેશ તથા સમદેશથી બે મારે બતાવ્યા છે, તેજ પુદગલે ભાવાદિ ચાર પ્રકારથી વિશિષ્ટ કરે છે. તે ભાવાદિ વડેજ પુદ્ગલેની પરસ્પર હાનિ વૃદ્ધિ થાય છે. (32)

Page #63
પુદગલ છત્રીશ- - यस्मात्पुद्गला द्विविधाः सप्रदेशा अप्रदेशाश्वेत्यर्थः / उपच यन्ते विशिष्यन्ते चतुभिरपि भावकालादिभिः परमार्थतस्तु त एव ते नान्ये / अयमर्थः-ये किल कल्पनया पुद्गला लक्षसंख्या. उक्ताः परमार्थेन तु अनन्ताः सन्ति, तेषां मध्यात्केचित् द्रव्यतोऽप्रदेशाः शेषास्तु द्रव्यतः सप्रदेशाः / य एव द्रव्यतोऽमदेशाः सप्रदेशाच, त एव च कालादिभिरप्यप्रदेशाः सप्रदेशाश्च विचार्यन्ते, तेन तेषां पुद्गलानां वृद्धिनिश्चान्योन्यसंसिद्धा, इतरेतराश्रयेवि ઉપરાક્ષસ્વર્થઃ II રૂ૨ છે. ટીકાથ–જે પુદગલો અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશથી બે પ્રકારે કહેલ છે, તેજ પુદગલે ભાવ-કાલાદિ ચાર પ્રકારથી વિશિષ્ટ કરાયા છે. જુદા જુદા પાડે છે. પણ વાસ્તવિક રીતે તે બેજ અપ્રદેશ તથા સપ્રદેશ છે, બીજા નથી. આને આ અર્થ છે. જે પુદગલે કલ્પનાથી એક લાખ ગણેલ છે. તે પુદગલે પરમાર્થથી અનંતા છે. તે મુદ્દે ગલની મધ્યે કેટલાક દ્રવ્યથી અપ્રદેશ છે. બાકીના બધા સપ્રદેશ છે, અને જે પુદ્ગલ દ્રવ્યથી અપ્રદેશ તથા સપ્રવેશે છે, તેજ પુદગલેને કાલાદિવડે અપ્રદેશ તથા સંપ્રદેશને વિચાર કરાય છે. આ કારણથી પુગલોની પરસ્પર વૃદ્ધિ તથા હાનિ સિદ્ધ થાય છે (32) ટીકાકારે જે દષ્ટાંત આપી વૃદ્ધિ હાની બતાવી છે. તેજ વાત મૂલકાર બતાવે છે. (32) एएसि रासीणं, णिदरिसणमिणं भणामि पञ्चश्वं / वुड्डीए सव्वपुग्गल, जावं तावाण लको उ // 33 // મૂાર્ય–ઉપર બતાવેલ રાશિ સંબંધી પ્રત્યક્ષ દષ્ટાંત કહું છું. સમગ્ર યુગલેની વૃદ્ધિ જે છે તે બધાને કલ્પનાથી એક લાખ ધારે.(૩૩)

Page #64
भूग-13 सालमiत२. 57 कंच दो अपंच य, दस य सहस्साइँ अप्पएसाणं। नावाईणं कमसो, चउण्हवि जहोवटाणं // 34 // ___ मूळार्थ-तेमा में CM2, मेहर, पायल२, ६શાહજાર અનુક્રમે ભાવાદિ ચાર અપ્રદેશને જાણે (34) कल्पनया यावन्तः सर्वपुद्गलास्तावतां लक्षमिति // 33 / / एक द्वे पश्च दश सहस्राणि अप्रदेशानां भावादीनां भावकालद्रव्यक्षेत्राणां चतुर्णामपि यथोपदिष्टानां क्रमेणावगन्तव्यानि // 34 // ટીકાઈ—કલ્પના વડે જેટલા પગલે છે તે બધાને એક are al. (33) ટીકાર્થ–ભાવ અપ્રદેશ, કાલ અપ્રદેશ, દ્રવ્ય અપ્રદેશ, તથા ક્ષેત્ર અપ્રદેશ જે ચાર કહ્યા છે તે અનુક્રમે એક હજાર, બે હજાર, પાંચ 2 तथा 6A STR MYवा. (34) / नउई पंचाणउई अट्ठाणउई तहेव नवनउई। एवइयाइँ सहस्साइँ सप्पएसाण विवरीअं // 35 // मूळार्थने // 2, ५या 402, 2 012 તેમજ નવાણું હજાર વિપરીતથી સપ્રદેશને જાણે. (35) वैपरीत्येन सप्रदेशानां नवतिः पञ्चनवतिरष्टनवतिर्नवनवतिश्च सहस्राणां क्रमेणावगन्तव्या / वैपरीत्यं चेदम्-क्षेत्रतः सपदेशानां नवतिसहस्राणि / द्रव्यतः सप्रदेशानां पञ्चनवातसहस्राणि / कालतः सपदेशानामष्टनवतिसहस्राणि / भावतः सप्रदेशानां नवनवतिसहसाणीति // 35 //

Page #65
પુદગલ-ત્રીશિ ટીકાW--વિપરીતપણાથી સપ્રદેશને નેવું હજાર, પચા હજાર, અઠાણું હજાર, નવાણુ હજાર અનુક્રમે જાણવા. વિપરીતw બતાવે છે, ક્ષેત્રથી સપ્રદેશ નેવું હજાર છે. દ્રવ્યથી સપ્રદેશ પંચાલ હજાર છે. કાલથી સપ્રદેશે અઠાણું હજાર છે. ભાવથી સપ્રદેશન पा 12 छ. (35) एएसि जहासंभवमत्योवणयं करिज रासाणं / सब्भावओ अ जाणिज ते अणंते जिणाभिहिए॥३६॥ // इति समाप्तेयं पुद्गलषट्त्रिंशिका // मूळार्थ-- 20 यार शशिनो यथासन मन ઉપનય કરી લે, આ વાત કલ્પનાથી કહી છે. વાસ્તવિક તે પુગલે અનંતાતિર્થકરેએ કહેલ છે. એમ જાણ(૩૬). एतेषां पूर्वोक्तानां सपदेशापदेशानां राशीनां यथासंभवमोंपनयमर्यभावनां कुर्यात् / अर्थभावना तु सभदेशामदेवानामल्पबहुत्वविचाररूपा पूर्वव्याख्याने कृतवति नेह प्रतन्यते / अत्र लमसंख्यया पुद्गलानामल्पबहुत्वविचारणमव्युत्पन्नमतिशिष्यव्युत्पादनायम् / परमार्थतस्तु तान् पुद्गलाननन्तान् जिनाभिहितान् जानीयादिति // 36 // इति श्रीरवसिंहसूरिविवृता पुद्गलपट्विंशिकावृत्तिः समर्थितति / / ટીકાર્ય–જે પૂર્વે કહેલ સપ્રદે, અમદેશ રાશિઓને યથાસંભવ અર્થને ઉપનય અગર અર્થની ભાવના તમે કરી લ્યો. સપ્રદેશ, અપ્રદેશની અલ્પબહુત વિચારણારૂપ ભાવના પ્રથમ વ્યા 'संस्पसंख्यया / इति क्वचित् /

Page #66
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 50 ખ્યાનમાં કરેલ છે, માટે અહીં ફરી કહેતા નથી. અહીં પુગલેની એક લાખ સંખ્યા વડે જે અલ્પબદુત્વની વિચારણા કરી તે માત્ર અવ્યુત્પન્નમતિ શિષ્યની બુદ્ધિ વિકાસ કરવા સારૂ જાણવું. વાસ્તવિક રીતે તે જિનેશ્વરભગવાને કહેલા પગલે અનંતા છે. તે તમે જાણે. (36) इति श्रीरत्नसिंहसूरि विरचिता पुद्गल षट्त्रिंशिका टीकायां गुर्जरभाषा श्रीतपागच्छपति पंडितशिरोमणि ज्ञानादिगुणगुणालंकृत श्रीमन्मुक्तिविजयजीगणि शिष्य श्रीमद् पंन्यासजी श्रीकमलविजयगाणि शिष्य; मुनि देवविजयगणिना समर्थिताः कपडवंजाख्यनगरे पूगता सं.१९७२ फाल्गुन मासे शुक्लपक्ष प्रतिपदायां शुभं भूयात् / / // इति सवृत्तिका पुद्गलषविंशिका समाप्ता // બ પુદ્ગલ ષત્રિશિકામાંથી સારાંશ. 1 ભાવ અપ્રદેશ, કાલ અપ્રદેશ, દ્રવ્ય અપ્રદેશ, ક્ષેત્ર અપ્રદેશ. ભાવ અપ્રદેશ પુદગલ કહેતાં પુદ્ગલમાં રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શાદિ ભાવપર્યાયે અનંતા છે, છતાં જ્યારે એક ગુણ કાલો, રાતે, તેમજ એક ગુણ રસ, ગંધ, સ્પશાદિની વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે તેને ભાવ અપ્રદેશ કહે છે. અથવા ભાવને આશ્રિ અપ્રદેશ કહે છે. 2 કાલ અપ્રદેશ પુદગલ કહેતાં પુદગલને સ્થિતિ કાળ ઘણે છે, છતાં પ્રથમ એક સમય સ્થિતિકાળ દરેક પુદગલના ફેરફારને લીધે વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે તેને કાલથી અપ્રદેશ કહે છે,

Page #67
પુગલ-છત્રી 3 દ્રવ્ય અપ્રદેશ પુદગલ કહેતાં બે સંખ્યાનાદિ કવાળા - છે, છતાં કેવળ જુદા રહેલા પરમાણુઓની વિવક્ષા કરવામાં આવે ત્યારે તેને દ્રવ્યથી અપ્રદેશ કહે છે. 4 શ્રેન અમદેશ પુદગલ કહેતાં આકાશના સખ્યાતા પ્રદેશમાં અ લ છે અવગાહીને રહ્યા છે, છતાં એક આકાશમાં જે કોઈ પણ પુદગલ સ્કંધ રહ્યા છે, તેને ક્ષેત્રઅપ્રદેશ છે. " 5 ભાવ અપ્રદેશ 1, કાલ અપ્રદેશ 2, દ્રવ્ય અમદદ 3, ક્ષેત્ર આ પ્રદેશ 4. આ ચારે પરપર અ + વ શ 2 કવા. 6 સર્વથી છેડા ભાવ અપ્રદેશ છે. એક ગુણકાળ, 9 ભાવ અપ્રદેશે કરતાં કાલ અપ્રદેશ અ૪ તે કરે છે લઅપ્રદેશ એક સમા સ્થિાિળા પુમાને છે અને તે ભાવ અપ્રદેશ મા સદા માં સમજ છે આ " હે મળો આપવાથી કાળ અપ્રદ અસ 2 કપ છે. દ્રવ્ય આ કાળ અપ્રદેશ છે. :" , એક અમર રહે છે તે કાલથી બપ ક , , - 3 15. ભાવને આજ કાલ હનું દયને એક જ લે આ કાલ રા . - એક આ દ મ ર : : ' . . . અવહિનાને આશ્રિ કાલ પ્રદેશ 10 પર ગલ છે કેચ, પકડ આ છે . . . ! રકા માં ગ પ્રદેશમાં રહીને વિશેષ આકાશ - 15 - - - ધન ને એક સમય એનિ કાળ તેને અવગાહન કા કા -

Page #68
_

Page #69
પાગલ-છત્રીશિ- . 15 કાલ અપ્રદેશ કરતાં દ્રવ્ય અપ્રદેશો અસંખ્યાત ગુણ છે. દ્રવ્ય અપ્રદેશો પરમાણુઓ જાણવા. 16 દ્રવ્ય અપ્રદેશો કરતાં ક્ષેત્ર અપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. એક આકાશ પ્રદેશવૃત્તિ છે જાણવા. એક આકાશ પ્રદેશમાં એક પરમાણુથી માંડી અનંત પ્રદેશી ઔધ રહેવાથી વધારે જાણવા આ મુજબ એક અલ્પબદુત્વ અપ્રદેશનું પૂર્ણ થાય છે. સપ્રદેશનું અ૫હત્વપણું બતાવે છે. 17 ક્ષેત્ર અપ્રદેશો કરતાં ક્ષેત્ર સપ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા છે. સ્વસ્થાને અલ્પ છે.. . 18 ક્ષેત્ર સપ્રદેશે કરતાં દ્રવ્ય પ્રદેશો વિશેષાધિક છે. 19 દ્રવ્ય પ્રદેશ કરતાં કાલ પ્રદેશ વિશેષાધિક છે. 20 કાલ સપ્રદેશે કરતાં ભાવ સપ્રદેશ વિશેષાધિક છે. - દાંત પૂર્વક આ વાત સમજાવે છે. - 21 એક હજાર ભાવ અપ્રદેશ છે. બે હજાર કાલ અપ્રો. છે. પાંચ હજાર દ્રવ્ય પ્રદેશ છે. દશ હજાર ક્ષેત્ર અપ્રદેશ છે. 22 90 હજાર ક્ષેત્ર સપ્રદેશ છે. 5 હજાર દ્રવ્ય પ્રદેશ છે. 98 હજાર કાલ સંપ્રદેશ છે. 9 હજાર ભાવ સપ્રદેશ છે. આ મુજબ પરસ્પર અ૫બહુવપણે જાણી લેવું. અલપ બહુ કેટલાં થયાં તે કહે છે. 23 અમદેશે ચારનું એક અલ્પાબહત્વ 1, સપ્રદેશનું બીજું અલ્પાબહત્વ 2, અપ્રદેશ તથા સમદેશ બન્નેનું સાથે ત્રીજું અલ્પ બહુત્વ જાણવું 3, આ મુજબ પુગલ પર્વિશિકાને સારાંશ જાણો.

Page #70
का THIS पा NANhay ARTODA G THE // अहम् // // सत्तिका निगोदषट्त्रिंशिका // अथ पञ्चमा एवैकादशशते दशमोदेशके निगोदविचारः "लोगस्सणं भंते एगमि आगासपएसे जहन्नपए जीवपएसाणं उक्कोसपए जीनपएसाणं सबजीवाणं कयरे कयरे अप्पा वा बहुआ वा तुला पाविसेसाहिया वा? गोयमा ! सव्वयोवा लोगस्स एगमि आगासपरसे जहन्नपए जीवपएसा, सव्वजीवा असंखिज्जगुणा / उक्कोसपए जीवपएसा विसेसाहिया" इति सूत्रम् / अत्र भावार्थः वृद्धोक्ताभिः पशिता गाथाभिरभिरभिधीयते / यथा (भाषांतर.) પંચમ અંગ ભગવતીજી સૂત્રના 11) અગ્યારમા શતકના દશમાં કશામાં નિમેદને વિચાર છે. તે કહે છે. - लगवन् ! attना मे मा प्रदेशमा 1. ચપદે જીવ પ્રદેશ, ઉત્કૃષ્ટપદે જીવ પ્રદેશો, તથા સર્વ જી આ ત્રણે પરસ્પર કેણ ડા, કેણ વધારે, કેણ સરખા, તથા કે વિશેષા ઉત્તર-હે ગતમ! કાકાશના એક આકાશ પ્રદેશને વિષે જાન્યપદે સર્વથી થોડા જીવ પ્રદેશો જાણવા, તેના કરતાં સર્વ છે અસંખ્યાત ગુણા જાણવા. તેના કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જીવ પ્રદેશ

Page #71
निगाह-वीश-.. વિશેષાધિક જાણવા. આ મુજબ સૂત્ર છે. હવે અહીં ભાવાર્થ વૃધ્ધાર કહેલ આ છત્રીસ ગાથાવડે કહેવામાં આવે છે. लोगस्सेगपएसे, जहन्नयपयांम जियपएसाणं।। उक्कोसपए य तहा, सव्वजियाणं च के बहुया // 1 मूळार्थ- शन मे मा अटेशने विष 1 ઘન્યપદે જીવ પ્રદેશ, ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જીવ પ્રદેશ તેમજ सब वो तमाम पाछे ? (1) लोकाकाशस्यैकस्मिन्नभानदेशे निर्विभागे क्षेत्रे जघन्यतः सूक्ष्मनिगोदादिजीवानां कति प्रदेशा अवगाढाः स्युः? तथोत्कृष्टपदे उत्कर्षपदे च लोकाकाशस्यैवैकस्मिन्नभानदेशे निर्विभागे क्षेत्रे कतिजीवाना प्रदेशा अवगाढाः स्युः? तथा सर्व नीवानां समस्तलकाकाशवर्तिनां सर्वभेदभिन्नानामुत्कृष्टजघन्यपैदेनकनभःप्रदेशावगाढसूक्ष्मवादरादिभं दभिन्नजीवपदेशानां च के बहवः ? / इति सूत्रवृत्तिः / इह चतुर्दशरज्ज्वात्मकोऽपि लोकः प्रदेशगणितापेक्षयाऽसंख्यातपदेशात्मकोऽस्ति। एकैकनिगोदावगाहना चाङ्गुलासंख्येयभागमात्रक्षेत्रप्रमाणा, यन्त्र चैको निगोदस्तत्रासंख्येया निगोदाः अनन्तजीवानां चैकं साधारण शरीरं निगोदः। एकैकजीवश्च स्वदेशेऽसंख्यातपदेशात्मको लभ्यते, स च सूक्ष्मनिगोदेष्वतीवसंकुचितोऽङ्गुलासंख्येयभार्गमात्रक्षेत्रमसं. ख्यातप्रदेशात्मकं व्यामोति / विस्तृतस्तु बहून् बहुतराँन्वा यावत्केवलिसमुद्घातावस्थायां सर्वान् लोकाकाशपदेशान् व्यामोति / ततश्च स 1 'स्युः' इति क्वचिन्न / एवमग्रे / 2 'पदैक' इत्यपि / 3 'भिन्नानां' इत्यपि। 4 'इति सूत्रवृत्तिः' इति क्वापि नास्ति // 5 'के' इत्यपि / 6 'भाग' इति क्वापि नास्ति। 7 'वा' इति कचित्रास्ति।

Page #72
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર जीवराशेरपेक्षया जघन्यत एकत्र क्षेत्रे नमःप्रदेशेऽसंख्यातनिगोदांशोधितिष्ठति / कति सर्वजीवाः ? जघन्यपदे च कति जीवानां प्रदेशा अवगाढाः स्युः ? उत्कृष्टतोऽपि कति ? इति परमार्थतो राशियस्य परस्परमल्पबहुत्वे प्रश्नः // 1 // ટીકાથ–જેનો કેવલીની દ્રષ્ટિથી વિભાગ પડી ન શકે તેને પ્રદેશ કહેવામાં આવે છે. આવા લોકાકાશના એક પ્રદેશરૂપ ક્ષેત્રમાં જઘન્યપદે સૂક્ષ્મ નિગોદાદિ જવાના કેટલા પ્રદેશ રહ્યા છે? તથા ઉત્કૃષ્ટપદે કાકાશના એક આકાશ પ્રદેશરૂપ ક્ષેત્રમાં જીના કેટલા પ્રદેશ રહ્યા છે તેમજ સંપૂર્ણ કાકાશમાં રહેલ સમગ્ર જીવે, તથા જઘન્યપદે, તેમજ ઉત્કૃષ્ટપદે એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ સૂક્ષ્મ માદર ભેદો કરી ભિન્ન જીના પ્રદેશે. આ ત્રણે પરસ્પર કેણ વધારે ? આ મુજબ સૂત્રની ટાંકા છે. હવે શાસ્ત્રકાર ગ્રંથને સે ડરતા કહે છે કે ચાદરાજરૂપ લક પ્રદેશની ગણતરીથી અસંખ્યાત દેશરૂપ છે. એક એક નિમેદની અવગાહના, અંગુલના અસંખ્યામાં ભાગ જેટલા ક્ષેત્ર પ્રમાણુની છે. * જ્યાં એક નિગદ છે, ત્યાં બીજી અસંખ્યાતી નિગે છે. મન ત જીવોનું એક સાધારણ શરીર તેને નિગદ કહે છે. દરેક જીવ અસંખ્યાતા પ્રદેશવાળ પિત પિતાને સ્થાને છે. આ જીવ સુમ નેગેદને વિષે ઘણાજ સંકુચિત થઈને, અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલા આકાશના અસંખ્યાતા પ્રદેશરૂપ ક્ષેત્રને વ્યાપીને રહ્યો છે, વિસ્તારથી તે આ જીવ ઘણુ ઘણાજ આકાશના પ્રદેશને વ્યાપીને રહ્યા છે. યાવત્ કેવલિસ મુદ્દઘાત અવસ્થામાં કાકાશના મગ પ્રદેશને વ્યાપીને રહ્યો છે. જ્યારે જીવ સંકુચિત વૃત્તિથી અંગુ ઉનાઅસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા ક્ષેત્રમાં રહે છે, ત્યારે નેનિગોદવૃત્તિ ? " તિ શાપ નીતિ .

Page #73
દિ-રી i સર્વ જીવરાશિની અપેક્ષાએ જઘન્યથી એક આકાશ પ્રદેશમાં વસે ખાતા નિગદના અશો રહે છે. - હવે શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે. 1 કેટલા છે છે? 2 જાન્યથી એક આકાશ પ્રદેશને વિષે રગર જઘન્યપદે જીવના કેટલા પ્રદેશ રહ્યા છે? 3 વછૂટથી એક આકાશ પ્રદેશને વિષે અગર ઉત્કૃષ્ટપદે જીવના કેટલા પ્રદેશો રહા છે? પરમાર્થથી આ ત્રણ રાશિને પરસ્પર એ૯૫બહુત શાશ્રી પ્રશ્ન છે. (1) ઉત્તરમાथोवा जहन्नयपए, जियप्पएसा जिया असंखगुणा। उकोसपयपएसा, तओ विसेसाहिया भणिया // 2 // હવે ઉત્તર આપે છે. - મૂ –જાન્યથી એક આકાશ પ્રદેશને વિષે અને ગર જાન્યપદે સર્વથી થોડા જીવ પ્રદેશે, તેના કરતાં જીવે અસંખ્યાત ગુણ, તેના કરતાં ઉત્કૃષ્ટથી એક આકાશ પ્રદેશને વિષે અગર ઉત્કૃષ્ટપદે વિશેષાધિક જીવ પ્રદેશે જાણવા. (2) एकत्र नमःमदेशे जीवपदेशा जघन्यपदे सर्वजीवराशेरपेक्षया स्तोकाः, असंख्येयतमभार्गवर्तित्वात् / जघन्यपदे जीवपदेशापेक्षया च सर्वनीवानामसंख्यातगुणत्वात् / उत्कृष्टपदे तु एकस्मिन भप्रदेशे जीवप्रदेशास्ततः सर्वजीवराशेरपेक्षया विशेषाधिका इति॥२॥ - ટીકર્થ_એક આકાશ પ્રદેશને વિષે જઘન્યપદે સર્વ જી. વની અપેક્ષાથી છવ પ્રદેશો થયા છે. કારણ કે અસંખ્યાતમાં ભાગ 2 જાય

Page #74
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર જેલું ક્ષેત્ર હોવાથી, તેમજ જઘન્યપદે રહેલા જીવ પ્રદેશની અપેક્ષાએ સર્વ જીવે અસંખ્યાત ગુણા છે ઉત્કૃષ્ટપદે એક આકાશ પ્રદેશમાં જીવપ્રદેશે સમગ્ર જીવ રાશિની અપેક્ષાથી વિશેષાધિક છે. (2) अथ जघन्यपदमुत्कृष्टपदं चोच्यतेनत्थ पुण जहन्नपयं, लोयंते जत्थ फासणा तिदिसि। दिसिमुक्कोसपर्य, समत्थगोलंमि नन्नत्थ // 3 // હવે જઘન્ય પદ તથા ઉત્કૃષ્ટ પદ બતાવે છે. मूळार्थ-धन्य५४ तथा 456 2 // मन्ने पहभां જઘન્યપદ લા ના છેડે છે, કે જયાં ત્રણ દિશિની સ્પર્શના રહી છે. ઉત્કૃષ્ટપદ સંપૂર્ણ ગળો અને ત્યાં જ હોય છે, કે જ્યાં છ દિશિની સ્પર્શના હોય છે. બીજે સ્થળે ઉકपहनीय. (3) तत्र तयोर्जघन्येतरपदयोर्जघन्यपदं लोकान्ते निष्कुटकोणरूपे भवति 'जत्य' इति यत्र गोलके स्पर्शना अपरापरगोलकारम्भकनिगोदराशिदेशस्तिसृष्वेव दिक्षु भवति, शेषाणां दिशामलोकेनावृतत्वाद , सा च स्पर्शना खण्डगोलक एव भवतीति भावः / 'उद्दिर्सि' इति यत्र पुनर्गोलके पदस्वपि दिक्षु अपरापरगोलकारम्भकनिगोदराशिदेशैः स्पर्शना भवति; तत्रोत्कृष्टपदं भवति। तच्च समस्तगोलके परिपूर्णगोलके भवतीत्यर्थः / नान्यत्र, खण्डगोलके न भवतीति भावः / संपूर्णगोलकश्च लोकमध्य एव स्यात् , न तु अलोकसमीप इति // 3 // ટીકાથ– જઘન્યપદ તથા ઉત્કૃષ્ટ પદને વિષે જઘન્યપદ લેના છેડે નિષ્ફટ ખુણારૂપ છે, કે જ્યાં નવા નવા ગેળાને ઉત્પન્ન

Page #75
નિગદ-છત્રસિ. કરનાર નિગદોની સ્પર્શના ત્રણ દિશિની હોય છે. બીજી દિશિની સ્પર્શના અલકથી આચ્છાદિત થઈ ગયેલ છે. આ ત્રણ દિશિની સ્પ ના ખંડ ગોલામાંજ જાણવી. વળી જે ગળામાં છ દિશિમાં નવા નવા ગેળાને ઉત્પન્ન કરનાર નિગદ રાશિની સ્પર્શના છે તે ઉત્કૃષ્ટ પદ કહેવાય છે. આ ઉત્કૃષ્ટપદ પૂર્ણ ગળામાંજ હોય છે, પણ ખંડ ગળામાં હેતું નથી. સંપૂર્ણ મોળો તો લેક મળે જ થાય છે, પણ લોકને છેડે ન થાય. (3). अय परवचनमाशमान आहउक्कांसमसंखगुणं, जहन्नवाओ पयं हवइ किंतु / नणु तिहिसिफुसणाओ,छहिसिफुसणा भवे दुगुणा॥en અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે. (છના પ્રદેશને અંગે) મૂઢાર્ય–જધન્યપદ કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદ અસંખ્યાગણું શું થાય? ત્રણ દિશિની સ્પર્શના કરતાં છ દિશિની સ્પર્શના બમણી હોવાથી બમણા થાય. (4) उत्कृष्टपदमसंख्यातगुणं जघन्यपदकनभःमदेशावगाढजीवनदेशराशेरपेक्षया, किन्नु कथं नु भवति ? न भवतीत्यर्थः / कस्मादेवम् ? इत्याह-ननु निश्चितम् , अक्षमायां वा ननुशब्दः, त्रिदिकस्पर्शनायाः सकाशात् पड्दिनस्पर्शना भवेद् द्विगुणा, त्रिकस्य द्विकेन गुणने षण्णामेव भावादिति // 4 // ટીકાર્ય–જાન્યપદે એક આકાશપ્રદેશઉપર રહેલ જીવ પ્રદેશ રાશિની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટપદ અસંખ્યાતગણું કેમ થાય? અને થત ન થાય, કેમ ન થાય? ઉત્તર. નનુ શબ્દ નિશ્ચિત અર્થમાં અને ગર અક્ષમ એટલે સહન ન કરવું આ અર્થમાં છે, ત્રણ દિશિની 1 नणु तिदिसि फूसणाओं' इत्यपि क्वचित् एवमप्रेऽपि / 2 'राश्यपेक्षया' इति कापि //

Page #76
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. સ્પર્શનાકતાં છદિશિની સ્પર્શના બમણી થાય. ત્રણને બેએ ગુણે તે ७थाय. (4). इह च काकुपागदेवत्वं प्रतीयत इत्यतो द्विगुणमेवोत्कृष्टपदं त्यादसंख्यातगुणं च तदिष्यते, जघन्यपदैकनभःप्रदेशाश्रितजीवपदेशराश्यपेक्षयाऽसंख्यातगुणसर्वजीवेभ्यो विशेषाधिकजीवप्रदेशोपेतत्वात्तस्यति / इहोत्तरम्थोवा जहन्नयपए, निगोयमित्तावगाहणा फुसणा। फुसणाऽसंखगुणत्ता, उक्कोसपए असंखगुणा // 5 // અહિં કાકુના પાઠથી હેતુ પણ જણાવે છે.એટલે ઉત્કૃષ્ટ પદબમણું ય, પણ તમે તો ઉત્કૃષ્ટપદ અસંખ્યાતગણું ગણે છે, તે જ બતાવે છે. જઘન્યપદે એક આકાશપ્રદેશમાં રહેલ જીવપ્રદેશો કરતાં સમગ્ર જીવે અસંખ્યાતગુણા છે, અને તેના કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જીવપ્રદેશો વશેષાધિક છે. અહીં ઉત્તર આપે છે– मूळार्थ-वन्यपहनी हर वश थी।छ, કારણકે નિગોદ માત્ર અવગાહનાની સ્પર્શના હોવાથી તે પણ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી જાણવી. ઉકૃષ્ટપદને વિષે અવગાહના અસંખ્યાત ગણી છે. (5) एकस्मिन्नभःमदेशे जघन्यकपदे जीवप्रदेशाः स्तोकाः; कुतः? त्याह-'निगोयमित्तावगाहणा फुसणा' इति निगोदमात्रेऽङ्गुगांख्येयभागरूपे क्षेत्रेऽवगाहना येषां ते निगोदमात्रक्षेत्रावगाहनाः, पावत्सु येष्वेव चाकाशपदेशेष्वेको निगोदोऽवगाढस्तावत्सु तेष्वेव चापरनभ प्रदेशस्पर्शपरिहारेण ये निगोदा अवगादास्त एकाव· ? उत्कृष्टपदं

Page #77
नि-wala गाहना इत्यर्थः / तैरेव च यत्स्पर्शनमवगाहनं जघन्यपदस्य तमिगोदमात्रावगाहनस्पर्शनं तस्मात् खण्डगोलकनिष्पादकनिगोदस्तस्याऽसंस्पर्शनादित्यर्थः / भूम्यासन्नापवरकमध्यकोणान्तिमप्रदेशसदृशो हि जघन्यपदाख्यः प्रदेशः, तं चालोकसंबन्धादेकावगाहना एव निगोदाः स्पृशन्ति, न तु खण्डगोलकनिष्पादका निगोदाः; प्रदेशपरिवृद्धिहानिभ्यां तुल्यावगाहनानामपरनिगोदानां तत्रानुपलभ्यमानत्वात् / तत्र किल कल्पनया जघन्यपदं जीवशतं स्पृशति / परमाथतस्त्वेकोऽपि निगोदोऽनन्तजीवाधिष्ठितो यत्र चैको निगोदस्तत्रकावगाहना असंख्येया निगोदा इति / तस्य च कल्पनाकाल्पतस्य जीवशतस्य प्रत्येकं कल्पनयैव प्रदेशलक्षं तत्रावगाहामाते / परमार्थतस्तु समस्तलोकाकाशमदेशराशितुल्यप्रदेश एकैकोऽपि जीवोऽसंख्येयान् प्रदेशानवगाहत इति / एवं च काल्पनिकप्रदेशलक्षगणने जघन्यपदे कोटी जीवप्रदेशानामवगाढेत्येवं स्तोकास्तत्र जीवपदेशा इति / अथोत्कृष्टपदजीवप्रदेशप्रमाणमुच्यते-'फुसणा असंखगुणत्ता' इति स्पर्शनाया उत्कृष्टपदे पूर्णगोलकनिष्पादकनिगोदैः स्पर्शनाया यदसंख्यातगुणत्वं जघन्यपदापेक्षया तत्तथा तस्मादेतोरुस्कृष्टपदेऽसंख्यातगुणा जीवप्रदेशा जघन्यपदापेक्षया भवन्ति / उत्कृ. एपदं हि संपूर्णगोलकानगोदरेकावगाहनरैसंख्येपैस्तथोत्कृष्टपदाविमोचनेन प्रथमनिगोदावगाहनापेक्षया एकैकपदेशश्रेणिपरिहारिभिः प्रत्येकमसंख्येयैरेव स्पृष्टम् / तच्च किल कल्पनया कोटिसहस्रेण जीवानां स्पृश्यते / तत्र च प्रत्येकं जीवप्रदेशलक्षस्यावगाहनाजीवप्रदेशानां दशकोटिकोट्योऽवगाढाः स्युः / इत्येवं उत्कृष्टपदे तेऽसंख्येयगुणा भावनीया इति // 5 // .. ટકાઈ–વન્યપદે એક આકપ્રદેશ ઉપર છવપ્રદેશ

Page #78
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર 7 છે. શા માટે? ઉત્તર-નિગોદ માત્ર અંગુલના અસંખ્યાતમા મગ જેટલી અવગાહના હોવાથી, જેટલા પ્રદેશને વિષે એક નિગોદ અવગાહીને રહેલ છે. તેટલાજ તે પ્રદેશને વિષે બીજી પણ નિગેતે રહેલ છે. આ બધી નિગેની એક અવગાહના કહેવાય છે. એક પ્રદેશને આરે રહેલી બીજી નિગોદે છેડી દઈને આ એક અવગાહનાવાળી નિગોદ માત્રની સ્પર્શના જઘન્યપદને છે. ખંડ ગેળાને ઉત્પન્ન કરનારી બીજી નિદેવડે આ જઘન્યપદ સ્પશાયેલ નથી. ભૂમિના નજીકના વચલા ભાગને જે ખુણે તે ખુણાના છેલ્લા પ્રદેશરૂપ જઘન્યપદ છે. આ જઘન્યપદને અલેકની સાથે સંબંધ હેવાથી એક અવગાહનાવાલીજ નિગે સ્પર્શે છે. પણ ખંડ ગેલાને ઉત્પન્ન કરનાર નિગેદે સ્પર્શતી નથી. એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિહાનિવડે રહેલ છબીજી તુલ્ય અવગાહનાવાલી નિગોની સ્પર્શના જધન્ય પદમાં નથી, જઘન્ય પદ ઉપર કલ્પનાથી સે છે સ્પર્શી છે. પરમાર્થથી તે એક પણ નિગદ અનંત જીવવાની છે. વળી જ્યાં એક નિગદ છે ત્યાંજ તેજ અવગાહનામાં બીજી અસંખ્યાતી નિગે છે. આ અસંખ્યાતી નિગેદને કલપનાવડે સે જીવવાળી ગણવી. તથા દરેક જીવના કલ્પનાવડે એક એક લાખ પ્રદેશે જઘન્યપદ ઉ. પર રહેલા છે. પરમાર્થથી તે લોકાકાશના પ્રદેશની રાશિની તુલ્ય પ્રદેશવાળો જીવ પોતાના અસંખ્યાતા પ્રદેશથી જઘન્યપદ ઉપર ૨હેલો છે. આ પ્રમાણે કલ્પનીક લાખ પ્રદેશને સે જીવે જઘન્યપદે રહેલ હેવાથી સોએ ગુણવાથી એક કેટી પ્રદેશ જઘન્યપદે રહેલા છે, આ મુજબ જઘન્યપદે જીવપ્રદેશે થોડા જાણવા. હવે ઉત્કૃષ્ટ પદ ઉપર રહેલ જીવ પ્રદેશનું પ્રમાણ બતાવે છે. જઘન્યપદની અપેક્ષાએ ઉપદમાં પૂર્ણ ગેળાને ઉત્પન્ન કરનાર નિદાની સ્પર્શના અસં. ખાતગણી છે. આ કારણથી ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જીવ પ્રદેશ અસંખ્યાત ગુણા જઘન્યપદની અપેક્ષાએ થાય છે. ઉત્કૃષ્ટપદને તે સંપૂર્ણ ગેશાની નિગોદ એક અવગાહનાવાળી બી૭ અસંખ્યાતી નિગાદે

Page #79
72 Air-vीश .. તેમજ ઉત્કૃષ્ટપદને છોડ્યા વિના પ્રથમ નિમેદની અવગાહનાની અપેક્ષાથી એક પ્રદેશશ્રેણીની ઓછાશથી બીજી અસંખ્યાતી નિગેલો ની સ્પર્શના છે. કલ્પનાથી એક હજાર કેટી છે સ્પર્શે છે, તેમજ એક આકાશપ્રદેશઉપર દરેક જીવન એક લાખ પ્રદેશે અવગાડેલ હેવાથી એક હજાર કેટીને એક લાખ ગુણવાથી ઉત્કૃષ્ટપદમાં દશ કેટકેટી છવપ્રદેશ અવગાહેલ છે. આ મુજબ ઉત્કૃષ્ટપદમાં જીવ પ્રદેશો જઘન્ય પ્રદેશોની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત ગુણ છે એવી માपना २वी. (5) ___ अथ गोलकमरूपणाय आहउक्कोसपयममुत्तुं, निगोयओगाहणाइसव्वत्तो। निप्फाइज्जइ गोलो, पएसपारेवुड्डिहाणीहिं // 6 // હે શાળા સંબંધી પ્રરૂપણ કરે છે. मूळार्थ--Gटपहने छोयाविना निगाह माननी અવગાહનાવાળા એક પ્રદેશની હાનિ વૃદ્ધિથી ગળે अने छ. (9) उत्कृष्टपदं लोकमध्यवर्तिगोलकस्थितबहुजीवप्रदेशस्पृष्टनमःप्रदेशरूपं विवक्षितप्रदेशममुश्चद्भिर्निगोदावगाहनायाः एकस्याः सर्वतः सर्वासु दिक्षु निगोदान्तराणि स्थापयद्भिर्निष्पाद्यते गोलः / कथं ! प्रदेशपरिदृद्धिहानिभ्यां कांश्चित्प्रदेशान् विवक्षितावगाहनाया आक्रमद्भिः कांविद्विमुञ्चद्भिरित्यर्थः / अयमभिप्रायः येषु विवक्षितेप्वालासंख्येयभागवर्तिष्वसंख्यातेष्वाकाशपदेशेष्वेको निगोदोऽवगाहते, तेष्वेवान्येऽसंख्याता निगोदा अवगाहन्ते / तथा विस क्षितनिगोदावगाहनापेक्षयैवापरे निगोदाः कोथित प्रदेशान् परि

Page #80
જીવના પણ પ્રદેશની અવગાહના વાળો આ એક પૂર્ણ ગોનો છે. આ ગોળને પારે બાજુ તથા ઉર્ધ્વ અધ મુજબ શિશિની સ્પર્શ ના છે. તેમજ ચારે તરફ નિગોદથી કામ છે તેમજ આ મેળના ઉણ પદ ઉપર બીજ બાદર લિગો ના સૂક્ષ્મ પૃથિબાદ જ વ્યાપ્ત હોવાથી તારેક આ ઉત્કૃષ્ટ પદ બણવું. - - ઉત્કૃષ્ટ પદને સ્પર્શ કર્યા સિવાય ફરના ચાર ગળા છે અને વયમાં એક ગો છે લાલ કિનારીવાલા ગૌશાની વચમાં યામરંગથી ત્યારે હેરપાઈ કહેબ તિમો જાણવી. જીવોના અધ્ય પ્રદેશની અવગાહનાવાશે ખખંડ ગોળો પણ. આ ગોળો નિકર લોકના છેડે હોવાથી ત્રણ દિશિની સ્ત્રીના છે. બીજી ત્રણ દિગિ અલોકથી આ ' દિત હોવાથી ને તરફની ના નથી.

Page #81
_

Page #82
મૂળી સાથે ભાષાંતર. हत्य कांश्चिच प्रदेशानभिव्याप्यापरनभानदेशानपि व्याप्नुवन्ती - ટીકાઈ–ઉત્કૃષ્ટપદ કે જે લેકના મધ્યમાં રહેલ ગેળે કે જે ગેળામાં રહેલ ઘણું જેના પ્રદેશથી સ્પર્શાવેલ આકાશ પ્રદેશરૂપ છે, તે ઉત્કૃષ્ટપદ ઈચ્છિત પ્રદેશને નહિ છોડવાવડે એક નિમેદની અવગાહના જેટલી જ બીજી નિગોદ છએ દિશીએ સ્થાપવાથી ગળે ઉત્પન્ન કરે છે. કેવી રીતે? તે ઉત્તર આપે છે કે આકાશના એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ હાનિથી કેટલાક પ્રદેશે ઈચ્છિત અવગાહનાને છોડવાથી તેમજ કેટલાએક પ્રદેશે ઈચ્છિત અવગાહનાને આક્રમણ કરવાથી ગોળ ઉત્પન્ન થાય છે. આને અભિપ્રાય એ છે કે જે વિવક્ષિત અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલું ક્ષેત્ર કે જે અસંખ્યાતા ગાકાશ પ્રદેશરૂપ છેઆ ક્ષેત્રને વિષે એક નિગોદ રહી છે. તેમજ તેજ ક્ષેત્રમાં બીજી અસંખ્યાતી નિગોદે રહી છે તથા વિવક્ષિત નિમેદની અવગાહનાની અપેક્ષાએ બીજી કેટલી નિગોદે આકાશના કેટલાક પ્રદેશને છોડીને રહી છે, તેમજ કેટલીએક નિગેદો આકાથના કેટલાક પ્રદેશોને વ્યાપીને પણ રહી છે. આ મુજબ એક ગોળ બને છે. स्थापना चेयम् / गोलकान्तरकल्पनायायाहपत्तो च्चिअ गोलाओ, उकोसपयं मुइत्तु जो अन्नो / होई निगोभो तंमिवि अन्नो निप्फजई गोलो // 7 // સ્થાપનાનીચે છે. હવે બીજો ગેળે બતાવે છે, મૂઠા પૂર્વે કહેલા ગેળાના ઉત્કૃષ્ટપદને છોડી જે 1 स्थापना तु तद्विदः सकाशाजोया / 2 'इंति,' 'होति' इत्यपि कचित् /

Page #83
જ . 'નિગે-છત્રશ્મિ બીજી નિગોદ રહી છે, તેમજ બીજા ઉત્કૃષ્ટપદથી બીજો ગોળ બને છે. (7) तमेवोक्तलक्षणं गोलकमाश्रित्यान्यो निष्पद्यते गोलः / कथम् ? उत्कृष्टपदं प्राक्तनगोलकस्बन्धि विमुच्य योऽन्यो भवति निगोदस्तस्मिन्नुत्कृष्टपदकल्पनेनेति / अयमा.यः-प्रागुत्कृष्टपदमाश्रित्य विवक्षितनिगोदावगाहनायां यानि यानि प्रदेशपरिवद्धिहानिभ्यां निगोदान्तराणि स्थापितानि तेष्वेकतरमपि निगोदमाश्रित्य निगोदान्तरस्थापनेन गोलकान्तरं निष्पयत इति // 7 // ' ટીકાઈ–તે પૂર્વે કહેલા ગેળાને આશ્રિને જ બીજે ગોળ બને છે. કેવી રીતે? તે ઉત્તર આપે છે કે પ્રથમના ગોળા સંબંધી ઉત્કૃષ્ટપદને છોડીને જે બીજ નિગેદે રહી છેતેમાં ઉત્કૃષ્ટપદની કલ્પનાથી બીજે ગેળો બને છે. આનું રહસ્ય આ છે કે પ્રથમના ઉક હૃષ્ટપદને આશ્રિ વિવક્ષિત નિમેદની અવગાહનામાં એક એક શાકાશપ્રદેશની વૃદ્ધિ-હાનિવડે જે જે નિગોદો સ્થાપી છે, તેમાં કોઈ એક પણ નિગદને આશિ બીજી નિગોદો સ્થાપવા વડે બીજો ગોળ બને છે. અર્થાત્ એક એક આકાશપ્રદેશની વૃદ્ધિહાનિવડે જે તિ ગેદે રહી છે તેમાં પ્રથમના ઉત્કૃષ્ટપદને સ્પર્શી વિના નવીન ઉત્કૃષ્ટ પદ સ્થાપવું અને બીજે ગેળો શાસ્ત્રકાર કહે છે, આજ મુજબ બીજા અસંખ્યાતા ગેળાઓ થાય છે. (7) . तया च सति यत्स्याचदाह-- एवं निगोयमित्ते, खित्ते गोलस्स होइ निष्फत्ती / एवं निफजते, लोगे गोला असंखिज्जा // 8 // હવે ગેળાઓની જે સંખ્યા થાય છે તેજ બતાવે છે. ગૂઢાર્થ આ પ્રમાણે નિગોદ માત્ર ક્ષેત્રમાં ગોળાની

Page #84
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 75 ઉત્પત્તિ થાય છે અને આજ રીત પ્રમાણે અસંખ્યાત ગળા બને છે. (8) एवमुक्तक्रमेण प्रतिनिगोदं निगोदान्तरस्थापनारूपेण निगोदमात्रे क्षेत्रे विवक्षितविविक्तैकैकनिगोदावगाहनास्वरूप आकाशखण्डे गोलकस्य भवति निष्पत्तिः, विवक्षितनिगोदावगाहनातिरिक्तनिगोददेशानां गोलकान्तरानुप्रवेशात् / एवं च निष्पद्यन्ते लोके गोला असंख्येयाः, सकलस्यापि लोकाकाशस्य निगोदकदम्बकावरुदत्वात् / निगोदावगाहनायाश्चाङ्गुलासंख्येयभागरूपत्वाद, म. विनिगोदावगाहनं च गोलकनिष्पचरिति // 8 // ટીકાર્યું—આ મુજબ પ્રથમ કહેલ ક્રમ પ્રમાણે દરેક નિગેરે જુદી જુદી નિગોદો સ્થાપવાવડે નિગદ માત્ર ક્ષેત્રમાં ઈચ્છિત જુદી જુદી એક એક નિગોદની અવગાહનાવાળા આકાશપ્રદેશમાં ગેળાની - ઉત્પત્તિ બને છે. ઈચ્છિત નિગદની અવગાહનાથી ભિન્ન નિગેદના દેશની અવગાહના જુદા ગળામાં પ્રવેશ થાય છે, અગર સ્પર્શના થાય છે. આ મુજબ લેકમાં અસંખ્યાતા ગેળાઓ બને છે. કારણ કે સંપૂર્ણ કાકાશના પ્રદેશે તે નિગદના સમૂહે અવગાહ્યો છે, અગર આચ્છાદિત કર્યો છે. નિમેદની અવગાહના અંગુલના અસં. ખાતમા ભાગ જેટલી છે અને દરેક નિગોદે ગેળાની ઉત્પત્તિ થાય છે. (8) अथ किमिदमेव प्रतिगोलकं यदुलष्पदं तदेव ग्राहम् ! उतान्यत् ? इति अस्यामाशङ्कायामाहववहारनएण इमं, उक्कोसपयावि इतिया चेव / जं पुण उक्कोसपयं, निच्छइयं होइ तं वुच्छं // 9 // દરેક ગેળાએ રહેલ ઉત્કૃષ્ટ પદતે ઉપદ ગણવું. કે બીજું? શાને ઉત્તર આપે છે. *

Page #85
76 નિગેવીકિ : ~ મૂકાઈ–વ્યવહાર નથી આજ ઉત્કૃષ્ટપદ જાણ વું? જ્યારે આજ ઉત્કૃષ્ટપદ લઈએ ત્યારે ઉત્કૃષ્ટપદ અને ખ્યાતા થાય માટે આ ઉત્કૃષ્ટપદ ન ગણવું, નિશ્ચયથી ઉહૃષ્ટપદ જેને કહે છે, તે બતાવે છે. (9) . व्यवहारनयेन सामान्येनेदमन्तरव्यावर्णितस्वरुपमुत्कृष्टपदपुकं काका चेदमध्येयम् / अनुक्तस्यापि किंशब्दस्य गम्यमानत्वाव / ततश्च किमिदमुत्कृष्टपदं ग्राह्यम् ? अपि तु न बाद्यमेवेति तात्पयम् / कुतः? 'उकोसपयावि इत्तिया चेव' इति न केवलं गोलका असंख्येयाः, उत्कृष्टपदान्यपि प्रतिपरिपूर्णगोलकस्पर्शनापरूपितानि एतावन्त्येव असंख्येयान्येव, भवन्ति / यस्मात्ततो न नियतमुत्कृष्टपदम् , किं च न स्यानिष्कुटासन्नत्रिदिक्पर्शिखण्डगो. लकान् विहाय शेषगोलकानां षड्दिकस्पर्शिनां सर्वेषामपि समानगोलकान्तरैः समानस्पर्शनयुक्तत्वादिति भावः / यत्पुनरुत्कृष्टपदं नैश्चयिकं निश्चयनयसंमतं भवति सर्वोत्कर्षयोगात् यदिह ग्राह्यं तद्वक्ष्येऽनन्तरगाथया // 9 // ટકાથ–સામાન્યથી હમણાજ જેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે તે ઉત્કૃષ્ટપદ લેવું? અર્થાત્ તે ન લેવું. કેમ ન લેવું? ઉત્તર જેમ ગેળા અસંખ્યાતા છે તેમ ઉત્કૃષ્ટ પદો પણ પૂર્ણ ગળાને આશ્રિને કહેવાથી તે પણ અસંખ્યાતા થાય. તે કારણથી તે ઉત્કૃષ્ટ પદ ન ગણવું. લકના છેડે નિષ્ફટ પાસે ત્રણ દિશિને સ્પશી થતા ખંડ ગેળાને છેડી બાકીના ગેળાઓ છ દિશિમાં બધે રહેવાથી સમાન બીજા ગે લાઓની સરખીજ સ્પર્શના હોવાથી તે ઉત્કૃષ્ટ પદ ન થાય ત્યારે હવે જે નિશ્ચયથી ઉત્કૃષ્ટપદ માન્યું છે, સર્વથી મેટું તેજ અહિં લેવું, (9) તા

Page #86
भग- साये तर. बायरनिगोयविग्गहगइयाई जत्थ समहिया अन्ने / गोला हुज सुबहुया, निच्छइयपयं तदुक्कोसं // 10 // તેજ વાત નીચેની ગાથામાં બતાવે છે. मूळार्थ-माहर निगोह तथा वियह गतिना वो, સૂક્ષ્મ ગોળાઓ ઉપર જ્યાં ઘણા મળે. ત્યાંજ ઉત્કૃષ્ટપદ निश्वयथी समा. (10) बादराश्च ते निगोदाश्च बादरनिगोदाः कन्दादयः, ते च सूक्ष्मवादरनिगोदसंबन्धिविग्रहगतिकाश्च आदिशब्दादविग्रहगतयोऽपि यत्रोत्कृष्टपदे समधिकाः सूक्ष्मनिगोदगोलकेभ्यः पूर्वोक्तस्वरूपेभ्य उत्कृष्टपदवर्तिभ्योऽधिका अन्ये सूक्ष्मनिगोदगोलकेभ्योऽपरे गोलका भवेयुः मुबहबो नैश्चयिकपदं तदुत्कर्षम् / अयमभिप्रायः-यच्च कापि सूक्ष्मा निगोदसंदोहनिष्पन्नाः परिपूर्णगोलकास्तत्र यदि वादरनिगोदा अप्यवगाहन्ते, तत्र च यदि सूक्ष्मनिगोदनीवा बादरनिगोदजीवाश्च सजातीयेषु विजातीयेषु वा बादरनिगोदान्तरेषुत्पित्सवोऽपरेऽपि पृथिवीकायादयो भवान्तरे संचरिष्णवो विग्रहगत्या ऋजुगत्या वा संचरमाणाः सूक्ष्मपृथिवीकायादयस्तु तत्रस्था वावगाइन्ते, तदा च निश्चयनयसंमतमुत्कृष्टपदामति / बादरनिगोदा हि निराधारा न. संभवन्ति, ततः पृथिव्यादिष्वेव स्वस्थानेषु स्वरूपतो भवन्ति न सूक्ष्मनिगोदवत्सर्वत्र, इत्यतो यत्र कचिचे चादरनिगोदादयो भवन्ति तदुत्कृष्टपदं तात्त्विकामिति भावः // 10 // ટીકાર્થ–પ્રથમ ગણવેલ ઉત્કૃષ્ટ પદવાળા સૂક્ષ્મ ગેલાએ તેના ઉપર જે ઉત્કૃષ્ટપદવાળા ગોલામાં બાદર નિગોદો મંદાદિ, તે 1 'यत्र' इति एकस्मिन्पुस्तके।

Page #87
નિગેનીતિમજ સૂક્ષ્મ નિગોદ સંબંધી વિગ્રહ ગતિવાલા છ આદિ શબી વિગ્રહગતિ વગરના છે, જ્યાં વધારે મળે તેને નિશ્ચયથી ઉત્કૃષ્ટપદ કહેવામાં આવે છે. અને આ અભિપ્રાય છે કે જે કોઈ ઠેકાણે સક્ષમ નિગોદના સમુદાયથી બનેલ પૂર્ણ ગેલાએ તેમાં જે બાદર નિગદ અવગાહે તેમજ સૂક્ષ્મ નિગેદના છ તથા બાદર નિગેદના જ પિતાની જ જાતિમાં અગર બીજી જાતિમાં એટલે સૂક્ષ્મ નિગોદ મરી સૂક્ષ્મ નિગેદમાં જતાં બાદર નિગદ મરી બાદર નિ ગેદમાં જતાં તેમજ બીજા પૃથ્વી આદિના જી ભવાન્તરમાં જતા વિગ્રહ ગતિથી અગર બધુ ગતિથી તેમજ ત્યાંજ રહેલા સલમ પૃથ્વી કાયાદિ છે તે સ્થાને અવગાહે તે તે નિશ્ચયથી ઉત્કૃષ્ટપદ જાણવું. બાદર નિગે નિરાધાર રહે નહિં, પૃથ્વી આદિને વિષેજ રહે છે. સકમ નિગદની માફક સર્વત્ર નથી. માટે જયાં તે બાદર નિગેદાદિ હોય ત્યાંજ તાત્વિક ઉત્કૃષ્ટ પદ જાણવું. (10) इहरा पडुच्च सुहुमे, बहुतुल्ला पायसो सगलगोला। तो बायराइगहणं, कीरइ उक्कोसयपयामि // 11 // આજ વાત ફેર બતાવે છે. મૂત્રા–ો આ પ્રમાણે ગ્રહણ કરવામાં ન આવે તે સક્ષમ નિગદને આશિ બધા ગોળાઓ પ્રાયે સરખા જ છે. તે કારણથી ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે બાદરાદિ જીવેનું ગ્રહણ કરવું. (11) - 'इहरा' इति इतरथा बादरनिगोदाश्रयणं विना सूक्ष्मनिगोदान् प्रतीत्य बहुतुल्या निगोदसंख्यया समाना भवन्ति / प्रायोग्रहणं एकादिना न्यूनाषिकत्वे न्यभिचारपरिहारार्थम् / के

Page #88
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 75 एते ? इत्याह-सकलगोला लोकमध्यवर्तिनः संपूर्णगोला नतु लोकान्तवर्तिनः खण्डगोलाः, अतो न नियतं किश्चिदुत्कृष्टपदं लभ्येत यत एवं ततो बादरनिगोदादिग्रहणं क्रियते / अयमाशयः-अगुलासंख्येयभागमात्र संख्याताकाशप्रदेशपरिमाणं क्षे. त्रमवगायकः सूक्ष्मनिगोदोऽवतिष्ठते, अन्येऽप्यसंख्याताः मूक्ष्मनिगोदास्तस्मिंस्तावति क्षेत्र व्यवतिष्ठन्ते / तत्र सूक्ष्मैकनिगोदावगाहापेक्षया षट्स्वपि दिक्षु क्षेत्रप्रदेशपरिवृद्धिहानिभ्यां येऽपरेऽसंख्यातनिगादात्मका असंख्येयगोलका यावती विवक्षितसूक्ष्मनिगोदभुवमवगाहन्ते, स्त्रैव च यदि बादरनिगोदेभ्यः सूक्ष्मेषु बादरेषु वा निगोदेषुत्पित्सवः, सूक्ष्मनिगोदेभ्यो बादरेषु सूक्ष्मेपु वा निगोदेपित्तको विग्रहगत्या ऋजुगत्या वा संचरयाणाः सूक्ष्मपृथिवीकायादयश्च तत्रस्था वा भवान्तरे विग्रहगत्या अजुगत्या वा संचरमाणा विवक्षितनिगोदावगाहक्षेत्रमवगाहन्ते, तदुत्कृष्टपदं तात्त्विकमिति भावः 11 // ટોકાઈ–બાદર નિગેદને આશ્રય કર્યા વિના સૂમ નિગેદને આશ્રિ નિગોદની સંખ્યાની સમાન, ઘણે ભાગે ગોલાઓ થાય છે. પ્રાય: શબ્દનું ગ્રહણ કરવાથી કોઈ નિગોદમાં કદાચ બે ચાર જીવે વધારે ઓછા હોય તે પણ અડચણ નથી. આ કથન લેકમધ્યવતિ ગેળાને આશ્રિ જાણવું. ખંડ ગેળાને આશ્રિત ન જાણવું. આ કારણથી નિયમિત ઉત્કૃષ્ટ પદ મળી શકશે નહિં માટે બાદર નિગોદાદિનું ગ્રહણ કરવું અને આશય આ છે. અસંખ્યાતા આકાશના પ્રદેશ પરિમાણ રૂપ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા ક્ષેત્રને અવગાહિને એક સૂક્ષમ નિગેઇ રહી છે. અને તેટલાજ ક્ષેત્રમાં બીજી અસંખ્યાતિ નિગેદે પણ રહી છે. તેજ ક્ષેત્રમાં સૂક્ષ્મ એક 1 इतः प्राक् 'विवचित-' इत्यधिकं कचित् // 2 ' नावः' इति न कचित् /

Page #89
નિગોદ-છત્રીશિ નિમેદની અવગાહનાની અપેક્ષાએ છ દિશિમાં એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ હાનિ વડે જે બીજી અસંખ્યાતિ નિગદરૂપ અસંખ્યાત ગોલાએ જેટલી ઈચ્છિત સૂક્ષ્મ નિગેની પૃથ્વીને અવગાહે છે તેજ ક્ષેત્રમાં જે બાર નિગદ થકી નીકળી સૂક્ષમ નિગદ અગર બાદર નિગોદમાં ઉત્પન્ન થનાર છે તેમજ સૂફમ નિગદ થકી નીકલી બાદર નિગોદ અગર સૂફમ નિગદમાં ઉત્પન્ન થનાર છે તેમજ વિગ્રહગતિવાળા અગર જુગતિવાળા ચાલતાં તેમજ સૂફમ પૃથ્વીકાયાદિ ત્યાંજ રહેલા અગર ભવાન્તરને વિષે વિગ્રહગતિથી અગર જુગતિથી જતાં ઈચ્છિત નિમેદની અવગાહના ક્ષેત્રને જે અવગાહે તે તે તાત્વિક ઉત્કૃષ્ટ પદ કહેવાય આ રહસ્ય જાણવું. (11) ___ अथ गोलकादीनां प्रमाणमादगोला य असंखिज्जा, इंति निगोया असंखया गोले। शकिको य निगोओ, अणंतजावो मुणेयव्वो // 12 // હવે ગોલાનું પ્રમાણ બતાવે છે. મૂકીર્ય–ગોલાએ અસંખ્યાતા છે. સિંગદે પણ અસંખ્યાતિ છે. એક એક ગોલામાં તેમજ એક એક નિગોદમાં અનંતા જીવે છે. (12) गोला असंख्याता भवन्ति / सकलेऽपि लोकाकाशे तेषामवस्थानादकैकस्मिश्च गोले निगोदाः साधारणशरीरिणोऽसंख्याता भवन्ति / एकावगाहनानामसंख्यातानां निगोदानामेव गोलक इति व्यपदेशात् / एकैकस्मिंश्च निगोदेऽनन्ता जीवा ज्ञातव्याः / एतच्चानन्तत्वं सिद्धानन्तकादनन्तगुणितं ज्ञातव्यम् / शास्त्रान्तरेषु'एगस्स निगोयस्स उ अणंतभागो उ सिद्धिगओ' इति भणવાવ ! 2 /

Page #90
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર ટીકર્થ સમગ્ર કાકાશને વિષે રહેવાથી ગોલાઓ અસંખ્યાતા છે, એક ગેલાને વિષે સાધારણ શરીરવાલી નિગ અસં ખ્યાતિ છે. એક સરખી અવગાહનાવાલી અસંખ્યાતિ નિગેથીજ ગેલે બને છે. આવું શાસ્ત્રવચન હેવાથી, એક એક નિગેરે અનંતા જીવે છે. આ અનંત સિદ્ધના અનંતાથી અનંત ગણું જાણવું. એક નિગદને અનંતમો ભાગ સિદ્ધિને પામે છે, આવું શાસ્ત્રનું વચન છે તેથી. (12) ___ अथ जीवप्रदेशपरिमाणमरूपणपूर्वकं निगोदादीनामवगाहनामानमभिधित्सुराहलोगस्स य जीवस्स य, हुंति पएसा असंखया तुल्ला। अंगुलअसंखभागो, निगोयजियगोलगोगाहो // 13 // હવે જીવ પ્રદેશનું પરિમાણ બતાવવાપૂર્વક નિગેનું અવગાહના પરિમાણ બતાવે છે. મૂઝા–લેક તથા જીવના પ્રદેશે અસંખ્યાતા છે, તેમજ બને તુલ્ય પણ છે. નિદ, જીવ, તેમજ ગેલાએ, આ ત્રણેની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી છે. (13) लोकजीवयोः प्रत्येकमसंख्याताः प्रदेशा भवन्ति, ते च परस्परेण तुल्याः / यावन्तश्चतुर्दशरज्ज्वात्मकस्य समस्तलोकाकाशस्य प्रदेशास्तावन्त एकजीवस्य निजपदेशा न न्यूनाधिकाः, જિલપુરાતવિયા જેન્ટિના નિગમ માતાपरमातुल्यतेत्यर्थः / एषां च संकोचविशेषादलासंख्येयभागो निगोदस्य तज्जीवस्य गोलकस्य चावगाहनेति // 13 // { “ઉ” તે જ .

Page #91
નિગદ છત્રીશિ ટીકાથ–લેક તથા છવ આ બન્નેના અસંખ્યાતા પ્રદેશે ... છે, તેમજ તેઓ તુલ્ય પણ છે. ચતુર્દશ રજજુ પ્રમાણ સંપૂર્ણ આ કાકાશના જેટલા પ્રદેશ છે, તેટલાજ એક જીવન પ્રદેશ છે. ઓછા અગર વધુ નથી. કારણકે કેવલી સમુદઘાત અવસ્થામાં કેવલી પિતાના પ્રદેશથી સંપૂર્ણ કાકાશને પૂર્ણ કરે છે, માટે તુલ્ય છે. તેમજ જીવના પ્રદેશનો સ્વભાવ સંકેચવાલે હેવાથી અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી સૂફમ નિગેની અવગાહના તેમજ તેમાં રહેલ જીવની, તેમજ ગેલાની અવગાહના જાણવી. (13) निगोदादिसमवगाहनतामेव समर्थयन्नाह-- जमि जिओ तं मेव निगोउ तो तम्मि चेव गोलोऽवि। निप्फज जं खित्ते, तो ते तुल्लावगाहणया // 11 // હવે નિદાદિની સરખી અવગાહના છે તેનું જ સમર્થન કરતાં કહે છે. ___ मूळार्थ-२ क्षेत्रने विष 1 त्यांन निगो छ, ને ત્યાંજ ગેલે બને છે. આ કારણથી આ ત્રણે સરખી सवाहनावाला छ. (14) यस्मिन् क्षेत्रेऽङ्गलासंख्येयभागरूपेऽसंख्यातनभःप्रदेशात्मके जीवोऽवगाहते, तस्मिन्नेव निगोदे निगोदमभिव्याप्य जीवस्यावस्थानात् 'तो' इति तदनन्तरं तस्मिन्नेव गोलोऽपि निष्पद्यते आस्त; विवक्षितनिगोदावगाहनातोतिरिक्तशेषनिगोदावगाहना गोलकान्तरप्रवेशेन निगोदमात्रा गोलकावगाहनेति / अयमाशयः-येषु यावत्सु नभःप्रदेशेष्वेको निगोदोऽवगाढस्तेषु तावत्स्वेवापरेऽप्यसंख्येया निगोदाः . सूक्ष्मपरिणामतयाऽवगाहन्ते / एकैकस्मिंश्च निगोदेऽनंता जीवाः सन्ति / एकैकश्च जीवो विवक्षितनिगोदपदेशानभिव्याप्य तिष्ठति /

Page #92
' મળ–ત્રી સાથે ભાષાંતર तेषां चैकावगाहनानामसंख्यातानां निगोदानां गोलक इति संज्ञा / तस्य गोलकस्यैकैकप्रदेशश्रेणिं मुश्चन्तोऽपरापरप्रदेशश्रेणिं च व्या नुवन्तः षट्स्वपि दिक्षु येऽपरे प्रत्यवगाइनमसंख्येया निगोदास्तेषामपि यावानवगाहनाभागो विवक्षितगोलकस्यासीत् , तावान् स एव गोलक उद्धरितस्त्ववगाहनाभागो गोलकान्तरेषु प्रविशतीत्यायातमेकजीवस्य निगोदस्य गालकस्य समानावगाइनेति // 14 // ટીકાર્ય–અસંખ્યાતા આકાશ પ્રદેશરૂપ અંગુલના અસર ખાતમા ભાગ જેટલા ક્ષેત્રમાં એક જીવ રહે છે, તે જ ક્ષેત્રમાં નિગેદ રહે છે. એટલે નિગદને વ્યાપિ જીવ રહે છે, અને તેમાંજ ગોલ રહે છે. ઈચ્છિત નિગેની અવગાહનાથી બીજ નિગદની અવગાહના બીજા ગોલામાં ગણવાથી નિગદ માત્ર અવગાહનાવાલા ગેલા જાણવા. આને આ આશય છે. જેટલા જે આકાશપ્રદેશને વિષે એક નિગદ અવગાહિ છે, તેટલા તેજ પ્રદેશને વિષે બીજી અસં. ખ્યાતિ નિગદ સૂક્ષમ પરિણામથી રહી છે. એક એક નિગદને વિષે અનંતા જીવે છે, એક એક જીવ ઈચ્છિત નિગોદના પ્રદેશને આશ્રિને રહે છે. તે એક અવગાહનાવાલી અસંખ્યાતિ નિગેને ગેલે એમ કહે છે. અગર ગેલે એવી સંજ્ઞા છે. તે ગેલે જેટલા પ્રદેશમાં રહ્યો છે, તેની એક પ્રદેશની શ્રેણીને છેડતા અને બીજી બાજુથી વ્યાપતા બીજી છ દિશીમાં બીજી અસંખ્યાતિ નિગોદે છે, તે નિગદમાં જેટલી અવગાહનાથી ઈચ્છિત ગોલો થાય છે તેટલો જ એક ગલે બીજે જાણવે, અને બાકી રહેલ અવગાહનાને ભાગ બીજા ગલામાં ગણવે. આથી પણ છવ, નિદ, તેમજ ગલાની સરખી અવગાહના જાણવી. (14) अथ जीवायवगाहनासमतासामर्थ्येन यदेकत्र प्रदेशे जीवपदेशमानं भवति, तद्विमणिपुस्तत्यस्तावनायें प्रश्नं कारयमाह

Page #93
નિગદ છત્રી—િ उकोसपयपएसे किमेगर्जावप्पएसरासिस्स / हुज्जेगनिगोयस्स व, गोलस्स व किं समोगाढं // 15 // હવે જીવાદિની સરખી અવગાહવાના સામર્થ્યથી એક ગાકાપ્રદેશ જેટલા જીવના પ્રદેશોનું પરિમાણ થાય છે, તે કહેવાની છે છાવાલા શાસ્ત્રકાર પ્રસ્તાવનાને માટે પ્રશ્ન કરાવતા કહે છે. मूलार्थ- टपाने विष थे वन अटेश 2 / 21, તેમજ એક નિગોદ તથા એક ગોલાનું શું શું અવગાछ? (15) उत्कर्षत एकस्मिन्नभानदेश एकजीवप्रदेशराशेर्निगोदस्य गोलकस्य च किं किं समवगाह भवेत् ? अयं प्रश्नार्थः / लोकाकाशमदेशराशितुल्यनिजप्रदेश आत्मा यदा संकोच्य निजपदेशाभिगोदमाने क्षेत्रेऽवगाहते, तदैककस्मिन्नमःप्रदेशे कति जीवप्रदेशाः स्युरिति / एवं निगोदगोलकयोरपि प्रश्नार्थो शेयः // 15 // ટીકાઈ–ઉત્કૃષ્ણ એક કાશમીને વિષે એક જ પ્રદેશ રાશી, નિદ, તેમજ ગેલાનું શું શું અવગાડ્યું છે? આ પ્રણાર્થ છે. કાકાશ પ્રદેશરાશી તુલ્ય પ્રદેશવાલે આત્મા જ્યારે સકે ચાઈને પિતાના પ્રદેશને નિગોદમાત્ર ક્ષેત્રમાં અવગાહે ત્યારે એક આકાશપ્રદેશને વિષે કેટલા જીવ પ્રદેશ છે, એમ નિગેલ તથા ગેલાને આફ્રિકને જાણા. (15) तत्र जीवमाश्रित्योचरम्जीवस्स लोगमित्तस्स सुहुमओगाहणावगाढस्स / इकिमि पएसे, इंति पएसा, असंखिज्जा // 16 // 1 उत्कृष्टपदैः। .

Page #94
મૂળ–ી સાથે જાતર. પ્રથમ જીવ આશ્રિ ઉત્તર આપે છે. મૂઢાર્થ –કાકાશપ્રદેશ માત્ર પ્રમાણવાલો જીવ સૂક્ષ્મ અવગાહનાવડે જ્યારે અવગાહે છે, ત્યારે કાકાશના એક એક પ્રદેશને વિષે પિતાના અસંખ્યાતા પ્રદેશ હોય છે. (16) जीवस्य समस्तलोकांका शपदेशसमूहसमाननिजप्रदेशस्य सू. मावगाहनयावगाढस्यैकैकनभःप्रदेशेऽसंख्याता जीवप्रदेशा भवान्त। अयमय-सूक्ष्मनामकर्मोदयेन जीवोऽङ्गलासंख्येयभागरूपं निगोदमात्र क्षेत्रमवगाहते, तचासंख्यातनभःप्रदेशात्मकं समग्रलोकेऽप्यसंख्येया नभामदेशा असंख्यातस्यासंख्यातभेदत्वात् / / तत एकस्मिभिगोदावगाढनभःप्रदेशे एकजीवस्यासंख्येयाः स्वप्रदेशा इति। तेच किल कल्पनया कोटीशतसंख्यस्य जीवपदेशराशेः प्रदेशदशसइस्त्रीस्वरूपावगाहनया मागे हते लक्षमाना भवन्तीति / / 17 // ટીકાર્થ–સંપૂર્ણ લોકાકાશના પ્રદેશના સમૂહ જેટલા પ્રદેશવાલે જીવ છે. આ જીવ જ્યારે સૂક્ષ્મ અવગાહના વડે રહે છે ત્યારે લોકાકાશના એક પ્રદેશ ઉપર પોતાના અસંખ્યાતા પ્રદેશો સખે છે. આનો અર્થ આ છે. સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયથી જીવ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ રૂપ નિગદ માત્ર ક્ષેત્રને અવગાહે છે. તે ક્ષેત્ર આકાશના અસંખ્યાતા પ્રદેશરૂપ છે. સંપૂર્ણ કાકા શના પણ અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે, કારણ કે અસંખ્યાતાના અસંખ્યાતા લે છે. આ કારણથી એક નિગોદ અવગાહિત આકાશપ્રદેશને વિષે એક જીવના અસંખ્યાતા પ્રદેશ રહે છે. આ પ્રદેશરાશિને કલ્પનાથી સો કેટી અગર એક અબજ પ્રમાણે ગણવી, પછી આ રાશિને જીવની દશહજાર પ્રદેશની અવગાહનાવડે ભાગ દેવાથી એક લાખ જીવપ્રદેશો એક આકાશપ્રદેશ ઉપર આવે છે. (16)

Page #95
નિગોદ છત્રીશિ अथनिगोदमाश्रित्याहलोगस्सहिए भागे, निगोयओगाहणाइ जं लद्धं / उकोसपएऽतिगयं, इत्तियमिकिक जीवाओ // 17 // હવે નિગદને આશ્રિ ઉત્તર આપે છે. मूळार्थ-नानी सानाप शना - દેશને ભાગ આપવાથી જે પ્રદેશ મળે તે પ્રદેશે એક એક જીવ સંબંધી ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જાણવા (17) ___निगोदावगाहनया लोकस्य भागे हृते यल्लब्धमेतावदुत्कृष्टपदेऽतिगतमवगाढं निगोदसंबद्धादेकैकजीवावा अयमर्थः-असंख्यातमदेशोऽपि लोकः किल प्रदेशकोटीशतमानः कल्प्यते, एकनिगोदावगाहना च प्रदेशदशसहस्रीमाना ततश्च कल्पितलोकप्रदेशराशेकल्पितनिगोदावगाईनया-गेहूते लक्षा लभ्यते, सौ चानन्तजीवात्मकस्य निगोदस्य संबन्धिन एकैकजीवम्य मंत्का उत्कर्षतः एकस्मिन्नभःप्रदेशेऽवगादेति ज्ञातव्यम् / अनेन निगोदसत्कमुत्कृष्टपदे यदवगाढं तद्दर्शितम् // 27 // ટીકર્થ નિગદની અવગાહનાવડે કાકાશના પ્રદેશને ભાગ આપવાથી જેટલી સંખ્યા મળે તેટલી સંખ્યા નિગેદ સંબંધિ એક એક જીવની ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે રહેલી જાણવી. આને અર્થ આ છે. અસંખ્યાત પ્રદેશરૂપ લેક છે તે પણ કલ્પનાવડે લેકને સે કેટી અગર એક અબજ પ્રદેશવાળે કલ્પ. એક નિમેદની આવગાહના દશહજાર પ્રદેશની જાણવી. પછી કલ્પીત કાકાશ પ્રદેશ રાશિને કલ્પીત નિગદની દશ હજાર પ્રદેશની અવગાહનાવડે ભાગ 1 'ना भागे' इत्यपि / 2 'खचम्' / / तच्चा' / 4 ' सत्कम् / 5 बगाडमिति / 6 सातम्या

Page #96
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 87 દેવાથી એક લાખ પ્રદેશો મળે છે. આ સંખ્યા અનંત જીવરૂપ નિ ગેદ સંબંધિ એક એક જીવની ઉત્કૃષ્ટપણથી આકાશના એક પ્રદેશને વિષે રહેલી જાણવી. આ કહેવાથી નિગોદ સંબંધિ જે સંખ્યા રહેલી છે, તે બતાવી. અર્થાત એક જીવ આશ્રિ એકલાખ પ્રદેશ અને નિગદ આશ્રિ અનંત જીવે હોવાથી અનંત લાખ પ્રદેશે એક આUALशमा 29 छे. ( 17) ___ अथ गोलकसत्कं यत्तत्रावगाढं तदर्शयतिएवं दवटाए, सव्वेसिं इक्कगोलजीवाणं / उकोसफ्यमइगया, होति पएसा असंखगुणा // 18 // હવે ગેલા આશિ એક આકાશપ્રદેશ ઉપર જેટલા પ્રદેશ રહ્યા के ते मतावे. मूार्थ- भुभम द्रव्य अपेक्षाये ये गोलामा રહેલા સમગ્ર જીવના પ્રદેશ ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે અસંખ્યાતगुण रया छ. ( 18) . यथा निगोदनीवेभ्योऽसंख्येयगुणास्तत्मदेशा उत्कृष्टपदेऽति. गताः, एवं द्रव्यार्यतया न तु प्रदेशार्थतया 'सव्वेसि इति सर्वेभ्यः 'इक्योलजीवाणं' इति एकगोलगतजीवद्रव्येभ्यः सकाशादुत्कृष्टपदमतिगता भवन्ति प्रदेशा असंख्यातगुणाः / इह किलानन्तजीवोऽपि निगोदः कल्पनया लक्षजीवः। गोलकथासंख्यातनिगोदोऽपि कल्पनया लक्षनिगोदः, ततस्तस्य लक्षस्य लक्षगुणने कोटीसहस्रसंख्याः कल्पनया गोलके जीवा भवन्ति / तत्पदेशानां च लक्ष लक्षमुत्कृष्टपदेऽतिगतमतश्चैकगोलकसंख्याया लक्षगुणने कोटीकोटीदशकसंख्या एकत्र प्रदेशे कल्पनया जीवप्रदेशा भवन्ति // 18 // 1 आश्रित्प.

Page #97
નિમંદ છત્રીશિ ટીકાર્ય–જેમ નિદમાં રહેલ છ કરતાં તેના પ્રદેશ અસંખ્યાતગુણા ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે રહ્યા છે, તેમ પર્યાય અપેક્ષાએ નહિ પણ દ્રવ્ય અપેક્ષાએ એક ગોલામાં રહેલ સમગ્ર જીવેને અગ્નિ ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે અસંખ્યાતા પ્રદેશ રહ્યા છે. અહિં અનંત જીવરૂપ નિગેદ છતાં, કલ્પનાથી એક લાખ છવ ગણવા. એક ગેલે અસર ખ્યાત દિવાળે છતાં, કલ્પનાથી એક લાખ દિવાળો ગણવો. ત્યારપછી લાખને લાખે ગુણવાથી એક હજાર કેટી કલ્પનાવડે છે, એક ગેલામાં થાય છે, તેમજ જીવના એક એક લાખ પ્રદેશ ઉત્ન છપદને વિષે રહેલ છેઆ વાત પહેલાં કહી આવ્યા છીએ. હવે પ્રથમ ગણેલ એ હજાર કેટી છે સાથે એક લાખ જીવના પ્રદેશને ગુણ વાથી દશ કટાકેટી છવપ્રદેશે એક આકાશપ્રદેશને વિષે કલ્પનાથી રહે છે.. એક આકાશપ્રદેશને વિષે તાત્વિક રીતે અસંખ્યાતા અનંત અસંખ્યાતા પ્રદેશ એક આકાશપ્રદેશ ઉપર રહે છે. જ્યરે એક જીવના અસંખ્યાતા પ્રદેશ રહે છે. તેવા એક નિગદમાં મન નેતા હોવાથી અસંખ્યાતા અનંતા આવે છે, તેમજ એક ગોલામાં નિગદ અસંખ્યાત હોવાથી અસંખ્યાતા અનંતા અસંખ્યાતા જીવન પ્રદેશે એક આકાશપ્રદેશને વિષે તાત્વિક રીતે આવે છે. (18) ___ गोलजीवेभ्यः सकाशादेकत्र प्रदेशेऽसंख्येयगुणा जीवमदेशा भवन्तीत्युक्तम् अथ तत्र गुणकारराशेः परिमाणानर्णयार्थमुच्यतेतं पुण केदइएणं, गुणियमसंखिजयं भविजा हि। भण्णइ दव्वट्ठाए, जावइया सव्वगोलत्ति // 19 // * ગેલાને આશ્રિ એક આકાશપ્રદેશ ઉપર અસંખ્યાતા છેવટે શો રહે છે. આ પ્રમાણે જે શાસકારે કહ્યું તો તે અસંખ્યાત ગુણાકાર 2 શશિ કથા પ્રમાણવાળી વાણવી? આને નિશ્ચય કરવાને શાકાર જણાવે છે

Page #98
મળતીષ સાથે ભાષાંતર. મૂકાર્ય–તે પૂર્વે કહેલ અસંખ્યાત રાશિ, કેટલા પ્રમાણવાળી રાશિથી ગુણીએ કે જેથી અસંખ્યાત શિ થાય? કહીએ છીએ. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જેટલા ગોલા છે, તેટલાથી ગુણવા જેથી ઉક્ત રાશિ આવશે. (19) तत्पुनरनन्तरोक्तमुत्कृष्टपदातिगतजीवप्रदेशराशिसंवन्धि कियता किंपरिमाणेनासंख्येयराशिना गुणितं सत् ' असंखिजयं' इति असंख्येयकमसंख्यातगुणनाद्वारायातं भवेत् स्याद् ? इति भण्यते / अत्रोत्तरं द्रव्यार्थतया न तु प्रदेशार्थतया यावन्तः सर्वगोलकाः सकललोकगोलकास्तावन्त एवेति' गम्यम् / स चोत्कृष्टपदगतैकजीवपदेशराशिमन्तव्यः, सकलगोलानां तत्तुल्यતારિ II II ટીકાર્ય–તે પૂર્વે કહેલ ઉત્કૃષ્ટ પદને વિષે રહેલ છવપ્રદેશ રાશિ સંબંધિ ગણિત કેટલા પ્રમાણવાળી અસંખ્યાત શશિથી ગુણએ કે જેથી અસંખ્યાત રાશિ, અસંખ્યાત ગુણકાર દ્વારા આવી કહેવાય? અહીં શાસકાર ઉત્તર આપે છે. જેના પ્રદેશ દ્વારા નહિ પણ છવદ્રવ્યની અપેક્ષાએ સમગ્ર લેકની અંદર જેટલા ગોલા છે, તેટલા ગોલાથી ગુણાકાર કરે તે સમગ્ર ગેલાઓ એક જીવના એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ પ્રદેશ રાશિ જેટલા છે. કારણકે બધા ગલાઓ તેની તુલ્ય હોવાથી. સારાંશઆ છે કે, એક ગલામાં જે સમગ્ર જીવે છે, તેને સમગ્ર ગોલાથી ગુણો અગર એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ એક જીવના પ્રદેશોથી ગુણે. તે ગુણવાથી જે રાશિ આવે, તે એક ગોલા સંબંધિ છવ પ્રદેશ શશિ જાણે. આ ગણીત જાણવું. (19) किं कारणमोगाहणतुल्लत्ता जियनिगोयगोलाणं / गोला उक्कोसपएक्कजियपएसेहिँ तो तुल्ला // 20 // - 2 ગુણવ

Page #99
નિગદ ત્રીશિ મૂઝાઈ–મેલાઓ તથા એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ એક જીવના પ્રદેશે આ બન્ને તુલ્ય શા કારણથી છે? જીવ, નિગેહ, અને ગોલા આ ત્રણેની અવગાહના તુલ્ય હોવાથી. (20) ___किं कारणं ' इति कस्मात्कारणाघावन्तः सर्वगोलास्तावन्त एवोत्कृष्टपदगतैकजीवप्रदेशाः ? इति प्रश्नः / अत्रोत्तरम्अवगाहनातुल्यत्वात् / केषाम् ? इत्याह-जीवनिगोदगोलानामवगाहनातुल्यत्वं चैषामङ्गलासंख्येयभागमात्रावगाहित्वादिति / यस्मादेवं 'तो' इति तस्मागोलाः सकललोकसंबन्धिन उत्कृष्टपदे ये एकस्य जीवस्य प्रदेशास्ते तथा तैरुत्कृष्टपदैकजीवप्रदेशैस्तुल्या માનિ | 20 || ટીકર્થ—શા કારણથી કહે છે કે જેટલા ગેલા છે તેટલાજ એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર એક જીવના પ્રદેશો છે? પ્રશ્ન. અહીં ઉત્તર કહે છે કે અવગાહના તુલ્ય હેવાથી. કેની? કહે છે. જીવ, નિગેદ, અને ગલાની, આ તુલ્યપણું અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી અવગાહનાહવાથી જાણવું, જે કારણથી આમ છે તે સમગ્ર ગલાઓ તથા એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ એક જીવના પ્રદેશે આ બન્ને સરખા થાય છે. (20) एतस्यैव भावनार्थमुच्यते-- गोलेहिँ हिए लोगे, आगच्छइ जंतमेगजीवस्स / उक्कोसपयगयपएस, रासितुल्लं हवइ जम्हा // 21 // આજ વાત સ્પષ્ટતાથી બતાવે છે. મૂર્ય–સમયગલાથી કાકાશના પ્રર્દશને ભાગ

Page #100
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. દેવાથી જે રકમ આવે તે એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ પ્રદેશ રાશિ તુલ્ય જાણવી. આ કારણથી બને તુલ્ય જાણવા.૨૧) गोलगोलावगाहनाप्रदेशः कल्पनया दशसहस्रसंख्यैहते विभक्त हतभाग इत्यर्थः / लोके लोकप्रदेशराशौ कल्पनयककोदीशतप्रमाणे आगच्छति लभ्यते, यत्सवैगोलकसंख्यास्थानं कल्पनया लक्षामित्यर्थः / तदेकजीवस्य संबन्धिना पूर्वोक्तप्रकारतः कल्पनया लक्षप्रमाणेनैवोत्कृष्टपदगतप्रदेशराशिना तुल्यं भवति / यस्मात्तस्माद्गाला उत्कृष्टपदैकजीवप्रदेशेरतुल्या भवन्तीति प्रकृतमजाते / एवं गोलकानामुत्कृष्टपदगतेकनारप्रदेशानां च तुल्यत्वं सम રોકાઈ-ગેલાની અવગાહના કપનાથી 10) દશ હજાર દેશોથી, લોકાકાશના પ્રદેશો કલ્પનાથી સો કાટી અગર એક અબજ ધમાણને ભાગ આપવાથી કલ્પનાથી એક લાખ ગાલાઓ આવશે, તે શિલાઓ. તથા એક જીવ સંબંધિ પ્રથમની રીત મુજબ એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ કપનાથી એક લાખ પ્રમાણુ પ્રદેશે, આ બન્ને તુલ્ય થાય છેઆ કારણથી શાસ્ત્રકાર, ગોલાએ તથા એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ એક જીવના પ્રદેશોને સરખા કહે છે. આજ પ્રસ્તુત છે, આ મુજબ ગોલાઓ તથા એક જીવના પ્રદેશ એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ તે બન્નેના તુલ્યપણાનું સમર્થન કર્યું. (21) पुनस्तदेव प्रकारान्तरेण समर्पयतिअहवा लोगपएसे, इक्किक्के ठवय गोलमिक्किं / एवं उक्कोसपएक्कजियपएसेसु मायंति // 22 //

Page #101
નિગદ ત્રીશિ વલી આજ વાત બીજી રીતે બતાવે છે. * મૂર્ચ–અથવા લોકના એક એક પ્રદેશ ઉપર એક એક ગોલાને સ્થાપન કરે, આ પ્રમાણે ગોલાને સ્થાપન કરવાથી ઉત્કૃષ્ટ પદને વિષે એક જીવના જેટલા પ્રદેશ રહે છે તેટલા જ પ્રમાણવાલા આકાશ પ્રદેશને વિષે ગલાઓ થાય છે. (22) अथवा लोकस्यैव प्रदेशे एकैकस्मिन् स्थापय निधेहि / विवक्षितसमत्वबुभुत्सो गोलमेकैकम् / ततश्चैवमुक्तक्रमस्थापने उत्कृष्टपदे ये एकजीवपदेशास्ते तथा तेषु तत्परिमाणेष्वाकाशप्रदेशेष्वित्यर्थः, मान्ति गोला इति गम्यम् / यावन्त उत्कृष्टपदे एकजीवप्रदेशास्तावन्तो गोलका अपि भवन्तीत्यर्थः / ते च कल्पनया किल लामમા ઉમવેષીતિ | 22 5 ટીકાર્થ—અથવા લેકના એક એક પ્રદેશને વિષે એક એક ગોલાને સ્થાપન કર. હે ઈચ્છિત સરખાપણને જાણવાને ઈચ્છનાર શિષ્ય ! આ મુજબ ક્રમથી સ્થાપન કરે છતે ઉત્કૃષ્ટ પદને વિષે એક જીવના જેટલા પ્રદેશ રહે છે તેટલા જ પરિમાણવાલા આકાશ પ્રદેશને ગોલા થાય છે, અર્થાત્ એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર એક જીવના જેટલા પ્રદેશ છે તેટલાજ પરિમાણવાલા ગલાઓ પણ છે. કપનાથી અને એક એક લાખ છે. (2) __अय सर्वजीवेभ्य उत्कृष्टपदजीवप्रदेशा विशेषाधिका इति बिभाणेपुस्तेषां सर्वजीवानां च तावत्समतामाहगोलो जीवो य समा, पएसओ जं च सव्वजीवावि। हुँति समोगाहणया, मज्झिमओगाहणं पप्प // 23 //

Page #102
મૂળ-રી સાથે ભાષાંતર. હવે સર્વ જીવ કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે રહેલ જીવ પ્રદેશ વિશેષાધિક છે આ વાત કહેવાને ઈચ્છાવાલા શાસ્ત્રકારતે પ્રદેશ તથા સમગ્ર જીવો આ બન્નેની તુલ્યતા પ્રથમ બતાવે છે. ' મૂર્થિ–ગોલે તથા જીવ આ બન્ને અવગાહનાના પ્રદેશને આશિ તુલ્ય છે, કારણ કે સર્વ જીવે પણ મધ્યમ અવગાહનાને આશ્રિ સરખી અવગાહનાવાલા છે. (23) _ गोलको जीवश्च समौ प्रदेशतोऽवगाहनामदशानाश्रित्य कल्पनया योरपि प्रदेशदशसहस्त्रावगाढत्वात् 'जं च ' इति यस्माच सर्वजीवा अपि सूक्ष्मा भवन्ति समावगाहनकाः मध्यमावगाहना-- माश्रित्य, कल्पनया हि जघन्यावगाहना पञ्चपदेशसहस्राणि / उत्कृष्टा तु पञ्चदश द्वयोश्च मीलनेनार्दीकरणेन च दशसहस्राणि પદય મવતિ છે 22 ટીકાથ–ગેલેર તથા જીવ અવગાહનાના પ્રદેશને આશ્રિ અને તુલ્ય છે. કલ્પનાથી આ બન્ને આકાશના દશ દશ હજાર પ્રદેશમાં વ્યાપિને રહ્યા છે, કારણ કે સૂક્ષમ સર્વ જીવો પણ મધ્યમ અવગાહનાને આશ્રિ સરખી અવગાહનાવાલા છે. ક૫નાથી જઘન્ય અવગાહના પાંચ હજાર પ્રદેશની ગણે, અને ઉત્કૃષ્ટતાથી પંદર હજાર પ્રદેશની ગણે, આ બન્ને અવગાહના મેળવી, અડધી કરવાથી મધ્યમ અવગાહના દશ હજાર પ્રદેશની થાય છે. (23). तेण फुडं चिय सिद्धं, एगपएसंमि जे जियपएसा। ते सव्वजीवतुल्ला, सुणसु पुणो जह विसेसहिया॥२४॥ મૂઢાર્થ ગોલ તથા જીવ આ બન્નેની સરખી અવગાહના હેવાથી આટલી વાત પ્રગટ સિદ્ધ થઈ કે, એક ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે ઇવેના જે પ્રદેશ રહ્યા છે તે, તથા સમગ્ર

Page #103
નિગદ-શિ જીવે, આ બન્ને તુલ્ય છે. હવે વિશેષાધિક જેવી રીતે થાય છે, તે તું સાંભળ (24) इह किलासद्भावस्थापनया कोटीशतसंख्यप्रदेशस्य जीवस्य प्रदेशदशसहस्यामवगाढस्य प्रतिप्रदेशं प्रदेशलक्ष भवति, तच्च पूर्वोतपकारतो निगोदवर्तिना जीवलक्षेण गुणितं कोटीसहस्रं भवति / पुनरपि च तदेकगोलवर्तिना निगोदलक्षेण गुणितं कोटीकोटीदशकप्रमाणं भवति, जीवप्रमाणमप्येतदेव / तथा हि-कोटीशतसंख्यादेशे लोके दशसहस्रावगाहिनां गोलानां लक्षं भवति / प्रतिगोलकं च निगोदलक्षकल्पनानिगोदानां कोटीसहस्रं भवति / प्रतिनिगोदं च जीवलक्षकल्पनात्सर्वजीवानां कोटीकोटीदशकं भवति // 24 // ટીકાથ–અહિં અસદ્દભાવ સ્થાપનાથી સે કેટી પ્રદેશવાલે જીવ આકાશના દશ હજાર પ્રદેશમાં રહીને આકાશના એક એક પ્રદેશ ઉપર પોતાના એક એક લાખ પ્રદેશ રાખે છે. આ લાખ પ્રદેશોને નિગોદમાં રહેલ અનંત જીવ છતાં કલ્પ નાથી લાખ જીવ ગણી તેને ગુણવાથી એક હજાર કેટી છવપ્રદેશે થાય છે. ફરી આ સંખ્યાને એક ગલામાં રહેલા અસંખ્યાતિ નિગેદ છતાં કલ્પનાથી એક લાખ નિગદ ગણી, ગુણવાથી દશ કેટકેટી જીવપ્રદેશ થાય છે. જીવનું પ્રમાણ પણ આટલું જ છે, તે બતાવે છે. કલ્પનાથી સે કોટી પ્રદેશવાલા કાકાશને વિષે કાકાશન દશ હજાર પ્રદેશમાં વ્યાપિને રહેવાવાલા ગોલાઓ એક લાખ થાય છે. એક એક ગોલામાં નિગદ એક લાખ કલ્પેલી છે, એક લાખને એક લાખે ગુણવાથી એક હજાર કેટી નિગદ થાય છે. દરેક વિગેરે જીવ એક લાખ કયા છે, આ એક લાખે ફરી ગુણવાથી દશ કેટાકેટી જ થાય છે. આ મુજબ ઉત્કૃષ્ટપદે જીવપ્રદેશ તથા સમગ્ર જેવો આ બન્ને સરખા થાય છે. (24).

Page #104
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 5 अथ सर्वजीवेभ्य उत्कृष्टपदगतजीवप्रदेशा विशेषाधिका इति दर्यतेजं संति केइ खंडा, गोला लोगंतवत्तिणो अन्ने / बायरविग्गहिएहिय उक्कोसपयं जमन्भहियं // 25 // હવે સર્વ જીવ કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જીવપ્રદેશો વિશેષ ધિક છે તે બતાવે છે. मूळार्थ-सोने विष सामगोसासी के કે જેઓ પૂર્ણ ગોલાથી જુદા છે. ઉત્કૃષ્ટપદ કે જે પ્રથમ ગણવેલ છે, તેના ઉપર બાદર નિગદ તથા વિગ્રહ ગતિવાલા જી અવગાહવાથી ઉત્કૃષ્ટપદ અધિક થાય છે. (5) यस्माद्विधन्ते केचित्खण्डा गोला लोकान्तवर्तिनः 'अन्ने' इति पूर्णगोलकेभ्योऽपरेऽतो जीवराशिः कल्पनया कोटीकोटीदशकरूप ऊनो भवति, पूर्णगोलकतायामेव तस्य यथोक्तस्य भावात् / ततश्च येन जीवराशिना खण्डगोलकाः पूर्णीभूताः स सर्वनीवराशेरपनीयते, असद्भूतत्वात्तस्य / स च किल कल्पनया कोटीशंतमानस्तत्र चापनीते सर्वजीवराशिः स्तोकतरो भवति / उत्कृष्टपदं तु यथोक्तपमाणमेवेति / तचतो विशेषाधिकं भवति / समता पुनः खण्डगोलानां पूर्णताविवक्षणादुक्तेति / तथा वादरविग्राहिकैश्च बादरनिगोदादिनीवप्रदेशैवोत्कृष्टपदं यद्यस्मात्सर्वजीवराशेरभ्यपिकं ततः सर्वजीवेभ्य उत्कृष्टपदजीवप्रदेशा विशेषाधिका भवन्ति / इयमत्र भावना-बादरविग्रहगतिकादीनामनन्तानां जीवानां सूक्ष्मजीवासंख्येयभागवर्तिनां कल्पनया कोटीपायसंख्यानां पूर्वोक्तसर्वजीवराशिप्रमाणे प्रक्षेपणेन समताप्राप्तावपि तस्य वादरादिजीवराशेः ..1 जीवराशेः 2 कोटीमाना भगवती सूत्रवृत्त /

Page #105
નિગમ-છત્રીતિ कोटीपायसंख्यस्य मध्यादुत्कर्षतोऽसंख्येयभागस्य कल्पनया शतसंख्यस्य विवक्षितमूक्ष्मगोलकावगाहनायामवगाहनात् , एकैकस्मिंश्च प्रदशे प्रत्येकं जीवप्रदेशलक्षस्यावगाढत्वाव, लक्षस्य च सतगुणत्वेन कोटीप्रमाणत्वात् , तस्याश्चोत्कृष्टपदे प्रक्षेपात्, पूर्वोकमुत्कृष्टपदजीवप्रदेशमानं कोव्याधिकं भवति // 25 // - ટીકર્થ-લોકની અંદર કેટલાક ખંડ ગલાઓ છે, કે જે ગોલાએ પૂર્ણ ગેલાથી જુદા છે. જીવરાશિ પૂર્વે કલ્પનાથી દશ કેટકેટી ગણી છે તે ખંડ ગલાને અંગે ઓછી થાય છે. પૂર્ણ ગળામાંજ પૂર્વોક્ત સંખ્યા મળે છે. આ કારણથી જે ટલી સંખ્યા નાખવા વડે ખંડ ગેળાઓ પૂર્ણ થાય તેટલી જીવરાશિ મૂલ છવ સંખ્યામાંની ઓછી કરવી, કારણ કે તે જીવરાશિ ખંડગલામાં નથી, આ જીવરાશિ ક૯૫નાવડે એક કેટીની છે, આ જીવરાશિ દશ કોટા કેટી જીવરાશિમાંથી બાદ કરવાથી જીવરાશિ ઓછી થાય છે, અને ઉત્કૃષ્ટપદ તો છે તેટલું જ હોવાથી વિશેષાધિક છે. ઉત્કૃષ્ટ પદે જીવપ્રદેશો તથા જીવરાશિ આ અન્નેને સરખાપણું પ્રથમ બતાવ્યું, તે તે ખંડગલાને પૂર્ણગલા માનીને જાણવું, તથા બાદર નિગોદ તથા વિગ્રહ ગતિવાળા જીના પ્રદેશ ઉત્કૃષ્ટ પદને વિષે રહેવાથી ઉત્કૃષ્ટપદ સર્વ જીવશશિથી વિશેષાધિક થાય છે. તાત્પર્ય આ છે કે બાદર નિગોદ તથા વિગ્રહ ગતિવાળા જી અનંતા છે, તે પણ તે છે સૂક્ષ્મનિગદ જીવોના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા છે, ક૫નાવડે એક કેટી પ્રમાણ ગણી પ્રથમની જીવાશિ એક કેટી એછી કરી છે, તે પ્રમાણે ગણું મૂળ જીવાશિમાં નાંખવાથી ઉત્કૃષ્ટપદ તથા જીવરાશિ આ બન્ને સરખા થાય છે, તે પણ તે બાદર જીવરાશિ એક કેટી પ્રમાણવાળી છે, ઉત્કૃષ્ટથી તે સુક્ષમ છના અસંખ્યાતમે ભાગે છે, તેમાંથી કલ્પનાવડે લે છે ઈચ્છિત સૂક્ષ્મ નિગદના ગળા ઉપર અવગાહેલ છે, તે છ આકાશના એક એક

Page #106
* મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર. 7 પ્રદેશ ઉપર પિતાના એક લાખ પ્રદેશોથી વ્યાપેલા છે. આવા સો છે સૂક્ષ્મનિગોદના ગેળા ઉપર અવગાહેલ હોવાથી લાખને એ ગુણવાથી એક કેટી પ્રદેશ ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે નાંખવાથી પ્રથમ ગણવેલ ઉત્કૃષ્ટ પદ એક કેટી છવપ્રદેશોથી અધિક થાય છે. જીવરાશિ કરતાં. (25) यस्मादेवम्-- तमा सव्वेहितो, जीवेहितो फुडं गहेयव्वं / उक्कोसपयपएसा, हुंति विसेसाहिया नियमा॥२६॥ મૂત્રાઆ કારણથી સર્વ જીવરાશિ કરતાં ઉત્કછપદને વિષે જીવપ્રદેશે વિશેષાધિક થાય છે. આ વાત પ્રગટ જાણવી. (24) ત ' ફાતિ 22 . इदमेव प्रकारान्तरेण भाव्यते-- ઉત્કૃષ્ટપદે જીવપ્રદેશ તથા સમગ્ર જીવે આ બન્ને સરખા છે, આજ વાત બીજી રીતે બતાવે છે. अहवा जेण बहुसमा, सुहुमा लोएऽवगाहणाए य / तेणिविक जीवं, बुद्धीए विरल्लए लोए // 27 // મૂાર્ચ–અથવા જે કારણથી લેકને વિષે સુમિ નિગેદના ગોળાઓ ઘણે ભાગે સરખા છે, અવગાહનાને આશ્રિને, તે કારણથી ગળા સંબંધી એક એક જીવને બુદ્ધિથી ગ્રહણ કરી કેવલિસમુદ્ધાતની માફક જીવના

Page #107
નિદ-ત્રીશિ- . એકએક પ્રદેશને કાકાશના એકએક પ્રદેશ ઉપર સ્થાપન કરવા, કે જેથી ઉત્કૃષ્ટપદે જીવપ્રદેશ તથા સમગ્ર જીવે બન્નેની તુલ્યતા માલુમ પડશે. (27) यतो बहुसमाः प्रायेण जीवसंख्यया / कल्पनयकैकावगाहनायां जीवकोटीसहस्रस्यावस्थानात्खण्डगोलकैर्व्यभिचारपरिहाराय चेह बहुग्रहणम् / सूक्ष्माः सूक्ष्मनिगोदगोलकाः कल्पनया लक्षकल्पाः, लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके / तथावगाहनया च समाः कल्पनया दशसु दशसु प्रदेशसहस्रेष्वगाढत्वात्तस्मादेकप्रदेशावगाढजीवप्रदेशानां सर्वजीवानां च समतापरिज्ञानार्थमेकैकं जीवं बुख्या 'विरल्लए' इति केवलिसमुद्घातगत्यां विस्तारयेत् लोके / अयमत्र भावार्थः-यावन्तो गोलकस्यैकत्र प्रदेशे जीवप्रदेशा भवन्ति कल्यनया कोटीकोटीदशकप्रमाणास्तावन्त एव विस्तारितेषु जीवेषु लोकस्यैकत्र प्रदेशे ते भवन्ति सर्वजीवा अप्येतत्समाना एवेति // 27 // ટીકર્થ–સૂમ નિગદના ગેલાએ જીવની સંખ્યાવડે ઘણે ભાગે સરખા છે, કપનાવડે એક એક ગોલા સંબંધી અવગાહનને વિષે એક હજાર કેટી જી રહ્યા છે, ખંડ ગેળાની સાથે વ્યભિચાર દેષ દૂર કરવાને માટે બહુ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે. આવા ગેલાઓ ક૯૫નાથી ચૌદરાજ લેકને વિષે એક લાખ છે. અવગાહનાથી પણ બધા ગેલાએ એક સરખા છે, કલ્પનાથી દરેક ગેલા આકાશના દશહજાર પ્રદેશને વિષે વ્યાપિને રહ્યા છે. હવે આકાશના એક પ્રદેશને વિષે રહેલા જીવ પ્રદેશ તથા સમગ્ર જીવે આ બન્નેનું સરખાપણું જાણવા માટે એક એક જીવને બુદ્ધિવડે કેવલી સમુદઘાત ગતિથી વિસ્તારવા લકને વિષે આનું રહસ્ય આ છે. એક ગોલા સંબંધી જેટલા જીવન 1 सूक्ष्मगोलकाः / 2 'जीवं बुदया' इति क्वचित एरयते // 3 जीवप्रदेशेषु /

Page #108
મૂળ-રીમ સાથે ભાષાંતર પ્રદેશ છે, કલ્પનાવડે દશ કટાકોટી છે. તેટલા જ પ્રદેશ, કાકાશના એક પ્રદેશ ઉપર છે. કેવલિસમુદ્દઘાતની માફક જીવ પ્રદેશને વિસ્તાર કર્યો છતે, જીવ પણ આટલા જ છે. આથી કરીને પણ ઉત્કૃષ્ટ પદે જીવ પ્રદેશ, તથા સમગ્ર જીવો અને તુલ્ય થાય છે (27) કત વાહિएवंपि समा जीवा, एगपएसम्यजियपएसेहिं / बायरबाहुल्ला पुण, हुंति पएसा विसेसहिया // 28 // આજ વાત શાસકાર કહે છે. મૂઝાર્ચ - આ પ્રમાણે જીવે તથાએક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ જીવ પ્રદેશે આ બન્ને સરખા છે બાદર નિગેદના જીવપ્રદેશ ઉત્કૃષ્ટ પદમાં નાખવાથી ઉત્કૃષ્ટ પદ વિશેષાધિક થાય છે. (28) एवमपि न केवलं 'गोलो जीयो य संमा' इत्यादिना पूर्वोक्तन्यायेन समा जीवा एकप्रदेशगतैर्जीवप्रदेशैरिति / उत्तरार्द्धस्य તુ માવના પાવતિ | 8 ટીકાઈ—આ પ્રમાણે અવગાહનાને આશ્રિ પ્રથમના ન્યાય પ્રમાણે તમામ છ તથા ગેલાઓ માત્ર સરખા છે એમ નહીં પણ છ તથા એક આકાશ પ્રદેશ ઉપર રહેલ છવપ્રદેશે આ પણ સરખાં છે. ઉત્તરાર્ધ અર્થ પ્રથમની માફક જાણ. (28) પૂર્વોત્તરીનાં નિર્ચના પિાિ તાવના - तेसिं पुण रासीणं, निदरिसणमिणं भणामि पञ्चक्ख। सुहगहणगाहणत्थं, ठवणारासिप्पमाणेहिं // 29 // 1 अवगाहनामाश्रित्य। - - - - - - - - -

Page #109
100 નિગેદ-છત્રીશિ- - હવે પ્રથમ બતાવેલ જીવરાશિ તથા જીવ પ્રદેશ સંબધી દષ્ટાંત બતાવવાને ઈચ્છાવાલા મૂલ શાસ્ત્રકાર પ્રસ્તાવના કરે છે. મૂર્થિ–પ્રથમ બતાવેલ જીવરાશિ તથા ઉત્કૃષ્ટપને વિષે રહેલ જીવ પ્રદેશ, આ બન્નેની ગણતરી જાણ વાને દ્રષ્ટાંત હમણાં પ્રત્યક્ષ રીતે કહું છું. સુખકરી જ્ઞાન થવાને સારું, તથા બીજને જ્ઞાન કરાવવા સારૂ કલ્પનાવડે સ્થાપન કરેલ જીવ તથા પ્રદેશના રાશિપ્રમાણથી. (ર૯) તેસિં” II 22IL गोलाण लखमिक, गोले गोले निगोयललं तु / इकिके य निगोए, जीवाणं लक्वमिकिकं // 30 // મૂાર્ચ–ગોલા એકલાખ છે. દરેક ગલાએ એક એક લાખ નિગદ છે. દરેક નિગેટે જી એક એક લાખ છે. (30) રઢિાળ' ! રે कोडिसयमेगजीवप्पएसमाणं तमेव लोगस्स / गोलनिगोयजियाणं, दसउ सहस्सा समोगाहो॥३१॥ મૂઢાર્થ - દરેક જીવેના પ્રદેશે સે કોટી પ્રમાણે છે, અને તેટલાજ પ્રદેશ કાકાશના પણ છે, ગોલાઓ, નિગે, તથા જીવે, આ ત્રણેની અવગાહના સરખી દશ હજાર આકાશ પ્રદેશ વ્યાપિ છે, (31) દિલ' / રૂ II , * गोले गोले य लक्खमिकं तु ' इत्यपि पाठः /

Page #110
મૂળ-રીકા સાથે ભાષાંતર जीवस्सिकिकस्स य, दससहस्सावगाहिणो लोए। इकिमि पएसे, पएसलकं समोगाढं // 32 // मूळार्थ-रेवाशना शहर प्रशभां વ્યાપિને રહ્યા છે, તેમજ કાકાશના એક એક પ્રદેશને વિષે પિતાના એક એક લાખ પ્રદેશ વ્યાપેલા છે. (32) 'जीवस्स' // 32 // जीवसयस्स जहाणे, पयम्मि कोडीजियप्पएसाणं / ओगाढा उक्कोसे, पर्यमि वुच्छं पएसग्गं // 33 // मूळार्थ-वन्यप दोशन से प्रशन विशेसो જીવોના મલી એક કેટી પ્રદેશ વ્યાપેલા છે ઉત્કૃષ્ટપદે કાકાશના એક પ્રદેશને વિષે જેટલા પ્રદેશ રહ્યા છે તે शाजार मताचे छ. (33) .. - ‘जीवसयस' // 33 // कोडिसहस्स जियाणं, कोडाकोडीदसप्पएसाणं। उक्कोसे ओगाढा, सव्वाजिया वित्तिया चेव // 34 // मूळार्थ- पटे सोशना में प्रशि 2 . હજાર કેટી ના પ્રદેશ દશ કટાકેટી રહ્યા છે. સર્વ જીવે પણ આટલાજ છે, એટલે દશ કટાકેટી છે. (34) 'कोडिसहस्स' // 34 // 1 . जहन्नो' इत्यपि। 2 एकगोलासत्क। 3 'वत्तिया' इत्यपि /

Page #111
૧૦ર નિગદ-છત્રીશિकोडी उक्कोसपयम्मि बायरजियप्पएसपक्खेवो। सोहणयमित्तियं चिय, कायव्वं खंडगोलाणं // 35 // મૂઢાર્ય–ઉન્ટપદને વિષે બાદર છવાના એક કેરી પ્રદેશ નાખવા, તેમજ ખંડ ગલાને આશ્રિ જીવની ભૂલ રાશિમાંથી એક છેટી જે ઓછા કરવા, આમ કરવાથી ઉત્કૃષ્ટપદ વિશેષાધિક થાય છે. (35) उत्कृष्टपदे सूक्ष्मजीवप्रदेशराशेरुपरि कोटीप्रमाणो बादरजीवप्रदेशानां प्रक्षेपः कार्यः; शतकल्पत्वाद्विवक्षितसूक्ष्मगोलकावगाढवादरजीवानां तेषां च प्रत्येकं प्रदेशलक्षस्योत्कृष्टपदेऽवस्थितत्वात् , तन्मीलने च कोटीसद्भावादिति / तथा सर्वजीवराशेमध्यात् शोधनकमपनयनं ' इत्तियं चिय' इति एतावतामेव कोटीसंख्यानामेव कर्तव्यः खण्डगोलानां खण्डगोलकपूर्णताकरणे नियुक्तजीवानां તેમણે વિવારિતિ ટીકાર્થ—ઉત્કૃષ્ટપદે કાકાશના એક પ્રદેશને વિષે સૂક્ષ્મ નિગદ ના જે પ્રદેશો પૂર્વે કહેલા દશ કટાકેટી રહેલા છે તેના ઉપર બાદર નિગદ ના એક કેટી પ્રદેશો નાંખવા. કારણ કે ઈચ્છિત સૂક્ષ્મ નિગોદના ગોલા ઉપર બાદર સજીવો અવગાહેલ હોવાથી તેમજ તે સે જીના એક એક લાખ પ્રદેશો ઉત્કૃષ્ટ પદ ઉપર છે. આ મલવાથી એક કેદી જીવપ્રદેશો થાય છે તેમજ સમગ્ર જીવરાશિમાંથી એક કેટીનું શોધન કરવું એટલે એક કેદી બાદ કરવા. ખડગેલા પૂર્ણ કરવાને. કારણકે ખંડ ગોલામાં તેટલી જીવરાશિ ઓછી છે. અર્થાત્ ખંડગલામાં બાદર નિગદ તેમજ વિગ્રહગતિવાલા જી એક કોટી નાંખવાથી બધા ગેલા એક સરખા થાય છે. તે પણ ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે બાદર સે જીના એક કોટી જીવપ્રદેશ

Page #112
103 મૂળા સાથે ભાષાંતર વધારે હોવાથી સમગ્ર જીવે કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદ વિશેષાધિક જાણવું. (35) एएसि जहा संभवमत्थोवणयं करिज रासीणं / सम्भावओ अ जाणिज ते अणंता असंखा वा॥३६॥ 'તમારે નિવર્જિરિા મૂછાર્થ_એ પૂર્વે કહેલ જીવરાશિને ઉપનય જેમ સંભવી શકે તેમ કરી લે, યથાર્થપણાથી વિચારીયે તે છ અનતા છે, તેમજ નિગે, ગેલાઓ, અસં. ખ્યાતા છે. લાપતા યથાસ્થાન પાર્જિત પર ઝળંતા” તિ निगोदे जीवा यद्यपि लक्षमानास्तथाप्यनन्ता एवं सर्वजीवा अपि / तथा निगोदादयो ये लक्षमानास्तेऽप्यसंख्येया अवसयाः // 36 // इति सूक्ष्मवादरनिगोदगोलकावगाहनाविचारः॥ इति श्रीभगवत्येकादशशते दशमोद्देशके निगोदषत्रिंशिकात्तिः समाप्त ટકાથર–અહીં અર્થને ઉપનય, તેના એગ્ય સ્થાનકે પૂર્વે બતાવેલ છે જ નિગોદ વિષે છ કલ્પનાથી એક લાખ ગણ્યા છે, તે પણ તાત્વિક રીતે જ અનંતા છે તેમજ સમગ્ર જીવે પણ અનંતા છે તેમજ નિગેદ કપનાથી એક લાખગણી છે, તે પણ તાત્વિક રીતે અસંખ્યાતી છે તેમ જાણવું. આ મુજબ સૂક્ષ્મનિમેદ, બાદરનિગેદ, તેમજ ગોલાની અવગાહના સંબંધી વિચાર પૂર્ણ થયે. (36). // इति सवृत्तिका निगोदषट्त्रिंशिका समाता //

Page #113
104 નિગદ-ત્રીશિ इतिश्री विवाहप्रज्ञप्त्याख्यसूत्रस्यैकादशशतकस्य दशमोद्देशकात् स्थविरेण समुद्धता निगोदपर्विशिकाया गुर्जरभाषा श्रीमद् पंन्यासजीश्रीकमलविजयजी गणिशिष्य श्रीमद पंन्यासजीश्रीकेशविजयजी गणिः तल्लघुभ्रात्रा मुनि देवविजन समथिता पाटनाख्यनगरे पूर्णगता. सं० 1972 कार्तिकमासे शुक्लपक्षे पंचमी तिथौ शुभं भूयात् / નિગોદ છત્રિશિને સારાંશ (ભગવતી મુત્ર શતક 11 ઉદ્દેશે 10). ગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન. . 1 હે ભગવન્! એક નિગદને વિષે અનંત જ રહે છે, તેને મજ તે જ પરસ્પર સંકુચિત થઈને રહે છે, તે તે જીના પ્રદેશો એક આકાશપ્રદેશને વિષે જઘન્યથી તથા ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા રહે છે? તથા સમગ્ર જી કેટલા છે? ઉત્તર, 2 હે ગૌતમ! જઘન્યપદે જીવ પ્રદેશ સર્વથી થડા છે. જઘન્યપદ કરતાં સમગ્ર અસંખ્યાતગુણ છે. સમગ્ર જીવે કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદે જીવપ્રદેશે વિશેષાધિક છે. 3 જઘન્યપદ કેને કહે છે? ઉત્તર-જે આકાશપ્રદેશને ત્રણ દિશિગત નિગદની સ્પર્શના છે. ત્રણદિશિ અલકને લઈ આછા

Page #114
સારી કિત થઈ છે. આવા આકાશપ્રદેશને જાન્યપદ કહે છે. આ જધન્યપદ ત્રિકુટ કે જે લાકડાના છેડે છે, ત્યાં મળે છે. 4 ઉત્કૃષ્ટપદ કેને કહે છે? ઉત્તર-જે આકાશપ્રદેશને છ દિશિગત નિમેદની સ્પર્શના છે, તેમજ જે આકાશપ્રદેશ ઉપર બાદરનિગેહ તથા વિગ્રહ ગતિવાલા છે જ્યાં વધારે સ્પર્શે છે તેનેં ઉ. પદ કહે છે. પગલાની ઉત્પત્તિ કેમ થાય છે? ઉત્તર-ઉત્કૃષ્ટપદને સ્પર્શી વિના ગોલાની નિષ્પત્તિ થાય છે. ગોલાની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી છે. આવા ગેલાએ અસંખ્યાતા છે, અને બધા ગોલાએ એક સરખા છે. 6 ગેલાએ અસંખ્યાતા છે, એક ગલામાં અસંખ્યાતી નિગોદ છે, અને એક નિગદમાં અનંત જીવે છે. 7 લેક તથા છત બન્નેના પ્રદેશ તુલ્ય છે, તેમજ જીવ, ગલે તથા નિગેદ એ ત્રણેની અવગાહના એક સરખી જ અંગુલના સંખ્યામાં ભાગ જેટલી છે. '8 જે ક્ષેત્રમાં છવ અવગાહેલ છે, તે જ ક્ષેત્રમાં નિક તથા ગેલે પણ ચાવગાહેલ છે. - ( 9 એક આકાશપ્રદેશમાં છવ સંબધી વિગત સંબંધી તથા ચા સંબધી કેટલા પ્રો વગાણા છે? ' જ સંબંધી ઉપર 10 એક ચાકામરામાં છવ સંબધી અસંખ્યાતા પ્ર આ છે, અસંખ્યાતાના અસંખ્યાત વેલ હોવાની અસંગત છે વા. કલ્પનાથી આ વાત સમજે છે છતના અસંખ્યાત પ્રદેશ છતાં એક અર કર્યો. આ પ્રશામાંથી એક ભાષણમયને વિષ

Page #115
106 નિગો-છત્રીશિ એક જીવના એક લાખ પ્રદેશ અવગાહ્યા છે, એક અબજ પ્રદેશને દશહજાર આકાશપ્રદેશ અવગાહી જીવની અવગાહનાથી ભાગ આપવાથી એક લાખ પ્રદેશ આવશે. નિગોદ આશ્રિ ઉત્તર ( 11 એક આકાશપદેશને વિષે એક નિગેદ આશ્રિ જીવપ્રદેશ અસંખ્ય અનંત છે. કલ્પનાવડે 10 હજાર કેટી છે, એક નિગદમાં છ અનંતા છે, છતાં કલ્પનાથી એક લાખ ગણે, પ્રથમ ગણાવેલ જીવ સંબંધી એક લાખ પ્રદેશ સાથે નિગેદ સંબંધી જીવ એક લાખ ગુણે જેથી એક હજાર કેટી છવપ્રદેશ એક આકાશપ્રદેશને વિષે નિગેદ સંબંધી આવશે. ગેળા આશ્રિ ઉત્તર૧ર એક આકાશપ્રદેશમાં ગેળા સંબંધી જીવપ્રદેશ વાસ્તવિક અસંખ્ય અનંતાઅનંત છે. કલ્પનાથી દશ કેટકેટી છે. નિક સંબંધી એક હજાર કેટી છવપ્રદેશને ગેળામાં રહેલ એક લાખ નિગદથી ગુણાકાર કરવાથી દશ કટાકેટી ગેળા સંબંધી છવપ્રદેશો થાય છે. સમગ્ર જીવેની સંખ્યા બતાવે છે. 13 જી વાસ્તવિક અનંતા છે. કલ્પનાથી દશ કેટકેટી છે. લેકના અસંખ્યાત પ્રદેશ છતાં કલ્પનાથી એક અબજ પ્રદેશવાળા લકને વિષે દશહજાર પ્રદેશ અવગાહી ગળાઓ લાખ છે, અને દરેક ગેળામાં નિગદ લાખ છે. લાખને લાખે ગુણવાથી નિગે હજાર કેટી થાય છે. તેમજ દરેક નિગદે છ લાખ કલ્પવાથી ફરી લાગે ગુણવાથી દશ કેટકેટી જ થાય છે. 14 ઉપર બતાવેલ છવની સંખ્યા પૂર્ણ ગળાને આશિ જ થવી. પણ કેટલાક ખડગોળાઓ હોવાથી તેમાં જેની સંખ્યા ક

Page #116
સારાંશ. 1) ૫નાવટે એક અબજ ઓછી હોવાથી ઉભુપદ છ કરતાં વિવાધિક છે. 15 ઉપર બતાવેલ છવસંખ્યામાં બાદર નિગોદ તથા વિગ્રહગતિવાળા છ એક અબજ નાંખવાથી પ્રથમ ઘટેલ સંખ્યા પૂર્ણ થાય છે, તે પણ ઉત્કૃષપદ વિશેષાધિક છે. તેજ બતાવે છે. ઉત્કટપદ વિશેષાધિક છે. 16 ઉલ્હાપદને વિષે ગણવેલ દશ કટાકેટી છવપ્રદેશ છે, આ ઉપદ ઉપર પૃથ્વીકાય, બાદરનિગેહ. તથા વિરહગતિવાળા છે ઘણા અવગાહેલ હેવા છતાં તે કલ્પ, તેના એક કેદી પ્રો ઉપર ઉ૫૨ આગાહેલ હોવાથી જીવસંખ્યા કરતાં ઉત્કૃષ્ટપશિયાધિક થાય છે. મૂળ સંચાર કપનાથી છાદિકનું સ્વરૂપ બતાવે છે. 17 ગેળાએ એક લાખ છે, એક એક ગેળામાં નિગોદો એક એક લાખ છે, તેમજ એક એકલિંગજી એક એક લાખ રહ્યા છે. - 18 એક છવના પ્રવેશે એક અબજ છે અને તેટલાજ પ્રદેશ ના પણ છે. 19 છવ, નિ, તથા ગળે આ ત્રણેની અવગાહના એક સરખીજ દશ હજાર આકારની બાવી. 20 એક એક આકાશમને વિષ છવના એક એક લાખપ અવગયા છે. 21 લોકને હક જાન્યપદને વિષે સો જીવના એક કેટપ્રચો વગાથા છે. રર છપાને વિષ એહલર કોટી ઇવેના પ્રદેશ દશ કોટ અવગાથા છે.

Page #117
18 નિગાળોરિ૨૩ આજ ઉત્કૃષ્ટપદને વિષે જ્યારે આદર નિગ તથા વિ વાહ ગતિવાળા સે જીના એક ટીપ્રદેરો અવગાહે છે, ત્યારે તાત્વિક ઉછુપદ કહેવાય છે. અર્થાત જ્યાં વધારે જીવના પ્રદેશો મળે તેજ તાત્વિકપદ જાણવું. ર૪ છ કરતાં ઉત્કૃષ્ટપદ વિશેષાધિક છે. કારણ કે સમા છ દશ કેટકેટી છે, તેના કરતા ઉપર એકકોટી વધારે છેવાથી વિશેષાધિક છે. ર૫ છ તથા ગેળાએ અનંતા તથા અસંખ્યાતા વાસ્તવિક છે. કલ્પનાથી ઉપરનું માન જાણવું. - ગા મુજબ નિગેહ છત્રિશિને સાથ પૂર્ણ થાય છે. ની જમા¢.

Page #118
_