Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. આ. વિજયલક્ષ્મણ સુરિ જૈન ગ્રંથમાળા ગ્રંથ ૧૧ :
મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા
પ્રા. ડો, વાડીલાલ જીવાભાઈ ચેકશી. એમ. એ. પીએચ. ડી.
પ્રકાશક
શ્રી આત્મકમલલબ્ધિસૂરિશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર, ૬, જ્ઞાનમંદિર રોડ, દાદર બી. બી., મુંબઈ-૨૮
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. આ. વિજયલક્ષ્મણસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા ચોથ ૧૧૦
મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા (મધ્યકાલીન જૈન ગુજરાતી સાહિત્ય : સંક્ષિપ્ત વિહંગાવલોકન) (પ. પૂ. આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિ સંક્ષિપ્ત જીવનપરિચય સહિત)
છે. ડે. વાડીલાલ જીવાભાઈ ચેકશી, એમ. એ. પીએચ. ડી. (ભૂતપૂર્વ પ્રાકૃતના પ્રોફેસર- ગુજરાત કૉલેજ, પાટણ કોલેજ; ગુજરાતીના પ્રેસર-ખંભાત લેજ, ડાકોર કોલેજ, તલોદ કોલેજ અને ચીખલી કોલેજ.)
પ્રાપ્તિસ્થાન : (૧) ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, ગાંધીરોડ, અમદાવાદ-૧. (૨) પ્રો. ડૉ. વાડીલાલ જીવાભાઈ ચોકશી, ૨૭, જેનનગર, પાલડી,
અમદાવાદ-૭ (૩) નવભારત સાહિત્ય મંદિર, ૧૯૨, શામળદાસ ગાંધી માર્ગ,
મુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૨
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Madhykalin Gujarati Sahityman Jaindhara : by Dr. V. J. Chokshi Published by Shri A. K. L. Jain Jnanmandir 6, Jnanmandir Road, Dadar Bombay 4000028 1979. Rs. 5.
આસુખ અધ્યાપક કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી મહામહિમપાધ્યાય, વિદ્યાવાચસ્પતિ.
© વી. જે. ચોકશી
પ્રત ૧૦૦૦
પ્રથમ આવૃત્તિ. જલાઈ ૧૯
મૂલ્ય : રૂા.૫૦ મુદ્રકઃ
શારદા મુદ્રણાલય, પાનકોર નાકા, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
પ્રકાશક: શ્રી આત્મકમલલબ્ધિસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિર, ૬, જ્ઞાનમંદિર રેડ, દાદર, બી. બી., મુંબઈ ૨૮.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ શાશનપ્રભાવક, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ, કવિકુલકિરીટ
આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજીને
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. આમુખ ૨. પ્રાસંગિક
૩. પ્રાસ્તાવિક
અનુક્રમણિકા
૪. શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી – સંક્ષિત જીવનપરિચય ૫. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા (સંક્ષિપ્ત વિહ ંગાવલેાકન)
(૧) સમગ્ર મધ્યકાલીન સાહિત્યધારામાં જૈનસાહિત્યધારા
(ર) જૈનધારામાંથી ગુજરાતી ભાષાસાહિત્યને આરંભ : તેની અગત્ય.
(૩) અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આચાય વિજયલબ્ધિસૂરિ તથા આચાય વિજયકીતિ ચંદ્રસૂરિતા ફાળા.
પૃ. ૫
ܡ
}-~
૯-૧૦
પૃ.
૧-૫૧
૧૩-૦૫
૭૬-૭૯
८०
૬. ‘ઋષભદાસ–એક અધ્યયન' ગ્રંથમાં અગત્યના સુધારા ૮૧-૮૨ ૭. શુદ્ધિપત્રક
૮૩-૮૪
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
ડે. વાડીલાલ જીવાભાઈ ચેકસી દ્વારા લખાયેલ “મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા” એ વિષયની પુસ્તિકાના પ્રકાશનને હું આવકારું છું. ડો.ચોકસીએ બારમી સદીથી લઈ ઓગણસમી સદીના મધ્યકાલ સુધીની જૈન સાહિત્યધારાને આ પુસ્તિકામાં અત્યંત મિતાક્ષરીમાં સરળ પરિચય આપ્યો છે, જે આ વિષયમાં પ્રવેશ કરવા ધારતા જિજ્ઞાસુઓને ખૂબ જ માર્ગદર્શક થઈ પડશે એને મને વિશ્વાસ છે. ડે.ચેકસી ઓ વિષયનો અભ્યાસ ઊંડે છે. એમને ડોકટરેટનો વિષય પણ આજ હતો એટલે ૭૦૦-૭૫૦ વર્ષોનું ચિત્ર એમની આંખ સામે ખડું છે. આને કારણે મહત્ત્વનાં સીમાચિહ્નો તરફ અંગુલિનિર્દેશ કરવામાં એમને સફળતા મળી છે.
આવા અનેક પ્રયત્ન એમને હાથે થતા રહે અને એમના વિશાળ - જ્ઞાનને જિજ્ઞાસુઓને લાભ મળ્યા કરે એવી મંગળ ભાવના.
કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી
મધુવન એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ *તા. ૨૬-૫-૭૯
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસંગિક
છે. શ્રી વાડીલાલ જીવાભાઈ ચોકસી M. A. Ph. D. એ થડા સમય પહેલા જ “કવિ ઋષભદાસ” પ્રત્યે પ્રગટ કરી સાહિત્ય જગતમાં સારી ખ્યાતિ મેળવી છે. ગ્રન્થપ્રકાશનવિધિનો ભવ્ય સમારંભ પણ મારી નિશ્રામાં બોરીવલી – ગીતાંજલીનગરમાં પુરવઠામંત્રી (મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય) શ્રી હસમુખ ઉપાધ્યાયના હસ્તે યશસ્વી રીતે ઉજવાયો હતે.
છે. શ્રી વાડીભાઈને – એમણે લખેલા પ્રત્યે પ્રગટ કરવા મેં પ્રોત્સાહન આપ્યું એથી ટૂંકા ગાળામાં સત્વરે તેમણે બીજું પુસ્તક “મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા” પણ તૈયાર કર્યું.
આ બીજો ગ્રન્થ એમણે, મારા તથા એમને સૌના ઉપકારી, બહુકૃત વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ- સ્વ. પૂ. આચાર્યદેવ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજને સમર્પણ કરી સાચે જ કૃતજ્ઞતા પ્રગટ કરી છે. તેઓશ્રીના જીવનને વિશિષ્ટ સંક્ષિપ્ત જીવનપરિચય તેમણે “શાસનપ્રભાવક સૂરિદેવ” ગ્રન્થમાંથી તારવી ઠીક ઠીક પૃષ્ઠોમાં રજૂ કર્યો છે. પરમ ગુરુદેવ – જૈન તથા જૈનેતર જગતના- જાણીતા- માનીતા અજાતશત્રુ હતા. સાહિત્ય જગતમાં પ્રશંસાપાત્ર આદર પામે તેવી તેમની કૃતિઓ છે. ગદ્ય-પદ્યમાં અનેક ગ્રન્થનું તેઓશ્રીએ સર્જન કર્યું છે, અને સાહિત્યજગતમાં તે ઉપયોગી અને ઉપકારક પૂરવાર થયું છે, કારણકે તે બાળભોગ્ય, લેકભોગ્ય અને વિગ્ય છે. પ્ર. શ્રી વાડીલાલભાઈએ- આવી એક વિરલ મહાવિભૂતિને પ્રત્યે સમર્પણ કરવાની અણમોલ તક ઝડપી લીધી તે ઉચિત જ કર્યું છે. •
ત્રીજે ગ્રન્થ પણ તેઓ તૈયાર કરી રહ્યા છે, જે દક્ષિણ દેશદ્ધારક સ્વ. પૂ.પાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયલક્ષ્મણુસૂરીશ્વરજી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારાજને સમર્પણ કરવાનું તેમણે નિર્ધાયું છે. પૂ. ગુરુદેવના પ્રભાવક પ્રવચનોની– છે. શ્રી વાડીભાઈ ઉપર ઊંડી છાપ પડી છે અને તેથી જ એ ગ્રન્થ એઓશ્રીને સમર્પિત કરી યત્કિંચિત્ ઋણ ફેડવાની અમૂલી તક એમને સાંપડશે એ વિચારથી એમનું હૃદય આનંદ વિભોર બને છે. '
પ્રસ્તુત પુસ્તિકાના લેખનમાં લેખકે કેવો અને કેટલે પુરુષાર્થ ખેડયો છે, તેને આમ જનતાને ખ્યાલ ન આવે એ સ્વાભાવિક છે. એની કદર તો વિદ્વાનો જ કરી શકે. માટે જ એક સુભાષિતમાં કહ્યું છે કે
વિદ્વાન એવ હિ જાનાતિ વિદજજનપરિશ્રમમાં
ન હિ વધ્યા વિનાનાતિ ગુવી પ્રસવવેદનાં છે (વિદ્વાનોને પરિશ્રમ વિદ્વાન જ જાણી શકે, મહા પ્રસવવેદનાનો ખ્યાલ વંધ્યાને ન જ આવી શકે.)
અપેક્ષાએ આ પુસ્તિકા સામાન્ય જનતાને કદાચ જરા ગંભીર લાગશે. કારણકે પુસ્તકને વિષય અને દૃષ્ટિ સાહિત્યિક અને ઐતિહાસિક છે. પણ સાહિત્યકારોને અને ઈતિહાસવિદોને તે આ ગ્રન્થ આશિર્વાદરૂપ નિવડશે એ હકીકત છે.
. વાડીલાલભાઈએ આપણું જૈન કવિઓ સંબંધી અને પર પ્રકાશ નાખવાનું શરૂ કર્યું છે એ બહુ જ ખુશીની વાત છે. વાસ્તવમાં ગુજરાતી સાહિત્યની તે સર્વ જૈન કવિઓ, લેખકોએ સર્વાધિક સેવા કરી છે. પણ હજુ સુધી તેનું જોઈએ તેવું મૂલ્યાંકન થયું નથી. છે. વાડીભાઈએ એ દિશામાં ગ્ય પગરણ માંડયુ છે તે ખરેખર પ્રશંસાપાત્ર છે.
પ્રાચીન મહાપુરુષોએ ગદ્ય-પદ્ય-સાહિત્યનું સર્જન કરવામાં કેવો ભગીરથ પુરુષાર્થ કર્યો છે, તેમણે કેવા ભવ્ય અને દિવ્ય ગ્રન્થો આપણી સમક્ષ મૂકી અનહદ ઉપકાર કર્યો છે, તેને આ પુસ્તિકા વાંચવાથી ખ્યાલ આવે છે અને સાથે એ દિવ્ય વિભૂતિઓ પ્રત્યે અહોભાવ ઉત્પન્ન થયા વગર રહેતો નથી.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થલેખક છે. શ્રી વાડીભાઈ જૂની પેઢીના ધર્મચુસ્ત, શાસ્ત્ર અને સિદ્ધાંતને વફાદાર, સરળ અને નિખાલસ હદયના છે. દેવ-ગુરુ અને ધર્મ પ્રત્યે અનહદ આસ્થા ધરાવનારા છે. એટલે જ તેમને એ વિભૂતિઓ પ્રત્યે અહોભાવ છે. “કેટલાક અનભિજ્ઞો પૂર્વકવિઓના રાસોને જૂનવાણું સમજી આપણું પૂજ્ય પુરુષોની અવગણના કરી પાપના ભાગીદાર બને છે. બાકી વાડીલાલભાઈ સહિત ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રખર અને સંનિષ્ઠ વિદ્વાન તો એ સુંદર રાસ, પ્રબંધે અને આખ્યાનો આદિની ભૂરી ભૂરી પ્રશંસા કરે છે અને તેમણે તે રાસેનું સુંદર મૂલ્યાંકન પણ કર્યું છે.
એક કાળ હતો કે જ્યારે – મોટા-મોટા પંડિત સાધુપુરુષોએ અબુધજનોને ધર્મના માર્ગે આવા અનેક – વિધ રાસાઓની રચના કરી છે. લેખકે – એ કાવ્ય યુગ ક્યારથી શરુ થયે અને મધ્યાહના સૂર્યની જેમ ક્યારે એ ટોચે આવ્યા તે ટૂંકમાં સુંદર રીતે સમજાવ્યું છે. મધ્યાકાળમાં જૈન સાધુપુરુષોએ-મહાપુરુષોએ દુહા, છપા, સજઝાયો, કાવ્ય, સ્તવને, રાસાઓ, પ્રબંધ, આખ્યાનો, કથાઓ, પદે વ. વિવિધલક્ષી સાહિત્યનું સર્જન કર્યું હતું, તેમ જૈનેતરમાં શ્રી નરસિંહ મહેતા, મીરાબાઈ, સંત તુલસીદાસ વગેરે અનેક જૈનેતર સંતે એ પણ વિવિધ સાહિત્યસર્જન કરી લેકપ્રવાહમાં વહેતું કર્યું હતું.
લેખકશ્રીએ – આ ગ્રન્થમાં આવી તેમ જ જિજ્ઞાસુઓની તૃષાને તૃપ્ત કરે તેવી બીજી વિવિધ બાબતો સાંકળી લીધી છે. કેટકેટલા પુસ્તકે ગ્રન્થનું દોહન – મનન અને તારવણી કરી હોય ત્યારે આવા પ્રત્યે નિર્માણ થાય!
પરિપકવ વયે પણ લેખકની તાનસચિ, જ્ઞાનપિપાસા અને કંઈક કરી છૂટવાની તમન્ના ખરેખર અભિનંદનને પાત્ર છે.
ભવિષ્યમાં પણ તેઓ આવું સુંદર સાહિત્ય સર્જતા રહે અને પુણ્ય ને યશના ભાગી બને એ જ એક અભિલાષા. બોરીવલી
શ્રી લબ્ધિલક્ષ્મણસુશિશિશુ. તા. ૧૬-૬-૭૯
કીતિચંદ્રસુરિ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
વિશાળ રીતે જોતાં સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્યના સામાન્ય સમય મર્યાદાવાળા ત્રણ મુખ્ય વિભાગ પાડી શકાય. (૧) જૂનું અથવા પ્રાગૂનરસિંહ ગુજરાતી સાહિત્ય ઈ.સ. બારમા શતકથી ચૌદમા શતક આસપાસ. (૨) મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યઃ પંદરમાં શતકથી ઓગણીસમા શતકના પૂર્વાર્ધની આસપાસ. (૩) અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય: ઓગણીસમા શતકના પૂર્વાર્ધની આસપાસ પછીનું.
પરંતુ ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ ગુજરાતી સાહિત્યના મુખ્ય બે વિભાગ પાડવામાં આવે છે. (૧) મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય (હેમચંદ્રાચાર્ય પછીથી તે દયારામ સુધીનું– ઈ.સ. બારમા શતકથી તે ઈ.સ. ૧૮૫૦ સુધીનું (૨) અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય ઈ.સ. ૧૮૫૧થી આજદિન સુધીનું.
આમ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ બારમા શતકથી માંડી ઈસ. ૧૮૫૦ સુધીના સમગ્ર મધ્યકાલીન યુગમાં મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષાનું વિશિષ્ટ સાહિત્ય સર્જાયું. ત્યારબાદ ઈ. સ. ઓગણીસમા શતકના પૂર્વાર્ધની આસપાસ ગુજરાતી સાહિત્યે પિતાનું આવચીન સ્વરુપ (જેમાં ગદ્યસાહિત્ય ઘણે અગત્યનો ભાગ ભજવે છે તે) ધારણ કરવા માંડયુ.
આ ગ્રંથમાં એ મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યપ્રવાહમાં તેની જૈનધારાનું (યાને મધ્યકાલીન જૈન ગુજરાતી સાહિત્યનું) વિહંગાવલેકિન ખૂબ જ સંક્ષિપ્તમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેથી સાહિત્યના અભ્યાસીઓ તેમ જ જિજ્ઞાસુઓને તે જૈનધારાનો ખ્યાલ ટૂંકમાં જ ત્વરાથી આવી શકે. આશા છે કે વિદ્વાનો અને તજજ્ઞો તેને યોગ્ય આવકાર આપશે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે સાથે અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિ અને આચાર્ય વિજયકતિચંદ્રસૂરીના ગણનાપાત્ર ફાળાની પણ અંતે સેંધ લેવી ઉચિત માની છે.
વિશેષમાં ઉલ્લેખ કરવાને કે પિતાના સેંકડે ભાવવાહી, જ્ઞાનસભર, ઉદયવેધક અને અલંકારીક ઊર્મિકાવ્ય – સ્તવન, સઝઝા, પૂજઓ અને સ્તુતિઓ આદિનું ઊર્મિસભર સાહિત્ય રચી અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં એક ગણનાપાત્ર કવિ તરીકે પિતાનું માનભર્યું અને મહત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર કવિકુલકિરીટ આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિશ્વરજીને આ ગ્રંથ અર્પણ કરવામાં આવ્યો છે. સાથે સાથે આ ગ્રંથના આરંભે એ મહાપુરુષનો સંક્ષિપ્ત જીવનપરિચય પણ પ્રથમ ૫૧ પાનામાં આપવામાં આવ્યો છે. મધ્યકાળના સર્વ જૈન કવિઓના સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત સિંહાવલેકનને આ ગ્રંથ લબ્ધિસૂરિ જેવા એક સમર્થ અર્વાચીન ગુજરાતી કવિને અર્પણ કરવામાં આવ્યો છે એ સવ રીતે સમુચિત જ છે એટલું જ નહિ પણ તેમની કિંમતી સાહિત્યસેવાને તે એક અંજલિ સમાન છે. • ૨૭, જૈનનગર, પાલડી
વી. જે. ચેકશી. અમદાવાદ-૭
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી –સંક્ષિપ્ત જીવન
પરિચય
જન્મ.
કવિકુલ–કિરીટ વ્યાખ્યાન-વાચસ્પતિ શાસનપ્રભાવક સૂરિદેવ શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજનો જન્મ ગુજરાતના મહેસાણા જિલ્લામાં કડીથી ૧૩ માઈલ દૂર આવેલા બાલશાસન નામના ગામમાં દશાશ્રીમાળી જૈન જ્ઞાતીય ધર્માનુરાગી શેઠ પિતાબંર ઉગરચંદના ધમ. પત્ની મતબેનની કુક્ષીથી ઈ. સ. ૧૮૮૪માં પિષવદ ૧૨ ના રોજ થયું હતું. તેમનું નામ લાલચંદ રાખવામાં આવ્યું હતું. ખેડીદાસ નામે તેમના મેટાભાઈ હતા – જાણે કે બાલવયમાં જ તેમને (જૈન) શાસનની પ્રાપ્તિ થવાની હતી એટલે તેઓ બાલશાસન ગામમાં જ જમ્યા એ પણ કે મિષ્ટ યોગાનુયોગ છે !
બાલ્યાવસ્થા અને વિદ્યાભ્યાસ પુત્રવત્સલે પિતા અને મમતાળુ માતાની ગોદમાંથી ઉછરતા લાલચંદ કંઈક મેટા થયા, ત્યારે પિતાની કાલીઘેલી બેલીથી સહુને આનંદ આપવા લાગ્યા અને પિતાના વડીલબંધુ ખેડીદાસ વગેરે સાથે બાલસહજ કીડાઓ કરીને ઘરને ભર્યું ભર્યું રાખવા લાગ્યા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા જ્યારે જિનમંદિરે જતી, ત્યારે લાડીલા લાલચંદને સાથે લઈ જતી અને તેમના કદલી કેમલ બે હસતે ભેગા કરીને પ્રભુને
જે જે કરાવતી. પછી તે પાટલા પર ચેખાનો સાથીઓ, ત્રણ ઢગલીઓ અને ચંદ્રકળાની આકૃતિ કરતી, ત્યારે આ લાલચંદ તેના સામું ટગર ટગર જોયા કરતા અને તેના પર પાઈ, પિસા, બદામ કે દેવને કંઈ ચડતું તેના સામી મીટ માંડતા. તે વખતે તેમનાં મનમાં કેવા વિચાર ઉઠતા હશે, તે કહેવાનું અમારે માટે શક્ય નથી, પણું અનુમાનથી અમે જણાવીએ છીએ કે આ બધું જોઈને તેમને એક પ્રકારનો હર્ષ થતું હશે અને હું પણ પ્રભુ સમક્ષ આવી સ્વસ્તિકાદિ રચના ક્યારે કરીશ?' એવો મનોરથ ઉઠતા હશે. અલબત્ત, એ વખતે એ મનોરથ વ્યક્ત કરવાનું તેમનું વાણીસામર્થ્ય નહિ હૈય, પણ ભાવરૂપે એ મને રથ તેમના ચિત્તપ્રદેશમાં વિહરણ કરતા હશે અને તેના પર પિતાની કુમકુમ પગલીઓ પાડતા હશે.
અઢી વર્ષની ઉંમરે તેમણે માતાપિતા સાથે જોયણી તીર્થની યાત્રા કરી હશે.
બાલશાસન ગામ ભયાણ તીર્થના રસ્તા પર આવેલું હતું એટલે ત્યાં નિર્ણય સાધુ-સાધ્વીઓનું આગમન ઘણીવાર થતું. પીતાંબર શેઠ અને મોતી બહેન સાધુ-સાધ્વીઓના ભક્ત હતાં, તેથી આવા પ્રસંગે તેઓ તેમને વંદન કરવા, સુખશાતાની પૃચ્છા કરવા તથા ગોચરીને લાભ આપવા વિનંતિ કરવા જતાં. નાનકડા લાલચંદ એ વખતે ચાલવાની હઠ પકડતા અને તેમની આંગળી પકડીને સાથે જતા તથા માતાપિતાની માફક પિતે પણ એ સાધુ-સાધવીએને મસ્તક નમાવતા.
લાલચંદ જ્યારે નવ વર્ષની ઉંમરના હતા, ત્યારે પિતાંબર શેઠ બિમાર પડયા અને કાળની કુટિલ કરામતે તેમને સહુની વચ્ચેથી એકાએક ઉપાડી લીધા. મોતીબહેન પર વૈધવ્યનું વાદળ તૂટી પડયું
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ખેડીદાસ તથા લાલચંદ આંખમાંથી રોધાર આંસુ સારવા લાગ્યા. કુટુંબીજનોએ આશ્વાસન આપીને એ આંસુ લૂછયા અને મેતીબહેનને છાતી કઠણ કરીને કામ લેવાની સલાહ આપી. મોતીબહેન સમજુ હતા અને હવે ગમે તે કલ્પાંત કરવા છતાં પતિનું મુખદર્શન કરી થવાનું નથી એ જાણતા હતા, એટલે તેમણે મનને વાળ્યું અને તેને ધર્મના રસ્તે વિશેષ ચડાવ્યું.
તે વખતે બાલશાસનમાં નિશાળ ખૂલી ન હતી, એટલે લાલચંદ કક્કો, બારાખડી, આંક વગેરે પિતાના પિતાની પાસેથી શીખ્યા હતા. પછી ગામમાં દેલતરામ નામના એક ઉત્સાહી ગૃહસ્થ આવ્યા અને તેમણે છોકરાઓ ભણાવવાનું કામ શરૂ કર્યું. લાલચંદે તેમની પાસે માત્ર આઠ મહિનામાં ત્રણ ગુજરાતી જેટલે અભ્યાસ કરી લીધો. આ વખતે તેમની ઉંમર અગિયાર વર્ષની હતી. વિનય અને બુદ્ધિચાતુર્યથી શિક્ષકને આનંદ ઉપજાવી રહેલા લાલચંદ વિદ્યાભ્યાસમાં આગળ વધી રહ્યા હતા, તે વખતે તેમને એક સ્વપ્ન આવ્યું કે તીર્થકર ભગવંત સમવસરણમાં બિરાજી રહ્યા છે અને અમૃતથી પણ મીઠી વાણુ વડે ભવ્યજનોને ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. હું તેમની સાનિધ્યમાં બેઠો છું અને તેમનું વંદન-પૂજન-સ્તવન કરી રહ્યો છું. આ સ્વપ્ન વિશિષ્ટ સંકેતરૂપ હતું, એમ ભાવી ઘટનાએ પૂરવાર કરી આપ્યું છે.
ઈ. સ. ૧૮૯૪માં શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજના ભાવી પટ્ટા. લંકાર નિ ચૂડામણિ શ્રીમદ્ કમલવિજયજી મહારાજે ભોયણીજી તીર્થની યાત્રા કર્યા બાદ બાલશાસન ગામને પાવન કર્યું. સંઘે તેમનો ભારે સત્કાર કર્યો અને થોડા દિવસ સ્થિરતા કરવાની વિનંતિ કરી. એ વિનંતિને સ્વીકાર કરીને તેઓ અહીં સ્થિર થયા અને પ્રતિદિન વૈરાગ્યરસભીની વાણીને પ્રવાહ વહેવડાવવા લાગ્યા. ગામ લોકો શ્રદ્ધા અને ભક્તિપૂર્વક તેનું પાન કરવા લાગ્યા, તેમાં લાલચંદ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ સામેલ હતા. મહાપુરુષોની વાણી અમોઘ હોય છે, એટલે તેની અસર થયા વિના રહેતી નથી. તેમાં જે આત્માઓ ભવભીરુ હોય છે, અને જેમને ભવાંત નજીક હોય છે, તેમને એ વાણીની ખૂબ જ અસર થાય છે. લાલચંદને આ વાણીએ ખૂબ અસર કરી અને તેઓ આ મહાપુરુષના અતિ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વથી ખૂબ જ આકર્ષિત થયા. પછી તે એકલા જઈને પણ તેમના દર્શન-સમાગમ ને લાભ લેવા લાગ્યા. આ સંતસમાગમનાં પરિણામે સંસારની અસારતા મનમાં વસી અને વૈરાગ્યનાં બીજ વવાયાં. ખરેખર? થોડા વખતને સંતસમાગમ પણ અદ્ભુત કામ કરી જાય છે. સંત તુલસીદાસજીએ ઠીક જ કહ્યું છે કે
આધિસે આધિ ઘડી. આધિસે પુતિ આધ; તુલસી સંગત સાધુકી, કટે કેટ અપરાધ.
લાલચંદની આ મનભાવના નિહાળી શ્રીમદ્ કમલવિજયજી મહારાજને ઘણો આનંદ થયો. તેમણે લાલચંદને પિતાને વિદ્યાભ્યાસ વધારવાની સૂચના કરી અને એક મંગલ પ્રભાતે ત્યાંથી વિહાર કર્યો.
લાલચંદને વિશેષ ભણવાની ઈચ્છા હતી, પણ બાલશાસનમાં એ બની શકે તેમ ન હતું. માતા મોતીબહેનનો મત તો એવો જ હતું કે વધારે ભણીને શું કામ છે?” તેથી આખરે એવો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો કે વિશેષ વિદ્યાભ્યાસ માટે લાલચંદને માણસા–તેની ફેઈ દલસીબહેનને ત્યાં મેકલવો.
આ રીતે લાલચંદ બાલશાસન છેડી માણસામાં આવ્યા અને ત્યાંની સરકારી શાળામાં દાખલ થઈ વિશેષ વિદ્યાભ્યાસ કરવા લાગ્યા..
જ્યાં ખંત અને ઉઘમ હોય ત્યાં પ્રગતિ થતાં શી વાર? દલસીબહેન પણ તેમના વિદ્યાભ્યાસની ખૂબ કાળજી રાખતા અને બાકીના સમયમાં તેમનું ધાર્મિક જ્ઞાન વધે તેવા પ્રયત્ન કરતા. દલસીબહેનનું પિતાનું જીવન ઘણું ધમપરાયણ હતું, એટણે લાલચંદ પર તેને પ્રભાવ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખૂબ પડશે અને તેઓ ધાર્મિક વિષયમાં પણ સારી પ્રગતિ કરવા લાગ્યા.
- શાળાઓમાં રજા પડતી કે તહેવારોની છૂટી મળતી, ત્યારે લાલચંદ બાલશાસન જતા અને માતાને મળી આવતા. માતા તેમને સાજાનરવા જોઈને તથા વિદ્યાભ્યાસમાં આગળ ધપતા જાણીને ઘણા રાજી થતા અને તેમના મસ્તક તથા પીઠ પર વાત્સલ્યભર્યો હાથ ફેરવતા. આ જગતમાં માતા જેવું વાત્સલ્ય બીજુ કેણ દર્શાવી શકે છે?
વૈરાગ્યના બીજ ઈ. સ. ૧૯૦૦માં પૂ. આત્મારામજી મહારાજના પંજાબી શિષ્ય ઉદ્યોતવિજયજી મહારાજે માણસામાં ચાતુર્માસ કર્યું. તેમના સત્સંગે લાલચંદના હૃદયક્ષેત્રમાં પડેલાં વૈરાગ્યબીજોને નવપલ્લવિત કર્યા. હવે લાલચંદને સંસારના સર્વ સંબંધે મિથ્યા ભાસવા લાગ્યા અને તેમાં બંધાઈ રહેવું એ એક પ્રકારની કાયરતા લગી. “જે સંસારત્યાગ એ જીવનને કલ્યાણકારી પ્રશસ્ત માર્ગ છે, તે તેને આજથી જ ગ્રહણ કેમ ન કરે? પરંતુ મમતાળુ માતા મને છૂટો પડવા દેશે ખરી ? અને વહાલસોય ભાઈ, કાકા, કાકી વગેરે શું કહેશે ? વળી આ ફાઈ તો મને આંખની કીકી જેવો માને છે અને શાળાએથી છેડે મોડે આવ્યો હોઉં તો પણ ઊંચી-નીચી થઈ જાય છે, તે મારો વિયોગ જરા પણ સહન કરી શકશે નહિ. તે મારે શું કરવું ? ખરેખર ! સમસ્યા ઘણી વિકટ છે !'
આ મનોમંથનમાં ચાતુર્માસ વ્યતીત થયું અને પૂજ્ય ઉદ્યોતવિજયજી મહારાજ વિહાર કરીને વડાલી પધાર્યા. તે વખતે લાલચંદનું મનોમંથન પૂર્ણ થયું અને તેઓ સંસારને ત્યાગ કરવાના મક્કમ નિર્ણય પર આવી ગયા. આથી તેઓ એકાએક વડાલી પહોંચ્યા અને પિતાને દીક્ષા દેવાની વિનંતિ કરી. પરંતુ તેમની દીક્ષાની આ વિનંતિ સફળ થાય તે પહેલાં તેમના ફેઈ તથા બીજા સંબંધીઓ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડાલીમાં હાજર થઈ ગયા અને ખૂબ દબાણ કરી તેમને પાછા લઈ આવ્યા. એક વાર પાંજરામાંથી છૂટી ગયેલું પક્ષી પકડાઈ જાય અને ફરી પાંજરામાં પૂરાઈ જાય, એને આપણે કુદરતના કેઈ અગમ્ય સંકેત સિવાય બીજું શું કહી શકીએ ?
લાલચંદ પિતાને અભ્યાસ પૂર્વવત કરવા લાગ્યા, પરંતુ તેમને લાગેલે વરાગ્યનો રંગ જરા પણ ઉપયો નહિ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે એ દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામવા લાગે અને તેની અસર તેમના આહારવિહાર વગેરે પર સ્પષ્ટપણે જણાવા લાગી. વડીલ બ્રાતા શ્રી નંદિવર્ધનના આગ્રહથી ભગવાન મહાવીરે બે વર્ષને વિશેષ ગ્રહવાસ સ્વીકાર્યો હતો, પણ તે દરમિયાન તેમનું જીવન - ઉત્કટ વૈરાગ્યમય રહ્યું હતું, તેના જેવી જ આ સ્થિતિ હતી.
લાલચંદે બીજી બે વાર પૂજ્ય ઉદ્યોતવિજયજી મહારાજ પાસે દીક્ષા લેવાના પ્રયત્ન કર્યા, પણ સગાંવહાલાંઓની મેહગ્રસ્ત દશાએ તેને સફળ થવા દીધા નહિ.
દીક્ષા સં. ૧૮૫રના જેઠ વદિ સાતમને રોજ સ્વનામધન્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજ કાલધર્મ પામતાં જૈન જગતને એક જવલંત સિતારો ખરી પડયો હતો અને સમસ્ત સંઘ શોકસાગરમાં ડૂબી ગયું હતું. નિઃસ્પૃહચૂડામેણિ શ્રી કમલવિજયજી મહારાજ તેમનું સ્થાન સાચવી શકે એવા હતા અને સમુદાયના સર્વ સાધુઓની નજર તેમના પર ઠરી હતી, પરંતુ તેઓ આચાર્યપદને સ્વીકાર કરવાની ના પાડતા હતા. આવા મહાન જવાબદારીભર્યા પદ માટે મારી મેગ્યતા નથી, એ તેમનો જવાબ હતો. પરંતુ સંઘના અતિ આગ્રહને લીધે છેવટે તેમને એ પદ સ્વીકારવું પડયું. ઈ. સ. ૧૯૦૧ના માહ સુદિ પૂનમને રેજ પાટણના શ્રી સંઘે ખૂબ ધામધૂમપૂર્વક વિશાળ મુનિમ ડળ તથા જનસમુદાય સમક્ષ તેમને આચાર્યપદ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ કર્યું અને સ્વર્ગસ્થ પૂજ્ય આત્મારામજી મહારાજના પટ્ટધર, તરીકે જાહેર કર્યો. તે દિવસથી તેઓ શ્રી વિજયકમલસુરીશ્વરજી તરીકે આ જગતમાં પ્રસિદ્ધ થયા. આ પ્રસંગે મુનિ શ્રી વીરવિજયજીને ઉપાધ્યાયપદ અને મુનિ શ્રી કાંતિવિજયજીને પ્રવર્તક પદ આપવામાં આવ્યું હતું.
ઈ. સ૧૯૦૧નું ચાતુર્માસ પાટણમાં વ્યતીત કરી ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં તેઓશ્રી ભાણસા પધાર્યા. સંઘે તેમનું ઉમળકાભેર સુંદર સ્વાગત કર્યું અને ચાતુર્માસ માટે આગ્રહભરી વિનંતિ કરી. માણસાનું ભાગ્ય જોરદાર એટલે એ વિનંતિને સ્વીકાર થયો.
ઈ. સ. ૧૯૦૨નું ચાતુર્માસ માણસામાં થયું. આ ચાતુર્માસમાં પૂજ્ય આચાર્યશ્રીની અમૃતવર્ષિનું ભવ્ય દેશનાથી ઘણે ઉપકાર થવા પામ્યો. જીવદયા, જ્ઞાનોદ્ધાર, દીદ્ધાર વગેરેનાં અનેક સુકૃત્ય થયાં, તેમજ ભવ્યાત્માઓની ભવબિમણુભીતિ સારા પ્રમાણમાં ભાંગી. તેમના સમાગમથી લાલચંદનાં હૃદયમાં વિકસી રહેલી વૈરાગ્ય વેલડીને પુષ્પો આવ્યાં અને તેઓ ફરી સંયમ લેવા કટિબદ્ધ થયા. તેમણે આચાર્યશ્રીને કહ્યું: “પ્રભો, છેલ્લા બે વર્ષથી દીક્ષા માટે તલસી રહ્યો છું, પણ મારી ભાવના પૂર્ણ થતી નથી. પૂજ્ય ઉદ્યોતવિજયજી મહારાજ પાસે દીક્ષા લેવા માટે હું ત્રણ વાર ગયે અને ત્રણે વાર મારાં સગાંવહાલાંઓ મને બળજબરીથી પાછા લઈ આવ્યા. હવે આપ મને કોઈ સારા ક્ષેત્રમાં ગુપચુપ દીક્ષા આપે તો સાધુવેશમાં હું તેમને સારી રીતે સમજાવી શકીશ અને તેઓ પણ ધાર્મિક વૃત્તિના હેવાથી દીક્ષા લીધા પછી વધારે જોર અજમાવશે નહિ.”
સૂરીશ્વરજીએ સર્વ સંગો ધ્યાનમાં લઈ તેમને આશ્વાસન આપ્યું અને હવે થોડા વખતમાં જ તમારી ભાવના પૂર્ણ થશે એમ જણાવ્યું. આથી લાલચંદને ઘણો આનંદ થયો અને તેઓ એ શુભ દિવસની પ્રતીક્ષા કરવા લાગ્યા.
ચાતુર્માસ પછી સૂરીશ્વરજીએ વિહાર કર્યો અને બેરૂ પધાર્યા.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ક્ષેત્રને યાગ્ય જાણી તેમણે મુમુક્ષુ લાલચંદને સ ંદેશા મેકહ્યું કે ‘તમારી દીક્ષાનું મુત કાર્તિક વિષે ૬નું છે,'
આ સંદેશા મળતાં જ લાલચંદ અતિ હમાં આવી ગયા અને મેરૂ પહોંચી જવા તત્પર થયા. કાર્તિક વદી પાંચમની રાત્રિએ ચાર વાગે તેમણે ગૃહત્યાગ કર્યાં. આ તેમનું મહાભિનિષ્ક્રમણ હતું અને તે ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠો પર સુવર્ણાક્ષરે લખાવા માટે સજાયેલું
હતું.
એક શીઘ્રગતિવાળા ઊંટ પર સ્વાર થઈ તેઓ શ્રૃતી સવારે એરૂ પહેાંચ્યા અને સૂરીશ્વરજીનાં ચરણામાં પડયા. તેમને મંગલમ્રુતૅ એના સંધ સમક્ષ ભાગવતી દીક્ષા આપવામાં આવી અને તેમનું શુભ નામ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી રાખવામાં આવ્યું.
સવારે લાલચંદને ન જોતાં તપાસ ચાલી, પણ કાંય પત્તો લાગ્યા નહિ, એટલે ફાઈ વગેરેએ માન્યું કે જરૂર તે આપણને હાથ તાળી આપી દીક્ષા લેવા માટે છટકી ગયા હશે! હાલ પૂજ્ય ઉદ્યોતવિજયજી મહારાજ તે! આટલામાં વિચરતા નથી, પણ શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ ખેરૂમાં બિરાજે છે અને લાલચંદને તેમના પરિચય પણુ ગાઢ હતા, એટલે તે જરૂર ખારૂ ગયા હોવા જોઈએ. આવુ અનુમાન કરી ધણાં સગાંવહાલાં સાથે તેઓ મેરૂ આવ્યા.
પલવાર ઉપાશ્રયનું વાતાવરણ સંક્ષુબ્ધ બન્યું અને ખેરૂની જનતા એકત્ર થઈ ગઈ. નૂતન મુનિને તેમના ધકામાં વિઘ્ન ન થાય એ જોવાના તેનેા ઉદ્દેશ હતા.
જ્યારે સ` સગાંવહાલાંએ હૃદયના ઉભરા ઠાલવી દીધા, ત્યારે સૂરીશ્વરજીએ કહ્યું કે, ‘તમારે લબ્ધિવિજયને સમજાવવા હોય તા સમજાવી શકે છે, પણ તેની સયમસાધનાને ખલેલ કરવાના ઈરાદાથી હાથ ન લગાડવા. કેટલાક વખતથી તેની દીક્ષા લેવાની
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના હતી અને તે માટે તમારી રજા પણ માગી જ હતી. હવે દીક્ષા લીધા પછી અંતરાય કરવાથી શું ફાયદો? એ કલ્યાણના માગે વિચરે છે, કાંઈ ખોટું તો કરતો નથી, તે પછી ધાંધલ – ધમાલ કરવાને બદલે આશીર્વાદ કેમ આપતા નથી ?”
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી સાથે વાર્તાલાપ થશે, તેમાં તેમણે સંસારની અસારતા સચોટ શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી અને પિતાને જ્ઞાન - દર્શન - ચારિત્રરૂપી જે રત્નત્રયી પ્રાપ્ત થઈ છે, તે માટે આનંદ પામવાને અનુરોધ કર્યો.
સગાંવહાલાં આખરે તો લાલચંદના કલ્યાણકામી જ હતાં, એટલે તેઓ આ વચનેથી શાંત પડ્યા અને અવિવેક-અવિનયની ક્ષમા માગી, સર્વ મુનિમંડલને વંદના કરી, પિતાનાં સ્થાને સીધાવ્યા.
સૂરીશ્વરજી બેરૂથી વિહાર કરી, તારંગા તીર્થની યાત્રા કરી સસ્વાગત ઊંઝા પધાર્યા. તે વખતે ત્યાં ઉપાધ્યાય શ્રી વીરવિજયજી મહારાજ, પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજ તથા શાંતમૂર્તિ શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ વગેરે વિશાળ પરિવાર સાથે બિરાજમાન હતા. તેમણે સુરીશ્વરજીનું ઊંચિત સ્વાગત કર્યું અને શ્રી સંઘમાં અપૂર્વ આનંદ ફેલાયો.
ઈ. સ. ૧૯૦૩ના રોજ માહ સુદિ ૫ એટલે વસંતપંચમીને દશ સાધુઓને ધામધૂમથી વડી દીક્ષા આપવામાં આવી, તેમાં નૂતન મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી પણ સામેલ હતા.
શાસ્ત્રાભ્યાસ અને સંયમસાધના દીક્ષા લીધા પછી બે વર્ષ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી ગુરુદેવ સાથે ગુજરાતમાં રહ્યા. તેમાં સને ૧૯૦૩નું પ્રથમ ચાતુર્માસ ઈડરમાં થયું અને સને ૧૯૦૪નું બીજું ચાતુર્માસ વડોદરામાં થયું. તે દરમિયાન તેમણે શાસ્ત્રાભ્યાસમાં સુંદર પ્રગતિ કરી અને સંયમસાધનાને સતેજ બનાવી.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
ઈડરનાં ચાતુર્માસમાં ગુરૂદેવની અમાત્ર દેશનાથી પાઠશાળા તથા પાંજરાપાળની સ્થાપના થઈ અને કિલ્લા પરનાં પ્રાચીન ભવ્ય જિનાલયને જીર્ણોદ્ધાર કરવાનું નક્કી થયું. આ શાસનપ્રભાવક સુંદર કાર્યોએ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને અવનવી પ્રેરણાએ આપી જ હશે.
તેઓશ્રી એ વાત બરાબર સમજ્યા હતા કે સાગરને તરવાના મુખ્ય આધાર જેમ ઉત્તમ પ્રકારનું વહાણ છે, તેમ સયમ સાધનામાં પાર ઉતરવાને મુખ્ય આધાર ઉત્તમ પ્રકારના ગુરૂ છે. આવા ગુરુની પ્રાપ્તિ સહેલી નથી, પરંતુ પૂર્વના પ્રબળ પુણ્યાયે પોતાને આવા ગુરુ મળી ગયા હતા. હવે આ ગુરુની કૃપા પ્રાપ્ત કરવી અને પેાતાની સંયમસાધનાને સફળ બનાવવી એ પાતાનું પ્રથમ કર્તવ્ય હતું. આથી તેએશ્રી ગુરુદેવને યથા વિનય કરતા, ગુરુદેવ પ્રત્યે ઉચ્ચ કોટિની અ ંતર`ગ ભક્તિ રાખતા અને ગુરુદેવને પેાતાના તારણહાર માની તેમનુ અત્યંત બહુમાન કરતા.
ગુરુદેવ પણ પોતાનાં આ શિષ્યરત્નની નિર ંતર કલ્યાણકામના કરતા અને તે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયમાં કુશળ કેવી રીતે અને તેની ખેવના રાખતા.
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને પ્રથમ આવશ્યક સૂત્રેા અને પ્રકરણના અભ્યાસ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા અને તે ઈડરના ચાતુર્માંસ-માં ચાલુ હતા.
વડેદરાના ચાતુર્માસમાં પ્રકરણાતા અભ્યાસ પૂરા થયા હતા અને શાસ્ત્રાના અભ્યાસ ચાલુ કરવામાં આવ્યા હતા. આ સિવાય તેઓશ્રી ઈતર દનના અન્ય પ્રથાનુ અવલેાકન પણ કરતા હતા અને પોતાની તીવ્ર બુદ્ધિને વધારે તીવ્ર બનાવતા હતા. શાસ્ત્રધ્યયન આગળ પણ ઘણા વર્ષોં ચાલુ રહ્યું હતું.
વડેદરાનાં ચાતુર્માસમાં તેઆશ્રી પ્રકરણગ્રંથના પરમ અભ્યાસી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા દ્રવ્યાનુયોગના સારા અનુભવી શ્રી ગેકુળભાઈના પરિચયમાં આવ્યા હતા અને તેમની સાથેની તત્વચર્ચાઓ જ્ઞાનીજનમાં ઉપયેગી નીવડી હતી. ત્યાંથી ભરૂચ પધારતા શ્રદ્ધાસંપન્ન તત્ત્વાભાસી શ્રી અને પચંદભાઈ પૂજ્ય ગુરુદેવ પાસે વારંવાર આવતા અને અનેક વિષયોની સૂક્ષ્મતલસ્પર્શી ચર્ચાઓ કરતા. આ ચર્ચાઓનાં શ્રવણમનનથી ઘણો લાભ થયો હતો અને તેઓશ્રીનાં શાસ્ત્રીય જ્ઞાનને ઓપ ચડયો હતો.
માત્ર અઢી-ત્રણ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયમાં તેઓશ્રીએ જ્ઞાન અને સંયમમાં જે પ્રગતિ કરી હતી તે જોઈને શ્રી અનોપચંદભાઈ ખૂબપ્રભાવિત થયા હતા અને તેમણે ગુરુદેવને વિનંતિ કરતાં તેઓશ્રીને પહેલી જ વાર વ્યાખ્યાનપીઠ પર બેસાડવામાં આવ્યા હતા. આ પીઠને શોભાવવાનું કામ સહેલું નથી ! તેમાં શાસ્ત્રનાં ઊંડાં જ્ઞાન ઉપરાંત વસ્તુને રજૂ કરવાની સુંદર શૈલી જોઈએ છે અને તે સાથે શબ્દછટા તથા માનસશાસ્ત્રનું જ્ઞાન પણ જરૂરી છે. જે વક્તા શ્રોતાઓને મનેભાવ સમજ્યા વિના બલવાનું ચાલુ રાખે છે, તેનું વ્યાખ્યાન કદી પણ પ્રભાવ પાડી શકતું નથી. પરંતુ, મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયમાં શાસ્ત્રનું ઊંડું જ્ઞાન, સુંદર પ્રતિપાદનશકિત, મનહર શબ્દછટા તથા શ્રોતાઓને મનોભાવ જાણવાની શક્તિ સારા પ્રમાણમાં હતી એટલે તેઓશ્રી વ્યાખ્યાનપીઠને શોભાવી. શકયા હતા.
માલવ-બંગાલયાત્રા ભરૂચથી પૂજ્ય ગુરુદેવે માલવભૂમિ ભણું વિહાર કર્યો.
સૂરીશ્વરજીના પગલાંથી રતલામ પાવન થયું અને ત્યાં ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ ધમધમી ઊઠી. મેઘનું આગમન થાય અને મયૂરસમૂહ નાચવા ન માંડે એ કેમ બને ? અહીં મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીની વકતૃત્વકળા અનેરી આભાથી ચમકી ઉઠી અને ધર્મપ્રેમી શેઠ મિશ્રી
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અલજી વગેરે તેમના પ્રશંસક બન્યા.
અહીં પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી વિજયકમળસૂરીશ્વરજી મ.ની પીયૂષવાણીનું પાન કરતા લુણિયા શે! ડુ ંગરશીભાઈને માંડવગઢને સંધ કાઢવાની ભાવના થઈ.
લુણિયા શેઠે વિનંતિ કરતાં સૂરીશ્વરજી પોતાના શિષ્ય સમુ દાય સાથે સંધમાં પધાર્યો અને તેમણે ભવ્ય લેાકેાપકાર સાથે ઉજ્જૈન, મક્ષીજી, માંડવગઢ વગેરે તીર્થીની યાત્રા કરી.
ઈ. સ. ૧૯૦૫નું ચાતુર્માસ પૂજ્ય ગુરુદેવની સાથે મહીદપુરમાં થયું, તે જ્ઞાન-ધ્યાનના અભ્યાસ માટે તથા સંધના અભ્યુદય માટે ઉપકારી નીવડયું. તેઓશ્રીએ ઈડરમાં પૂર્વાધ સારસ્વતને પ્રારંભ કર્યાં હતા, તે અત્રે પૂર્ણ થયા હતા અને ચંદ્રિકાના ઉત્તરાર્ધ ૧૦ ગણુ સુધી પહેાંચ્યા હતા.
ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ગુરુદેવને વિહાર મંગાળ ભણી થયેા. આ વિહાર ઘણા કઠિન હતા, કારણ કે રસ્તામાં જૈનવસ્તીવાળા ગામા અહુ ઓછાં આવતાં હતાં અને સ્થાનિક પ્રજા જૈન સાધુઓના આચારથી અજાણ હતી. આથી વડાદરાનિવાસી કાહારી જમનાદાસ તથા ઘીયા ગરબડદાસ વગેરે સાંધ કાઢી તેમની સાથે રહ્યા હતા.
આ વિહારમાં સિદ્ઘપુરી, ચંદ્રપુરી, પાવાપુરી ગુણાયાજી, રાજગૃહી, કાયદી સમેત શિખરજી વગેરે પ્રાચીન પ્રસિદ્ધ તીર્થીની યાત્રા થતાં મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને અતિશય આનંદ થયેા હતેા.
·
ઈ. સ. ૧૯૦૬નું ચાતુર્માંસ સ ંધના આગ્રહથી અજીમગંજમાં થયું હતું. બાપુ ધનપતસિહજીના ધરમાં માસખમણની તપશ્ર્ચર્યો થતાં તેમના સુપુત્રાએ ગીની અર્થાત્ સાનામહેારની પ્રભાવના કરી હતી અને સહુને મિષ્ટ ભોજન જમાડી સાધર્મિક-વાત્સલ્યને હ્રાવા લીધા હતા.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને જ્ઞાનાભ્યાસ દિનપ્રતિદિન વધી રહ્યો હિતે અને તે ચાતુર્માસમાં વિશેષ વેગવંત બન્યો હતે. અહીં વ્યાકરણની પૂર્ણાહુતિ થઈ હતી.
ચાતુર્માસ પૂર્ણ થતાં બાબુ ધનપતસિંહજીના ધર્મપત્ની શ્રીમતી શ્રાવિકારાણી મેનાકુમારીએ ચંપાપુરીને ભવ્ય સંઘ કાઢતાં સૂરીશ્વરજી સાધુસમુદાય સહિત તેની સાથે ચાલ્યા હતા.
ચંપાપુરીમાં શ્રી વાસુપૂજ્ય ભગવાનના દર્શન કરતાં મુનિશ્રી, લબ્ધિવિજયજીને પરમ પ્રમોદ ઉપજ્યો હતો.
લકરમાં ચાતુર્માસ ઈ. સ. ૧૯૦૭નું ચાતુર્માસ સૂરીશ્વરજી સાથે ગ્વાલિયર રાજ્યમાં આવેલ લકર ખાતે થયું. ત્યાં મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીની પ્રતિભા અનેરી છટાથી ચમકી ઉઠી એટલે તેની ખાસ નેંધ લઈએ છીએ.
- આ ચાતુર્માસમાં અકસ્માત ગુર્દેવનું સ્વાથ્ય બગડયું, એટલે વ્યાખ્યાનપીઠ કોને સેંપવીએ પ્રશ્ન ખડો થશે. એ વખતે બીજા મેટા સાધુઓ વિદ્યમાન હોવા છતાં સૂરીશ્વરજીની નજર મુનિશ્રી. લમ્બિવિજયજી પર કરી અને તેમને વ્યાખ્યાનપીઠ સંભાળી લેવાનો આદેશ થયો. આ વ્યાખ્યાપીઠ તેમણે બરાબર સંભાળી લીધી, એટલું જ નહિ પણ તેને સુંદર રીતે શોભાવી અને શ્રોતાવર્ગમાં જમ્બર આકર્ષણ ઊભું કર્યું.
પ્રથમ વ્યાખ્યાનમાં તેઓ શાસ્ત્રીય વિષય પર હૃદયંગમ વિવે.. કરતા અને ભાવનાધિકારમાં પિતે પ્રતિદિન ચેલાં નૂતન પચાસ લેકોને ઉપયોગ કરતા. લાગલગટ બે માસ ચાલેલા આ વ્યાખ્યાનોએ જનતામાં અબજ ચેતના રેડી દીધી અને શ્રી વીતરાગ શાસનની સુંદર પ્રભાવના કરી.
અહીં પંજાબના શ્રાવકો દર્શનાર્થે આવતા હતા અને તેમણે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
-સૂરીશ્વરજીને પંજાબ પધારવાની આગ્રહભરી વિનંતિ કરતાં ચાતુનર્માસ બાદ સર્વ સાધુઓના પગલાં પંજાબ ભણી મંડાયા.
પંજાબ પર્યટન પંજાબ પર્યટન એ વ્યાખ્યાન-વાચસ્પતિ આચાર્યપ્રવરનાં -જીવનનું એક સેનેરી પ્રકરણ છે. તેમાં તેમની અનેરી ધમધગશ, વિરલ પ્રતિભા, અજોડ વાદશક્તિ તથા વિશાળ જ્ઞાનનાં મનોરમ દર્શન થાય છે.
વિહારમાં તેમની ઉપદેશધારા અખલિત ગતિએ ચાલુ રહી હતી અને તેમણે આપેલાં શીલાં જાહેર પ્રવચનેએ લોકોની અજ્ઞાન–મોહ-નિદ્રા ઉડાડી દીધી હતી. પંજાબમાં પ્રવેશ કર્યા પછી અનેક પ્રકારના લેકો મળવા આવતા હતા. તે બધાને તેઓશ્રી શાંતિથી સાંભળતા હતા અને તેના સચોટ ઉત્તર આપતા હતા.
સને ૧૯૦૮ના વૈશાખ સુદિ ૧૦ને દિવસ સદ્ગત આત્મારામજી મહારાજની પાદુકાપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ગુજરાનવાલા ખાતે ઘણી ધામધૂમથી ઉજવાયો. ત્યારબાદ શ્રાવકની વિનંતિથી ચાતુર્માસ પણ ત્યાં જ થયું.
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી અત્યાર સુધીમાં સ્યાદ્વાદમંજરી, પ્રમાણમીમાંસા, ન્યાયદીપિકા, રત્નાકરાવતારિકા, સ્યાદ્વાદરત્નાકર આદિ નાના મોટા જૈન ન્યાયના ગ્રંથો સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ નિહાળી ચૂક્યા હતા, અને તેમણે સ્યાદવાદરત્નાકરનાં મૂળ સૂત્રો કંઠસ્થ કરી લીધાં હતાં, તે પણ આ વિષયમાં વિશેષ નિપુણતા પ્રાપ્ત કરવા માટે તેમણે આ ચાતુર્માસમાં વિદ્યાવિશારદ પંડિતશ્રી વાસુદેવજી પાસે મુક્તાવલી આદિ ન્યાયગ્રંથોને અભ્યાસ કર્યો અને સાથે દિનકરી, રામસ્વી આદિ ટીકાઓનું પણ નિરીક્ષણ કર્યું. -
ન્યાયના આ અભ્યાસ ઉપરાંત જૈન સિદ્ધાંતનું બારીક અવલોકન પણ ચાલુ જ હતું અને તેમાં પણ તેઓ ઘણી નિપુણતા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેળવી ચૂક્યા હતાં.
વાદિઘટમુળનાં ઉપનામથી બોલાવતા, એ પણ તેમની ન્યાયવિષયક નિપુણતાને સિદ્ધ કરે છે.
ચાતુર્માસ બાદ સુરીશ્વરજી નારીવાલ ગામમાં બિરાજમાન હતા, ત્યારે ગુજરાતના શોભાસન ગામના વતની શ્રી ઉમેદચંદભાઈએ તેમની પાસે સંયમ ગ્રહણ કર્યો અને તેમને મુનિશ્રી ગંભીરવિજયજીના નામે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યા. આ સુયોગ્ય શિષ્ય આગળ જતાં ગુરુદેવનું નામ રોશન કરેલું છે.
ત્યાંથી ગુરુદેવની આજ્ઞા મુજબ પિતાના શિષ્ય સાથે જરા પધારી ત્યાંના તત્ત્વાભિલાષી શ્રાવકોને “સ્યાદામંજરી' નામનો ગ્રંથ સંભળાવ્યો કે જેમાં અનેક મતમતાંતરનું નિરસન આવે છે. ત્યાં જાહેર વ્યાખ્યાન પણ થયું અને તે ભારે પ્રભાવશાળી નીવડયું.
સને ૧૯૦૯નું ચાતુર્માસ કસુર ખાતે થયું. આ તેમનું પહેલવહેલું સ્વતંત્ર ચાતુર્માસ હતું.
અહીં એ વાતની નોંધ કરવી જોઈએ કે ચાતુર્માસ પહેલાં તેઓ નજીક આવેલાં લુધીયાણા ગામે પધાર્યા હતા અને ત્યાં તેમનો ઉપદેશ સાંભળીને કેટલાક મુસલમાન, માછીમાર તથા કુંભારોએ જંદગીપર્યત મદ્યપાન માંસાહાર ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. | કસુરનું ચાતુર્માસ સુંદર સફળતાને વર્યુ હતું. ત્યાં જે વ્યાખાને થયાં તેણે જનતા પર અદ્ભુત છાપ પાડી હતી.
શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ પંજાબ પર ઉપકારની અનન્ય વર્ષા કર્યા પછી ગુજરાત ભણી વિહાર કરવા તૈયાર થયા. આ વખતે પંજાબી ભાઈઓને અતિ આગ્રહ થતાં તેમણે મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને શિષ્ય સાથે પંજાબમાં રહીને ધર્મનું રક્ષણ કરવાની આજ્ઞા ફરમાવી અને તેમણે એ આજ્ઞાને શિરોધાર્ય કરી. ગુરુભક્ત વિનયી શિષ્યને માટે ગુરુની આજ્ઞા હમેશાં અનુલ્લંઘનીય
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
હોય છે.
આ આજ્ઞા મળ્યા પછી તેઓ ચાર વર્ષ પુંજાખમાં રહ્યા. તે દરમિયાન તેમણે અનેકવિધ સત્પ્રવૃત્તિ કરી અને લોકોની ધ ભાવના જાગ્રત રાખી. સને. ૧૯૧૨નું ચાતુર્માંસ મુલતાનમાં થયું. આ શહેર પંજાબથી દૂર છે અને ત્યાં પહેાંચવામાં મુનિવગ તે શ્રેણી જ મુશ્કેલી પડે છે, પણ જેની રગેરગમાં ધમભાવના ઠાંસી ફ્રાંસીને ભરી હોય તે મુશીબત કે મુશ્કેલીઓની દરકાર શેના કરે? અહીં મુનિશ્રીએ ભવ્ય જિનાલયમાં જિનમૂતિ એની પ્રતિષ્ઠા ભારે ધામધૂમથી કરાવી હતી અને એક પાઠશાળાની સ્થાપના પણ કરી હતી.
આ ચાતુર્માસમાં અનેક વિષયા પર જોરશેારથી જાહેર ભાષણો થયાં હતાં, જેમાં વેાક્ત દયા, પુરાણેાની દયા, ઈસ્લામ મજહબ, નિવૃત્તિપંથ વગેરે મુખ્ય હતા. યાને વિષય તેમણે પાંચ-સાત ભાષણા દ્વારા ખૂબ સુંદર રીતે છ્યા હતા, આથી અનેક માણસોએ મદ્યપાન તથા માંસાહારના ત્યાગ કર્યો હતા. મુનિશ્રીની પ્રેરણાથી અહી એક માંસનિષેધક માંડળની સ્થાપના થઈ હતી અને તેમાં જૈન, હિંદુ તથા મુસલમાન એ ત્રણે કામના માણસેા જોડાયા
હતા.
મુનિશ્રીનાં વ્યાખ્યાતાએ તથા તેમની અદ્દભુત વકતૃત્વકલાએ પંજાની જનતાનું ખૂબ આકણ કર્યુ હતુ. પંજાબના કુલ છ વર્ષના નિવાસ દરમિયાન ધમ પ્રભાવના એટલી જ્વલ`ત કરી હતી કે સર્વ શ્રાવકે તેમને ‘છેટા આત્મારામ’ નાં નામથી ઓળખવા લાગ્યા હતા અને તેમના પ્રત્યે અપૂર્વ ભક્તિભાવ દર્શાવી રહ્યા હતા.
દિલ્હીમાં ધર્મદ્યોત
પંજાબ છેડીને ગુજરાત જવાના ઈરાદાથી વિહાર કરતાં
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી દિલ્હી પધાર્યા અને ત્યાંના શ્રાવકની વિનંતિથી સને. ૧૯૧૪નું ચાતુર્માસ ત્યાં રહયા. આ વખતે ધર્મો ઘોતના અનેક કાર્યો ઉપરાંત ત્યાંના સુપ્રસિદ્ધ રામા થિએટરમાં તેમનાં વ્યાખ્યાનો એક ભાસપર્યત ચાલુ રહ્યા હતા અને તે જનતાનું જમ્બર આકર્ષણ કરી શક્યા હતા.
બિકાનેરથી કામપ્રસંગે અહીં આવેલા દોલતરામ નામના એક નવયુવાનને તેમનાં એક જ વ્યાખ્યાને એટલી બધી અસર કરી હતી કે તેને સંસાર પરને સર્વ મેહ ઊડી ગયો હતો અને તે ભાગવતી દીક્ષા લેવાને તત્પર થયો હતો. તેને સુયોગ્ય જાણીને ઈ. સ. ૧૯૧૫ની સાલમાં સિકંદરાબાદ (આગ્રા) મુકામે દીક્ષા આપવામાં આવી અને તેનું નામ મુનિશ્રી લક્ષણવિજયજી રાખવામાં આવ્યું. તેઓ પાછળથી દક્ષિણદીપક દક્ષિણદેશદ્ધારક શાસનપ્રભાવક આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી મહારાજ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે.
જનરત્ન વ્યાખ્યાન–વાચસ્પતિ ગુજરાતમાં પદાર્પણ કરતાં જ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીનો સ્થળે સ્થળે ભાવભીને સત્કાર થયો અને તેમણે કરેલી ધર્મ પ્રભાવનાને સુંદર શ્રદ્ધાંજલિઓ સમર્પિત થઈ.
પૂજ્ય ગુરુદેવ ગુજરાતમાં જ વિરાજતા હતા. તેમનાં ચરણે શિર ઝુકાવતાં મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીએ સાત્ત્વિક આનંદનો અતિરેક અનુભવ્યો. ગુરુદેવે પણ સ્વશિગે કરેલી સુંદર ધર્મ પ્રભાવના નિહાળીને ભારે પ્રસન્નતા અનુભવી.
ઈડરને શ્રી સંઘ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીએ કરેલી સુંદર શાસનસેવાથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા અને તેમને કોઈ પણ પદવી આપવાનો નિર્ણય પર આવ્યો હતો. તેણે આ બાબતની ૨
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
સૂરીશ્વરજીને વિનંતિ કરતાં સને ૧૯૧૫ના આ વદિ ૧ને શનિવારે ધામધૂમપૂર્વક મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને જૈન રત્ન વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ'ની પદવી આપવામાં આવી.
સને. ૧૯૧૫નું ચાતુર્માસ અનેક વિધ ધર્મપ્રભાવનાઓ સાથે ઈડરમાં જ વ્યતીત થયું હતું. આ ચાતુર્માસમાં મુનિશ્રીએ મેરુત્રાદશી કથાની સંસ્કૃત ભાષામાં કાવ્યમય રચના કરી હતી.
ગુજરાતમાં ધર્મપ્રભાવના - મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીએ સને ૧૯૧૬ થી ૧૯૨૪ સુધીનો સમય મેટા ભાગે પૂજ્ય ગુરુદેવની નિશ્રામાં ગુજરાતમાં જ ગાળ્યો હતો અને અનેક પ્રકારે ધમપ્રભાવના કરી હતી, તેનું અહીં ટુંક અવકન કરીશું.
સને ૧૯૧૬નું ચાતુર્માસ ખંભાતમાં થયું, ત્યારે ત્યાં નવીન રાયચંદ મતને પ્રચાર થઈ રહ્યો હતો અને તેના અનુયાયીઓ બનવા શરૂ થયા હતા આ મતમાં અનેક બાબતો વાંધા ભરેલી હતી, એટલે પૂજ્યપાદ શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજે થોડા વખત પહેલાં તેના સામે લાલ બત્તી ધરી હતી. આ ચાતુર્માસમાં વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિની વેગવતી વાણીએ ઉસૂત્રપ્રરૂપણાના અનર્થો સમજાવી. કોઈએ પણ તેમાં નહિ ભળવાની હાકલ કરી અને તે પૂરેપૂરી સફળ થઈ. ત્યાર પછી કોઈ નવાં કુટુંબે તેમાં જોડાયા નહિ.
ચાતુર્માસ બાદ વિહાર કરી નરસંડા પધારતાં જાહેર વ્યાખ્યાનની યેજના થઈ હતી અને તેને જનતા તરફથી સારા પ્રમાણમાં લાભ લેવાયો હતો.
સને ૧૯૧૭ના કપડવંજ ચાતુર્માસ પછી મુનિશ્રીએ ચરોતરનાં ગામમાં ફરી પટેલ, રજપૂત, કોળી, ઠાકરડાઓ વગેરેને ઉપદેશ આપ્યો હતો અને પરસ્પરના ઝેરવેર છેડી શાંતિમય ધાર્મિક જીવન ગાળવાને અનુરોધ કર્યો હતો. તેનું પરિણામ સુંદર આવ્યું હતું. અનેક
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
માણસેાએ પરસ્પર વેર ન રાખવાની, દારૂ માંસ ન વાપરવાની વગેરે પ્રતિજ્ઞાએ લીધી હતી. સને ૧૯૧૮નું ચાતુર્માસ એરસદમાં વ્યતીત થયું હતું.
આ ચાતુર્માસ પછી ઘેાડા જ વખતે પ ંડિત ખેચરદાસે દેવદ્રવ્ય અંગે પેાતાના વિચારો પ્રગટ કરતાં જૈન સમાજમાં ખળભળાટ થયા હતા. જો દેવદ્રવ્ય અંગે ચાલી આવતી પ્રાચીન પ્રણાલિકા તૂટી પડે તે હજારા મદિરના નિભાવ શી રીતે થાય ? તાત્પ કે એ મદિરા બંધ કરવાના વખત આવે અને તેથી લાખા આત્માએ અદ્ ભક્તિથી વંચિત બને. આ વસ્તુને શાસ્ત્ર અને પરંપરાગત જૈન ધમ સામેનું એક આક્રમણ માનીને મુનિશ્રીએ એક હસ્તપત્ર દ્વારા પંડિત ખેચરદાસને સાત પ્રશ્નો પૂછ્યા અને તેને જાહેરમાં ખુલાસા કરવાનું જણાવ્યું. પરંતુ પડિત બેચરદાસ એ પ્રતાના જવા આપી શકે એવી સ્થિતિમાં ન હતા, તેથી તેમણે જુદો જ રાહ લીધા. ‘તમસ્તરણ' નામનેા એક લેખ લખી પત્રામાં પ્રગટ કરાબ્યા અને તેમાં પરમેાપકારી પૂર્વાચાર્યોં પર અંધકાર ફેલાવવાના આક્ષેપ મૂકયા. ક્ષત પર ક્ષાર સમાન આ લેખ પ્રગટ થતાં જ જૈન સમાજમાં ભારે રાષ ભભૂકી ઉઠયા. કેટલાક પડિત ખેચરદાસની વાતનું પણુ સમક્ષ્ન કરવા લાગ્યા.
આ પરિસ્થિતિનું નિવારણ કરવા સને ૧૯૧૯ ના ડભાઈ ચાતુર્માસમાં મુનિશ્રીએ ‘દેવદ્રવ્યાદિસિદ્ધિ અપર નામ એચરહિતશિક્ષા નામના એક હિંદી ભાષામય નિધ લખ્યા અને તેમાં અનેક શાસ્ત્રીય પ્રમાણા આપીને દેવદ્રવ્યની ચાલી આવતી પ્રણાલિકાને સત્ય તથા હિતકર સાબીત કરી બતાવી.
સને ૧૯૨નું ચાતુર્માસ ખભાતમાં વ્યતીત કર્યો બાદ મુનિશ્રીએ ચરાત્તરમાં વિહાર કર્યાં હતા અને ત્યાં ઉપદેશવારિનું સિંચન કરી પૂર્વે વાવેલાં ધબીજોને અંકુરિત કર્યા હતાં.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સને ૧૯૨૧નું ચાતુર્માસ વડોદરા થતાં ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ ખૂબ જોરદાર થઈ હતી અને તેમનાં વ્યાખ્યાનને લાભ જૈન-જૈનેતર પ્રજા તરફથી સારા પ્રમાણમાં લેવાયો હતો, જેમાં રાજ કુટુંબના સભ્યોને પણ સમાવેશ થતો હતો.
ચાતુર્માસ બાદ છાણું પધરાવતાં સંઘે ભવ્ય સામૈયું કર્યું હતું અને પ્રથમ દિવસનું વ્યાખ્યાન સૂરિશ્વરજીએ આપ્યું હતું. બીજા દિવસથી વ્યાખ્યાનની પાટ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયએ શેાભાવી હતી. છાણ ગામના શ્રાવક એટલે તત્ત્વના જાણકાર, યુક્તિ અને તર્કથી પૂરા પરિચિત તથા અનેક સાધુમહાત્માઓના પરિચયમાં આવેલા, એટલે તેમને આકર્ષવાનું કામ સહેલું ન હતું, પણ મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયની અપૂર્વ વ્યાખ્યાનલબ્ધિએ એ કાર્ય સહજ બનાવો દીધું અને અહીં ને શ્રાવકવર્ગ તેમને ભારે અનુરાગી બની ગયો.
છાણીથી સાત ગાઉ દૂર ઉમેટા નામનું ગામ છે. ત્યાંના સંઘની વિનંતિ થતાં પૂજ્ય ગુરુદેવે મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને પિતાના શિષ્યો સમેત ઉમેટા મોકલ્યા અને ત્યાં તેમણે ધ્વજદંડ તથા શ્રી પદ્માવતી દેવીની પ્રતિષ્ઠા ભારે ધામધૂમથી કરાવી. આ પુણ્ય પ્રસંગે છબીલદાસ
નામના એક મુમુક્ષુને દીક્ષાદાન કરવામાં આવ્યું અને તેમને મુનિશ્રી ભુવનવિજયજી તરીકે પિતાના શિષ્ય કરવામાં આવ્યા. આ મુનિશ્રી આજે પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયભુવનતિલકસૂરિજી તરીકે વિખ્યાત છે.
સને ૧૯૨૨નું ચાતુર્માસ છાણીમાં જ થયું. તેમાં તાત્વિક પ્રવચન ઉપરાંત હસ્તલિખિત પુસ્તકને ઉદ્ધાર કરવાનું કામ હાથ ધરવામાં આવ્યું તથા ત્યાંના જ્ઞાનભંડારને મુદ્રિત અને હસ્તલિખિત પ્રતિઓથી સમૃધ્ધ કરવામાં આવ્યું.
ચાતુર્માસ બાદ પૂજ્ય ગુરુદેવની આજ્ઞાથી ઉમેટા, આંકલાવ થઈ બેરસદ પધારતાં ડભોઈના મુમુક્ષુ શ્રી જીવણભાઈ કુલચંદની દીક્ષા થઈ હતી. તેઓ મુનિશ્રી જયંતવિજયજીનાં નામથી મુનિ શ્રી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
લબ્ધિવિજયજીના શિષ્ય થયા હતા.
બેરસદથી ગુજરાતનાં ગામોને પાવન કરતાં મુનિશ્રી હિંમતપુર પધાર્યા. ત્યાં હિંમતપુર ઠાકરે તેમનું વ્યાખ્યાન સાંભળીને હિંસા ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. ત્યાંથી પેલેરા થઈ શિહેર પધારતાં પન્યાસ મહારાજ શ્રી ઉમંગવિજયજી ગણિ આદિનું મિલન થયું. ત્યાંથી સહુએ સાથે ઘેઘા પધારીને નવખંડા પ્રાર્થનાથની યાત્રા કરી.
ઘોઘા પછી તેમની વાણીને લાભ ભાવનગરને મળ્યો અને ત્યાં શાંતિ–સ્નાત્રાદિ ધાર્મિક મહત્સવો ખૂબ ઉલ્લાસથી થયા.
ત્યાંથી શત્રય, ગિરનાર અને શંખેશ્વરની યાત્રાઓ કરી, મુનિશ્રી રાધનપુર પધાર્યા કે જે જૈનેનું એક જાણીતું કેન્દ્ર છે. ત્યાં મનિશ્રીની અદભૂત વાણી સાંભળીને શ્રાવક વર્ગ ખૂબ જ પ્રભાવિત થશે અને ચાતુર્માસની વિનંતિ કરવા લાગે. તેને પૂજ્ય ગુવની સંમતિ મળતાં સને ૧૯૨૩નું ચાતુર્માસ રાધનપુરમાં થયું.
આ ચાતુર્માસમાં વ્યાખ્યાનની રંગત ખૂબ જામી હતી અને તપશ્ચર્યા, ઉત્સવ–મહત્સવ આદિ ધાર્મિક કાર્યો ઘણુ થયાં હતાં. વિશેષમાં તબેલી શેરીના ઉપાશ્રયે પંન્યાસ શ્રી રંગવિમલજી મહારાજ બિરાજતા હતા, તેમની પાસે મુનિશ્રીએ મહાનિશીથ સૂત્રના વેગ વહન ક્યાં. આ કિયામાં એકી સાથે ૫૯ આયંબિલને લાંબી તપશ્ચર્યા હેવા છતાં તેમણે વ્યાખ્યાન અને પઠન-પાઠનની પ્રવૃત્તિ ચાલું રાખી હતી, જે તેમના અદ્ભૂત સત્વને પ્રગટ કરે છે.
ચાતુર્માસ બાદ શ્રી શંખેશ્વરજી તીર્થની પુનઃ યાત્રા કરી પાટણ પધારતાં ભાવભીનું ભવ્ય સ્વાગત થયું હતું અને શ્રાવકે તેમની સુધાવાણીનું ખૂબ પાન કરવા લાગ્યા હતા. અહીં વર્ષોથી ચાલતા જ્ઞાતીય ઝગડાઓને લીધે પાંજરાપોળ તથા બીજા ધાર્મિક ખાતાઓનું કામ ઢીલું પડયું છે, આવી વાત મુનિશ્રીના કાને આવતાં જ તેમણે સંધની મહત્તા પર અભુત પ્રવચન આપ્યું હતું અને તેની બને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પક્ષો પર ઊંડી અસર થઈ હતી. પરિણામે એ ઝઘડાને ફેંસલે આપવાનું કામ મુનિશ્રીને સે પાયું હતું અને મુનિશ્રીએ તેને ઊંડે અભ્યાસ કર્યા પછી બંને પક્ષને મંજુર રહે તેવો ફેંસલે આ હતો. આ પ્રસંગની ખુશાલીમાં ત્યાં સંઘજમણ થયું હતું.
પાટણથી મુનિશ્રીનાં પગલાં ભોયણું તીર્થ તરફ મંડાયાં. લાંબા સમય પછી આ તીર્થની યાત્રા કરતાં મુનિશ્રીને અવર્ણનીય આનંદ થયો, જે તેમણે એક સ્તવનદ્વારા વ્યક્ત કર્યો છે.
ત્યાંથી મુનિશ્રી પિતાની જન્મભૂતિ બાલશાસનમાં પધાર્યા. લોકોએ હર્ષઘેલા બનીને તેમનું સ્વાગત કર્યું અને લાંબા વખતની દર્શનની ઈચ્છા તૃપ્ત કરી. અહીં પૂજા, પ્રભાવના, નવકારશી આદિ સત્કાર્યો સારા પ્રમાણમાં થયા અને તેમની વાણી સાંભળીને ઘણા લોકોએ માંસ, મદિરા તથા રાત્રિભોજન વગેરેનો ત્યાગ કર્યો.
ત્યાંથી કટોસણનરેશની વિનંતિને માન આપી કટોસણ પધાર્યા અને અહિંસા ધર્મને અસરકારક ઉપદેશ આપ્યો. આ ઉપદેશ સાંભળી કટોસણનરેશે શ્રી પર્યુષણ પર્વ દરમ્યાન કેઈ પણ પ્રકારની હિંસા નહિ કરવાનું તથા વિજયાદશમીના દિવસે થતે બકરાને વધ બંધ કરવાનું ખાસ ફરમાન બહાર પાડયું.
ત્યાંથી ગુજરાતના ગામે પર ઉપકારની વર્ષા કરતાં મુનિશ્રી અમદાવાદ-વિદ્યાશાળામાં પધાર્યા કે જ્યાં વયેવૃદ્ધ ગુણજ્ઞ આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજીએ અર્થાત બાપજી મહારાજે તેમનાં શાસન પ્રભાવક કાર્યોની વ્યાખ્યાનપ્રસંગે ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરી અને ભવિષ્યમાં આ શક્તિઓ ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામે એવા આશીવચન ઉચ્ચાર્યા. આ લેખની અગ્રિમ પંક્તિઓ પરથી પાઠકે જાણી શકશે કે એ આશીર્વચને સાચા પડયાં છે. આ પ્રસંગથી મુનિશ્રીને પૂજ્ય બાપજી મહારાજ સાથે અવિહડ ધર્મપ્રીતિ બંધાણું અને તે છેવટ સુધી એવીને એવી રહી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
સને ૧૯૨૪નું ચાતુર્માસ પૂજ્ય ગુરુદેવની નિશ્રામાં છાણી મુકામે થયું. આ ચાતુર્માંસમાં પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી દાનવિજયજી મહારાજ સાથે જ હતા. તેમના અતિ આગ્રહથી તથા પૂજ્ય ગુરુદેવની પ્રેરણાથી મુનિશ્રીએ આ ચાતુર્માસમાં ભગવતી સૂત્રનાં યાગેાહનની ક્રિયા કરી. તેમાં તપશ્ચર્યા, કાલગ્રહણ આદિને પરિશ્રમ હોવા છતાં શ્રોતાવૃંદને તાત્ત્વિક વિષયે થી ભરપૂર વ્યાખ્યાને સંભળાવવાનું ચાલુ રાખ્યું હતુ, તેમજ સ્વશિષ્યા મુનિશ્રી લક્ષણવિજયજી આદિને અનુયાગદ્દાર, પન્નવા સૂત્ર તથા આરસિંહ નામના જ્યેાતિવિષયક ગ્રંથની વાચના આપવાનું પણ ચાલુ રાખ્યું હતું. જેતે સ્વપરહિતની સાત્ત્વિક સાધના કરવી છે, તેણે અપ્રમત્ત બનવું જોઈએ.
આચાર્ય પદ
રાજ્યતંત્રને યાગ્ય રીતે ચલાવવા માટે જેમ અધિકારીએની જરૂર પડે છે, તેમ ધર્માંશાસનને યાગ્ય રીતે ચલાવવા માટે પદસ્થાની જરૂર પડે છે. તેથી જ જિનશાસનમાં મુનિઓને તેમની યાગ્યતા પ્રમાણે ગણિ, પન્યાસ, પ્રવક, ઉપાધ્યાય અને આચાય પદે સ્થાપવામાં આવે છે. તેમાં આચાય પદ સહુથી મોટુ છે અને તેની જવાબદારીઓ ઘણી છે.
મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયની જ્ઞાનપરાયણતા, ક્રિયારસિક્તા તથા ધર્મપ્રચારની ધગશ જોઈને પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજને લાગતું હતું કે ‘આ મુનિવર મારી પાછળ સાધુસમુદાયને બરાબર સાચવશે તથા મારી પાટ દીપાવશે, એટલે તેમને મારા હાથે જ આચાય પત્ર અર્પણ કરવું. વળી પંન્યાસ શ્રી દાનવિજયજી ગણ પણ આચાય પદ માટે સ` રીતે યાગ્ય છે, એટલે તેમને પણ આચાય પદે સ્થાપવા.’
ઉપર્યુક્ત બતે મહાત્માએ જ્યારે એમ જાણ્યું કે સૂરીશ્વરજી અમને આચાર્યપદે સ્થાપવાની ઈચ્છા રાખે છે, ત્યારે તેમણે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથ જોડીને જણાવ્યું કે આપશ્રી અમને જે જવાબદારીભર્યા સ્થાને મૂકવાની ઈચ્છા રાખે છે, તે અમે બરાબર શેભાવી શકીશું કે કેમ ? એ વિચારણીય છે, તેથી એ સ્થાન સ્વીકારવાની અમારી ઈચ્છા નથી. પરંતુ ગુરુદેવ પિતાના વિચારમાં મક્કમ રહ્યા અને આગેવાન શ્રાવકોએ પણ આ પદ સ્વીકારવાનો અતિ આગ્રહ કર્યો, એટલે ઉભય મહાત્માઓને તે માટે સંમત થવું પડયું. સને ૧૯રપના માગસર સુદિ પાંચમને દિવસ તે માટે નક્કી થયો.
છાણ ગામને માટે આ એક અપૂર્વ પ્રસંગ હતો, વળી ચાલી રહેલા ઉપધાન તપને માલાર પણ મહત્સવ પણ તે જ દિવસે થવાને હતો, એટલે શ્રાવકોને હર્ષ માટે ન હતો. તેમણે આ પ્રસંગની શાનદાર ઉજવણી કરવાનો નિશ્ચય કર્યો અને તે અનુસાર તૈયારીઓ કરવા માંડી.
જેમને પદાર્પણ કરવાનું હતું તે બંને મહાત્માઓનાં જ્ઞાન અને ચારિત્રની સુવાસ સર્વત્ર ફેલાયેલી હતી, એટલે છાણ સંઘની આમંત્રણ પત્રિકા મળતાં જ પંજાબ, મારવાડ, માળવા, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર વગેરે પ્રાંતમાંથી ઘણું ભાવિકે છાણું આવી પહોંચ્યા.
આ પ્રસંગનિમિત્તે અષ્ટાહિકા-મહત્સવની શરૂઆત થઈ અને જ્ઞાનમંદિરના વિશાળ ચેકમાં બંધાયેલ ખાસ મંડપ લોકોથી ઉભરાવા લાગ્યો. તેમાં વડેદરા તથા ડભોઈથી આવેલા સંગીતકારેએ સંગીતની ભારે જમાવટ કરી અને ભક્તિરસ અનેરી છટાથી ઉછળવા લાગ્યો.
માગશર સુદિ પાંચમના દિવસે આચાર્યદેવ શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ ભવ્ય મંડપમાં ઉત્તર દિશા તરફ મુખ કરી પાટ પર બિરાજમાન થતાં જ હજારો હૈયામાંથી જયનાદ ઉો હતો અને તેના વડે દિશાઓ ભરાઈ ગઈ હતી. સાધુસમુદાય પાટ પર અને સાધ્વીગણ નીચે બાજુ પર વિરાજ્ય હતું. તે પહેલાં
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
પન્યાસજી મહારાજે પ્રાત:કાળનાં પ્રથમ મુદ્દતમાં મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજીને પોતાના હાથે જયનાદપૂર્વક ગણ તથા પંન્યાસપદ અર્પણ કર્યુ હતું. હવે બીજુ મંગલ મુહૂર્ત પ્રાપ્ત થતાં પૂજ્ય આચાર્ય દેવે હર્ષથી રામાંચિત થઈ તે મહાત્માએ પર આચાય પદનેા વાસક્ષેપ નાખ્યા અને સૂરિમંત્ર સ ંભળાવી આચાર્યપદ અણુ કર્યું. તે વખતે સકળ સંઘે જયનાદપૂર્ણાંક અક્ષતા ઉછળ્યા અને અંતે નૂતન આચાર્યોને હૃદયના ઉમળકાથી વધાવી લીધા. આ પ્રસંગે મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયનું નામ શ્રી વિજયલબ્ધિસૂરિ પડયું.
બાદ સૂરીશ્વરજીની આજ્ઞાથી શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરિજી મહારાજે પ્રવચન કર્યું, તેમાં જિનશાસનની ભવ્ય લોકેાપકારિતા બતાવવા માં આવી અને તેને સમર્પિત થવામાં જ નિજજીવનની સાકતા છે એ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું. લેાકેા પર એ પ્રવચનની ભારે અસર થઈ હતી.
છેવટે શ્રીફળની પ્રભાવના થઈ અને જૈનેતરાને ધરદી શેર શેર સાકરના પડા આપવામાં આવ્યા. સત્ર આનંદ આનંદ ફેલાઈ રહ્યો.
સુરત અને બુહારીમાં ચાતુર્માસ
આચાર્ય પદ પછીનું ચાતુર્માસ સૂરીશ્વરજી સાથે સુરતમાં થયું હતું. ત્યારે આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ પણ સાથે હતા. આ ત્રણે મહાપુરુષોના શ્રાવકસમુદાય પર ભારે પ્રભાવ પડયા હતા અને તેથી જ તેણે જૈન નિરાશ્રિત ક્રૂડની શરૂઆત થતાં તેમાં રૂા. ૪૦૦૦૦ અને શ્રી વિજયકમલસૂરીશ્વરજી પ્રાચીન હસ્તલિખિત જૈન પુસ્તકાદારક ક્રૂડની શરૂઆત થતાં રૂ. ૨૫૦૦૦ તરત જ ભરી આપ્યા હતા. અહીંના પોલીસ સુપરીન્ટેન્ડન્ટે આ ત્રણે મહાપુરુષનાં દર્શીન તથા ઉપદેશથી પ્રભાવિત થઈને તાપી નદીમાં લગભગ એક માઈલ જેટલા વિસ્તારમાં માલાં નહિ પકડવાનેા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા જાળ નહિ નાખવાને હુકમ બહાર પાડ્યું હતું અને જ્યાં સુધી આ મહાત્માઓ સુરતમાં બિરાજમાન હોય ત્યાં સુધી કુતરાએને ઝેર આપવા ઉપર પ્રતિબંધ મૂક હતો. - આ ચાતુર્માસમાં ઉપધાનની આરાધના પણ ઘણા ઉલ્લાસપૂર્વક થઈ હતી અને છાણીના એક નવયુવાન નગીનભાઈએ ભાગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરતાં તેમનું નામ મુનિશ્રી નવીનવિજયજી રાખી તેમને આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરિજીના શિષ્ય કરવામાં આવ્યા હતા.
ચાતુર્માસ બાદ આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરિજી મહારાજે અમદાવાદ તરફ પ્રયાણ કર્યું અને સૂરીશ્વરજી તથા તેમના પધર આયાર્ય શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરિજી મહારાજ રામાનુગ્રામ ધર્મોપદેશ કરતાં બુહારી પધાર્યા. ત્યાં નગરપ્રવેશ ઘણે ઠાઠથી થયું હતું. તેમાં વાંસદા નરેશે પિતાના તરફથી ઢંકે, નિશાન, ઘોડેસ્વારો તથા પાયદળ સિપાઈઓ મોકલી આપ્યા હતા.
અહીં આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરિજી મહારાજે ગુરુદેવની આજ્ઞાથી ભવ્ય જીવોના ઉપકાર અર્થે પદ્યબંધ સાતસો લેક પ્રમાણ વૈરાગ્ય રસની છોળાને ઉછાળતે વૈરાગ્ય રસમંજરી” નામને સંસ્કૃત ગ્રંથ માત્ર પંદર દિવસમાં જ ર. તે તાત્વિક વિષયોથી ભરપૂર હોઈ પહેલાં વ્યાખ્યાનમાં વાંચી શકાય એ છે. તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર વિવેચનસહિત શ્રી નગીનભાઈ મંછુભાઈ ગ્રંથમાળા તરફથી બહાર પડેલું છે.
સને ૧૯૨૬નું ચાતુર્માસ બુહારીમાં જ થયું અને તે ભારે ધમપ્રભાવના કરનારું નીવડયું. વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિની વિશદ વાણી સાંભળીને અનેક માણસોએ વ્રતનિયમો ધારણ કર્યા અને ધર્મપ્રેમી શેઠ ઝવેરચંદ પન્નાજી તથા મોતીચંદ સુરચંદે સમહત્સવ ઉપધાન તપની આરાધના કરાવી. આ અરસામાં વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિજીએ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
શ્રી વાસુપૂજ્યપંચકલ્યાણક પૂજાની રચના કરી હતી અને તે ખૂ હાથી ભણાવવામાં આવી હતી.
કમલસૂરીશ્વરજીને સ્વર્ગવાસ
ચાતુર્માસ બાદ બુહારીથી વિહાર થતાં કરચલિયા, અષ્ટગામ,. સાતમ, સીસાદરા વગેરે ગામે પાવન થયાં અને નવસારીને પણ તેમનાં પવિત્ર સાંનિધ્યના લાભ મળ્યેા. ત્યાં સાધુ સમુદાયના દર્શન સમાગમ માટે જૈન-જૈનેતર ધૃણા લાકે આવતા. તેએ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિની વાણી સાંભળીને ‘હું કયાંથી આવ્યા ? કયાં જવાને વમાન કાળે મારું કન્ય શું ?' વગેરે વિચારો કરવા લાગી જતા પરિણામે તેમની સંસાર પ્રત્યેની આસક્તિ ઓછી થતી અને તેઓ નીતિ તથા ધમતુ ચીવટથી અનુસરણ કરવા માટે ઉત્સાહવત બનતા. અહીં જલાલપુરના સંઘે વિન ંતિ કરી કે ગુરુદેવ ! અમારુ ગામ પાવન કરા. અમે આપની થાડા દિવસની સ્થિરતા ધણા દિવસેાથી ઝાંખી રહ્યા છીએ.' જલાલપુરનું શાંતિપ્રિય વાતાવરણ સૂરીશ્વરજીને પસંદ હતું, એટલે એ વિનંતિનેા સ્વીકાર કરી તેએ શ્રી જલાલપુર પધાર્યાં.
પરંતુ અહીં તેમની શારીરિક શક્તિ ક્ષીણ થવા લાગી અને નિકટવર્તી શિષ્યસમુદાય ચિંતાતુર બન્યા. આ વખતે તેમની શ્રૂષામાં પૂજ્ય આચાર્યશ્રી વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી તથા આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી મ`ગવિજયજી તથા મુનિરાજ શ્રી મેરુવિજયજી વગેરે બહોળા શિષ્યસમુદાય હતા.
સને ૧૯૨૭ના માહ વદિ ૬ના પ્રાત:કાળે સૂરીશ્વરજીના પુણ્ય દેહે વ્યાધિ વધવા લાગ્યા અને રાત્રિના આઠ વાગે તેએ સમાધિપૂર્ણાંક કાળધ પામ્યા. આ સમાચાર માણસા અને તાર દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં આસપાસનાં ગામામાંથી તથા મુંબઈ, સુરત વગેરે શહેરમાંથી હજારો શ્રાવકા આવી પહેાંચ્યા. વદિ સાતમના દિવસે તેમન
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
પુણ્ય દેહને પાલખીમાં પધરાવવામાં આવ્યા અને ‘જય જય નદા' ‘જય જય ભદ્દા’ના પવિત્ર ઉચ્ચારા સાથે એ દેહને ગામમાં ફેરવ્યા બાદ ગામ બહાર ચંદનની ચિતામાં પધરાવવામાં આવ્યેા. અગ્નિએ અગ્નિનું કાર્ય કર્યુ. અને હજારા નયનમાંથી વેદનાના આંસુ ટપકી પડયાં.
સૂરીશ્વરજી પ`જામના સરસા ગામમાં એક બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં જન્મ્યા હતા. તેમના પિતાશ્રીનું નામ રૂપચંદ, માતાનું નામ જિતાબાઈ અને પેાતાનુ નામ રામલાલ હતું. આઠ વર્ષોંની ઉંમરે જ્ઞાના*ભ્યાસ માટે તેમને તિશ્રી કિશારચદ્રની સેવામાં સમર્પિત કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં થાડા વખત બાદ તેમણે તિદિક્ષા લીધી હતી, પછી વિસનચંદ્રજી નામના એક સ્થાનકવાસી સાધુના સમાગમમાં આવતાં તેમના શિષ્ય થયા હતા. ત્યાર બાદ રવનામધન્ય પૂજ્ય આત્મારામજી મહારાજના ઉપદેશથી વિસનચંદ્ર આદિ અઢાર સ્થાનકવાસી સાધુએએ મૂર્તિપૂજા પર પેાતાની શ્રદ્ધા પ્રગટ કરી હતી અને શત્રુ ંજય તીર્થની યાત્રા કરી હતી. તેમાં મુનિ રામલાલજી પણ સામેલ હતા. સને ૧૮૭૬માં તેમણે સ ંવેગી દીક્ષા લેતાં તેમનું નામ સુનિશ્રી ક્રમવિજયજી રાખી તેમને પૂ. આત્મારામજી મહારાજના શિષ્ય મુનિશ્રી લક્ષ્મીવિજયજીના શિષ્ય કરવામાં આવ્યા હતા.
પૂ. આત્મારાજી મહારાજના ગવાસ બાદ શ્રીસ ંઘે તેમને આચાય પદથી વિભૂષિત કરી પૂ. આત્મારામજી મહારાજના પટ્ટધર બનાવ્યા હતા. તેમનું આખું જીવન ધર્મપ્રચાર અને ધમ રક્ષણમાં વ્યતીત થયું હતું.
સૂરીશ્વરજી કાળધર્મ પામતાં ઘણાએ તપશ્ચર્યા કરવાની, શુભ કાÖમાં અમુક દ્રવ્ય વાપરવાની, સામાયિકા કરવાની વગેરે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી અને જલાલપુરના સંઘે તેમનાં અગ્નસ ંસ્કારનાં સ્થાને સ્તૂપ તથા પગલાં સ્થાપવાના તેમજ ગામનાં દહેરાસર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ પાસે છત્રી તથા મૂર્તિ બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો હતે.
જૈન શાસનના આ મહાન જ્યોતિર્ધરને આપણું લાખ લાખ વંદના હે!
જ્વલંત શાસનસેવા અનંત ઉપકારી ગુરુદેવ ચાલ્યા જતાં આચાર્ય પ્રવરને ખૂબ આઘાત થયો, પણ તત્ત્વચિંતનથી તેમણે મનને સમાહિત કર્યું અને પૂજ્ય ગુરુદેવની સાચી ભક્તિ તે તેમના આદેશને આગળ ધપાવવામાં જ રહેલી છે, એ વિચારે તેઓ પ્રથમ કરતા પણ, વધારે જોમથી સ્વ-પરકલ્યાણની પ્રવૃતિઓ કરવા લાગ્યા.
સને ૧૯૨૭નું ચાતુર્માસ સુરતમાં થયું, તેમાં અનેક પ્રકારના ધર્મમહેસ થયા અને તેમના ઉપદેશથી જૈન સમાજે લગ્નપ્રસંગે થતું વેશ્યાઓનું નૃત્ય કાયમ માટે બંધ કર્યું.
સને ૧૯૨૮ના માહ વદિ ૬ના દિવસે જલાલપુરમાં પૂજ્ય ગુરુદેવની પાદુકા વગેરેની ધામધૂમથી પ્રતિષ્ઠા કરાવીને તેઓશ્રી મુંબઈ પધાર્યા. અનુભવીઓએ મુંબઈને મોહમયી નગરી કહી છે, કારણ કે ત્યાંની પ્રજામાં મોજશેખનું પ્રમાણ વિશેષ છે. પરંતુ આચાર્ય પ્રવરની અદ્ભુત દેશનાએ આ પ્રજાને વ્રતનિયમના માર્ગે વાળી. સાત-આઠ ભાગ્યવંતોને ભાગવતી દીક્ષા લેવાના મનોરથ થયા. સને ૧૯૨૮નું ચાતુર્માસ મુંબઈમાં ગોડજીના ઉપાશ્રયે અનેકવિધ આનંદમંગળમાં વ્યતીત થયું.
આ ચાતુર્માસ પછી આચાર્ય પ્રવરે પાછા ગુજરાતમાં વિચરી ઉપકારની વર્ષા કરવા માંડી અને સૌરાષ્ટ્રના લીંબડી મુકામે તેઓશ્રી શેઠ જીવતલાલ પ્રતાપશીએ કાઢેલા શ્રી સિદ્ધાચલજીના છરી પાળતાં સંઘમાં પધાર્યા. તેઓશ્રીના ઉપદેશથી અનેક લોકોએ રાત્રિભોજન, તેમજ અભક્ષ્યને ત્યાગ કર્યો, નિયમિત દેવદર્શન તથા સેવાપૂજા કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી અને કેટલાક ઠાકોરે તથા દરબારોએ માંસાહાર તથા શિકાર કાયમને માટે છોડયા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સને ૧૯૨૯નું ચાતુર્માસ સાવરકુંડલા-સૌરાષ્ટ્રમાં થયું. તે -લોકમાં અભુત ધમૌતન્ય રેડનાર નીવડ્યું. ત્યાંથી તેમના ઉપદેશથી માવજીભાઈ નામના એક કચ્છી ગૃહસ્થ ઊના-અજારાનો સંઘ કાઢતાં તેઓશ્રી એ સંઘમાં પધાર્યા અને પ્રાચીન તીર્થોની યાત્રા કરીને કૃતકૃત્ય થયા.
ત્યાંથી આચાર્યપ્રવર સ્વાગત પાટણ (ઉ. ગુ.) પધાર્યા. આ વખતે પાટણમાં દીક્ષા સંબંધી એવો ઠરાવ થયેલ હતું કે કઈ પણ વ્યક્તિ સંસારનો ત્યાગ કરવા ઇચ્છે છે તે પાટણના શ્રાવકસંઘની આજ્ઞા મેળવ્યા પછી એક મહિને કરી શકે અને કોઈ પણ સાધુ કોઈ પણ વ્યક્તિને સંઘની રજા વિના દીક્ષા આપી શકે નહિ. જે દીક્ષા આપે તે એ સંઘ બહાર ગણાય, આ ઠરાવ દીક્ષાની પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિમાં અંતરાય કરનારે હતું અને પ્રભુની આજ્ઞાથી વિરુદ્ધ હતા, એટલે ધર્મપ્રેમી શ્રદ્ધાસંપન્ન શ્રાવકો તેમાં સંમત થયા ન હતા. આ પરિસ્થિતિ અસહ્ય લાગતાં તેમણે આચાર્ય પ્રવ રને સને ૧૯૩૦નું ચાતુર્માસ પાટણમાં કરવાની વિનંતિ કરી હતી અને આચાર્યપ્રવરે શાસન-સિદ્ધાંત-રક્ષા પ્રશ્ન જાણુને એ વિનંતિ નો સ્વીકાર કર્યો હતો.
- તેમણે પાટણ પધારીને દીક્ષાના પ્રશ્ન પર શાસ્ત્રીય ખૂબ પ્રકાશ પાડો અને શ્રાવક સંઘથી આવો ઠરાવ થઈ શકે નહિ એ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરી. પણ સામે પક્ષ ખૂબ આગ્રહવાળે હતું, એટલે તેણે એ વાતને સ્વીકાર કર્યો નહિ, પરંતુ આચાર્ય પ્રવરે એજ પાટણનાં આંગણામાં શાસનની પરંપરાગત પ્રણાલિકા મુજબ -સાત-આઠ દીક્ષાઓ આપીને દીક્ષાનાં દ્વાર ખોલી નાખ્યાં. આ એક પ્રકારની લડત હતી અને તેમાં સામો પક્ષ ઘણે બળવાન હતો, છતાં આચાર્યપ્રવર તેની સામે ઝઝુમ્યા, એ તેમનામાં રહેલી સત્યપરાયણતા તથા શાસનસેવાની અપૂર્વ ધગશને પ્રગટ કરે છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સને ૧૯૩૧નું ચાતુર્માસ કપડવંજમાં ર્યા પછી તેઓશ્રી અનુક્રમે ભોયણી તીર્થમાં પધાર્યા અને ત્યાં નવપદઆરાધક સમાજ તરફથી ચૈત્ર માસની નવપદની શાશ્વત ઓળીનું ભવ્ય આરાધન કરાવ્યું. આ વખતે ત્યાં ૧૦૮ મુનિવરોને વિશાળ સમુદાય એકત્ર થયો હતો.
સને ૧૯૩૨નું ચાતુર્માસ શેઠ કસ્તુરભાઈ અમરચંદ વગેરેની આગ્રહભરી વિનંતિથી ખંભાતમાં થયું. ત્યાં વૈરાગ્યવાહિની દેશના ને પ્રવાહ વહેતાં ચૌદ-પંદર દીક્ષાઓ થઈ. ત્યાંથી કાવી, ગંધાર, આમેદ, ભરૂચ સુરત તથા ખંભાત થઈ આચાર્યપ્રવર છાણી પધાર્યા. આ વખતે વડોદરા રાજય તરફથી બાલદીક્ષા પ્રતિબંધક નામને એક ધારો કરવાની હિલચાલ ચાલી રહી હતી, તે અંગે વિચારણા કરવા છાણીમાં આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ, આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયમેધસૂરીશ્વરજી મહારાજ, ઉપાધ્યાય શ્રી મનોહર વિજયજી મહારાજ, પંન્યાસ શ્રી રામવિજયજી મહારાજ આદિ પંચોતેર મુનિવરે એકઠા થયા હતા.
આ ધારા અંગે ધાર્મિક વર્ગ તરફથી મોટો વિરોધ થયો હતો અને સુધારક વર્ગ તરફથી તેને ટેકો આપવામાં આવ્યો હતો. છેવટે ગાયકવાડ સરકારે એ ધારાને કાયદાનું રૂપ આપ્યું હતું, પણ વડોદરા રાજયનું વિલીનીકરણ થતાં એ ધારે પણ વિલીન થઈ ગયો.
સં. ૧૯૩૪માં અમદાવાદ મુકામે અખિલ ભારતવષય પ્રથમ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક મુનિસંમેલન ભરાયું. તેમાં હાજરી આપી, તેઓ શ્રી ચાતુર્માસાર્થે પાલીતાણું પધાર્યા. ત્યાં ઉપધાનાદિ વિશિષ્ટ કાર્યો થયાં હતાં તથા પાલીતાણા ગામમાં આવેલા શ્રી ગોડીજી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠાનો મહત્સવ તેઓશ્રીની નિશ્રામાં ઘણી ધામધુમથી ઉજવાયો હતો.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨ ચાતુર્માસ બાદ આચાર્યપ્રવર શિહેર પધાર્યા હતા. ત્યાંથી સુશ્રાવિકા ને મકર બહેને તેઓશ્રીની પુણ્ય નિશ્રામાં શ્રી ગિરનાર તીર્થનો છરી પાળતો સંઘ કાવ્યો હતો અને અક્ષય પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હતું. આ સંધમાંથી પાછા ફર્યા બાદ આચાર્યપ્રવર પાટણ. પધાર્યા હતા અને ત્યાં સ્વ. સદ્ધર્મસંરક્ષક શ્રી વિજયમલસુરીશ્વરજી મહારાજની મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી સાથે ભવ્ય સમારોહપૂર્વક કરાવી હતી.
પછીનાં બે વર્ષ તેઓશ્રીએ પિતાના વિશાળ પરિવાર સાથે , ભભૂમિમાં વિચારીને ત્યાં છવાયેલી અજ્ઞાનતા દૂર કરી હતી અને ધર્મની સુંદર સુવાસ પાથરી હતી. બલૂટને ઉપધાનમહોત્સવ, જાવાલની પ્રતિષ્ઠા વગેરે ધર્મોદ્યોતનાં કાર્યો હજુ પણ લોકોની આંખ આગળ તરે છે.
સને ૧૯૩૭ના ચૈત્ર વદિ પાંચમને રોજ સૌરાષ્ટ્રનાં શિહેર મુકામે તેઓશ્રીએ સ્વશિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી ગંભીરવિજયજીને તથા શ્રી લક્ષણ વિજયજીને ભવ્ય સમારેહપૂર્વક આચાર્ય પદવી અપર્ણ કરી તેમને અનુક્રમે શ્રી વિજયગંભીરસુરી તથા વિજયલક્ષ્મણસૂરિ તરીકે જાહેર કર્યા હતા. - સને ૧૯૩૭નું ચાતુર્માસ ખંભાતમાં થયું હતું. તે વખતે અનેક પ્રકારના ધાર્મિક મહત્સવો થયા હતા.
સને ૧૯૩૬ના માહ સુદિર ના દિવસે સકલાગમ રહસ્યવેદી આચાર્ય શ્રીમદવિજયદાનસૂરીશ્વરજીનો પાટડી મુકામે સ્વર્ગવાસ થયો હતો. તેની સ્મૃતિનિમિત્તે અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને એક સ્તૂપ ઊભો કરવામાં આવ્યું હતું અને ગામના શ્રી શાંતિનાથ પ્રસાદની બાજુમાં એક સુંદર સમાધિમંદિર નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યાંના સંધની વિનંતિને માન આપી આચાર્ય પ્રવરે સને ૧૯૩૮ ના વૈશાખ સુદ ૩ ના દિવસે આ સ્મારકની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે વખતે બાપજી મહા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજની આજ્ઞાથી આચાર્ય શ્રી વિજયમનહરસુરિજી પણ પધાર્યા હતા. ભક્તસમુદાય મેટી સંખ્યામાં એકત્ર થયા હતા અને મહત્સવની ઉજવણું અતિ ભવ્ય થઈ હતી.
સને ૧૯૩૮નું ચાતુર્માસ ઈડરમાં થયું હતું. તેમાં ઉપધાન તપ, જિનમૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા, ગુમૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા, જીર્ણોદ્ધાર આદિ અનેક માંગલિક કાર્યો થયાં હતાં. ચાતુર્માસ બાદ એકલારામાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ તથા સીપેરમાં ધ્વજાદંડારોપણમહોત્સવ તેઓશ્રીની નિશ્રામાં અદ્ભુત રીતે ઉજવાયા હતા.
ત્યાંથી ઈડર પાછા ફરતાં શ્રી કુંભારિયાજી તીર્થને છરી પાળતો સંઘ નીકળ્યો હતો. આ સંઘમાં પધારી તેઓશ્રીએ શ્રી કુંભારિયાજી તીર્થની યાત્રા કરી હતી. આચાર્ય પ્રવરે ઘણાં તીર્થોની યાત્રા સંઘસમેત કરી છે.
સને ૧૯૩૯ ના ચાતુર્માસને લાભ પાલીને મળ્યો હતો. ત્યારબાદ તેઓશ્રીની નિશ્રામાં ઉપધાનમહોત્સવ ઉજવ્યા બાદ કાપરડાજી તીર્થને સંઘ નીકળ્યો હતો કે જ્યાં ચાર માળના વિશાળ ગગનચુંબી ભવ્ય મંદિરમાં મૂળનાયક તરીકે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન બિરાજમાન છે.
ત્યાંથી ફધિ પધારતાં શ્રી ભોમરાજ લુંકડને આચાર્ય શ્રી વિજયભુવનસૂરિજીની પ્રેરણાથી જેસલમીર તીર્થને સંઘ કાઢવાની ભાવના થઈ હતી, પણ તેની યાત્રા ઘણી કઠીન હતી, કારણ કે વચ્ચે કેટલાક પ્રદેશ તદ્દન વેરાન આવતો હતો અને તેમાં પીવાનું પાણી પૂરતા પ્રમાણમાં મળતું ન હતું. વળી છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી ત્યાં લાગટ દુકાળ પડશે હોં, આથી તેમનું મન માનતું ન હતું. આ વખતે આચાર્ય પ્રવરે કહ્યું કે તમારી ભાવના દઢ હશે તો એ અવશ્ય પુરી થશે. જરા પણ મુઝાશો નહિ.” ત્યાર પછી અચાનક ત્યાં માવઠું થયું અને એટલું પાણી પડયું કે જે મહિનાથી સવા મહિના સુધી ચાલી શકે. ત્યાર પછી
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સંધ નીકળ્યા અને તેણે સુખપૂર્વક જેસલમીરની યાત્રા કરી, જેસલમીરના મહારાજાએ આચાય પ્રવર આદિ મુનિમંડળનાં દર્શનને લાભ લીધા હતા અને ધર્માં દેશના સાંભળી કેટલાક નિયમા ધારણ કર્યા હતા.
ઈ. સ. ૧૯૪૦નું ચાતુર્માંસ લેાધિમાં થયું હતું, જેમાં જિનમંદિરપ્રતિષ્ઠા, શ્રી વર્ધમાનઆયંબિલતખાતાની સ્થાપના આદિ અનેક સ્તુત્ય કાર્યો થયાં હતાં.
સને ૧૯૪૧તુ ખીકાનેર ચાતુર્માસ પ્રભાવશાળી પ્રવચને તથા વિદ્વાનેા સાથેની તત્ત્વચર્ચાને લીધે યાદગાર બન્યું હતું. ત્યાંથી મેડતા-લેાધિની યાત્રા કરીને જોધપુર પધારતાં સ ંધે ભવ્ય સ્વાગત કર્યું હતું અને ત્યાં ભરવબાગમાં નવ્ય જિનાલયના ભવ્ય પ્રતિષ્ઠામહાત્સવ થયા હતા. ત્યારબાદ શ્રાવકસંધની આહ ભરી વિન ંતિ થતાં સને ૧૯૪૨નું ચાતુર્માંસ અનેકવિધ શાસનપ્રભાવના સાથે ત્યાં જ વ્યતિત કર્યું હતું.
ત્યાંથી તેએાશ્રી ખીમેલ પધાર્યાં હતા, ત્યાં તેઓશ્રીનાં નેતૃત્વમાં અભૂતપૂવ પ્રતિષ્ઠામહાત્સવ ઉજવાયા હતા.
ત્યારબાદ ગ્રામાનુગ્રામ ધર્મોપદેશ કરતાં તેઓશ્રી ગુજરાતમાં પધાર્યા હતા. જ્યાં ઈડર મુકામે ભવભ્રમણની ભીતિ પામેલા કેટલાક મુમુક્ષુઓએ તેમનું શરણુ અંગીકાર કર્યું હતું અને સસારાચ્છેદક સયમમાગ સ્વીકાર્યાં હતા. સને ૧૯૪૩ના ચાતુર્માંસનેા લાલ વડાલીને મળ્યા હતા.
ત્યારબાદ ખંભાતના સંધની વિનંતિથી સને ૧૯૪૪નું ચાતુર્માસ સ્વપટ્ટધર શ્રી વિજયલક્ષ્મણુસૂરિ આદિ વિશાળ મુનિમ'ડળ સાથે ખંભાતમાં કર્યું' હતું. આ ચાતુર્માસમાં તેએશ્રીના સદુપદેશથી પ્રેરાઈને રેશની ગનેા કપરા કાળ હોવા છતાં ભારે હિંમત દાખવી શેઠ કેશવલાલ વજેચંદે ઉપધાન-ઉજમણું આદિ શુભ કાર્યŚમાં અઢળક ધનને વ્યય કર્યો હતા અને ચાતુર્માસ બાદ તેએાશ્રીની નિશ્રામાં શ્રી શત્રુ જ્યગિરિના છરી પાળતા સધ કાઢયા હતા. આ સંધમાં અનેક અત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
ગણ્ય કુટુ એ જોડાયા હતા તથા સાધુ-સાધ્વીને વિશાળ સમુદાય સાથે રહ્યો હતા. ત્યાં ઉપાધ્યાય શ્રી ભુવનવિજયજી ગણને સૂરિપદથી અને ૫. જયંતવિજયજી ગણિવરને ઉપાધ્યાયપદથી અલંકૃત કરવામાં આવ્યા હતાં.
સને ૧૯૪૫-૧૯૪૬નાં ચાતુર્માંસ શેઠ શ્રી જીવતલાલ પ્રતાપશી વગેરેની આગ્રહભરી વિન ંતિથી મુબઈમાં થયાં હતાં અને તે શ્રાવકસમુદાયરૂપી ધરતીને માટે પુષ્કરાવત મેધ સમાન નીવડયાં હતાં.
આ ચાતુર્માંસમાં શ્રી શાંતિનાથજી જૈન ઉપાશ્રયના જ્ઞાનભંડારમાં થી વાદિચૂડામણિ તાર્કિકશિરામણિ શ્રી મલ્લવાદી શ્રમાશ્રમણે લખેલા દ્વાદશારનયચક્ર પરની શ્રીસિ હસૂરિગણિ ક્ષમાશ્રમણુકૃત ન્યાગમાનુસારિણી ટીકાની પ્રતિ મળી આવી હતી. શ્રી દાદારનયચક્રની ન્યાયના એક અજોડ ગ્રંથ તરીકે પ્રતિષ્ઠિત હતી અને સ્વ. પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી વિજય કમલસૂરીશ્વરજી મહારાજે પણ આ ગ્રંથ વિષે ધ્યાન રાખવાનુ` કહેલું, તેથી પૂ. પં. શ્રી વિક્રમવિજયજી ગણિવરની વિનંતિથી આચાય - પ્રવરે આ ગ્રંથનું સંપાદનકાર્ય હાથ ધર્યું અને તેના પર વિષમપદ વિવેચન નામનું ટિપ્પણ કરવા માંડયું. આચાય પ્રવર ચૌદ વર સુધી મહેનત કરીને આ ગ્રંથને ચાર ભાગમાં પ્રકાશિત કરાવ્યા છે અને દાનિક સાહિઁત્યની મહાન સેવા બજાવી છે.
સને ૧૯૪૭નું ચાતુર્માસ સંધના આગ્રહથી વાપી થતાં અનેક પ્રકારની ધ પ્રભાવનાએ વિસ્તાર પામી અને મિથ્યાત્વનું મુખ પ્લાન થયું. ત્યારબાદ આચાય પ્રવરના પટ્ટધર શ્રીમદ્ વિજયલક્ષ્મણસૂરિજી મહારાજની પ્રેરણાથી પુનામાં ભવ્ય પ્રતિષ્ઠામહાત્સવ ઉજવવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયા. તેને આચાય વરે સાંનિઘ્ય આપ્યું અને પુના લશ્કરના આગેવાનેાના આગ્રહુથી સને ૧૯૪૮નું ચાતુર્માસ ત્યાંજ કર્યું.
ચાતુર્માસ બાદ આચાર્ય પ્રવરનાં પગલે મહારાષ્ટ્રની ધરતી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
પાવન થઈ અને લોકોનાં કવિવરમાં વીતરાગ પ્રભુની વાણીને સ ંદેશા પહેાંચવા લાગ્યા. કાલ્હાપુર પધાર્યાં પછી શ્રી કુ ભાગિરિ તીની પ્રતિષ્ઠા આદિ અનેક કાર્યો . તેએાશ્રીના વરદ હસ્તે થયાં. ત્યાં અનેક ગામેાની ચાતુર્માસ માટે વિનંતિએ આવી, તેમાં કરાડને ચાતુર્માસના લાભ મળ્યા. ત્યાં ચાતુર્માસ બાદ ઉપધાનતપની આરાધના થતાં લોકોમાં અપૂર્વ ઉત્સાહ પ્રકટયા અને વીતરાગશાસન પ્રત્યેની વફાદારી વધવા પામી.
સને ૧૯૫૦નું ચાતુર્માસ પૂનામાં થયું અને તત્ત્વજ્ઞાનની સરિતા વહેવા લાગી. લેાકેાએ તેનું આ પાન કર્યું. ત્યાંથી આચાર્ય -- પ્રવર વયાવૃદ્ધ સત્રવિર આચાય શ્રીમદ્ વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરજીનાં દનાથે અમદાવાદ પધાર્યાં અને ત્યાંથી ચાતુર્માંસા ઈડર પધાર્યાં. અહી તેઓશ્રીના ઉપદેશથી જીર્ણોદ્ધારનું કામ ચાલતું હતું, તે હવે પૂરુ થયું હતું. તેતેા ભવ્ય પ્રતિષ્ઠામહાત્સવ ઉજવાયા અને આસપાસનાં ગામામાં પણ ધવૃદ્ધિ કરનારાં અનેક કાર્યો થયાં.
સને ૧૯પ૨નું ચાતુર્માસ શેઠ રમણલાલ દલસુખભાઈ આદિની વિનતિથી ખંભાતમાં થયું. આ ચાતુર્માસમાં શેઠ રમણભાઈએ ઉપધાનતપની આરાધના કરાવી અને પોતે પણ તેમાં જોડાયા. માળારાપણુ-મહાત્સવ અતિ સુંદર થયા અને તે કેઈ હૃદયામાં સમ્યકત્વસુધાનું સિંચન કરી ગયા.
સને ૧૯૫૩નું ચાતુર્માસ પાલીતાણામાં થયું, તે અપૂર્વ આત્મજાગૃતિ કરનાર નીવડયું. સને ૧૯૫૪ના ચાતુર્માસનેા લાભ ઈડરને મળ્યા અને સને ૧૯૫૫ના ચાતુર્માસમાં ખંભાતના શ્રાદ્ધવગ શ્રદ્ધાદિગુણા વડે સમુજ્જવલ બન્યા.
સને ૧૯૫૮ના માહ માસમાં તેઓશ્રી અમદાવાદ પધાર્યાં અને મુનિસ ંમેલનમાં સામેલ થયા. આ અહીં જ થયું.
ત્યાં ચૈત્ર માસમાં ભરાયેલા દ્વિતીય વનું તેઓશ્રીનું ચાતુર્માસ પણ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
સને ૧૯૫૯માં આંખતું ઓપરેશન કરાવવા નિમિત્તે તેઓશ્રી મુંબઈ પધાર્યા. ત્યાં જુદા જુદા સ્થળાએ વીરવિભુના સ ંદેશ સ ંભળાવ્યા પછી શ્રી આત્મકમલ-લબ્ધિસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિરમાં ચાતુઔંસ રહ્યા. ત્યાં અનેકવિધ ધમપ્રભાવનાએ થઈ અને આંખનુ ઓપરેશન સફળતાને વર્યું.
શિષ્યસમુદૃાય
આચાર્ય પ્રવરતા શિષ્યસમુદાય વટવૃક્ષની પેઠે ફ્રાણ્યા ફૂલ્યા છે અને ખૂબ વિસ્તાર પામ્યા છે. આ સમુદાય સિદ્ધાંતપ્રેમી, ક્રિયાપરાયણ તથા ભદ્રિક પ્રકૃતિતા હોવાથી જૈન શાસનમાં તેની ભારે પ્રતિષ્ઠા છે. આજે તેના દ્વારા ધ`પ્રચાર તથા શાસનેાતિનાં અનેકવિધ કાર્યો થઈ રહેલાં છે.
લગભગ સીત્તેર સાધુઓના આ શિષ્યસમુદાયમાં આચાર્ય શ્રી વિજયગ ભીરસૂરીશ્વરજી સ્વર્ગે સિધાવેલા છે. શ્રી જયંતરિ, શ્રી નવીનેસૂરિ, શ્રી પ્રવીષ્ણુસૂરિ, શ્રી વિક્રનસૂરિ, શ્રી પદ્મસુરિ, શ્રી મહિમાસૂરિ, શ્રી ભદ્રંકરસૂરિ એ મુનિરાજો આચાય પદને શેાભાવી રહેલા છે. તેમાં શ્રી મહિમાસૂરિ દેવસહાય હોવાથી તેમનાં મસ્તક વગેરેમાંથી વાસક્ષેપ ઝરે છે. શ્રી વિક્રમસૂરિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના સારા અભ્યાસી છે, ન્યાયમાં નિપુણુતિ છે અને આગમાનું પણ સારું જ્ઞાન ધરાવે છે. આચાય પ્રવરે દ્વાદશારયચક્ર ન્યાયના મહાન ગ્ર ંથનુ જે સ ંપાદન કર્યું, તેમાં તેમને શ્રમ તથા સહકાર તોંધપાત્ર છે. શ્રી પદ્મમૂરિ સુંદર કવિતા રચી શકે છે અને શ્રી ભદ્રંકરસૂરિ વ્યાકરણાદિ વિષયમાં સારા વિદ્વાન છે, અને મહાબંધ જેવા કઠિન કાવ્યેા રચી શકે છે. શ્રી પ્રવીણસૂરિ શાંત પ્રકૃતિ અને નિસ્પૃહતા આદિ ગુણાથી દીપી ઉઠે છે.
અન્ય મુનિવરોમાં કેટલાંક સાહિત્યપ્રેમી છે, કેટલાક ધ્યાનરક્ત છે, કેટલાક તપસ્વી છે અને કેટલાક ઉપાસના મગ્ન છે. વધુ માન
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયંબિલ તપની આરાધના કરનારા મુનિઓ પણ વિપુલ સંખ્યામાં છે. તેમાં મુનિશ્રી ભાસ્કરવિજયજી અનન્ય સાહિત્યપ્રેમી છે અને Jથેનાં સંપાદન તથા મુદ્રણકળાનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન ધરાવે છે. શ્રી કીતિચંદ્રસૂરિજી એક સારા લેખક તથા કવિ છે અને કાવ્યમય શિલિએ પ્રવચન કરવાની વિશિષ્ટ શક્તિ ધરાવે છે, ઉપરાંત તેઓ શતાવધાની પણ છે. તેમના શતાવધાનના ચમત્કારિક પ્રયોગોએ ઘણા લેકેને શાસન પ્રત્યે આકર્ષ્યા છે અને ભક્તિવંત બનાવ્યા છે.
શિષ્યસમુદાયને આવો ભવ્ય વારસો આપનાર આચાર્ય પ્રવરને કેનું મસ્તક નહિ નમે ?
વિરલ વ્યક્તિત્વ આચાર્યપ્રવરનો જે ટુંક પરિચય અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યો છે, તે પરથી પાઠકે સમજી શકયા હશે કે તેઓશ્રીનું મન બાલ્યવયથી વૈરાગ્ય તરફ ઢળ્યું હતું અને તેઓશ્રી સંસારને કારાગાર માની વહેલામાં વહેલી તકે તેમાંથી મુક્ત થવાને પ્રયત્નશીલ બન્યા હતા.
નેહી સંબંધીઓ ત્રણ ત્રણ વખત પાછા લઈને આવ્યાં, છતાં તેઓશ્રી સંસારની માયાથી જરા પણ લેપાયા ન હતા અને આખરે પિતાનું જીવન સદ્ગુરુનાં ચરણે સમર્પિત કરીને જ જંપ્યા હતા.
સંયમસાધના સ્વીકાર્યા પછી વિનય, કૃતજ્ઞતા, જ્ઞાનપ્રીતિ સહન શીલતા, ઉદારતા વગેરે ગુણને લીધે ક્રમશઃ આગળ વધતા જ ગયા અને યૌવનનાં પુર હેલે ચડયાં, તેને તેઓશ્રીએ આત્મકલ્યાણની દિશામાં જ વાળ્યાં. તેઓશ્રીની આત્મકલ્યાણની સર્વ પ્રવૃત્તિઓ મૈત્રી ભાવનાથી ઓતપ્રેત હતી. એટલે તેઓશ્રી સર્વ જીવોને મિત્ર માની તેમનું કલ્યાણ ચાહતા અને બધા જીવો સર્વજ્ઞનું શાસન પામી પિતાનું જીવન સફલ કરે એમ અંતરથી ઈચ્છતા.
વૈરાગ્યરસ ઘોળી ઘોળીને પીધું હતું, એટલે તેઓશ્રીની વાણી - માં વૈરાગ્યના ધેધ વહેતા અને તે અનેક ભવ્યાત્માઓનાં કલ્યાણનું
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૯
નિમિત્ત બનતા. તેઓશ્રીની પુણ્ય નિશ્રામાં દીક્ષા, ઉપધાન, ઉઘાપન, મંદિર-મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા તથા પદપ્રદાન વગેરેનાં મંગલકારી મહેસવો વારંવાર ઉજવાયા છે, તેમજ છરી પાળતાં સંઘે અનેક વાર નીકળેલા છે.
હિંસકને અહિંસક બનાવવા, દુરાચારીને સદાચારી બનાવવા અને સ્વચઈદે વતતાં મનુષ્યોને નિયમમાં લાવવા એ તેઓશ્રીનાં જીવનને સાત્વિક આનંદ હતો અને તે તેઓશ્રીએ પૂરેપૂરે માણ્યો
મનની મક્કમતા તો પહેલેથી જ હતી અને વય વધવા સાથે તે પણ વધતી જ ચાલી, તેથી ગમે તેવા વિપરીત સંગેમાં પણ તે પાછા હઠયા નથી, એટલું જ નહિ પણ સિંહ સમ નિર્ભય થઈને સામા ધસ્યા છે અને પૂરું પરાક્રમ બતાવીને જ વિરમ્યા છે. પંજાબમાં શાસ્ત્રાર્થો થતાં, ત્યાં લાઠીઓ અને ઈટે પણ તૈયાર જ રહેતી હતી, છતાં તેઓશ્રીએ પીછેહઠ કરી નથી. મુલતાનમાં તેઓશ્રીની વેધક વાણું સાંભળીને હજારો લેકોએ માંસાહારનો ત્યાગ કર્યો અને કસાઈઓને ધંધે બેસી ગયો. એ વખતે કસાઈઓએ પિતાની કાતિલ છુરીએ આ આચાર્ય પ્રવરની છાતીમાં હુલાવી દેવાની તૈયારીઓ કરી, છતાં તેઓશ્રીએ પિતાનું કર્તવ્ય છોડવું નહિ. જીવદયા વિષેનાં તેમનાં વ્યાખ્યાનો અબાધિત ગતિએ ચાલુ રહ્યાં. બોરસદમાં ઉપા૦ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજની દીક્ષાનો પ્રસંગ બૈર્યની કસોટી કરે તેવો હતો, પરંતુ તેમાં તેઓશ્રી પાર ઉતર્યા અને પાટણમાં દીક્ષાનાં દ્વાર દેવાઈ ગયાં હતાં, તે તેઓશ્રીએ અપૂર્વ હિંમત દાખવી ઉઘાડી નાંખ્યાં. દીક્ષા, દેવદ્રવ્ય કે તિથિપ્રકરણ જ્યાં પણ તેમને અસત્યની કે શાસ્ત્રવિરુદ્ધ પ્રરૂપણાની ગંધ આવી ત્યાં તેમણે પિતાનું મંતવ્ય નિર્ભયતાથી રજૂ કર્યું છે અને સત્યસંરક્ષણની પૂર્વાચાર્યોની પરિપાટી જાળવી રાખી છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓશ્રીની વાણીમાં અપૂર્વ બળ છે. એક જ વ્યાખ આપે અને કાળમીંઢ હૈયાઓ પણ પીગળી જાય ! ભક્તોને તે તેઓ ભાગવાન સમ ભાસ્યા છે. તેઓશ્રીએ દર્શાવેલી શુભેછા કદી ખાલી ગઈ નથી ! પૂરી સત્યનિષ્ઠા વિના આ શી રીતે સંભવે ?
એક મહાન સમુદાયના ગુરુપદે હેવા છતાં તેઓશ્રીનું મન બાળક જેવું નિખાલસ છે અને તેઓશ્રી ગમે તેવી ભૂલો કરનારને પણ પશ્ચાતાપ થયે સહૃદયતાથી અપનાવી શકે છે.
તેઓશ્રીની મૃતભકિત અતિ જવલંત છે. તેઓશ્રીએ આગમની વાચના આપી શિષ્યસમુદાય તેમજ અન્ય ભાવુકવર્ગને શ્રુતજ્ઞાનને ભવ્ય વારસે આપ્યો છે.
તેઓશ્રીને સીત્તોતેરમા વર્ષને પ્રવેશ મુંબઈના ભાવિકોએ દાદર શ્રી આત્મકમલબ્ધિસૂરીશ્વરજી જૈન જ્ઞાનમંદિરમાં યાદગાર રીતે ઉજવ્યો હતો.
તેઓશ્રીએ વર્ષોના પરિશ્રમે સંપાદિત કરેલ વાદિચૂડામણિ તાર્કિકશિરોમણિ શ્રીમલવાદિક્ષમાશ્રમણવિરચિત દ્વાદશાનિયચક્ર નામના મહાન ન્યાયગ્રથનું પ્રકાશન તા. ૨૭મી માર્ચ ૧૯૬૦ ના રોજ ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને સુપ્રસિદ્ધ તત્વચિંતક ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણનના હાથે થયું હતું જે સમસ્ત જૈન સંઘ માટે ગૌરવ લેવા જેવું છે.
એ પ્રકાશન વખતે એવો પ્રસ્તાવ થયો કે સંપાદિત ગ્રંથ સંસ્કૃતમાં છે અને ડે. રાધાકૃષ્ણન જેવા એક મહા વિદ્વાનના હાથે તેનું પ્રકાશન થનાર છે, તેથી તે અંગેનું પ્રવચન સંસ્કૃતમાં થવું જોઈએ, વળી તે વખતે ભારતીય વિદ્યાભવનવાળા ડે. દીક્ષિતાર વગેરે આવવાના છે તે સંસ્કૃતમાં જ બેલવાના, એટલે આપણું નીચુ દેખાવું ન જોઈએ. એ વખતે તેમણે કહ્યું, “વાં નહિ આવે, બધું બરાબર થઈ જશે. તે વખતે તેમની તંદુરસ્તી પણ બરાબર
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
ન હતી, એટલે આ વસ્તુ સારી રીતે પાર ઉતરશે કે કેમ? તે શ ંકાશીલ હતું. પણુ સમારેાહના દિવસે તેમણે સંસ્કૃતમાં ખૂબ છટાદાર પ્રવચન કર્યું અને બધા તેનાથી પ્રભાવિત થયા. ખરેખર આ વૃદ્ધ મહાપુરુષે જૈનસમાજની લાજ રાખી !
તે જિનશાસનના ગૌરવ માટે સદા સચિંત રહેતા હતા અને જ્યારે પણ જિનશાસન પર આક્રમણ થવાનેા પ્રસંગ આવ્યા, ત્યારે વીરતાથી લડયા હતા. ઈ. સ. ૧૯૬૦માં ધી રિલિજિયસ ટ્રસ્ટ ખીલ દિલ્હીની લેાકસભામાં રજુ થયું અને પ્રથમ વાંચનમાંથી પસાર થઈ પ્રવર સમિતિને સેાંપાયું. તેની કલમેા ખતરનાક હાવાથી જૈન સમાજમાં ભારે ઉહાપાહ મચ્યા. ત્યારે મુંબઈમાં બિરાજતા આચાય ભગવાની નિશ્રામાં લાલબાગ ખાતે ચતુર્વિધ સંધની સભા મળી, એ પ્રસ ંગે તેમની જ મુખ્યતા રહી હતી અને તેમણે ખૂબ જુસ્સાદાર ભાષામાં આ ખીલને વખોડી કાઢ્યું હતું, તેમજ તેના પૂરા બળથી પ્રત્તિકાર કરવાની હાકલ કરી હતી, પરિણામે - એજ વખતે ત્યાં અખિલ ભારત વીય ધાર્મિક ટ્રસ્ટ ખીલ પ્રતિકાર સમિતિની સ્થાપના થઈ હતી અને આ સમિતિએ ઉક્ત ખીલના પ્રતિકાર કરવામાં ઘણી સુંદર કામગીરી બજાવી હતી, આ ખીલ અંગે તેમણે દાદરની સભામાં જે પ્રવચન કર્યું તે સાંભળવાના મને લાભ મળ્યેા હતેા. એ પ્રવચન પણ ધણું જ જુસ્સાદાર હતું અને આ ઉ ંમરે પણ તેમનાં હૃદયમાં શાસનની કેટલી દાઝ છે, તે જણાવનારું હતું.
તેમનામાં ક્ષમા, નિલેૉંભતા આદિ ગુણો પણ સારી રીતે વિકાસ પામ્યા હતા અને તેની છાપ તેમના સહવાસમાં આવનાર કોઈપણ વ્યક્તિ પર બરાબર પડતી હતી,
ખરેખર ! તે સાધુતાની સુંદર મૂર્તિ હતા અને તેથી આજે પણ તેમનું સ્મરણ થતાં આપણુ મસ્તક તેમના પ્રત્યે સહસા ઢળી પડે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતે જીવનમંત્ર સમી કવિકુલ કિરીટની જ ચાર પંક્તિઓ. યાદ કરીએ.
દુનિયા હૈ મુસાફિરખાના, - આજકા વાસ તેરા યહાંહી મનાના, કલકા નહિ હૈ કુછ ભી ઠિકાના,
ધમ સે લ શુભ હણ. - આ મહાગ્રંથના પ્રકાશન પછી બીજે જ વર્ષે સં. ૨૦૧૭ના શ્રાવણ સુદ પના રોજ તેઓશ્રીને સ્વર્ગવાસ ૭૭ વર્ષની વયે અનુ પમ સમાધિમાં લાલ બાગ, જૈન ઉપાશ્રય, ભૂલેશ્વર-મુંબઈમાં થયે હતા. વંદન છે એ સૂરિપુંગવને
કવિવર લબ્ધિસૂરિશ્વરની કાવ્યલધિ આચાર્યપ્રવરને વ્યાકરણ, કાવ્ય, કેશ, ન્યાય “પ્રકરણસિદ્ધાંત. વગેરે શાસ્ત્રોનાં અધ્યયન પ્રત્યે, તેમ જ ગ્રંથગુંથન, પઠન પાઠન પરશાસ્ત્રનાં અવલોકન અને વ્યાખ્યાને કરવા પ્રત્યે જેવી પ્રીતિ હતી, તેવી જ પ્રીતિ સંગીત અને કાવ્ય પ્રત્યે પણ હતી, તેનાં પ્રથમ ફળરૂપે સં. ૧૯૭૭માં “આત્મલબ્ધિવિકાસ' સ્તવનનાવલી બહાર પડી અને તેઓશ્રી કવિ તરીકે લેકમાં પ્રસિદ્ધ થયા.
આ પહેલાં તેમના અંગત પરિચયવાળા તેમને કવિ તરીકે. જાણતા થયા હતા. જ્યારે તેઓશ્રી દિલ્હીમાં હતા, ત્યારે મુનિશ્રી વલ્લભવિજયજી (પછીથી આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયવલ્લભસૂરીજી) એ સિકંદરાબાદવાળા સુબ્રાવક જવાહરલાલ પરના એક પત્રમાં લખ્યું, હતું કે જવાહરલાલને ધર્મલાભની સાથે જણાવવાનું કે, તમારા પત્ર તેમ જ ભજનો પહોંચ્યાં છે. પણ એ ભાષા તથા ચાલીઓ અપરિચિત હેવાથી અત્રે બનશે નહિ. દિલ્હીમાં કવિશ્રી લબ્ધિ વિ. ની પાસે બેસી ઠીક કરી લેશે તે જલ્દી બની આવશે.”
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
તે વખતે શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજ કવિ તરીકે પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યા હતા, છતાં, જે ભાષા અને ચાલીઓને મુનિશ્રી લબ્ધિવિજયજી પાસે એસી ડીક કરી લેવાનું સૂચન કર્યું, તે પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે આ વખતે તેમનું જ્ઞાન ધણું આગળ વધ્યુ હશે.
સને ૧૯૨૩ના રાધનપુર ચાતુર્માસમાં વ્યાખ્યાન વગેરેની પ્રવૃતિ ચાલું હોવા છતાં, તેમણે અષ્ટાત્તરી મહાત્સવ પ્રસંગે ત્રણ અવાડિયામાં ‘ પંચજ્ઞાન', ‘તત્ત્વત્રયી' અને ‘નવતત્ત્વ' એ ત્રણ. પૂજાએ વિવિધ રાગરાગિણીઓમાં રચી હતી. ત્યારબાદ દીક્ષામહાત્સવ ઉપર ‘પંચમહાવ્રત'ની પૂજા ત્રણ દિવસમાં જ તૈયાર કરી હતી અને ‘અષ્ટ પ્રકારી' પૂજા તે તેઓશ્રીએ છ કલાક જેટલા ટૂંકા સમયમાં જ બનાવી હતી, એટલે તેઓ આ વખતે શીઘ્ર-કત્વિથી પણુ વિભૂષિત હતા, એ નિશ્ચિત છે.
તેએાશ્રીએ મહાવીર સ્નાત્રપૂજા'ની રચના પણ રાધાનપુરમાં જ કરી હતી. ત્યાથી વિહાર કરીતે તેઓશ્રી પાટણ પધાર્યા ત્યારે ‘દ્વાદશભાવનાપૂજા’ આકાર પામી ચૂકી હતી.
સને ૧૯૨૫નું ચાતુર્માંસ સુરતમાં થયું, ત્યારે ધપ્રિય શેઠ નવલચ'દુ ખીમચંદ ઝવેરીની અભ્ય’નાથી ‘નવપદ’, ‘એકવીશ પ્રકારી’, ‘પંચપરમેષ્ઠી’ અને ‘શ્રી મહાવીર કલ્યાણુક' એ ચાર પૂજાએ બનાવી હતી, જે એકી અવાજે પ્રસશા પામી હતી અને ત્યાર પછી તે સ્થળે સ્થળે ભણાવવામાં આવી હતી.
ત્યાંથી જલાલપુર પધારતાં ત્યાંના શ્રી સ ંધે તેઓશ્રીને વિનતિ કરી કે, પૂજ્યશ્રી ! અમારાં ગામનાં ભવ્ય જિનાલયમાં બિરાજતા શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની પૂજા બનાવી આપવાની કૃપા કરી, ત્યારે તેમણે થડા જ વખતમાં શ્રી શાંતિનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા' બનાવી આપી હતી.
બુહારીના ચાતુર્માસમાં સને ૧૯૨૭ના પ્રારંભે તેઓશ્રીએ શ્રી. વાસુપૂજ્ય જિનપ ંચકલ્યાણક પૂજા' રચી હતી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
આ બધી પૂજા મદ્રાસના શ્રી સંધ તરથી બહાર પડેલ “પૂજા તથા સ્તવનાદિસંગ્રહ' માં આપેલી છે.
સ્તવનેા, સ્તુતિ, પદો વગેરેની રચના વિહાર દરમિયાન પણ ચાલુ જ રહેતી. જ્યારે તેઓશ્રી કેાઈ તીની યાત્રા કરતા કે પ્રાચીન-પ્રસિદ્ધ મૂર્તિનાં દર્શન કરતા, ત્યારે નવીન રાગવાળુ એકાદ સ્તવન અવશ્ય બનાવતા. એળીના અસઝયના દિવસેામાં પૂજા વગેરે રચતા.
તેઓશ્રીની કાવ્યરચનાએમાં ભાવ અને ભાષા બંનેનું સૌદ રહેતું, વળી રાગની પસંદગી પણ આધુનિક ઢબે જ થતી, કૃતિ ખૂબ જ લોકપ્રિય બની. આજે તેએશ્રીની કૃતિ હજારા હોઠો પર ચડેલી છે અને તે હાંશે હાંશે સર્વત્ર ગવાય છે.
આ સ્તવનામાં ભક્તિની ભવ્યતા છે, જ્ઞાનની ઉજ્જવલતા છે અને આત્માનાં ઊંડા સંવેદના પણ છે. ન્યાયની ખાતર કહેવુ જોઈએ કે આમાંની કેટલીક કૃતિ સુરદાસ, નરસિંહ, મીરાં વગેરેની કૃતિએ સામે બરાબર ટક્કર લે તેવી છે. મધ્યકાલ પછી અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરનાર આચાય લબ્ધિસૂરિ પ્રથમ જૈન ગુજરાતી કવિ છે.
તેઓશ્રીએ રચેલી સ્તવનાવલીની આજ સુધીમાં એક લાખ ઉપરાંત નકલો ખપી ગઈ છે અને છતાં તેની માગણી ચાલુ છે, એજ તેની લાકપ્રિયતાના સહથી માટે પુરાવા છે.
આચાય પ્રવરે સર્જેલી સજ્ઝાયા ઉત્તમ ખેાધથી ભરપૂર છે અને તે સાંભળીને અનેક આત્માઓ વૈરાગ્ય પામેલા છે. દાખલા તરીકે સને ૧૯૪૪ની સાલમાં ખંભાતના ચાતુર્માસમાં તેઓશ્રીએ બનાવેલી એક નૂતન સઝાય મુનિશ્રી કીતિવિજયજીએ મધુર કંઠે ગાઈ સંભળાવતા એ ભાઈએ વૈરાગ્ય પામ્યા હતા અને તેમણે ભરસભામાં ઊભા થઈ દીક્ષાની પ્રતિજ્ઞાએ લીધી હતી. આ સજ્જીયાને સંગ્રહ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
શ્રી લબ્ધિસૂરિશ્વર જૈન ગ્રંથમાલાના રરમાં મણકા તરીકે પ્રગટ થયેલી નૂતન સ્તવનાવલીમાં આપેલ છે.
આચાર્ય પ્રવરે ગુજરાતી અને હિંદી ઉપરાંત સંસ્કૃતમાં પણ કાવ્યરચનાઓ કરી છે. આવી કાવ્યરચનાઓને એક સંગ્રહ ચિંચવનવિ શત્તિ: તરીકે પ્રગટ થયેલ છે. આ સંગ્રહનું નિરીક્ષણ કરનારને એ વાત તરત જ લક્ષમાં આવી જાય છે કે આચાર્યપ્રવરનું
દવિષયક જ્ઞાન ઘણું વિશાળ છે. તેમણે આ સંગ્રહમાં નીચેના ૩૪ છંદોને ઉપયોગ કર્યો છે. દ્વતવિલબિત, તોટક, મંદાક્રાંતા. શિખરિણું શાર્દૂલવિક્રીડિત, વસંતતિલકા, માલની, પંચચામર, ઉપજાતિ, સ્ત્રગ્ધરા, હરિણું, વંશસ્થ, ભુજગપ્રયાત, માલિની, આખ્યા નકી,. ઈન્દ્રવજી, મંજુભાષિણ, મૌક્તિમાળા, ઈન્દ્રવંશા, સ્ત્રી, કુસુમવિચિત્રા, મત્તા, ચંચરીકાવલી, ઉપેન્દ્રવજ, વાતમ, દેધક, મભવિક્રીડિત, સ્ત્રવિણી, પ્રમદાનન, મેઘવિસ્કૂજિત, સ્વાગત, વિપરીતાખાતકી, પ્રમાણિકા અને પ્રહર્ષિણી.
આમાંના કેટલાક દો તો ભાગ્યે જ વપરાતા અને કઠિન છે, છતાં આચાર્યપ્રવરે તેને સફળતાથી ઉપયોગ કર્યો છે.
મેરુત્રયોદશી કથા, શુકરાજ કથા, વૈરાગ્ય રસમંજરી વગેરે સંસ્કૃત કૃતિઓમાં પણ તેમની કાવ્યકલા અનેરી આભાથી ઝળકેલી છે.
તેઓશ્રીએ ઉદૂમાં પણ કેટલીક કવિતાઓ રચી છે અને અંગ્રેજીમાં પણ કવિતાઓ લખવાનો પ્રયાસ કરેલ છે.
કવિત્વનાં ક્ષેત્રમાં આવી અસાધારણ સફળતા પ્રાપ્ત થયેલી જોઈને લેકે તેમને કવિકુલકિરીટનું માનવંતુ બિરુદ આપે એમાં આશ્ચર્ય શું ?
જૈન શાસ્ત્રોમાં આઠ પ્રકારના શાસનપ્રભાવક કહ્યા છે : પ્રાવચનિક, ધર્મકથી, વાદી, નૈમિત્તિક, તપસ્વી, વિદ્યાવાન, સિદ્ધ અને કવિ. કવિને શાસનપ્રભાવક ગણવાનું કારણ એ છે કે પિતાની
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
ઉત્તમ કાવ્યરચના વડે હજારા હૈયાંને ડેલાવી શકે છે અને તેને શાસન પ્રત્યે આકષી શકે છે.
સ્વ. આચાય દેવના ઊર્મિકાવ્યા-સ્તવના-સઝઝાયા આદિમાં આત્મકલ્યાણની અનેાખી મસ્તી છલકતી દેખાય છે. સ ંસારનુ અનિ ત્ય સ્વરૂપ અને સંસારના સુખાપભાગની ભયંકર જ્વાળાનું દર્શન કર્યાં વગર આવી મસ્તી જીવનમાં તે વનમાં સંભવતી નથી. કાઈ ભાષાતા ખેલાડી કદાચ ભાષાના બળ વડે એવી મસ્તીનેા આભાસ કરાવી શકે એ ખતે, પણ એ મસ્તીમાં હૈયાના ધબકાર । હરગીઝ હાતા નથી.
સ્વ. આચા દેવે હજાર ઉપરઉપરાંત કાવ્યા રચ્યાં છે... એ બધાં કાવ્યાનું અવગાહન કરવું એ સહજ વાત નથી. પરંતુ અહી' એમનાં કેટલાંક ભક્તિ અને આધ્યાત્મિક રસથી છલકતાં ગીતાના હળવા પરિચય આપ્યા છે.
પ્રથમ એ મહાપુરૂષની કાવ્યલબ્ધિમાં રમતાં કેટલાંક મિકાવ્યા' સ્તવના આદિ જોઈએ.
ભગવાન આદિનાથ પ્રભુના એક ભક્તિ રસ ભરપુર સ્તવનમાં આત્મદર્શી કવિ ગાય છે :~
એક ભક્તિ વસાલે મેરે મન ભક્તિ વસાલે, ચૂર કરી ક` સારે જાન શકે હાં,
ચાર બડે સુખ કોઈ પા ન શકે હાં,
મુક્તિકા આંગણમે તુહી ખુલા લે...
અને એજ કાવ્યમાં કવિતા આત્મભાવ ચરમસીમાએ પહોંચે
છે... કવિ પોકારે છે...
જ્ઞાન મીના કાઈ ઈસે ધ્યા ન શકે હાં,
ધ્યાન ખીના આત્મ જ્યેાતિ પા ન શકે હાં, આત્મકી જ્યાતિકા તુંહીં ખસાલે...
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
જ્ઞાન વગર કોઈ એનું ધ્યાન કરી શકતું નથી... ધ્યાન શકય નથી કારણ કે જ્ઞાન એ અંતરદષ્ટિને જ એક પ્રકાર છે... અને જ્ઞાનપૂર્વકની આરાધના વગર–ધ્યાન વગર કંઈ આત્મતિના દર્શન કરી શકતું નથી... હે ભગવંત એવી આત્મ જ્યોતિ તું જ મારા મનમાં વસાવી દે...
કેવું સ્વચ્છ સુંદર નિરુપણું? ભક્ત કોઈ ભૌતિક સુખ માગ નથી. એ તે આત્મતિના જ દર્શન ઈચ્છે છે... કારણ કે એ આત્માનો એક પુરુષાર્થ છે અને એ પુરુષાર્થનું ફળ આત્મજ્યોતિનું દર્શન જ હોય છે.
શ્રી અભિનંદન ભગવંતના એક સ્તવનમાં કવિ કુલકિરિટ ગાય છે :–
તમે સુખધારી છો સાહિબા,
મારે નહિ દુઃખને પાર. જે નવિ આશ્રિત ઉધરે,
તે કયાં કરો પિકાર? કવિ એક ભેળા ભક્તની ભાવના સાથે કાલાવાલા કરતાં આગળ કહે છે –
જે સુખ પામી, ન સુખ દિયે,
થઈ દુઃખી ગરીબ નિવાજ; તે પછી સુખીયાપણું પ્રભુ,
કહે આવે તે શા કાજ ? કેવી મર્મભરી વાત ? સુખને સ્વામી અને ગરીબોના બેલી બનીને પણ જે સુખનો રાહ ન દેખાડે તે હે ભગવંત એ સુખીયાપણું શા કામનું ?
એક સુંદર અને અર્થગંભીર ગાનમાં કવિ ઘણી મોટી વાત નાના શબ્દોમાં કહી જાય છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re
બીજા એક પદ્મપ્રભુ સ્તવનમાં કવિ કહે છે:
મનડું હાથ ન આવે , પદ્મપ્રભુ! મનડું હાથ ન આવે. યત્ન કરી નિજ ઘરમાં રાખું,
પલ પલ પરઘર જાવે..... શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્તવનમાં ભક્તનું કવિ હૃદય શ્રદ્ધાની દઢતા વ્યક્ત કરી જાય છે –
વાસુપૂજ્ય જિનેશ્વર, મનના વાલા, બીજા શું મારું મન નહિં લલચાય જે.. શુદ્ધ સ્વરૂપી પામી કામી કેણ ભજે !
કલ્પતરૂ તજી અર્ક લેવા કેણ જાય ! ભગવાન પાર્શ્વનાથ પ્રભુના એક સ્તવનમાં કવિકુલકિરીટ કહે છે:
પ્યારી પ્યારી નિજાનન્દકારી છે, પ્રભુ પાર્શ્વપ્રતિમા યારી........ દુઃખ દેહગ સબ દૂર કરવાને વિષય વિષધર વિષ હરવાને જયે જિણુંદ જયકારી....... નરક નિગેદે દુઃખ અપારી, સહે સકર્મ ચેતન બહુ વારી,
પાર્થ સેવી દીયે ટારી......... ભગવાનના સ્તવન દ્વારા કવિએ આવાં જીવનનાં સત્ય અવારનવાર આપ્યા કર્યા છે અને ભક્તિભાવથી છલકતાં આવાં સ્તવનો દ્વારા મુકિતના માર્ગની અને આત્મતિના દર્શનની વાત પણ કરી છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ લેકભોગ્ય ગીતોની રચના કરવામાં સ્વ. શ્રી આચાર્યદેવ ખૂબ જ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. પરંતુ તેઓએ લેકોને ગમે એટલા ખાતર કેઈ ગીત રચ્યું નથી... લેકોને સન્માર્ગે વાળવા ખાતર જ સ્તવન-ગીતની રચના કરી છે.
હવે એમના થોડાંક આધ્યાત્મિક ગીત પર નજર કરી લઈએ –
કવિકુલકિરીટનું એક ગીત ઘણું જ ભાવવાહી છે. એ ગીત દ્વારા તેઓ આ સંસારના યાત્રિને કહે છે :
તું ચેત મુસાફિર ચેત જરા,
કર્યો માનત મેરા મેરા હૈ. ઈસ જગમેં નહિં કે ઈ તેરા હૈ,
જે હૈ સૌ સભી અનેરા . સ્વારથકી દુનિયા ભૂલ ગયા,
કયાં માનત મેરા મેરા હૈ. કુછ દિનકા જહાં બસેરા હૈ,
નહિં શાશ્વત તેરા ડેરા હૈ. કકા ખૂબ યહાં ઘેરા હૈ,
કર્યો માનત મેરા મેરા હૈ. આગળ જતાં કવિ સત્ય વાત પોકારે છે – એ કયા નશ્વર તેરી હૈ,
એક દિન છે રાખ કી ઢેરી હૈ, જહાં મેહકા ખૂબ અંધેરા હૈ,
કયાં માનત મેરા મેરા હૈ. બીજા એક ગીતમાં કવિ ગાય છે –
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ચેતન સમય પીછાણ,
ન કર વિષય ન યારી.
સબલ કે નહિ ભૂલના પ્યારા,
સ્વજન કુટુબી નહિ કાઈ થારા; જુદા ભાઈ માઈ ભગતી પસારા,
અંતે સભી જુદે જાણ દ્રવ્ય તેરા ધરમે હીં રહેગા,
તિયેાજન નહિ સાથ કરેગા,
સ્વજન શરીર ચિતામે ધરંગા, જાવે યે દુનિયા હૈ મુસાક્રિખાના,
એકલડી
કલકા નહિ હૈ કુછભી કિાના,
આજકા વાસ તેરા યહાંહી મનાના,
.........
ધર્માં સે' લહે। શુભ
દાણા. સાદી ભાષામાં કેવી ગંભીર છતાં પળે પળે નજર આગળ રમતી સત્ય વાત કહી નાખી છે?
* તિરિયા–પત્ની, સ્ત્રી
કવિ એક અન્ય ગીતમાં સ્પષ્ટ પણે કહે છે—
મેં દિવ્ય નયનથી જોઈ, દુનિયા નહિ કોઈની હાઈ,
સ્વારથની જાળમાં રાઈ,
નિજ ગુણ સધળા દીયા ખાઈ.
બીજા એક ગીતમાં કવિ એક નગ્ન સત્ય કહી જાય છે :—
અની મિટ્ટીકી સમ ખાજી,
ઉસીમે હાત કયાં રાજી
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિટ્ટીક શરીર તેરા,
મિટ્ટીકા કપડા પહેરા.* મિહીકા મહેલ રહા છાઈ, *
ઉસમેં હેત ક્યાં રાજી? આવા ઉચ્ચ, ભાવનાપ્રેરક અસંખ્ય ઊર્મિ ગીત સ્વ. શ્રી આચાર્યદેવે રચેલાં છે. તેઓની ગીત રચના પાછળ પ્રાચીન રાગરાગિણીથી માંડીને આધુનિક તરજો પણ આવી જતી હોય છે. લેકે સરલતાથી ગાઈ શકે એ દષ્ટિ કવિ ચૂક્યા નથી. કારણ કે આવા આત્મતિનું ઉધન કરનારા અને સંસારનું સત્ય સ્વરૂપ દર્શાવનારાં ગીતે જે લેકેની વાણીમાં ન વસી શકે તો હૈયામાં કેવી રીતે વસી શકે?
સમાજના આવા એક સમર્થ કવિવર વિજયલબ્ધિસૂરિ પિતાની કાવ્યલબ્ધિથી અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં માનભર્યું સ્થાન પામી અમર બની ગયા છે.
મહાગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ લેખક અને ઐતિહાસિક વાર્તાકાર શ્રી ગુણવંતલાલ આચાર્યને શબ્દોમાં કહીએ તે : “ગુજરાતી સાહિત્યની એમણે કદિયે ન ભૂલાય એવી સેવા કરી છે. ગુજરાતી સાહિત્ય ઉપર એમનું કદિયે ન ભૂલાય એવું ઋણ છે.”
તેઓશ્રીની આ કવિત્વશકિતને વાર તેમના શિષ્ય સમુદાયમાં કીતિચંદ્રસૂરિ આદિમાં પણ સારી રીતે ઉતર્યો છે, એને આપણે સમાજનું એક સૌભાગ્ય જ લેખવું જોઈએ.
* પહેરા–આભુષણ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ્યકાલીન
ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા
૧. સમગ્ર મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈન સાહિત્યધારા
ઈ. સ. ખારમા શતક પહેલાંનું એટલે કે લગભગ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ના સમય સુધીનુ ભાષા-સાહિત્ય અપભ્રંશ સાહિત્ય છે. ત્યાર બાદ જૂના ગુજરાતી સાહિત્યને આર ંભ થાય છે. ખારમા શતકની શરૂઆતથી તે ચૌદમા શતક સુધીના ત્રણેક શતકના એ ગાળામાં ૫૬ કવિઓએ કુલ મળીને ૭૦ જેટલી જૂની ગુજરાતી સાહિત્યગુણવાળી પદ્યરચનાઓ આપી છે, જેમાં પંદરેક તા મોટી કૃતિએ! છે. બીજી લધુ કૃતિઓમાં પણ બારમાસી, ફ્રાણુ આદિ પ્રકારની કૃતિઓ ખાસ તૈોંધપાત્ર છે. આ ગાળામાં કેટલીક ગદ્યકૃતિઓ પણ મળી આવી છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ સમય સામાન્ય રીતે જૂના ગુજરાતી સાહિત્યને સમય અથવા પ્રાગનરસિંહયુગ કહેવાય છે. લગભગ ત્રણેક શતકના એ ગાળામાં જૈન (જૈનેતર) ગુજરાતી કવિએ।ની સંખ્યાબંધ કૃતિ જળવાઈ છે.
બારમા સતકમાં છ (જૈન) ગુજરાતી કવિએએ સાત કૃતિ આપી છે. એ છ કવિએમાં ‘ભરતેશ્વર બાહુબલિધેાર'ના રચિયતા ‘વયસેનસૂરિ’ તથા ‘ભરતેશ્વરબાહુબલિરાસ' અને બુદ્ધિરાસ' ના
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
રચયિતા શાલિભદ્રસૂરિ અગ્રસ્થાને છે એટલે ગુજરાતી સાહિત્યના આ પ્રથમ શતકને “વસેન શાલિભદ્રસૂરિ યુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. આમ ગુજરાતી સાહિત્યને સૌ પ્રથમ પ્રારંભ આ યુગમાં પ્રથમ ગુજરાતી કવિ વજસેનસૂરિ તથા પ્રથમ (જૈન) ગુજરાતી ગૃહસ્થકવિ નેમિચંદ્ર ભંડારીથી થાય છે એ આ યુગની અગત્યની અને ખાસ નોંધપાત્ર બીના છે. “ઘર” અને “રાસ” એ બે આ શતકના અગત્યના કાવ્યપ્રકારો છે. આ શતક કેવલ ગુજરાતી પદ્ય પ્રવૃત્તિનું શતક છે જેની શરૂઆત જૈનધારાથી થાય છે. ગુજરાતી ગદ્યનાં દર્શન હજુ તેમાં થતાં નથી. આ શતકની સાહિત્યપ્રવૃતિ, પ્રમાણમાં ઘણી અલ્પ હોવા છતાં, ગુજરાતી ભાષાવિકાસના અભ્યાસ ની દષ્ટિએ અતિ ઉપયોગી છે.
તેરમા શતકને કુલ ચૌદ કવિઓમાં ધર્મ અને વિનયચંદ્ર નોંધપાત્ર છે એટલે તે શતકને “ધર્મ–વિનય યુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. આ કાળમાં રાસ, ચતુષ્પાદિકા, સંધિ, ચોપાઈ, ચાચરી આદિ કાવ્ય-પ્રકાર ખેડાયા છે. આ શતકની અઢાર સાહિત્યકૃતિઓમાંથી નક કૃતિઓ સાહિત્યગુણ અને ભાષાવિકાસ અને દૃષ્ટિએ ઉપયોગી છે. બારમા શતક કરતાં તેરમું શતક કાંઈક વધુ ફળદાયી છે. આ શતકમાં આસગુ અને જગડુ નામના બે જૈન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિઓ પણ થઈ ગયા છે. તેમાં ‘આરાધના અને સંગ્રામસિંહકૃત બાલશિક્ષા” એ બે ગુજરાતી ગદ્ય કૃતિઓ પણ મળે છે. આમ આદિ ગુજરાતી પદ્યપ્રવૃત્તિની માફક આદિ ગુજરાતી ગદ્યપ્રવૃત્તિની શરૂઆત પણ આ શતકની જૈનધારામાંથી જ થાય છે. - ચૌદમા શતકમાં પદ્મ, શાલિભદ્રસૂરિ (ર), સાલિયુરિ અને વિજયભદ્ર એ ચાર આગળ પડતા કવિઓ સહિત ૩૯ જૈન ગુજ. રાતી કવિઓ થઈ ગયા છે. ચાર ખંડની હંસા ઉલી” (હંસવચ્છ એ પઈ)ની સુંદર પદ્યકૃતિ (૧૩૭૦ આસપાસ) અને “ભવાઈના ૩૬૦ વેશ'ના રચયિતા અસાઈત તથા વીરરસની સુંદર કૃતિ “રણમલ્લ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
છંદ' (૧૩૯૮ આસપાસ) સપ્તશતી (યાને ઈશ્વરી છંદ) અને ભાગવત-દશમસ્કંધના કર્તા શ્રીધર વ્યાસ એ બે આ શતકના જૈનેતર ગુજરાતી કવિઓ છે. આ દષ્ટિએ આ શતકને ‘પદ્મશાલિ -વિજયભદ્ર યુગ” યાને “અસાઈત–શ્રીધર યુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. આ શતકની કુલ ૫૩ જૈન કૃતિઓમાંથી કેટલીક સાહિત્યગુણ દષ્ટિએ અને કેટલીક ભાષાવિકાસ, ઈતિહાસ અને ધર્મની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી છે. સૌથી જૂની લેકકથા વિજયભદ્રરચિત હંસરાજ વચ્છરાજ ચોપાઈ' (ઈ. સ. ૧૩૫૫) આ શતકમાં મળી છે. ગુજરાતી લેકકથાને પ્રારંભ પણ આમ આ શતકની જૈનધારામાંથી થયે છે અને તેને પ્રવાહ જૈન-જૈનેતર કવિઓના હાથે ઠેઠ શામળભદ સુધી અખંડ વહ્યા કર્યો છે. બારમા શતમાં શરૂ થયેલે જૈન કાવ્ય પ્રકાર રાસ’ આ શતકમાં કદમાં વધતો જોવા મળે છે અને મોટા રાસ રચાવા માંડે છે. શાલિભદ્રસૂરિને પંચપંડવચરિત્રરાસ' (ઈ.સ. ૧૩૫૪) અને સાલિસૂરિનું ‘વિરાટપવ” એ આ શતકની બે કૃતિઓ પૌરાણિક વસ્તુ પર પાછળથી રચાયેલ વિપુલ જૈનેતર આખ્યાન સાહિત્યની શરૂઆતરૂ૫ છે. ગુજરાતી આખ્યાન સાહિત્યની શરૂઆતનો યશ પણ આમ જૈનધારાના ફાળે જ જાય છે. જેના કવિઓએ તનેર વિષયમાં લીધેલ રસ અને તે ઉપર ઉપર્યુક્ત સુંદર પદ્યકૃતિઓ રચવાને કરેલે પ્રયાસ પણ આ શતકની એક નોંધપાત્ર વસ્તુ છે. બારમા–તેરમા શતકની સરખામણીએ આ શતકમાં વધુ સાહિત્યફાલ જોવા મળે છે. આ શતકે ચાર જન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિઓ આપ્યા છે. ફાગુ, કુલક, કકક, દુહામાંતકા, ચચરિકા, આદિ આ શતકના નેધપાત્ર કાવ્યપ્રકારો છે.
આ શતકમાં “સર્વતીર્થનમસ્કાર સ્તવન (૧૩૦૨), નવકાર વ્યાખ્યાન (૧૩૦૨), મેટા “અતિચાર' (૧૩૦૩), તરુણપ્રભસૂરિને ૭૦૦૦ પંક્તિપૂ “પડાવશ્યક બાલાવબોધ' (ઈ.સ. ૧૩૫૫) અને કુલમંડનસૂરિકૃત મુગ્ધાવબોધ ઔક્તિક' (૧૩૯૪) તથા વ્યાકરણ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫૬ ઉપરની એક જૈનેતર ગુજરાતી કૃતિ ઉપકારક' આદિ એક ગદ્યકૃતિઓ પણ મળી આવી છે. આ શતકમાં પારસીઓના ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્યનાં પણ આછાં દર્શન થાય છે. “અદ્ભથ્વીરા' નામના ઝંદ ગ્રંથને એ જ નામથી પારસી ગુજરાતીમાં અનુવાદ આ શતકમાં થયેલ છે. આમ છતાં એકંદરે આ શતકનું ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્ય પણ મુખ્યત્વે તે જૈન ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્ય છે.
પંદરમા શતકની શરૂઆતથી ગુજરાતી ભાષા વધુ સ્થિર સ્વરૂપ ધારણ કરવા માંડે છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં પણ અહીંયાં એક અગત્યને પલટે તેની જૈન અને જૈનેતરધારાઓમાં થતાં અનેક મહત્વના ફેરફારને આવે છે. અત્યાર સુધીના ત્રણ શતકમાં ગુજરાતી સાહિત્યધારા એટલે મોટે ભાગે જૈન સાહિત્યધારા એવું હતું પણ હવે જૈનેતર ધારા પણ ગણના પાત્ર બને છે અને ભક્તકવિ નરસિંહ મહેતા દ્વારા ગુજરાતી ભાષાસાહિત્યને અનાખી સમૃદ્ધિ આપે છે. કોઈ અજ્ઞાત પણ સંભવત જૈનેતર કવિકૃત ફાગુ” (લખ્યામાલ ઈ.સ. ૧૪૩૯) તથા ઈ.સ. ૧૪૫રમાં કઈ બ્રાહ્મણ લિપિકાર (લહિયા) આચાર્ય રત્નનાગરલિખિત પણ સંભવતઃ કઈ અજ્ઞાત જૈનેતર (વૈદિક) કવિવિરચિત “વસંતવિલાસર (જૈન રચના સમય હવે વિદ્વાન ઈ.સ. ૧૪૦૦ આસપાસનો ગણે છે)–ચમસાંકળીના વિશિષ્ટ પ્રયોગ તથા અંતર્ચમકના લક્ષણવાળી એ બે સાહિત્યકૃતિઓ ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના સીમાસ્થંભ રૂપ બને છે. ગુજરાતી સાહિત્યના પ્રથમ નહિ તે પણ શ્રેષ્ઠ આદિ કવિ નરસિંહ
૧. “આચાર્ય” એ બ્રાહ્મણ લહિયાની અટક જણાય છે. ૨. સંપાદક: .. કાતિલાલ બળદેવરામ વ્યાસ (ઈ. સ. ૧૫૭) પ્રકાશક
એન. એમ. ત્રિપાઠી પ્રા. લી. મુંબઈ. વળી જુઓ ગુજરાતી સાહિત્ય – ભા. ૧લે પૃ. ૬૯-૭૦ ઉપર પ્રા. આ. કે. રાવલે કરેલી તેના સમાચના.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેતા (જન્મ ઈ.સ. ૧૪૧૪) પણ આ શતકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ ઉપરાંત “સદયવત્સચરિત' ૩ લેકવાર્તાને કવિ ભીમ (૧) (ઈ.સ. ૧૪૧૦), ઐતિહાસિક વીરરસકાવ્ય 'કાન્હડદે પ્રબંધને કર્તા પમનાભ, ઉપહરણને કવીરસિંહ, સીતાહરણ” ને કર્તા કર્મણમંત્રી, પ્રસિદ્ધ ભાષાંતરકાર અને આખ્યાનકાર ભાલણ, (ઈ.સ. ૧૪૩૪૧૫૧૪) હરિલીલા ષોડશકલા' (૧૮૮૫) અને 'પ્રબોધપ્રકાશન કર્તા સંભવત ભાલણશિષ્ય ભીમ (૨) ઉપહરણ' (૨) કર્તા જનાર્દન, પ્રબોધ બત્રીસી' આદિને કર્તા માંડયું, “સગાળશા આખ્યાન'ને કર્તા વાસુ, “નંદબત્રીસી' (ઈ.સ. ૧૪૮૯) તથા “પંચદંડ આદિને કર્તા નરપતિ, ઢોલામારૃરા દૂહા” ને કર્તા કિલેલ (ઈ.સ. ૧૪૭૪), બિહણચરિત ચોપાઈને કર્તા દ૯ (ઈ.સ. ૧૪૮૧), “વીસલદે રાસનો કર્તા નરપતિ નાહ, “રાવણમંદોદરી સંવાદને કર્તા મેઢ વણિક શ્રીધર (૨) (ઈ.સ. ૧૪૯૯) આદિ ગણનાપાત્ર કવિઓ તેમ જ બીજા અનેક જૈનેતર કવિઓ આ શતકમાં થઈ ગયા છે. આ સાથે તેમાં ૯૪ જેટલા જૈન ગુજરાતી કવિઓની ૨૧૩ જેટલી કૃતિઓને જૈન ગુજરાતી સાહિત્યપ્રવાહ તે સમાન્તર વહેતો જ રહ્યો છે. એ ૯૪માં જયશેખરસૂરિ, દેપાલભોજક, અતિશેખર અને બ્રહ્મ-જિનદાસ એ ચાર અગ્રણી કવિઓ છે એટલે જૈન સાહિત્ય પૂરતું પંદરમા શતકને “જય – દેપાલ – મતિ - બ્રહ્મ યુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. જૈનેતર ગુજરાતી સાહિત્યને “નરસિંહ-ભાલણયુગ” તે જન ગુજરાતી સાહિત્યનો “જય-દેપાલ-મતિ-બ્રહ્મયુગ”. એ યુગમાં જૈન કવિઓએ રાસા, પ્રબંધ, ફાગ, વાર્તા અને ગીત આદિનું ઘણું સાહિત્ય સર્યું છે. આ શતકમાં દેશમાં ભક્તિનું મહત્વ વધ્યું છે અને સાહિત્યમાં પણ તેનું પ્રતિબિંબ જોવા મળે છે. હવે પછી એવું દેખાય છે કે
૩. આમાં ગાહા, પઘડી, વસ્તુ, દૂહા, ચુઘઈ, અડલય, મડલય, પટપદી, - રાગધુલ, ઘન્યાસી વગેરે પ્રાચીન છંદોનો ઉપયોગ કરે છે. •
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સાહિત્ય એની બંધાઈ ગયેલી પ્રણાલિકામાં આગળ વધ્યા કરે છે જ્યારે જૈનેતર સાહિત્ય નવી પ્રણાલિકાઓ શરૂ કરી ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનોખી ભાત પાડે છે. જૈન રાસનું સ્થાન હવે બહુસંખ્ય પદ અને લઘુ આ ખ્યાને લે છે અને આ શતકના અંતભાગમાં વણિક કવિ શ્રીધરમાં સંવાદસાહિત્યની શૈલી જોવા મળે છે. આ શતકે સત્તર જૈન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિઓ પણ આપ્યા છે. | ગદ્યસાહિત્ય પણ આ શતકમાં પ્રમાણમાં નેધપાત્ર પ્રગતિ સાધે છે. તેમાં છવ્વીસ ગદ્યકારેની ૪૩ તથા અજ્ઞાતત ૧૧, એમ કુલ ૫૪ ગદ્યકૃતિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. માણિજ્યસુંદરસૂરિ, સેમસુંદરસૂરિ, મુનિસુંદરસૂરિ, દયાસિંહ, સોમસુંદરસૂરિશિષ્ય અને મેસુંદર એ છ આ શતકના અગ્રણી ગદ્યકારો છે. માણિક્યસુંદરસૂરિકૃત “પૃથ્વીચંદ્રચરિત્ર', હરિકલશનું “ભુવનભાનુકેવલી ચરિત્ર', અજ્ઞાતકૃત કાલકાચાર્યકથા, મેરુસુંદરની “ભક્તામરપરકથા', અજ્ઞાતકૃત સ્વતંત્રકૃતિ “પુણ્યાભ્યદય” (૧૪૭૯ – સંસ્કૃત-ગુજરાતી મિશ્ર ગદ્ય) જેવી ગદ્યકૃતિઓનો સાહિત્યગુણ પણ ધ્યાન ખેંચે છે. આ ઉપરાંત મેરૂતુંગસૂરિના વ્યાકરણ, ચતુષ્ક બાલાવબોધ અને તદ્ધિત બાલાવબેધ, સેમસુંદરસૂરિના ષષ્ટિશતક પ્રકરણ, ઉપદેશમાલા, યોગશાસ્ત્ર આદિ પરના બાલાવબોધે, જિનસાગરસૂરિને ષષ્ટિશતક પ્રકરણ બાલાવબોધ, ઉપાધ્યાય મેરુસુંદરકૃત સંસ્કૃત અલંકારગ્રંથો ઉપરના “વાભદાલંકાર બાલાવ બેધ તથા વિદગ્ધમુખમંડન બાલાવબેધ', “પુષ્પમાલા બાલાવબેધ, ષષ્ટિશતક પ્રકરણ બાલાવબોધ આદિ બાર બાલાવબોધે આદિ કૃતિઓ ખાસ નોંધપાત્ર છે. એક જૈનેતર કૃતિ “ઉક્તિયકમ (ક્તિક -૧૪૨૮)ની નોંધ લેવી પણ જરૂરી છે. બાકીની બીજી કૃતિઓ પણ ભાષાવિકાસ તેમ જ જૈન ધર્મની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી છે. જેની જૈનધારા આ મહાનિબંધને વિષય છે તે સત્તરમા શતકને પૂર્વાધ ગુજરાતી સાહિત્યને એક અગત્યનો કાળખંડ છે. ગુજરાતી
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯ સાહિત્યનો સૌથી મોટો જ્ઞાની કવિ અખો અને આખ્યાનકારશિરોમણિ. પ્રેમાનંદના પુરોગામી મનોહરદાસ, કૃષ્ણદાસ, વિષ્ણુદાસ આદિ આખ્યાનકાર એ યુગ છે. એ યુગને સૌથી અગ્રણી કવિ તે જ્ઞાની કવિ. અખે. ધર્મકથાસાહિત્ય અને ત્યારબાદ ભક્તિગીતપ્રધાન ગુજરાતી સાહિત્યમાં હવે જ્ઞાનાશ્રયી –વેદાન્તી તત્ત્વજ્ઞાનવાળા કાવ્યસાહિત્યનું એક નવું ભેજું આગળ આવે છે. તેની શરૂઆત પંદરમા –સેળમાં શતકમાં નરસિંહ મહેતા, ભીમ, માંડણ અને ધનરાજ આદિની કતિઓમાં થયા પછી સત્તરમા શતકના પૂર્વાધમાં રામભક્ત, નરહરિ, ભગવાનદાસ, ધનદાસ, ગોપાલ અને બૂટિયે આદિના કવન દ્વારા એને વેગ મળે છે અને અસાધારણ પ્રતિભાશાળી અખા દ્વારા એ ઉ ચ્ચ ભૂમિકાએ પહોંચે છે. વળી આ જ પૂર્વાધમાં રામભક્ત, મનહરદાસ, દેવીદાસ, શિવદાસ, કૃણદાસ, ગોવિંદ, ભાઉ, અવિચલપરમાણંદ, તુલસીસુત, વૈકું કે, માણભદ, હરિરામ, પિઢા બારોટ, મુરારિ, નરસિંહ નવલ, કથાકાર સુરભદ, કંસારે ગોવિંદ, માધવ બંધાર તાપીદાસ આદિ આખ્યાનકારે હવે પછી ઉત્તરાર્ધમાં આવનાર ગુજરાતી સાહિત્યના આખ્યાનકારશિરોમણિ પ્રેમાનંદ માટે યોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરતા માલૂમ પડે છે. આમ પંદરમા શતકમાં નરસિંહ મહેતાએ અને સોળમા શતકમાં મીરાબાઈએ પિતાનાં ઉત્તમ કોટિનાં ભક્તિગીત આદિ ઊર્મિકાવ્યોથી રસપલ્લવિત કરેલા ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રમાં આ પૂર્વાર્ધમાં હવે જ્ઞાની કવિ અખાની આતમસૂઝના ચમકારા જોવા મળે છે. જૈન ગુજરાતી કવિઓના ધર્મકથાઓ આદિના રાસ પણ આ પૂર્વાર્ધમાં મળ્યા જ કરે છે. આ પૂર્વાર્ધની જૈનધારાના કુલ ૧૮૯ જૈન ગુજરાતી કવિઓએ કુલ પર સાહિત્યકૃતિઓ આપી છે. આમ આ પૂર્વાર્ધના કવિઓની. તેમ જ તેમની કૃતિઓની કુલ સંખ્યા લગભગ આખા સોળમાં શતકન કવિઓની તથા તેમની કૃતિઓની કુલ સંખ્યા બરોબર એમ કહી શકાય. કુલ ૧૮૯ કવિઓ પૈકી નયસુંદર, સમયસુંદર અને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
-ઋષભદાસ એ ત્રણ અગ્રણી કવિઓ છે અને તેથી જૈન ગુજરાતી સાહિત્ય પુરતું એ પૂર્વાર્ધને “નય-સમય-ઋષભ યુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. ગુજરાતી સાહિત્યને “અખાયુગ” તે જૈન ગુજરાતી સાહિત્યને નય–સમય-ત્રથભ યુગ.” એ યુગમાં નયસુંદર, સમયસુંદર અને ઋષભદાસ જેવા સમર્થ જૈન ગુજરાતી કવિઓએ ઊંચી કેટિના અનેક રાસ તથા સંખ્યાબંધ ગીતો અને કાવ્યો આદિ રચી ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈન ગુજરાતી સાહિત્યને પૂર્વકાલીન જૈન ગુજરાતી કવિઓ કરતાં પણ વધુ ઊંચું સ્થાન અપાવ્યું છે. જૈનધર્મની સેવા કરવા ઉપરાંત તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યની પણ ઊંચી સેવા બજાવી છે. અખાયુગની જ્ઞાનાથથી કવિતાની છાંટ પણ તે યુગના જૈન કવિઓની બત્રીસી, છત્રીસી અને ખાસ કરીને બાવની આદિ કાવ્યપ્રકારોમાં અને તત્ત્વવિષયક રચનાઓમાં પ્રતીત થાય છે. હીરાનંદની “અધ્યાત્મ બાવની' (૧૬૧૨ પહેલાં), લાલચંદની વૈરાગ્ય બાવની' (૧૬૩૯), ઉદયરાજની “ગુણબાવની' (૧૯૨૦), શ્રીસારની “સારબાવની' (૧૯૩૩), બાલચંદની બાલચંદ બત્રીસી' (૧૬૨૯), સાધુરંગની દયા છત્રીસી', ક્ષમાહંસની ક્ષેમબાવની (૧૬૪૧), ગુણસાગરસૂરિની સંગ્રહણી વિચાર પધ” (૧૬૧૮), ગુણવિનયની
જીવ સ્વરૂપ પઠ” (૧૬૦૮), પુણ્યસારનો “યપ્રકાશરાસ' (૧૬૨૧), આનંદવર્ધનસૂરિની જ્ઞાનાભ્યાસ-બ્રહ્મજ્ઞાન ચોપાઈ' (૧૯૨૨), શ્રીસારની “ઉપદેશસત્તરી' (૧૯૩૩-૩૪ આસપાસ), દેવચંદ્ર (૨)ની નવતત્વ ચેપાઈ' (૧૬૩૬), મુક્તિસાગર ઉર્ફે રાજસાગરસૂરિનું કેવલિસ્વરૂપસ્તવન (૧૬૩૦) આદિ કૃતિઓ તેનાં દૃષ્ટાંત છે. -સેળમા શતકની અને ખી સંવાદ શૈલીને જૈનેતર તેમ જ જૈન ગુજરાતી કવિઓએ આ શતકના પૂર્વાર્ધમાં પણ સુંદર રીતે જારી. રાખી છે અને વધુ સારી રીતે ખીલવી છે. નરહરિને પીઉદ્ધવ સંવાદ, અખાને ગુરુશિષ્ય સંવાદ' (૧૬૪૫), “ચિત્તવિચાર સંવાદ' (૧૬૪૯) અને “કૃષ્ણઉદ્ધવસંવાદ', વિશ્વનાથ જાનીને “વસુદેવદેવકી
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
લકા
વિતા અને
નિતર માં ઉતરાર્ધમાં આ
૬૧ સંવાદ', ગેપાલ કવિની “ગોપાલ ગીતા' (ગુરુશિષ્ય સંવાદ છે) (૧૬૪૯) આદિ જૈનેતર ગુજરાતી સંવાદ સાહિત્યના નમૂના છે. તે જ પ્રમાણે ઋષભદાસ કૃતિઓમાં આવતા અનેક ટૂંકા સંવાદો. સમયસુંદરનો દાનશીલતપ ભાવનાસંવાદ (યાને સંવાદશતક) ધનહર્ષને ૯૫ કડીનો “મંદોદરી રાવણ સંવાદ' (૧૯૨૫), શ્રીસારનો ! ૧૦૮ કડીને ખેતી કપાસીઆ (સબંધ) સંવાદ' (૧૯૩૩), દેવરાજને હરિણીસંવાદ' (૧૬૦૮), લુણસાગરનો “અંજનાસુંદરી સંવાદ' (૧૬૩૩), વગેરે જૈન ગુજરાતી સંવાદ સાહિત્યના નમૂના છે. આ પૂર્વાર્ધને જૈન ગુજરાતી સાહિત્યમાં કેવળ જૂની પ્રણ-- લિકાના રાસ જ માત્ર મળ્યા છે એમ નથી. નવી પ્રણાલિકાની જ્ઞાનાશ્રયી કવિતા અને રસપ્રદ સંવાદસાહિત્ય પણ તેમાં પ્રાપ્ત થયું છે. જૈન રાસાઓને મળતાં જૈનેતર આખ્યાને પણ આ યુગમાં સારા પ્રમાણમાં ખેડાયાં છે જેને પાછળથી ઉત્તરાર્ધમાં આખ્યાન કારશિરોમણિ પ્રેમાનંદ નવો ઓપ અને નવી ઝમક આપે છે. આ પૂર્વાર્ધના નયસુંદર, સમયસુંદર અને ઋષભદાસ જેવા પ્રથમ. પંક્તિના ત્રણ સમર્થ જૈન ગુજરાતી કવિઓનું વિપુલ સર્જન તે તરત આગળ તરી આવે છે. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનિવાર્ય એવું સાંપ્રદાયિક તત્ત્વ બાદ કરતાં તેમાં ઊંચા પ્રકારની રસવૃત્તિ અને કાવ્યકલા અવશ્ય જોવા મળે છે. પ્રમાણમાં ઓછું સંશોધાયેલું અને ઓછું પ્રચાર પામેલું એ ગુજરાતી સાહિત્ય હવે જેમ જેમ વધુ સંશધાતું અને વધુ પ્રચાર પામતું જાય છે તેમ તેમ તેની ખૂબીઓ પણ વધુ પ્રકાશમાં આવતી જાય છે. આખ્યાનકારશિરોમણિ પ્રેમાનંદના આગમન માટે યોગ્ય ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અન્ય જૈનેતર કવિઓની માફક આ પૂર્વાર્ધના તેના પુરોગામી એ ત્રણ સમર્થ જૈન ગુજરાતી રાસકારે – આખ્યાનકારો, નયસુંદર, સમયસુંદર અને ઋષભદાસે તેમ જ આ પૂર્વાર્ધના બીજા અનેક જન ગુજરાતી કવિઓએ પણ પિતાને ઉચિત ફાળો આપે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
છે. પ્રેમાનંદની પૂર્વે, પંદરસોળમા શતકના જૈન કવિઓની માફક, રાસના સમાન અર્થમાં “આખ્યાન' શબ્દનો ઉપયોગ અને પ્રયોગ આ યુગના પણ કેટલાક જન ગુજરાતી કવિઓએ કરી બતાવ્યો છે. સંઘવિજયનું “અમરસેન વરસેન રાજર્ષિ આખ્યાન' (૧૯૨૩), દેવચંદ્ર (૨)નું “પૃથ્વીચંદરાસ-આખ્યાન” (૧૬૪૦), ઉપાધ્યાય રાજરત્નનું “નવકાર આખ્યાન' (યાને રાજસિંહકુમારરાસ) (૧૬૪૯) આદિ તેના દષ્ટાંત છે. આ પૂર્વાધમાં સમર્થ કવિ ઋષભદાસ, હીરાનંદ, નખ ઉદ અને વાનો એ પાંચ જેન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ સમગ્ર રીતે વિચારતાં સત્તરમાં શતનો પૂર્વાર્ધ ગુજરાતી સાહિત્યનો તેમ જ જન ગુજરાતી સાહિત્યને એક દેદીપ્યમાન યુગ – “અખાયુગ', – “નય-સમય–ષભ યુગ” છે. અને તે હવે પછી આવતા ગુજરાતી સાહિત્યના બીજા ઝળહળતા પ્રેમાનંદ યુગ અને આનંદઘન-યશોવિજય યુગની આગાહી રૂપ છે. આ મહાનિબંધને વિષય “સત્તરમા શતકના પૂર્વાર્ધના. જૈન ગુજરાતી કવિઓ' હેઈ તેમાં સ્વાભાવિક રીતે જ અખાયુગના યાને પ્રેમાનંદ પૂર્વેના “નય-સમય-૨ષભ યુગ” ઉપર જ વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.
સત્તરમા શતકના ઉત્તરાર્ધ યાને પ્રેમાનંદ યુગમાં શ્રેષ્ઠ આખ્યાનકાર અને કવિશિરોમણિ પ્રેમાનંદ (ઈ.સ. ૧૬૪૯થી૧૭૧૪). ઉપરાંત જ્ઞાનાશ્રયી કવિ ભાણદાસ અને વિશ્વનાથ જાની, ગૂગલી બ્રાહ્મણ, મુકુંદ, રતનજી, પ્રેમાનંદસુત વલ્લભ (શંકાસ્પદ કવિ), રત્નેશ્વર, વીરજી, વણિક હરિદાસ, વણિક દ્વારકાદાસ, સુંદર મેવાડે, વલ્લભ ભદ, તુલસી, જગન્નાથ, સુરતના વણિકબંધુઓ લઘુ અને સુખે, વલ્લભ મેવાડે, નારાયણ કવિ, કવિ વૈકુંઠદાસ, હામા આદિ આખ્યાનકાર કવિઓ સુવિદિત છે. આ ઉત્તરાર્ધમાં પારસીઓ પાસેથી પણ ગુજરાતી સાહિત્યને ચાર નામેહ– ચરિત્રો મળે છે. સુરતના વતની બેદ રૂસ્તમ પતને આપેલાં એ ચાર નામહ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
ચરિત્ર છે: ‘જરથુસ્ત-નામેહ' (૧૬૭૬), “શ્યાવકસ-નામેહ (૧૬૮૦) ‘વિરાજ-નામે અને “અસ્પદયાર-નામેહ.” આ પારસી ચરિત્રગ્રંથમાંથી પારસી ગુજરાતીની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ જાણવા મળે છે. તેમાં પહેલવી અને ફારસી શબ્દોને ઉપયોગ થયેલ છે. અખાની જ્ઞાનાશ્રયી કવિતાનો વેગ આ ઉત્તરાર્ધમાં મંદ પડી ગુજરાતી આખ્યાન સાહિત્ય હવે પૂરબહારમાં ખીલે છે. ભાણદાસ જેવા એકાદ જૈનેતર જ્ઞાનાશ્રયી કવિ બાદ કરતાં આ ઉત્તરાર્ધમાં બીજા બધા આખ્યાનકાર કવિઓ છે ભાણદાસે અદ્વૈત વેદાન્તની ચર્ચા કરતી ગરબીઓ રચી કાવ્યનો એક નવો પ્રકાર આરંભ્યો છે. આ ઉત્તરાર્ધની જૈનધારામાં પણ આનંદઘનજી, યશોવિજ્યજી, કેસરવિમલ અને ઉયરન જેવા ચારેક સમર્થ જ્ઞાનાશ્રયી કવિઓ બાદ કરતાં મેટા ભાગના જૈન ગુજરાતી કવિઓ રાસકો અને વાર્તાકારે જ છે. થોડુંઘણું પારસી, ગુજરાતી સાહિત્ય ચરિત્રાત્મક છે. આમ આ ઉત્તરાર્ધમાં મુખ્યત્વે આખ્યાનપ્રવૃત્તિ આગળ તરી આવે છે અને પ્રેમાનંદમાં એનું શિખર જોવા મળે છે. એગ્ય રીતે જ આ યુગ પ્રેમાનંદ યુગ' લેખાય છે. જેનધારાનો વિચાર કરતાં આ ઉત્તરાર્ધ માં આનંદઘનજી યશવિજયજી, વિનયવિજય, જ્ઞાનસાગર, જિનહર્ષ, લાભવન ધમમંદિર, જ્ઞાનવિમલસરી, ધમવર્ધન, મોહનવિજય, કેસરવિમલ, લબ્ધિઋચિ, વિજય મેરૂ, જિનદય, કીતિ વર્ધન, અજીતચંદ્ર, યશવર્ધન, પરમસાગર, લક્ષ્મીવલ્લભ, નિત્ય સૌભાગ્ય, ગંગવિજય, કુશલધર અને ઉદયરત્ન (રત્નાના કાવ્યગુરુ) એ ઊંચી કાવ્યશક્તિ ધરાવનારા ત્રેવીસ કવિઓ તથા જિનદાસ, હેમરાજ, શાંતિદાસ, ગોડીદાસ અને વધે એ પાંચ ગૃહસ્થ કવિઓ સહિત કુલ ૨૦૪ જૈન ગુજરાતી કવિઓ થઈ ગયા છે. તેમાંયે આનંદઘનજી, યશોવિજયજી, જ્ઞાનસાગર, જિનહર્ષ અને ઉદયરત્ન મોખરે હેઈ “પ્રેમાનંદ યુગના આ સમયને જૈનધારા પૂરતું
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આનંદઘન -યશ-જ્ઞાન – જિનવર્ષ–ઉદયયુગ” તરીકે ઓળખાવી શકાય. તેમાં આનંદઘનજી, યશોવિજયજી, ઉદયરત્ન અને કેસર વિમળ આદિ કવિઓએ ગુજરાતી સાહિત્યમાં પિતાની અખાના જેવી જ્ઞાનાશ્રયી આદિ કવિતાનો સમૃદ્ધ ફાળો આપી અને બાકીના બસ ઉપરાંત જૈન ગુજરાતી કવિઓએ પિતાનું–રાસ વાર્તાસાહિત્ય વિપુલ પ્રમાણમાં ખેડી ગુજરાતી તેમ જ જૈન ગુજ. રાતી સાહિત્યની સેવા બજાવી છે. કેટલીક વાર્તાઓ તે ચાર ચાર પાંચ પાંચ કવિઓના હાથે પુનઃ પુનઃ લખાઈ છે જે તેમનાં વસ્તુ ની વ્યાપક જોકપ્રિયતા દર્શાવે છે. જૈન ગુજરાતી સાહિત્યના જ્ઞાનકવિતા, રાસ ધર્મકથા અને લેકવાર્તાના આ ઉત્તરાર્ધમાં ગરબી, પદો, સુભાષિત, ગીત, સંવાદસાહિત્ય, સ્તવને, ઝઝા આદિ છૂટક કવિતા પણ સારા પ્રમાણમાં મળે છે. આમ જૂની પ્રણાલિકા ના સાહિત્યમાં જૈન કવિઓએ હજુ પિતાનું સ્થાન ટકાવી રાખ્યું છે પરંતુ આખ્યાનકાર શિરોમણિ પ્રેમાનંદ તેમાં પ્રવેશતાં જેનેતર ગુજરાતી આખ્યાન સાહિત્ય હવે વધુ ગૌરવવંતુ બની પિતાની સમૃદ્ધિના ઉન્નત શિખરે પહોંચે છે. આ શતકમાં ધ્યાન ખેંચે એવી બીજી એક બીના એ છે કે ગુજરાતી સાહિત્યના શરૂઆતના શતકે માં જેમ જૈન ગુજરાતી કવિઓના સાહિત્યની અસર જૈનેતર કવિ ઉપર પડતી હતી તેમ હવે પછીના શતકમાં જનેતર કવિઓની અસર જૈન કવિઓ ઉપર પડતી માલૂમ પડે છે. પૂર્વાધમાં થયેલા જ્ઞાનાશ્રયી વેદાન્તી કવિ અખાની સીધી યા આડકતરી અસર આનંદઘનજી અને યશોવિજયજી જેવા ઉત્તરાર્ધના સમર્થ જૈન જ્ઞાની કવિઓ ઉપર પડી હોય તે નવાઈ નહિ. ઉદાહરણ તરીકે
નથી વાંક વિશ્વવંભરતણે, જે કહીએ તે વાંક આપણે, જેમ કોઈ ભેજન જમાડવા કરે, ત્યાં રિસાણે તે રીતે ફરે પૂર્ણાનંદ પીરસનારે રહે, અખા અભાગિયાને કોણ કહે!
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
એ અખાની પક્તિએ સાથે સરખાવેા યશેવિજયની નીચેની
પક્તિઓ
અને
તત્ત્વ પ્રીતિ કરી પાણી પાયે, વિમળા લેકે આંજીજી, લેયગુરુ પરમાન દ દીએ તત્ર, શ્રમ નાંખે સવ ભાંજીજી,
અવસર પામી આળસ કરશે, તે મૂરખમાં પહેલેાજી, ભૂખ્યાને જેમ ઘેબર દેતાં, હાથ ન માંડે ઘેલેજી (‘સેવા થૈ ભવિયા વિમલ જિનેશ્વર, દુલ્હા સજ્જન સંગા' એ સ્તવનમાંથી)
અખાની ઉપર્યુક્ત પંક્તિએ ઉપરનું શ્રી ઉમાશંકર જોષીનું (અખા એક અધ્યયન પૃ. ૪૦ ઉપરનું) નીચેનું વિવેચન યશેવિજયની ઉપર્યુક્ત ૫ક્તિને પણ દેવુ. આભે. અધબેસતું આવે છે તે જુએ :
‘અહીં રિસાઈ બેઠેલા જમનારા ભૂખ્યા રહે તે તેમાં પીરસનારને શે। વાંક એમ કવિ સામા માણસને નહિ પણ પોતાને જ વાંક છે એમ સ્પષ્ટ કરે છે. પ્રસ્તુત વિષય પણ જીવાત્માની તૈયારીને, આરતનેા છે. ગળિયા બળદ, પૂછલી ભેંસ, રિસાણા અભાગિયા (યજ્ઞેશવિજયજી પક્ષે આળસ, મુરખ, ભૂખ્યા) એ ત્રણેની વાતમાં તે તે વ્યક્તિને જ વાંક છે, બહારનાએતે નહિ એ જ અ કવિને અભિપ્રેત છે.'
પૂર્વાધ ના જૈન ગુજરાતી સમથ કવિ સમયસુંદર ઉપર પણ અખાની અસર જણાય છે. જેમ અખાએ વૈષ્ણવાને પોતાનાં લખાણામાં ભારે ચાબખા માર્યા છે તેમ સમયસુંદરે પણ જૈનેને પોતાનાં લખાણાંમાં ચાખખા માર્યા છે. જેમ વૈષ્ણવ હાઈને પણ વૈષ્ણવાની ખબર લઈ શકાય છે તેમ જૈન હ।ઈને પણ
૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
જૈનેાની ખબર લઈ શકાય છે. અખા (એક અધ્યયન)' પૃ. ૪૪ ઉપર શ્રી ઉમાશ ંકર જોષી કહે છે તેમ ‘આત્મનીરીક્ષણુશીલ પુરુષો પોતીકાં ગણ્યાં હોય એવાં માણસાને હંમેશાં પંપાળ્યે, જ રાખવાને બદલે જરૂર પડયે તેમને નિયપણે પ્રહાર પણ કરે છે.' વળી સમય સુંદર નિગુ`ણ ભાવથી ભજન કરનાર સ તેની સાખી અને સખદી શૈલી તથા સગુણભાવથી ભજન કરનાર ભક્ત કવિએ સુરદાસ, તુલસીદાસ આદિની સાખી અને .પદાવલીઓથી પણ પ્રભાવિત થયેલ જણાય છે.
નરસિંહ મહેતા, મીરાંબાઈ અને પ્રેમાનંદની પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ ની અસર આનંદધનજી ઉપર પડેલી જણાય છે. ‘ઋષભદેવ સ્તવન’ ની નીચેની પંક્તિએ તેનું ઉદાહરણ છે –
ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરા રે, એર ન ચાહું રે ક ત.’ આ મીરાંબાઈના એવા જ ઉદ્બારાની તરત જ યાદ આપે છે. આન ધનજીના જ્ઞાન-ભક્તિનાં ઉત્તમ પદ્યમાં અને સ્તવનેમાં ઊંચું અધ્યાત્મજ્ઞાન છે જે તેમને કબીર, નરસિ ંહ, મીરાંબાઈ, અખા ધીરે। અને બ્રહ્માનદ જેવા ઉત્તમ જ્ઞાની ભક્તકવિએની હરાળમાં મૂકે છે.૪ આખાએ સત્તરમા શતકની દૃષ્ટિએ વિચારતાં જૈનધારાના એ સમયમાં કુલ ૩૮૯ જૈન ગુજરાતી કવિએ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેમાંના આ અગ્રણી કવિએ તે આખીએ જૈનધારાના અગ્રણી કવિએામાં મેાખરાનું સ્થાન ધરાવે છે એટલું જ નહિ પણ નયસુંદર, સમયસુંદર, ઋષભદાસ, આન ધનજી અને યશેાવિજય એ પાંચ તા ગુજરાતી સાહિત્યના સમર્થ કવિએમાં પણ પેાતાનું ઊંચું સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે અને આપણને નરસિંહ મહેતા, ભાલણ, મીરાંબાઈ,
૪. આનંદઘનજી કવિતામાં ચૈતન, સુમતિ અને દુમતિના રૂપાને વારવાર ઉપયોગ કરે છે.'' (ડા. ધીરૂભાઈ ઠાકર) વધુ માટે જુઓ આનંદઘનજીના હિંદી પદ્દો અને સ્તવના ઉપરના લેખ-આનંદધનની અનુભવ વાણી.’
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬9
નાકર, અખ, પ્રેમાનંદ શામળભદ્ર અને દયારામ આદિની યાદ આપે છે. આખાયે શતકમાં શ્રેષ્ઠ જૈન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિ ઋષભદાસ સહિત ૧૦ જૈન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિઓ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. સમગ્ર રીતે વિચારતાં આખાયે સત્તરમા શતકમાં અનેક જૈનેતર કવિઓ સાથે સાથે ૩૮૯ જેટલી મોટી સંખ્યાના જૈન ગુજરાતી કવિઓએ ગુજરાતી સાહિત્યમાં પોતાને માતબર ફાળો આપ્યો છે.
આ શતકમાં ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્ય પણ પ્રમાણમાં ઠીક ખેડાયું છે. એકલા પૂર્વાર્ધનાં ૩૫ જૈન ગદ્યકારોની ૫૧ તથા અજ્ઞાત જૈન ગદ્યકારોની કૃત ૬૪ એમ કુલ ૧૧૫ ગદ્યકૃતિઓ મળી છે. આમ આખા સોળમા શતકની ગદ્યકૃતિઓ કરતાં પણ આ પૂર્વાર્ધની ગદ્યકૃતિઓની સંખ્યા વધી જાય છે. શિવનિધાન તથા ઉપાધ્યાય કવિ મેઘરાજ આ પૂર્વાર્ધના આગળ પડતા ગદ્યકારો છે. આ પૂર્વાર્ધની કુલ ૧૧૫ કૃતિઓમાંથી કુશલધીરને, શિવનિધાનને અને એક અજ્ઞાત કવિને એમ પૃથ્વીરાજ કૃષ્ણવેલી’ પર ત્રણ બાલાવબોધ, શ્રતસાગર અને અજ્ઞાતકૃત “ઋષિમંડળ” પર બે બાલાવબંધો, કકશાસ્ત્ર બાલાવબોધ, કુશલપીરનું રસિક પ્રિયાવાતિક, વિમલરત્નને વીરચરિત્ર બાલાવબોધ, નવકાર પરના બાલાવબે નારચંદ્ર જ્યોતિ બાલાવબોધ, ગૌતમકુલક બાલાવબોધ, મેઘરાજ રાજપ્રશ્નીયસૂત્ર બાલાવબેધ (૫૫૦૦ પંક્તિપૂરનો), સમવાયાંગસૂત્ર બાલાવબોધ (૬ ૧૭૫ પંક્તિપૂરને),. અને ક્ષેત્રસમાસ બાલાવબોધ (૩૧૦૫ પંક્તિ પૂરનો) એ ૧૪ કૃતિઓ સાહિત્યગુણુ યા વિપુલતાની દષ્ટિએ ખાસ નેંધપાત્ર છે. બાકીના સર્વ બાલાવબોધે, સ્તબકે અને હુંડી આદિ જિન ધર્મની દષ્ટિએ અગત્યના છે. ગુજરાતી ભાષાવિકાસની દષ્ટિએ તે આ સર્વ ઉપયોગી છે. ઉત્તરાર્ધમાં ૨૫ ગદ્યકારની ૮૬ તથા અજ્ઞાતકૃત ૭૪ એમ કુલ ૧૬૦ ગદ્યકૃતિઓ મળી છે. ઉપાધ્યાય પદ્મસુંદરગણું, દબાકાર ધમસિંહ, કવિ જયસેમ,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાધ્યાય યશોવિજય, વૃદ્ધિવિજય અને જ્ઞાનવિમળમૂરિ એ ૬ ઉત્તરાર્ધને આગળ પડતા ગદ્યકારે છે. ઉત્તરાર્ધની ૧૬૦ ગદ્યકૃતિએમાંથી હંસરાજનો દ્રવ્યસંગ્રહ બાલાવબેધ, ધર્મસિંહના ર૭ સૂત્ર પર ૨૭ ટબા, સમવાયાંગ હુંડી, વ્યવહારસૂત્રહુંડી, સુત્રસમાધિનીહુંડી, ભગવતી આદિ ૭ સૂત્રે પરના સાયંત્ર, દ્રૌપદી તથા સામાયિકની ચર્ચા, કુંવરવિજયને રત્નાકર-પંચવિંશતિ બાલાવબોધ (ર૦૦૦ પંક્તિપૂરનો), “જ્ઞાનસાર” પર સ્વ પજ્ઞ બાલાવબોધ (૧૬૨૫. પંક્તિપૂરનો), વૃદ્ધિવિજયને ઉપદેશમાલા બાલાવબોધ (૯૦૫૦ પંકિપૂરને), માનવિજય ભવભાવના બાલાવબેધ, કનકવિજયને રત્નાકર પંચવિશતિસ્તવભાવાર્થ, જ્ઞાનવિમલમુરિને સકલાત બાલાવબોધ, આગદષ્ટિ સ્વાધ્યાય, આનંદધન ચોવીશી બાલાવબોધ, જિનવિજયને જિવાભિગમસૂત્ર બાલાવબોધ, પદ્મસુંદરગણને ભગવતી સૂત્ર પર ૧૬૦૦ પંક્તિપૂરનો બાલાવબોધ તથા અજ્ઞાતકર્તાક ભુવનદીપક બાલાવબોધ, સિદ્ધાંત વિચાર, કેશવલિ બાલાવબોધ, નવ સ્મરણ,. તબક, આચાર પદેશ બાલાવબોધ, દાનકુલક બાલાવબોધ, ચઉશરણ સ્તબક, શુકનશાસ્ત્ર વિચાર, આનંદ દિશાવકચરિત્ર આદિ ૬૨ કૃતિઓ સાહિત્યગુણ યા વિપુલતાની દૃષ્ટિએ ખાસ નોંધપાત્ર છે. આખાયે શતકની દષ્ટિએ વિચારતાં તેમાં કુલ ૬૦ ગદ્યકારોની ૧૩૭ તથા અજ્ઞાતકર્તાક ૧૩૪ એમ કુલ ૨૭૧ ગદ્યકૃતિઓ પ્રાપ્ત થઈ છે.
આમ સોળમા શતકની ગદ્યકૃતિઓની સરખામણીએ આ શતકની ગદ્યકૃતિઓ વિશાળ તેમ જ સંખ્યાની દષ્ટિએ લગભગ ત્રણગણી છે. આમ જૈન ગુજરાતી કવિઓની માફક જૈન ગુજરાતી ગદ્યકારોની પ્રવૃત્તિ પણ આ શતકમાં વધુ વેગવંતી બને છે. આ શતકની જૈનધારામાં પણ “ભગવત” ને “ગાવાસિષ્ઠના સાર, ગીતગોવિંદ',
ભગવતગીતા” ને “ચાણક્યનીતિ'ના સારાનુવાદ તથા “પંચાખ્યાન, “પંચદડ', વેતાળ પચીશી ને શુકબાઉતેરીની વાર્તાઓ ગઘસ્વરૂપે મળે છે. આમ છતાં મેટા ભાગનું ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્ય તે હજુ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
સુધી પણ મુખ્યત્વે જૈન ગુજરાતી ગદ્યકારાએ જ લખ્યું છે.
હવે બાકી રહ્યો ઈ. સ. ૧૭૦૦ પછીના મધ્યકાલીન ગુજસાહિત્યના દોઢેક સૌકાને સમય. પ્રેમાનંદ અને તેના કેટલાક સમ કાલાને આયુમયા દાને છેડા અઢારમાં શતકમાં આવે છે તથા તેમની કેટલીક કૃતિએ પણ અઢારમા શતકમાં રચાઈ છે. મધ્યકાલીન યુગની પૂર્ણાહુતિ દયારામના અવસાન સુધીના એગણીમા શતકના પૂર્વાર્ધના અંત સમયે થાય છે, એ વચગાળાના દોઢેક રસૈકાના સમયના આરંભમાં શામળ અને અતમાં દયારામ એ એ ગુજરાતી સાહિત્યના અગ્રણી કવિએ છે. એ સમયમાં શ્રેષ્ડ ગુજરાતી વાર્તાકવિ શામળ (ઈ. સ.૧૭૦૦થી ૧૭૭૦) અને ત્યારપછી ભરૂચ જીલ્લાના મુસલમાન કવિ રાજે, ખેડાનેા ભાવસાર રતા, તેારણાને રણછોડ, ડાકાર નિવાસી દ્વારકા, સુરતના શિવાનંદસ્વામી રામકૃષ્ણ, ચાભણ, રઘુનાથ, શાંતિદાસ, લીબડીના માટે ઢાઢી, પ્રીતમ, ધીરા નિરાંત, ભાળે, બાપુ ગાયકવાડ મેવાડા કૃષ્ણરામ, રણછેોડજી દીવાન, નરભેરામ, રવાશંકર, હરદાસ, મોતીરામ, હરિભટ્ટ, સ્વામી સચ્ચિ દાનંદ (મનેાહર), વડાદરા જીલ્લાના માસર ગામતા વિણક કવિ ગિરધર આદિ ગુજરાતી પદ-કવિએ તથા મુક્તાનં, બ્રહ્માનંદ નિષ્કુળાનંદ, પ્રેમાન દસખી, મંજુકેશાન ંદ, સ્વામી દેવાનંદ, કવિ દલપતરામના કાવ્યગુરુ), યાગાનંદ ભીમાનંદ, તેજાભક્ત, જેરામ, બ્રહ્મચારી આદિ સ્વામીનારાયણી ભક્તકવિએ તેમ જ ભાણુદાસ ખીમદાસ, રવિદાસ, મોરાર સાહેબ, ત્રિકમસાહેબ, હાથી, સુમરેા,(મુસલમાન), સંત જીવણદાસ, આદિ ભક્તકવિ થઈ ગયા છે. સેાળમા શતકમાં પદ્મશ્રી (જૈન), મીરાંબાઈ અને હેમશ્રી (જૈન-નયસુંદરની શિષ્યા) એ ત્રણ ગુજરાતી કવિયત્રી પછી સત્તરમા શતકના અંત સુધી બીજી કોઈ ગુજરાતી કવિયત્રી થઈ જાણમાં નથી. સત્તરમા શતક પછીના આ સમયમાં જ્ઞાનમાગી ગૌરીબાઈ (૧૭૫૯–૧૮૦૯), રામભક્ત દીવાળીબાઈ, કૃષ્ણાભાઈ પુરીબાઈ, રાધાબાઈ, વણારસી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
ખાઈ (નિરાંતની શિષ્યા), જતીબાઈ, નાનીબાઈ, રતનબાઈ આદિ અગિયારેક સ્ત્રી કવિયત્રીઓ થઈ ગઈ છે. આપણા લેાકસાહિત્ય અને નીચલા ભાવિક થરની જીવતી રહેલી ભજનવાણીમાં પણ સ્ત્રીએ તા સારા એવા કાળા છે. વૈષ્ણવસ પ્રદાયના ભક્તકવિ અને ગુજરાતી સાહિત્યનેા ‘બાયરન’ દયારામ (ઈ. સ. ૧૭૭૭-૧૮પર) મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના છેલ્લા પ્રતિનિધિ તરીકે જાણીતે છે. આમ આખાયે આ દાઢક સૈકાતા ગાળેા મુખ્યત્વે વાર્તાઓ અને પ્રેમભક્તિ કવિતાના અર્થાત્ ભક્તિપદેોને સમય છે. સવાદસાહિત્ય પણ તેમાં સારા પ્રમાણમાં ખેડાયું છે. ૫ દરમા શતકથી શરૂ થયેલી એ અનેાખી શૈલી મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના અંત સુધી સારા પ્રમાણમાં પ્રચલિત રહી છે.
દોઢેક શતકના આ ગાળાની જૈનધારામાં થયેલા કુલ ૨૯૭ જૈન ગુજરાતી કવિએએ જૂની પ્રણાલિકાનું જૈન ગુજરાતી સાહિત્ય પણ સારા પ્રમાણમાં ખેડયું છે. એ કવિએ પૈકી તેમવિજય, દેવચંદ્ર, અમર – અમરવિજય, જતમલ, રાયચંદ (૩), દીવિજય, જ્ઞાનસાર, ઉત્તમવિજય (૩), પદ્મવિજય (૩) અને ઉ. વીરવિજય એ દશ ઉત્તમ કેટિના વચ્ચે છે. તેમાંયે સાહિત્યગુણ તેમ જ વિપુલતાની દૃષ્ટિએ તેમવિજય, દેવચંદ્ર, પદ્મવિજય અને ઉપાધ્યાય વીરવિજય મોખરે હાઈ શામળ – દયારામના એ ટેક સૈકાના ગાળાને જૈન ગુજરાતીધારા પુરતા ‘તેમ-દેવ-પદ્મ-વીર યુગ' તરીકે એળખાવી શકાય. એ યુગમાં અડતાલીસેક જૈન ગુજરાતી ગૃહસ્થ કવિએ પણ થઈ ગયા છે. આ ગાળાના શ્રેષ્ઠ ગુજરાતી વાર્તા કવિ શામળદાસ ઉપર તેના જૈન પુરેણામીએ નયસુંદર, સમયસુંદર અને ઋષભદાસ આદિનું ન્યૂનાધિક ઋણ જણાઈ આવે છે. વાર્તાસાહિત્યમાં જૈન કવિઓએ અત્યારસુધી પોતાનું આગવુ સ્થાન ટકાવી રાખ્યું હતું, પરંતુ જેમ જૈનેતર ગુજરાતી ધારામાં પ્રેમાનંદ પ્રવેશતાં
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
જૈનેતર આખ્યાનસાહિત્ય પૂરબહારમાં વિકસ્યું અને ઉન્નત શિખરે પહેાંચ્યું તેમ આ યુગની જૈનેતરધારામાં શામળભટ્ટ પ્રવેશતાં જૈનવાર્તાસાહિત્ય કરતાં પણુ જૈનેતર વાર્તાસાહિત્ય વિશેષ વિકસ્યું અને તેના ઉચ્ચ શિખરે પહોંચ્યું. અલબત્ત આ સમયમાં તેમવિજય, દેવચંદ્ર, પદ્મવિજય અને વીરવિજય જેવા જૈન કવિએવુ પણ વાર્તાસાહિત્યના રચનારાઓમાં ઊંચું સ્થાન છે. આ ઉપરાંત આ યુગની જૈનધારામાં જ્ઞાનાશ્રયી કવિતા અને પદો, સઝઝાયા, પૂજા અને સ્તવના આદિ ભક્તિકવિતા પણ સારા પ્રમાણમાં મળી છે. એવી કવિતાના સ`નમાં ઉપયુક્ત ચાર મુખ્ય કવિએ ઉપરાંત હસરત્ન, ધનવજય, હેતવિજય, અનેપવિજય અને અભિવિજય જેવા કવિઓનું પ્રદાન છે.
આ ગાળાની એક ખાસ તૈધપાત્ર વસ્તુ એ છે કે ગુજરાતી સાહિત્ય હવે એના સાચા અર્થમાં સાર્વજનિક ગુજરાતી સાહિત્ય અને છે. હિંદુ, જૈન, સ્વામીનારાયણ, કબીરપંથી, સત્ર હરિજન, કહેવાતા ઉચ્ચ નીચ સર્વ કામના કવિએના પ્રદાનથી એનુ ઘડતર થાય છે.
ગદ્યસાહિત્ય-મુખ્યત્વે જૈન ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્ય પણ આ ગાળામાં પ્રમાણમાં ઘણું મળે છે. તેની જૈનધારામાં ૩૯, ગદ્યકારોની ૭૩, અજ્ઞાતકર્તૃક ૩૮૪ તેમ જ ભેાજનભક્તિ (વર્ષાંક) મળી કુલ ૪૫૮ ગદ્યકૃતિઓ મળે છે. ૩૯ ગદ્યકારામાં દેવચંદ્ર, રામવિજય, જીવવિજય, ઉત્તમવિજય અને મેહન (મા) એ પાંચ મુખ્ય છે. કુલ ૪૫૮ કૃતિએ પૈકી સ્થૂલિભદ્રચરિત્ર પરના બાલાવાધા, નવતત્ત્વ પરના બાલાવા (એક ૩૦૦૦ પ ંક્તિપૂરતા), સભાચંદની જ્ઞાનસુખડી (આ શીર્ષીક નોંધપાત્ર છે) (ઈ. સ. ૧૭૧૧), દેવચંદ્રના ગભસાર, નયચક્ર બાલાવષેાધ, વિચારસારપ્રકરણ (૧૫૦૦ પંક્તિપૂરતું), ઉપદેશમાલાપરના બાલાવાધા, તેમનાથચરત્ર પરના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલાવબોધે, ભર્તુહરિશતકત્રય પરના બાલાવબે, અમરુશતક બાલાવબેધ, સમયસાર બાલાવબોધ, ભક્તામર પરના બાલા , વિવાહપાલ પરના બાલાવબોધે, જીવવિજયને અધ્યાત્મક૯પદ્રુમ બાલાવબેધ, કર્મગ્રંથ પરના બાલાવબેધ (એક પ૮૦૦ પંક્તિપૂર), ૧૫૬ ૦૬ પંક્તિપૂરનો જબુદ્દીપજ્ઞાપ્તિ બાલાવબેધ, જંબુસ્વામીચરિત્ર પરના બાલાવબંધે, જ્ઞાનસાગરનું ધન્યકુમારચરિત્ર (દાનક૯૫દુમ) અને તે જ વિષય પરના બીજા બાલાવબોધે, બનારસી વિલાસ બાલાવબોધ, નિરયાલીસૂત્ર પરના બાલાવબોધે, કલ્પસૂત્ર પરના બાલાવબે છે, શત્રુંજય મહામ્ય સ્તબક, ચિત્રસેન પદ્માવતી પરના બાલાવબે, અને સ્તબકે, આત્મકુલક પરના તબક, વિચારયંત્ર બાલાવબોધ, એસારભાષાટીકા, નવ સ્મરણ સ્તબક, સિદ્ધાંતસોરઠાર (૧૭૨૪), જ્યોતિષ પરના બાલાવબંધો, ગૌતમપૃચ્છા પરના બાલાવબોધ (એક ૧૫૦૦ પંક્તિપૂર), દૃષ્ટાંતશતક બાલાવબેધ, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર પર ૯૧૨૫ પંક્તિપૂરને અને ૬૭૬૮ પંક્તિપૂરને અને બીજા બાલાવબેધ, દાનશીલતપભાવના (ગુજરાતી) સસ્તબક (૧૭૩ ૬), ગણિતસાર-ટિપન (૧૭૪૧), જ બૂસ્વામકથા (ગુજરાતી - ૧૭૪૪), શિવા દુઘડીયા સતબક (ભાષામાં), ભુવનભાનુચરિત્ર પરના બાલાવબોધ (એક પ૫૦૦ પતિપૂરના), ઉત્તમવિજયને ૨૦૦૦૦ પંકિપૂરને શ્રાદ્ધવિધિવૃત્તિ પર બાલાવબોધ (૧૭૬૮), અતિસારને વરાહમિહિરના લધુતક (તિષ)' પર બાલાવબોધ (૧૭૯૦), આનંદઘન ચેવશી પરના બાલાવબેધે, વીરવિજયનું “પ્રોત્તર ચિંતામણી', યશોધરચરિત્ર પરના બાલાવબોધ, મોહન (માહ)ને ૧૮૦૦૦ પંક્તિપૂરને અનુયોગકારસૂત્ર બાલાવબોધ, રૂપવિજયને વિચારામૃતસંગ્રહ (જિનહર્ષકૃત) બાલાવબેધ, તથા સમ્યકત્વસંભવ (સુસાચરિત્ર) બાલાવબેધ, મૂહૂર્ત- મુકતાવલી બાલાવબોધ, કલ્પસૂત્ર પરના બાલાવ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
બધે, ગવિધિ, ચાણક્યનીતિ પરના બાલાવબોધે, ભગવગીતાભાષા, જ્ઞાનપંચમી પરના બાલાવબોધે, મૌન એકાદશી પરના બાલાવબોધે, દીવાળીક૯૫ પરના બાલાવબોધે, ૩૯૦૦ પતિપૂરને મૃતાવબોધ ઉપદેશ” (૧૭૮૦), મહીપાલચરિત્ર પરના બાલાવબોધે, જગદેવ પરમારની વાર્તા (૧૭૮૬), વિકમંજરીવૃતિ બાલાવબેધ (૧૭૯૦), જ્ઞાતાસૂત્ર પર ૧૩૯૧૦, ૫૫૦૦ પંક્તિપૂરના અને બીજા બાલાવબોધો, સુસઢચરિત્ર બાલાવબોધ, મણિપતિચરિત્ર બાલાવબોધ, રૂપસેનચરિત્ર બાલાવબોધ ચમત્કાર ચિંતામણિ બાલાવબંધ, ગિરનારકલ્પ બાલાવબેધ, ઉત્તમકુમારચરિત્ર બાલાવબોધ, અક્ષયતૃતીયાથા બાલાવબેધ, કૃમપુત્રચરિત્ર બાલાવબોધ(૧૮૧૬), ચતુર્માસી વ્યાખ્યાન તથા હેલીકથા, વિવેકવિલાસ બાલાવબોધ (૧૮૨૧), ઉપદેશરસાલ (૧૮૨૨), આત્મશિક્ષા બાલાવબોધ (૧૮૨૬), છવાભિગમસૂત્ર બાલાવબોધ (૪૭૦૦ પંક્તિપૂરનો) ધર્મકથા બાલાવબોધ, આચારપદેશ (૧૮૪૮) તથા ભેજનભકિત (વણક) આદિ ૮૮ ઉપરાંત કૃતિઓ સાહિત્યગુણ યા વિપુલતાની તથા ભાષાવિકાસના અભ્યાસની દષ્ટિએ ખાસ નોંધપાત્ર છે. બાકીની ૩૬૯ કૃતિઓ પણ ભાષાવિકાસ તેમ જ જૈનધર્મની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી છે.
આ ગળાની જનેતર ધારામાં સિંહાસનબત્રીસી સુડાબહેતરી જેવી વાર્તાઓ તથા શકુનાવલી', સારસંગ્રહ, વિદુરનીતિ અને જ્યતિષ, વૈદક આદિને લગતી ગદ્યકૃતિઓ, સ્વામિનારાયણનાં “વાચનામૃત' તથા દયારામની “સતરયા પર ટીકા, હરિહરતારતમ્ય, ભાગવતસાર, પ્રશ્નોત્તરમાલા, કલેશકુઠાર (લઘુ અને બૃહત) અને પ્રશ્નોત્તરવિચાર જેવી કૃતિઓ જોવા મળે છે.
સમગ્ર રીતે વિચારતાં ગુજરાતી પદ્યસાહિત્યની માફક ગુજરાતી ગદ્યસાહિત્યનો આરંભ જન ગદ્યકારોથી થયો છે અને તેને સારાયે મધ્યકાળમાં વિપુલ પ્રમાણમાં ખેડયું અને વિકસાવ્યું છે પણ જૈન ગદ્યકારે એ જ.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જૈનેતર ગદ્યધારામાં મળી આવતું ગદ્ય પ્રમાણમાં અપ છે અને વસ્તુતઃ દયારામ સુદ્ધાંએ પણ ગદ્યકાર તરીકે ગણનાપાત્ર સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી નથી. મધ્યકાળમાં ગુજરાતી ગદ્યને વેગ આપવાનું કાર્ય પણ મુખ્યત્વે તો જૈન ગદ્યકારોએ જ કર્યું છે. એમના એ સમગ્ર મધ્યકાલીન ગુજરાતી ગદ્યની વિપુલતાનો ખ્યાલ તે શ્રી ભે. જ. સાંડેસરાના તેમણે સંપાદિત કરેલ નેમિચંદ્ર ભંડારી વિરચિત “પષ્ટિશતકપ્રકરણની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫ ઉપરના નીચેના શબ્દો ઉપરથી આવી શકશેઃ “અત્યારે ઉપલબ્ધ થતું જૂનું ગદ્ય પણ એટલું વિપુલ છે કે એનું પ્રકાશન કરવામાં આવે તો બૃહતકાવ્યદેહન” ના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથ જેવડા ઓછામાં ઓછા સો ગ્રંથ તે સહેજે ભરાય. જોકે જુદા જુદા પ્રાચીન ગ્રંથભંડારો અને સંગ્રહમાં જે ગદ્યસાહિત્ય મારા . જોવામાં આવ્યું છે એ વિચારતાં મને લાગે છે કે આ વિધાનમાં સંભવ અત્યુતિને નહિ પણ અપતિનો છે.” આ સાથે અત્રે એ પણ ઉમેરવું જોઈએ કે અત્યાર સુધી ઉપર જે સર્વ ગદ્યસાહિત્યનો ઉલ્લેખ કરેલ છે તેમાં સાલ વગરની અજ્ઞાત કર્તાઓની અઢળક કૃતિઓનો સમાવેશ તે કર્યો જ નથી – કોઈ પણ જાતની માહિતી વિનાધી એવી કૃતિઓને સમાવેશ કે ઉલ્લેખ મહત્વનો કે આવશ્યક પણ લેખી શકાય નહિ.
છેલે અત્રે મધ્યકાળના ગુજાતી લેકસાહિત્યની પણ નોંધ લેવી આવશ્યક છે. “એનું કર્તવ ભલે અભણ પણ સંવેદનશીલ અને ભાવસમૃદ્ધ હૈયાંવાળાં નરનારીઓનું હોય છે. એટલે એની કહેણ સીધી અને અકૃત્રિમ, છતાં એ જ કારણે નગરોઘાનની નહિ પણ વગડાની સુંદરતાનો અનુભવ કરાવનારી અને એક પ્રકારની લક્ષણિક તાજગી ને ચાટવાળી હોય છે. યથાપ્રસંગ મર્માળી, લાઘવભરી અને લોકક૯૫નાને જ સૂઝે એવા મૌલિક અલંકારોથી ઓપતી એની વાણી અને વીર, શૃંગાર, કરુણ, અદ્ભુત, હાસ્ય, આદિ રસની એમાં થતી
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
નિષ્પત્તિ આ લેાકસાહિત્યને સાહિત્યગુણે પણ સમૃદ્ધ બને છે.પ ચારણા, ભાટ, મીર, મોતીસર, રાવળ, ખારવા, ભીલ, પઢાર, દુબળા વગેરે જાતિએનુ એ લેકસાહિત્ય –ગીતસાહિત્ય પૌષભયુ` અને લાલિત્યવાળુ છે. રાગ અને ઢાળેાની વિવિધતા તે એમાં ઘણી છે. મધ્યકાળના શિષ્ટસાહિત્યની સમાન્તરે વહેતા રહેલા એ લાકસાહિત્ય પ્રવાહ. પણ ગુજરાતી સાત્યિની કિ ંમતી મૂડી તે. વજ્રસેનસૂરિ શાલિભદ્રસૂરિ, વિજયભદ્ર અસાઈત, દેવીદાસ, માંડણ, શ્રીધર, નયસુંદર, સમયસુંદર ઋષભદાસ, પ્રેમાનંદ શામળ અને દયારામ જેવા મધ્યકાલીન સમ કવિએ એ લેાકસાહિત્યને સુંદર ઉપભેાગ કર્યો છે. ન્હાનાલાલ, એટાદકર ને મેધાણી જેવા અર્વાચીન કવિઓએ પણ એ લેાકસાહિત્યની અસર ઝીલી છે કારણ કે તેમાં ‘જીવનને ઉલ્લાસ, ઈહવનના રસ,. ગુજરાતી સ ંસારનું વાસ્તવાલેખન, કૌતુકરસિક(Romantic) અંશે વગેરે તત્ત્વ રહેલાં છે. ગઈકાલ સુધીના લેાકસમાજની મધ્યકાળના શિષ્ટસાહિત્ય જેટલી જ સમૂહિક સંસ્કારસંપત્તિ બનેલું આવું આપણુ લેાકસાહિત્ય અર્વાચીન યુગને મળેલે મધ્યકાળના અમૂલ્ય વારસા છે.’ (પ્રે. અ. મ. રાવળ)
મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના આ ઝડપી સિંહાવલેાકન પરથી જણાશે કે ગુજરાતી સાહિત્યના પવિત્ર મંદિરના પાયાનું ચણતર જૈન કવિએ અને ગદ્યકારાના હાથે થયું છે, તેની દિવાલે અને ધુમ્મટ બનાવવાનું કાર્ય સ` મધ્યકાલીન જૈન-જૈનેતર કવિએ ગદ્યકાર અને લેાકસાહિત્યે કયુ છે. અને તેના પર સુવ`કલશઃ ચઢાવવાનું યશસ્વી કાર્યં તે પછી આવતા અર્વાચીન કવિએ અને ગદ્યકારાના હાથે થાય એમ નિર્માયું છે.
૫. પ્રો. અ. મ. રાવળ : ગુજરાતી સાહિત્ય, પૃ. ૨૪૨
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ જતધારામાંથી ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યને આરંભઃ તેની ' અગત્ય અભ્યાસની જરૂર : આજ દિન સુધીની સ્થિતિ : વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ.]
ઉપરની આછી પરિચયરેખા પરથી પણ એ સ્પષ્ટ થયું હશે કે બાર, તેર અને ચૌદમા શતકના જૈન ગુજરાતી કવિઓ અને ગદ્યકારોએ ગુજરાતી પદ્ય અને ગદ્ય સાહિત્યનાં બીજ રોપ્યાં અને તેમાંથી અસાઈત, શ્રીધર આદિને ફણગા ફૂટી મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યનું વટવૃક્ષ ફૂલ્યું ફાવ્યું. જૈન ગુજરાતી કવિઓનું એ અગત્યનું અને વિશિષ્ટ સ્થાન ધીર ધીર નરસિંહ મહેતા, મીરાંબાઈ, અખે, પ્રેમાનંદ શામળ અને દયારામ આદિ જૈનેતર ગુજરાતી કવિઓએ લીધું. જોકે તે સમય દરમિયાન નયસુંદર, સમયસુંદર, ઋષભદાસ, આનંદઘનજી અને યશોવિજયજી જેવા પ્રતિભાશાળી જૈન કવિઓએ પણ ગુજરાતી સાહિત્યમાં પોતાનું ઊંચું સ્થાન ટકાવી રાખ્યું છે. ગદ્ય સાહિત્યને વિચાર કરતાં ગુજરાતી ગદ્યકારો મધ્યકાળના અંત સુધી મુખ્યત્વે જૈન ગુજરાતી ગદ્યકારો જ છે પછી ભલે તેમાં જેને-તર ગદ્યનાં કેટલાક છાંટણાં હોય. આમ ગુજરાતી ભાષાના આદિ કવિઓ અને આદિ ગદ્યકારો બારથી ચૌદમા શતક સુધીના જન ગુજરાતી કવિઓ અને ગદ્યકારો છે. આથી જ હવે વિદ્વાનોમાં નરસિંહ મહેતાને “આદિ ગુજરાતી કવિ' તરીકે નહિ પણ પ્રથમ
૬. આ સંદર્ભમાં . ભો. જે. સાંડેસરાનું તેમના ઈતિહાસની કેડી”
પૃ. ૧૫૬ ઉપરનું નીચેનું વકતવ્ય પણ વિચારવા જેવું છે. શામળભટ પહેલાનું જે વાર્તાઓનું સાહિત્ય મળી આવે છે તે માટે ભાગે જેનેનું છે. આનો અર્થ કેટલાક “અતિજનો” કરે છે તેમ “ગુજરાતી સાહિત્યના ઉત્પાદક જેનો છે,” એમ નથી, પણ સાચવણના અભાવે વૈદિકનું ઘણું સાહિત્ય નાશ પામ્યું એટલો જ છે.”
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
શ્રેષ્ઠ શજરાતી કવિ' તરીકે બિરદાવવાનું વલણું છે કારણ કે તેની પૂર્વે જૂની ગુજરાતીમાં વયરસેનસૂરિ, શાલિભદ્રસૂરિ, ધર્મ, વિનય ચંદસૂરિ, શાલિભદ્રસૂરિ (૨) જિનપદ્મસૂરિ, વિજયભદ્ર, અસાઈત, શ્રી. ધર, જયશેખરસૂરિ ભીમ (૧) પદ્મનાભ પ્રમુખ ઘણા ગુજરાતી કવિઓ થઈ ગયા છે તે જ પ્રમાણે કવિ નર્મદશંકરને “આદિ ગુજરાતિ ગદ્યકાર” તરીકે નહિ પણ અર્વાચીન ગુજરાત ગદ્યના પિતા તરીકે બિરદાવવામાં વિદ્વાને ચિત્ય જુએ છે કારણ કે તેની પૂર્વે જૂની તેમજ મધ્યકાલીન ગુજરાતીમાં સ ગ્રામસિહ (૧૨૮૦), તરુણપ્રભસૂરિ (૧૩૫૫), કુલમંડનસૂરિ (૧૩૯૪)માણિક્યસુંદરસૂરિ (૧૪૨૨), સેમસુંદરસૂરિ (૧૪૨૫), મુનિસુંદરસૂરિ, દયાસિંહ (૧૪૪૧), સેમસુંદરસૂરિશિષ્ય, મેરુસુંદર (૧૪૬૨), હરિકલશ (૧૪૮૭ આસપાસ), પાર્ધચંદ્રસૂરિ (૧૫૩થી ૧૫૪૫), સિદ્ધિચંદ્ર (૧૫૪૯ આસપાસ), સમચંદ્ર ૧૫૪૯ આસપાસ), ગુણધીરગણિ ૧૫૪૯ આસપાસ), શિવનિધાન (૧૫૯૬ થી ૧૬ ૩૬), મેઘરાજ (૧૬૧૪), ઉપાધ્યાય પદ્મસુંદરગણ, ટબાકાર ધર્મસિંહ, કવિ જયસોમ, ઉપાધ્યાય યશોવિજય, વૃદ્ધિવિજય, જ્ઞાનવિમળમૂરિ, દેવચંદ્ર, રામવિજય, જીવવિજય અને મેહન (માહ) આદિ અનેક જૈન તેમ જ કેટલાક પારસી, સ્વામીનારાયણ અને દયારામ આદિ જૈનેતર ગદ્યકારો પણ થઈ ગયા છે. તે જ પ્રમાણે મીરાંબાઈ પણ હવે આપણી પ્રથમ કવયિત્રી નહિ પણ પ્રથમ શ્રેષ્ઠ ગુજરાતી કવયિત્રી હેવા સંભવ. છે કારણ કે હેમશ્રી (જૈન) નામની પ્રથમ ગુજરાતી કવયિત્રી કદાચ તેમની પહેલાં થઈ ગઈ હોવા સંભવ છે.
આ બધું સૂચવે છે કે ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યનો આરંભ જનધારાથી થયો છે અને આથી તેને શતકવાર પદ્ધતિસર અભ્યાસ ગુજરાતીના પ્રત્યેક અભ્યાસી માટે આવશ્યક બને છે. ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યની શરૂઆત તથા તેના ઉત્તરોત્તર ક્રમિક વિકાસનો અભ્યાસ કરતાં ગુજરાતી સાહિત્યની જૈનધારાએ તેમાં કેવો અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે તેને ખ્યાલ આપોઆપ મળી રહે છે. આજ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિન સુધીમાં એવા અભ્યાસની દિશામાં કેટલાક પ્રયત્નો થતા આવ્યા છે. કવિએ (તેમ જ ગદ્યકારો) અને તેમની કૃતિઓ આદિ વિષે ટૂંક માહિતી આપતી યાદીઓ રજુ કરતા ગ્રંથે તૈયાર થઈ પ્રગટ થયા છે. જૈનધારા માટે આ અગત્યનો ગ્રંથ છે : શ્રી મે. દ. દેસાઈના જૈન ગુર્જર કવિઓ' – ભાગ ૧, ૨, ૩ (ખંડ ૧, રજે.) જૈનેતર ધારા માટે આવા અગત્યના ગ્રંથ છે. શ્રી કે. કાશાસ્ત્રીનું “કવિચરિત'. શ્રી દેસાઈને ગ્રંથ જૈનધારા માટે સંપૂર્ણ માહિતી પૂરી પાડે છે જ્યારે શ્રી શાસ્ત્રીને ગ્રંથ જૈનેતર ધારાની સંપૂર્ણ માહિતી માટે અપૂરત છે, કેમ કે હજી એ પૂરો લખાઈ પ્રકાશિત થયું નથી. ગુજરાતી સાહિત્ય પ્રવાહનાં વહેણે સમજાવતા ગ્રંથ તૈયાર કરવાના પ્રયત્નો પણ થયા છે. ગુજરાતી સાહિત્યસંસદને મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય પ્રવાહ” એ આ પ્રકારને એક અગત્યને ગ્રંથ છે. ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસ પ રચાતા જાય છે અને તેમાં જૈનધારાને ઉલેખ-સમાવેશ કરવાના પ્રયત્નો પણ થાય છે. છતાં જુની અને મધ્યકાલી ગુજરાતનાં બધાં પુસ્તકોની શાસ્ત્રીય વાચનાઓ પ્રગટ થાય અને તેમનો અભ્યાસ થાય ત્યારે જ ઈતિહાસની અપૂર્ણતાઓ ટળે. પરંતું એમ ન બને ત્યાં સુધી એ મર્યાદા વચ્ચે પણ, પ્રગટ સામગ્રી તપાસી જઈને અને અપ્રગટને પણ અંદાજ મેળવીને ૌકાવાર અધ્યયન થાય તે તે તે કાળખંડના વધુ આત્મીયતાભર્યા પરિચયમાં ઉપકારક નીવડે. બધી માહિતી સુલભ હેાય – ઈતિહાસ પણ બધા હેય– તે પણ રૌકાવાર, યુગવાર કે વ્યક્તિદીઠ અધ્યયને જરૂરી છે. બલકે જૈન અને જૈનેતર યુગવાર અધ્યયને તૈયાર થયા પછી જેમાં બન્નેને સમાવેશ થતો હોય તેવાં શતક કે યુગવાર અધ્યયનોની ઘણી આવશ્યકતા છે. ગુજરાતી સાહિત્ય માટે અંગ્રેજી સાહિત્યના “Age of Jhoson', Age of Word worth' જેવા શતક યા યુગવાર ગ્રંથ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણું ઉપયોગી નીવડે. આ બધાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી સાહિત્યના અભ્યાસને ઉપકારક થાય એવો અધ્યયન માટેનો એકાદ કાળખંડ શોધતાં. સત્તરમા સૈકા ઉપર કોઈ પણ અભ્યાસીની નજર પડે– પડે એટલું જ નહિ પણ કરે એવી સ્થિતિ છે. સત્તરમો તૈકે મનમાં આવતાં અખાનું અને પ્રેમાનંદનું તરત સ્મરણ થાય. સદ્ભાગ્યે એ જ સમયમાં જૈનધારામાં પણ કેટલાક આગળ પડતા કવિઓ નયસુંદર, સમયસુંદર, ઋષભદાસ, આનંદઘનજી અને યશોવિજયજી થઈ ગયા છે. સમગ્ર જૈનધારામાં પણ એ અગ્રગણ્ય કવિઓ છે. એમની કૃતિઓનો પણ ખ્યાલ અખા–પ્રેમાનંદના ફાળા સાથે કરીએ તો સુસમૃદ્ધ એવા સત્તરમા સૈકાની સમગ્ર રિદ્ધિનું યથાર્થ દર્શન થાય. સત્તરમા સૈકાના અખા-પ્રેમાનંદ અંગે પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક કામ થયેલું છે. “અખો એક અધ્યયન' (૧૯૪૧) અને “પ્રેમાનંદ એક અધ્યયન' (૧૯૫૮) પ્રગટ થયેલાં છે. જૈનધારાના નયસુંદર, સમયસુંદર ઋષભદાસ, આનંદઘનજી, યશોવિજયજીનો પરિચય તો ઓછોવત્તો અલબત્ત સાહિત્યના અભ્યાસીઓને છે જ પણ તે કવિઓની રચના--
નો કડીબદ્ધ અભ્યાસ થાય તો તે સાહિત્યના ઈતિહાસના આકલનમાં નિઃશંક મદદરૂપ નિવડે. આ દષ્ટિબિંદુ ધ્યાનમાં રાખી મારા મહાનિબંધ સત્તરમા શતકના પૂર્વાર્ધના જૈન ગુજરાતી કવિઓ'માં નયસુંદર, સમયસુંદર અને ઋષભદાસ એ ત્રણેનાં સંપૂર્ણ માહિતી પૂર્ણ અધ્યયને આપવામાં આવ્યાં છે. “ઋષભદાસ- એક અધ્યયન” તાજે. તરમાં મારી મારફત સ્વતંત્ર રીતે પ્રગટ થઈ ગયું છે. બાકીના બે નયસુંદર- એક અધ્યયન અને સમયસુંદર એક અધ્યકન પણ નજીકના ભવિષ્યમાં સ્વતંત્ર રીતે પ્રગટ થવા સંભવ છે. આનંદઘનજી અને યશોવિજયજી જેવા બીજા અગ્રણી કવિઓના આવા અધ્યયનો પ્રગટ થાય તો ગુજરાતી સાહિત્યના અભ્યાસીને તે ઘણું જ ઉપકારક નીવડે. છેલ્લે એક અતિ અગત્યની વેંધ લેતા આનંદ થાય છે કે તાજેતરમાં જ આપણું ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદે.
૭૯
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી સાહિત્યનો ઈતિહાસ” ચાર દળદાર ગ્રંથોમાં પ્રગટ કરી ગુજરાતી સાહિત્યના ઈતિહાસનું સુંદર આકલન પૂરું પાડયું છે.
૩. અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિ તથા આચાર્ય વિજયકીતિચંદ્રસુરિને ફાળે, - મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં જૈનધારા'નું આ સંક્ષિપ્ત
અવકન પૂરું કર્યા બાદ બે અર્વાચીન જૈન કવિવર્યો આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિશ્વરજી અને આચાર્ય વિજયકતિચંદ્રસૂરિશ્વરજીએ અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આપેલા તેમના ફાળાની પણ અત્રે નોંધ લેવી ઉચિત માની છે. આચાર્ય વિજયલબ્ધિસૂરિશ્વરજી (ઈ. સ. ૧૮૯૪થી ઈ. સ. ૧૯૬૧: (૭૭ વર્ષ). તેમની રચનાઓ (૧) આત્મલબ્ધિવિકાસ સ્તવનાવલી : ઈ. સ. ૧૯૨૧. (૨) પંચજ્ઞાનપૂજા. (૩) તત્ત્વત્રયી પૂજા (૪) નવતત્ત્વપૂજા. (આ ત્રણે પૂજાએ એક જ અઠવાડિયામાં રચી : (ઈ. સ. ૧૯૨૩). (૫) પંચમહાવ્રતપૂજા ઈ. સ. ૧૯૨૩. (ત્રણ જ દિવસમાં ચી). (૬) આષ્ટપ્રકારી પૂજા. , આ કૃતિઓ ૬ કલાકમાં રચી (૭) મહાવીરસ્નાત્ર પૂજા (૮) દ્વાદશભાવના પૂજા ઈ. સ. ૧૯ર૪. (૯) નવપદપૂજા ઈ. સ. ૧૯૨૫. (૧૦) એકવીશપ્રકારી પૂજા ઈ. સ. ૧૯૨૫. (૧૧) પંચપરમેષ્ટીપૂજા. ” ” (૧૨) શ્રી મહાવીર કલ્યાણક પૂજ. ” (૧૩) શ્રી શાંતિનાથ કલ્યાણપૂજા.” (૧૪) શ્રી વાસુપૂજ્ય જિન પંચકલ્યાણક પૂજાઃ ઈ. સ. ૧૯૨૭.
(૨થી ૧૪ કૃતિઓ “પૂજા તથા સ્તવનાદિ સંગ્રહ” (પ્રકાશક : શ્રી મદ્રાસ જૈનસંધ) – માં આપેલી છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિશ્રીએ ૧૦૦૦ ઉપરાંત ઊર્મિકાવ્યો રચ્યાં છે. તેમની ગુજરાતી સાહિત્યની સેવા વિષે શ્રી ગુણવંતલાલ આચાય લખે છે કે: ‘ગુજરાતી સાહિત્યની એમણે કદીય ન ભૂલાય તેવી સેવા કરી છે. ગુજરાતી સાહિત્ય ઉપર એમનું કદીયે ન ભૂલાય એવુ ઋણ છે.” ર. આચાય વિજયકીતિચંદ્રસૂરીશ્વરજી: (જન્મ ઈ. સ. ૧૯૧૬
"
હાલ ઉ’મર ૬૩ વર્ષ.)
પેાતાના દાદાગુરુના પગલે આચાય' વિજયકીતિચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ અનેક સ્તવના અને સઝઝાયા આદિ રચી સામાન્ય જનતાનું જબરૂ આકણ કર્યુ છે. તેઓશ્રીનેા કદ મધુર હાવાથી તેમના કેાકિલ કઠે ગવાયેલી તેમની સઝઝાયે! આદિ સાંભળવા લેાકેા સેકડોની સંખ્યામાં તેમની વ્યાખ્યાનસભાઓમાં ઉપસ્થિત થાય છે અને આચાય શ્રી વ્યાખ્યાનના અંત સુધી શ્રેાતાઓનાં મનને પાતાની વાણીમાં જકડી રાખે છે.
વિશેષમાં આ આચાર્યશ્રીના ૧૦ ગીતાની એક કેસેટ ઈ. સ. ૧૯૭૯ માં બહાર પાડવામાં આવી છે અને તેણે લેકાનું જથ્થર આકણું કર્યુ છે.
આમ અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ એ અર્વાચીન જૈન કવિતા-આચાર્યોના તેાંધપાત્ર ફાળે છે જે માટે જૈન સમાજે ગૌરવ લેવા જેવું છે.
મારા પ્રકાશિત થયેલ ‘કવિ ઋષભદાસ (એક અધ્યયન) ગ્રંથમાં ‘હીરવિજયસુરિરાસ'ના વિવેચનમાં અગત્યના સુધારો.
કવિ ઋષભદાસે પોતાનેા હીરવિજયસૂરિરાસ’૧પન્યાસશ્રી સિદ્ધવિમળગણના શિષ્ય પ્રખર સ ંસ્કૃત વિદ્વાન પન્યાસશ્રી દેવવિમળ
૧. ‘કવિ ઋષભદાસ (એક અધ્યયન)માં હીરવિજયસૂરિરાસ'ના વિષેચન (પૃ. ૮૭)માં એક ક્ષતિ પ્રત્યે મારુ ધ્યાન દેરવા માટે હુ બિકાનેરના શ્રી અગરચંદજી નાહટાને હાર્દિક આભાર માનુ છું. તેમણે મારુ ધ્યાન દેયુ" કે ‘હીરવિજયસૂરિરાસ' દેવવિમળગણના સંસ્કૃત ‘હીરસૌભાગ્ય-મહાકાવ્ય’ના આધારે રચાયા છે.
૯૧
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણિની સુવિખ્યાત અતિપ્રતિભાસ ંપન્ન સ ંસ્કૃત કૃતિ ‘હીરસૌભાગ્ય —મહાકાવ્ય’૨ ના આધારે રચ્યા છે. કવિએ તે કૃતિના નાનિદેશ વગર સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે દેવવિમળણની (સંસ્કૃત) કૃતિ (હીરસૌભાગ્ય–મહાકાવ્ય)ના સેાળ સ છે. અને તેના કુલ ૩૦૦૫ લેાક છે, જેના આધારે પાતે પેાતાની આ કૃતિ ‘હીરવિજયસૂરિરાસ’ રચ્યા છે. પન્યાસશ્રી દેવવિમળણને ઋણ સ્વીકાર કરી તેમની કૃતિની મહત્તા ગાતાં કવિ કહે છે:
“વિકટ ભાવ છે તેઢુના સહી, માહરી બુદ્ધિ કાંઈ તેહવી નાંહ, મેં કીધા તે જોઈ રાસ, ખીજા શાસ્ત્રનેા કરી અભ્યાસ. મેટાં વચન સુણીને વાત, તે જોડી આણ્યા અવદાત.”
આમ કવિના પોતાના જણાવ્યા પ્રમાણે તેમણે દેવવિમળગણિની ઉપયુક્ત કૃતિ ઉપરાંત બીજા ગ્રંથાને પણ આધાર લીધા છે, અને માટા પુરુષા- પાતના ગુરુ આદિના હીરવિજયસૂરિ અ ંગેના વચતા-વાતા જે તેમણે તેમની પાસેથી સાંભળ્યા હશે તેને પણ તેમણે ‘હીરવિજયસૂરિ રાસની રચનામાં ઉપયોગ કર્યો છે. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ‘હીરવિજયસૂરિરાસ' ઋષભદાસની સ્વત ંત્ર કૃતિ નહિ પણ ‘સંસ્કૃત હીરસૌભાગ્ય—મહાકાવ્ય’આદિના આધારે રચાયેલ કૃતિ છે.
૨. અષ્ટસર્ગાત્મક પ્રથમ ભાગ : પ્રકાશક : કાન્તિલાલ ચીમનલાલ કાલસાવાળા, ‘ગુડલક', ૯ શ્રીમાળી સેાસાયટી, નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૯. અનુવાદલેખિકા–વિદુષી સાધ્વી શ્રી સુલેાચનાશ્રીજી. ખીન્ને ભાગ પ્રગટ થયા છે કે કેમ તે મારી જાણમાં નથી.
લેખકનું પ્રથમ પ્રકાશન
F.
કવિ ઋષભદાસ (એક અધ્યયન)
પ્રાપ્તિસ્થાન
(૧) ગુજર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય, ગાંધી રાડ, અમદાવાદ-૧ (૨) પ્રા. ડૉ. વાડીલાલ જીવાભાઈ ચાકી, ર૭, જૈનનગર પાલડી, અમદાવાદ ૭ (૩) નવભારત સાહિત્ય મંદિર ૧૬૨, શામળદાસ ગાંધી મા, મુંબઈ ૨
૮૨
રૂ. ૧૪-૦૦
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
૨૫
૩૭
૪૦
,,
,,
૪૧
..
2
ܪ
૪૨
,,
* * *
४४
,,
જ
૫૩
પ૬
૫૭
પતિ શુદ્ધ
૧૮
પંચમીએ
૨૦
વિવેચન
ૐ
૧૨
७
८
૨૦
""
૯
૧૮-૧૯ સાંભળવાનેા થી પણ
સુધી રદ ગણા.
એ
७
૧૫
૧૩
-
૧૪
ાળ્યા
અને શ્રી જયંતરિ
સ્વગે સિધાવેલા છે.
હતું.
શકતા
હતી.
', 'જી
શુદ્ધિપત્રક
હતી
ઈ. સ. ૧૯૬૧
ઈ. સ. ૧૯૨૧
રાધનપુરમાં
થતી તેથી
મીરાં, (પછી ઉમેરા)
દયારામ, દલપતરામ,
૨૬
૧૮ વસા લે
કાન્ત, કલાપી. સજ્ઝાયા
પ્રાગ્
ષટ્કાકારક
પદ્મનાભ
વર
અશુદ્ધ.
પચતીને
વિવે
ઉછળ્યા
સ્વગે સિધાવેલા છે. શ્રી
જય તર
શકે છે.
છે.
સાંભળવાને...... પણુ,
આ
છે.
સ. ૨૦૧૭
સ. ૧૯૭૭
રાધાનપુરમાં
થતી,
સજ્ઝયા
વસાલે
પ્રાગ
પકારક
પમનાભ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
,,
,,
૫૮
૫૯
૬૧
૬૧
૬૨
..
७०
७२
७२
७४
૪
७
33
૧૬
૨૬
૩
૨૫
૧૦
૨
૧૭
}
૬
૩
ૐ
૭૫
૭૬
७७
७८ ૯-૧૦
૧૪થી ૧૭ ૫ક્તિએ રદ કરા
૨૪
સુખા
કવિઓએ
અમીવિજય
ખાલાવાયે
જમુદ્દીપપ્રજ્ઞાપ્તિ
ઉષાહરણ
""
૧૫
એ પહેલાં
[ કાઢી નાખા જેની......વિષય છે
એ શબ્દો કાઢી નાખેા.
ખરાખર છે. ઋષભદાસની
વિનાની
સાહિત્યની
ઉપાહરણ
દાનશીલતપભાવના સવાદ દાનશીલતપ
ભાવનાસવાદ
આ મહાનિબધને... છે.
સુખે
મધ્યકાલીન
""
૯૪
[......]
ખરેખર
ઋષભદાસ
જંબુ દ્વીપ પજ્ઞાપ્તિ
વિનાધી
સાત્યિની
છે.
તે.
કાંઉસનું મેટર રદ કરો. [વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ]
ગુજરાતી
ગુજરાત
આપે છે
માટે અપૂરે તે
નથી. (રદ કરવાનું છે.)
મધ્યકાલી
કવિએએએએ
અભિવિજય
ખાલાનોાધા
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
_