Kalpasutra Part 02 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006482/1

Page #1

નમો અરિહંતાણં
નમો સિધ્ધાણં નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લેએ સવ્વ સાહુર્ણ એસો પંચ નમુકકારો સલ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત DVD No. 2 (Gujarati Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

SHRI KALP
PART: 02
SUTRA
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ભાગ ૦૨

Page #4

韓國演員熊
臺灣雲
संस्कृतप्राकृतज्ञ-प्रियव्याख्यानि - जैनागमनिष्णात - पण्डित - मुनिश्री - कन्हैयालालजी - महाराज विरचितया कल्पमञ्जरी त्याख्यया - व्याख्यया समलङ्कतं हिन्दीगुर्जर भाषानुवादसहितं पूज्यश्रीघासीलालजी महाराजविरचितं
॥ कल्पसूत्रम् ॥
( द्वितीयो भागः ) KALPASOOTRAM
प्रकाशक:
बम्बई - घाटकोपरनिवासी - श्रेष्ठि- श्री - माणेकलाल - अमूलखराय-मेहताप्रदत्तद्रव्य साहाय्येन अ. भा. - श्वे. - स्था. - जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि श्री शान्तिलाल मङ्गलदासभाई -महोदयः ० राजकोट
प्रथमा - आवृत्तिः प्रति १०००
वीर-संवत्
२४८५
Price Rs.20 /
मूल्यम् - रू०
२०१
विक्रम संवत् २०१६
ईस्वी सन् १९५९

Page #5

....................................................................
: Publishers :
Shree A. B. S. Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti Near Green Lodge
Rajkot (Saurashtra)
........................
મુદ્રકઃ અને મુદ્રણ સ્થાન; જાદવજી મોહનલાલ શાહ નીલકમલ પ્રીન્ટરી ધોકાંટા નગરશેઠ વડા ડ
અમદાવાદ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
FIRST Edition Copies 1000
2485
2015
1959
Vir Samwat :
Vikram Samwat : A. D.
卐
5
.........................................*#*#*SUDA AUGSTUSUUTUUUUUS .......................................DES ****
કે પ્રાપ્તિાન 1
શ્રી અ. ભા. વે. સ્થાનકવાસી કાયાવાર સમિતિ
જૈન
ચીન લેાજ પાસે
રાજકાત (સૌરાષ્ટ્ર)
પહેલી આવૃત્તિ : પ્રત ૧ ૦ ૦ ૦
વીર
વત :
૨૪૮૫
૨૦૧૬
વિક્રમ સૌંવત ઃ ઇસ્વીસન
૧૯૫૯
:
卐
: Printer :
Jadavji Mohanlal Shah at Nilkamal Printery Ghee kanta, Nagarseth Vanda Road
Ahmedabad.

Page #6

===
બે બોલ આ અપૂર્વ કલપસૂત્ર આ૫ શ્રી સંઘોના કરકમળમાં મૂકાય છે. તેને પ્રથમ ભાગ અગાઉ બહાર પડેલ છે. અને આ બીજો ભાગ પૂર્ણ થાય છે. જેને અનેક સૂત્રો અને ગ્રંથના આધારે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ તૈયાર કરી સમાજ ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે. તેથી આપણો સમાજ તેઓશ્રીને સદા ણી છે. તે અણુથી આપણે કદી મુક્ત થઈ ન શકીએ.
પ્રથમ ભાગ ઘાટકોપરના રહીશ સમાજ ભૂષણ મહાન સેવાભાવી, ધમનિષ્ટ, પરમ ઉદાર, સંઘ આગેવાન શેઠ શ્રી માણેકલાલભાઈ અમુલખરાય મહેતા તરફથી–રૂા. ૩૦૦૧] મળતાં તેઓશ્રીના વતી બહાર પડેલ છે. તેવી રીતે આ બીજો ભાગ પણ શેઠ શ્રી માણેકલાલભાઈએ સમિતિને મોટી રકમ આપી પોતાના જ વતી કલ્પસૂત્રને બીજો ભાગ પ્રકાશિત કરાવવામાં જે સહગ આપેલ છે તે બદલ સમિતિ તેઓશ્રીને ધન્યવાદ સાથે આભાર માને છે. જેમ શેઠ માણેકલાલભાઈએ ઉદારતા બતાવી, તેજ પ્રમાણે જે આપણા સમાજના દરેક ભાઈ-બહેનો આ સમાજેસ્થાનના પવિત્ર આગમ કાર્યને વેગ આપવા જરા ઉદાર ભાવે ગુણાનુરાગી બની હાથ લંબાવે તે આ મહાન ભગીરથ કાર્ય વહેલામાં વહેલી તકે પાર કરી શકાય. આ પરમ પવિત્ર અપૂર્વ કલ્પસૂત્રનું વાંચન કરી સમાજના દરેક આત્માઓ આત્થાન કરે તેવી આશા છે.
એ જ લિઃ મંત્રી
= = ===
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #7

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
(૧)
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય છે.
(૨) પ્રાતઃઉષાકાળ, સન્ધ્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું.
(૩)
માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય.
(૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં.
(૧)
આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ.
(૧)
(૨)
(૩)
(૪)
(૫)
(૬)
(૭)
ઉલ્કાપાત—મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન થાય.)
(૯)
દિગ્દાહ—કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય.
ગર્જારવ—વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય.
નિર્ધાત—આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ન
થાય.
વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા.
યૂપક—શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને યૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે યૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમા ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો.
યક્ષાદીમ—કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૮) ઘુમિક કૃષ્ણ—કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
મહિકાશ્વેત—શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે. તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૦) રજઉદ્દાત—ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય. તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #8

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #9

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #11

(२९ से ३०) प्रात:काल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें त तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #12

॥ श्री उपसूत्रही विषयानुभशिडा॥
अनु.
विषय
पाना नं.
opme
भगवान तुपन्भठाल हा वार्शन भेधंऽऽराटि हिाभारियों छा आगमन शहेन्द्र ठे आसन छापित ओना और भगवान् हर्शनार्थ उसठा आना भगवान् डे हर्शनार्थ आते हसे हेवों छा वार्यान भगवान् तुपन्भ महोत्सव हे लिये भगवान् छोलेटर शहेन्द्र छा भे३ पर प्णना भगवान् छो उत्संग में लेटर अभिषेठ सिंहासन पर शहेन्द्रष्ठा जैठना । भगवान् छान्भ महोत्सव हरने ही घरछावाले हेवोंठे भनोभाव हा वर्शन हेवों तु आनन्द, आठ प्रहारठे सश, शछेन्द्रष्ठी चिंता और भे३ठंधनठा वार्यान भेश्ठे ठंधन से सुवनत्रयों रहे हुवे छवोंठो लय होना, शछेन्द्रष्ठी थिन्ता, भ्पन डे
हारारा ठो पानना, प्रभु से क्षभायायना १० सय्युतेन्द्राहीष्ठों से ठिये हुये भगवान् ठे अभिषेठठा वार्यान, सर्व हेवों छा शहेन्द्र साथ
त्रिशला महारानी हे पास लगवान् छो रजहर अपने अपने स्थान पर पाना ૧૧ सिद्धार्थने भनाया हुवा भगवान् डेन्मभहोत्सव ठा वार्शन ૧૨ त्रिसता द्वारा ही गछ/ पुत्र ही प्रसंसा छा वार्यान
लगवान् नाभाठावर्शन १४ भगवान्छी आल्यावस्थाठा वार्यान १५ भगवान् डे लायार्थ डे सभीप प्रस्थानछा वार्शन और लायार्थ ठा भगवानडे
मागभनष्ठी प्रतीत्रा धरना भगवान् छा मुलायार्थ ठेसभीप अध्ययन हरनेही अनुथितता ठा प्रतिपाहन धरना भगवान् ठा लायार्थ उपासना-प्लनर शहेन्द्रठामासन भ्यायभान होना, शन्द्र छा भ्रामा ३प से आठ प्रश्न उरटेलगवान् सर्वशास्त्रज्ञ होने ठा प्रछाशन डरना
भगवान् छो सर्वशास्त्राभिज्ञ पानटर छलायार्थाहिठों छा परभ आनन्ति होना ૧૯ छन्द्र द्वारा ठिये गये प्रश्नोंछा उत्तर सुनहर लोगों छा और छलाथार्थ ठा आनन्ति होना
छन्द्र द्वारा भगवान् छो यरभतीर्थर ३प से प्रष्ठाशित उरना ૨૧ भगवान् छा अपने प्रासाभे आना और मातापिता हा आनन्ति होना २२ भगवान् डे विवाहटा वार्शन
भगवान् ठेस्वप्नोठा वार्यान भगवान भातापिता विगेरहठा वार्शन
aNPAGma P
MKMAG
२
२०
aaaa WWWPO
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #13

<<<<Page #14

५८
५६ श्वेताभिमष्ठा नगरी प्रति भगवान् । विहार हा वायन
विष्ट भार्ग में यंऽठौशिसर्पांजी पास भगवान छायोत्सर्ग करने ठा वार्शन ५८ श्वेतांजिठानगरी भार्गस्थित यंऽठौशिस ठा वार्शन ५८ विष्ट एंगल भार्ग से प्यते हुमे भगवान् छी गोषों द्वारा निषेध धरना ६० यंऽठौशिके विषय में भगवान् । वियार हा वायन
यंऽठौशिष्ठसठी आजी पास भगवान् छा छायोत्सर्ग में स्थित होना यंऽष्ठोशिस हा भगवान् डे पर विष प्रयोग और भगवान् हे यंऽठौशिष्ठ ठो प्रतिसोध उरने ठा वर्शन
उत्तरवायाल गाभ में नागसेन हे घर पर भगवान् हे भिक्षा ग्रह हा वर्शन ६४ भगवान् । प्रतिलालित होने से नागसेन डे घरमें पांय हिव्यों प्रगट होने छा वार्शन ૬૫ गंगा नहीभे सुदंष्ट्रध्वकृत भगवान् डे पसर्ग हा वर्शन
Gपठार और सपठार प्रति भगवान् समभाव छा वार्यान ६७ भगवान् ठेसंगभवकृत उपसर्ग हा वर्शन
भगवान् यातुर्मास छा और तप ठा वार्शन ६८ भगवान् छी संगभटेवकृत उपसर्ग छा और भगवान् ठे थातुर्मास छावार्थान ७० भगवान् डे मनार्थ देशमें प्राप्त परीषह मेवं उपसर्गठा वार्शन ७१ धोर परीषहमेवं उपसर्ग प्राप्त होने पर भी भगवान भन अविकृत स्थिति छावार्शन ७२ भगवान् डी आयारविधि ठा वर्शन ७३ भगवान् समभाव ठा वर्शन ७४ भगवान् डी आयारविधि ठा वार्यान ७५ भगवान् अनार्यशमें उपस्थित परीषह मेवं उपसर्ग हा वार्शन ७६ भगवान् डे विहार स्थानों छा वार्यान ७७ भगवान् समभाव छावार्शन ७८ भगवान् डे विहारस्थान ठा वार्यान ७८ भगवान् । उपसर्गोठा वार्यान
भगवान् छी आयार परिपालन विधिष्ठा वार्शन भगवान् ठे अभिग्रह हा वार्शन अभिग्रहठी पूर्ति हे लिये शिरते हवे भगावन हे विषयमें लोगों हेतई
विर्तठठा वायन ८3 अभिग्रह ही पूर्ति हे लिये झिरते हुवे भगावन्डे यन्टनाला सभीष
पहुँथने छा वर्शन ८४ भगवान् छो आहार ग्रह लिये यन्टनाला ही प्रर्थना
M6WWWPOmmWPPA
८१
१
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #15

८५
भगवान् छो भिक्षा ग्रहग डिये जिना ही पीछे झिरते हेअर यन्टनाला अश्रुपात हा वर्शन धनावह शेठ घरमें पांय हिव्य प्रगट होने ठा वार्शन यन्नाला हेयरित्र छा वार्यान अन्तिभ उपसर्गठा वार्शन
भगवान् डे विहार छा वार्शन ८० भगवान् श प्रठार हे महास्वप्नहर्शन ठा वार्शन
ाहि पांय समिति डे लक्षारा हा वार्यान भनोगुप्ति ठा वर्शन
वयोगुप्ति ठा वार्शन ८४ छायगुप्ति ठा वर्शन
भगवान् ही अवस्था छा वर्शन ८६ लगवान् ठा विहार छा वार्शन ८७ हश भहास्वप्न हर्शन छा वार्शन ८८ हश भहास्वप्न इलठा वर्शन
भगवान् छो ठेवलज्ञानर्शन प्राप्ति ठा वार्शन
ठेवलोत्पत्ति छा वार्यान १०१ यतुर्थआश्चर्य (अरछेरा ४) हा वार्शन ૧૦૨ आश्चर्थशष्ठ (अरछेरा १०)ठा वार्शन १०३ पावापुरी और वहां छा राणा वार्शन १०४ पावापुरी मे सोभित ब्राहमा छा यज्ञ ठा वार्शन १०५ भगवान् ठा सभवसरश और उनकी शोभा छावार्शन
૧૦૧ ૧૦૬ यज्ञ डे वाडे में उपस्थित नालागोठा वार्यान
૧૦૩ ૧૦૭ छन्द्रभूति प्रामाशा आत्मविषयसंशय छा निवाराश और उनष्ठीहीक्षाग्रहाशा वार्शन ૧૦૭ ૧૦૮ छन्द्रभूति हाहीक्षाग्रह और उनष्ठा संयभाराधन ठा वर्शन
૧૧૦ ૧૦૯ अग्निभूति भ्राह्माछा उर्भ विषय छा संशय निवाराश और उनठी हीक्षाग्रहाशा वर्शन १११ ૧૧૦ वायुभूति प्रामाराठा तडिवतरछरीर हे विषय में संशय डा निवाराश और उनीहीक्षाग्रहश वर्शन
૧૧૪ ૧૧૧
व्यस्त नाभप्रामारा छा पंयभूत अस्तित्व विषय संशय डा निवारा और उनष्ठी टीक्षाग्रहाा ा वर्शन
૧૧૬ ૧૧૨ सुधर्भा नाभप्राहमारा छा सभानलव विषयासंशय छा निवारा और
उनठी हीक्षाग्रह हा वर्शन
00GMKRWWWGON
१००
११८
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨

Page #16

૧૧૯
૧૨૦
૧૨૧
૧૨૨
१७
૧૨૨
૧૨૩
११३ भारडीउनाभठपंडित छाअन्धभोक्ष ठेविषयसंशय छा निवाराश और उनकी
हीक्षाग्रहाशा वर्शन । ૧૧૪ भौर्यपुत्र पंडित डा हेवों अस्तित्व विषयासंशय का निवाराश और उनकी
हीक्षाग्रहाठा वर्शन ૧૧૫ भारडीठ पंडित डा अन्धभोक्ष हे विषय में संशय छा निवारा और उनठी हीक्षाग्रहाशा
वर्शन ૧૧૬
भौर्यपुत्र छावों अस्तित्व हे विषयमें संशय का निवाराश और उनके हीक्षाग्रहाशा वान अयनाता नाभा पंडितष्ठा पुश्य पाप हे विषयमें संशय हा निवारा और उनले
हीक्षाग्रहाशा वर्शन ૧૧૮ अभिपत नाभठ पंडित ठा परभव में नार नहीं है उस विषय हे संशय ठा निवाराश
औरहीक्षाग्रहाशा वर्शन ૧૧૯ अयसभाता नाभठ पंडित छा पाप पुश्य विषय संशय छा निवाराश और उनष्ठी
हीक्षाग्रहाशा वार्शन ૧૨૦ भेतार्थ पंडितष्ठा परतोऽविषय संशयठा निवारा और उनठी घीक्षाग्रहरा छा वार्यान ૧૨૧ प्रभास पंडित ठा निर्वाह विषय संशय ठा निवारा ૧૨૨ भेतार्थ हा परलोड विषयासंशय हा निवारश और उनहीक्षाग्रहशा वर्शन १२3 प्रभास पंडित छीक्षाग्रह छा वार्शन १२४ गराघरों छेसंह छा संग्रह ૧૨૫ गाराघरों हे शिष्य संज्या छा वार्शन १२६ भेतार्थ पंडित छा परलोष्ठ विषयठ संशय ठा निवारा और उनडे टीक्षाग्रहरा छा वार्शन १२७ प्रभास नाभट पंडितष्ठा निर्वाश विषयसंशय छा निवारा और घीक्षाग्रहरा छा वार्शन ૧૨૮ राघरों हे संघहछा संग्रह ૧૨૯ राघरों ठे शिष्यसंध्या ठा वार्शन ૧૩૦ यतुर्विधसंघ ठी स्थापना और यातृर्भास संज्या ज्थन ૧૩૧ गाराघरों छो त्रिपटीप्रधान हा वार्शन ૧૩૨ नवप्रहार हे गायों मेछा वर्शन और भगवानही धर्भशना ठा वर्शन १33 लगवान यातुर्मास संज्या छा 5थन १३४ यन्नमालाघीक्षाग्रह हा वर्शन १३५ यतुर्विधसंघ ठी स्थापना और गाराघरों छो त्रिपटीप्रधान ठा वार्शन ૧૩૬ नवप्रठार हे गाशों छा भेट प्रदर्शन ૧૩૭ भगवान् डी धर्भशना छा वार्शन
૧૨૪ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૫ ૧૨૬ ૧૨૭ ૧૨૭ ૧૨૮
૧૨૯
૧૨૯
૧ર૮
૧૩૦ ૧૩૦ ૧૩૦
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૨ ૧૩૩
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨

Page #17

१३८
१३८
१४०
૧૪૧
१४२
१४३
१४४
૧૪૫
૧૪૬
१४७
१४८
૧૪૯
૧૫૦
૧૫૧
૧૫૨
૧૫૩
૧૫૪
૧૫૫
૧૫૬
गौतमस्वामी हेवशर्म श्राह्मा को प्रतिजोधित डरने के लिये नही के गांव में
नेव
भगवान् निर्वाए डा वर्षान
गौतमस्वामी के विलाप ा वर्षान
गौतम स्वामी अवधिज्ञान प्रयोग डरने डावान गौतम स्वामी ठेवलज्ञान प्राप्ति ा वर्षान हीपावली आहि डी प्रसिद्धि के डारा डा वर्षान गौतम स्वामी विसाथ ा वर्षान
गौतमस्वाभी अवधिज्ञान प्रयोग हा वर्षान गौतम स्वामी ठेवलज्ञान प्राप्ति ा वर्षान
गौतम स्वामी ठेवलज्ञानप्रप्ति से हेवों के सडा महोत्सव मनाने वर्षान
ही पावल्याही प्रसिद्धि प्रारा वर्षान भगवान् परिवार डा वर्षान
अन्तत भूमि वर्षान
भगवान् पाटा वर्षान सुधर्भस्वामी परियया वर्षान भंजूस्वामी परियया वर्षान प्रलवस्वामी परियया वर्षान उपसंहार और ग्रन्थसमाप्ति श्री महावीर स्वाभी तथा प्रोष्ट
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
॥ सभात ॥
૧૩૪
૧૩૫
૧૩૬
૧૩૬
१३७
१३७
१३८
१३८
१३८
૧૩૯
१३८
१४०
१४२
१४३
૧૪૩
१४४
૧૪૬
१४७
૧૪૯

Page #18

ભગવાન કે જન્મકાલ કા વર્ણન
પંચમવાચનાથી નવમવાચના પર્યન્ત
બીજો ભાગ મૂળને અર્થ– “ સમ” ઈત્યાદિ. જે સમયે ત્રિશલા રાણીએ પુત્રને જન્મ આપ્યો તે સમયે, ત્રણે લોકમાં પ્રકાશ થયો. આકાશમાં દેવદુંદુભી વાગવા લાગ્યાં. અંતમુહૂર્ત સુધી, નારકીના જીની વેદના શાંત થઈ ગઈ. નારકીઓ અંદર અંદર વેર ભાવ ભૂલી ગયાં.
વરસાદની ગેરહાજરીમાં પણું, ચંદનની સુગંધવાળા સુંદર કમલે વરસાદ વરસ્ય. સેના મેહરાની પણ વૃષ્ટિ થઈ.
સુખદ સ્પર્શ કરવાવાળે, મનેહર, અનુકુળ, મલયાગિરિના ચંદન જેવી શીતલતા આપવાવાળા, કમળ જે ઠંડ, અને સુગંધિત તેમજ આનંદકારી પવન મંદ મંદ રીતે વહેવા લાગ્યો. જાણે આ પવન તે બાલકનો સ્પર્શ કરવા આવતે ન હોય! દેએ પંચવણ પુપને વરસાદ વરસાવ્યા, તેમજ વસ્ત્રોની પણ વર્ષા કરી.
“ અહે જન્મ! અહો જન્મ! “એમ આકાશવાણી થઈ. ઉદ્યાનમાં અસમયે પણ, સર્વ ઋતુઓના ફેના ભંડાર ઉભરાઈ ગયા. વાવડી, કુવાતલાવ વિગેરે જલાશના પાણી, નિમલ થઈ ગયાં. જેવી રીતે વાયુના સંચારથી, તલાવનું પાણી, હલી ઉઠે છે, તેમ જનપદના હૃદયે, ભગવાનના જન્મના કારણે, હલહલી ઉઠયાં, ને હર્ષના આવેશથી સમસ્ત રાષ્ટ્રમાં ચં ચળતાં વ્યાપી રહી.
જંગલી જનાવરો પણ, અન્યોન્યના વૈર ભાવેને ત્યાગ કરી, એકી સાથે ચરવા લાગ્યાં. તેમજ એકજ સ્થાને રહેવા લાગ્યાં. નભમડળ પણ, મેઘ-ઘટાઓથી રહિત થયું. વિમલ અને પ્રકાશિત વિમાન વડે, આખું આકાશ ચમકવા લાગ્યું.
સાલ, રસાલ (આખા) તથા તમાલ વિગેરેના, વૃક્ષની ડાળીઓ પર બેઠેલી કોયલ, મીઠે ટહૂકાર કરવા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #19

લાગી. તે વખતે, તેઓ આમની મંજરિયને રસાસ્વાદ લેતી હોવાથી, વધારે આનંદિત જણાતી હતી. આ કેયલો પંચમ સ્વરમાં અવાજ કરવા લાગી.
અનંત ગુણોના ધામ એવા ભગવાનના ગુણગ્રામ અને યશ ગાવાવાળા બંદિજને, ચારણ અને બારોટને પણ ગુણ ગાવામાં ટપી જતાં ન હોય ! તેમ જણાતું હતું. અનેક વિવિધ પક્ષિઓને કુંજારવ ચારણ ભાટની ગાયન કળાને પણ વટાવી જાય તેવો હતે (સૂ૦૫૫)
ટીકાનો અથક પર ઈત્યાદિ. ભગવાન મહાવીરને જન્મ થતાંજ,ગ. મૃત્યુ અને પાતાલ એટલે અને તિરછાલકમાં પ્રકાશ છવાઈ રહ્યો. દેએ, પોતાના દિવ્ય વાજી વડે, હર્ષનાદ કર્યો. ત્રણે લોકમાં ઉજજવલતા વ્યાપી રહી. સર્વત્ર આનદ મંગલ ગવાઈ રહ્યાં, દેવભીના નાદ શરુ થયાં. દેવે પિતાને હર્ષ વ્યક્ત કરવા, “અહો જન્મ! અહો જન્મ!” નો દિવ્ય ઇવનિ કરવા લાગ્યાં. સમકિતિ દેને તે જાણે ગેળના ગાડાં અનાયાસે મલી ગયાં તેવા હર્ષવંત તેઓ બની ગયાં, મિથ્યાત્વી દે પણ, સમકિતી દેવના આનંદમાં, કુતૂહલ દુષ્ટિએ, ભાગ લેવા લાગ્યાં. દેવાંગનાઓ પણ ભગવાનનો જન્મોત્સવ મનાવવા લાગ્યાં. જેને જે ફાવે તે ઉત્સવ માણવા લાગ્યાં. પિતાની ગૂઢ શકિતઓને બહાર કાઢી, તેના વૈક્રિયપણા કરી, પિતાને હૃદયગત હર્ષ વ્યક્ત કરવા લાગ્યાં.
નારકીના અને અન્યની વેદના હોય છે. અને પરમાધમીઓ તરફથી પણ તીવ્ર ત્રાસ આપવામાં આવે છે. આવું તે દુઃખ અનંત છે. તે ઉપરાંત સ્થાનાધીન દુઃખ કાયમી રહેલાં છે, જેનું વર્ણન વચન દ્વારા થઈ શકે તેમ નથી. તેમજ સાંસારિક દુઃખની સાથે તેની સરખામણી થઈ શકે તેમ નથી.
નારકીના જીવને ઠંડી-ગરમી પુષ્કળ લાગે છે. ત્યાંના નારકીના જીવને, આપણું હિમાલયના ઠરેલાં બરફ ઉપર કદાચ સુવાડવામાં આવે છે, તેને ઘસઘસાટ ઉંઘ આવી જાય ! આથી કપી લે કે ત્યાંની સ્થાનિક ઠંડી કેટલી હશે ! આવી રીતે ગરમીના પ્રમાણનું પણ સમજી લેવું.
શીત ૧, અને ગરમી ૨, ઉપરાંત, નારકીના છોને, સુધા ૩, તરસ ૪, પરાધીનતા ૫, દાહ ૬, ખુજલી ૭, ભય ૮, શેક ૯, જરા ૧૦, આ પ્રકારની ક્ષેત્ર વેદના હોય જ છે, આ દશ વેદનાઓનું નિવારણ, જેમ મૃત્યુ લેકમાં થઈ શકે છે ને રાહત મળે છે, તેમ નરકમાં બનતું નથી. કારણ કે, ત્યાં એકલા પાપનું જ પરિણામ ભેગવવાનું હોય છે, અહિ પાપ અને પુણ્ય બન્નેના પરિણામો ભેગવાય છે.
નારકીમાં, સુધા-તરસનું નિવારણ કરવાના કોઈ સાધન પ્રત્યક્ષ નથી. શારીરિક રેગ ફાટી નીકળેલા હોય છે પણ કઈ તેની શાંતિ માટે જોનાર પણ નથી. પરાધીન પણ તે કઈ આરો તારે નથી ! ક્ષણ એક પણ, પરમાધમીઓ, નારકીના જીવોને છૂટો મૂકતાં નથી, તેમજ માર–પીટથી, નિરંતર ભયયુકત રાખે છે. કોઈ દયા ખાનાર હોતું નથી. જીવે, જે નારકીના પાપોના બંધ બાંધ્યા હોય તે સર્વે, ભેળવીનેજ છૂટા થવાનું હોય છે. તેમાં રજ જેટલા પણ ફરક પડતો નથી, આ છે ત્યાંની સ્થાનિક-નિરંતર વર્તતી ક્ષેત્ર વેદના !
આવી વેદનાઓથી તરફડતાં નારકીના જીને, ભગવાન મહાવીરનો જન્મ થતાં, અંતમુહૂર્તા સુધી સર્વ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #20

ક્ષેત્રવેદનાએ શાંત પડી ગઈ. તેમજ, નારકીએ ક્ષણ ભર પરસ્પરને વેરભાવ પણ ભૂલી ગયાં, ને શાંતચિત્તે ઉભાં રહ્યાં. જન્મ સાથે જ કેટલી અદ્ભુત ઘટનાઓનું સર્જન થયું !
તિરછા લોક (મધ્યલોક-મૃત્યુલોક)માં, ભગવાન જન્મતાંની સાથે, એવા મેની વૃષ્ટિ થઈ કે, મેહ આવતા જ, પૃથ્વી ઉપર સુંદર કમલેની સૃષ્ટિ ઉભી થઈ ગઈ. જ્યાં જ્યાં જુઓ ત્યાં ધગધગતી ગ્રીષ્મ ઋતુમાં લીલુછમ દેખાવા લાગ્યું ! ને પૃથ્વીએ જાણે લીલી સાડીનું આચ્છાદન કર્યું" ન હોય! તેમ જોવામાં આવ્યું.
સોના-મહારની વૃષ્ટિ શરું થઈ. ધનની તો કાંઈ જાણે કિંમત જ ન હોય તેમ તેને ધેધમાર પ્રવાહ, સુવર્ણ રૂપે, ઉપરથી પડવા લાગ્યા. આ સુવર્ણ પ્રવાહ જાણે પૃથ્વીને પિતામય ન બનાવતા હોય ! તેમ તેની ધારાઓ અતૂટપણે પડવા લાગી.
મલયગિરિમાં છૂપાઈ રહેલ પવન પણ શીતલ મંદ સુધરૂપે વાવા લાગ્યો. જાણે ભગવાનના દર્શન કરવા માટે ઉભો ન રહેતા હોય તેમ લાગતું હતું. આ પવનને સુગંધ ઘણુ ગાઉ સુધી પ્રસારિત થઈ, અનેક જીવોને સ્પર્શ કરી, તેમને મુગ્ધ બનાવતે આ પવન પણ, એટલે મીઠું અને મધુર માલુમ પડતું હતું કે, ભૂખ અને તરસ છિપાઈ જાય અને રોમેરોમ તૃપ્તિ આવી જતી, સાડા ત્રણ કરોડ મરાયથી ભરેલી કાયા, સંગે તાજી અને પ્રફુલ્લિત થઈ જતી.
દેવોએ, ઉપરોકત ઉત્સવ ઉપરાંત સેના–મોહરો અને દિવ્ય વસ્ત્રો પણ વર્ષાવ્યા. છએ હતુઓના દેવી પંચરંગી ફૂલો પણ વર્ષોવ્યા.
બાગ-બગીચાઓ, જે ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સુકાઈ ગયાં હતાં, તે પણ નવપલ્લવિત થયાં. તેઓમાં ચેતન અને જીવત આવ્યું. રજ-પરાગરજ, રંગ અને સુગંધથી, સર્વ પ્રકારના ફૂલ ખીલી ઉઠયાં. સર્વ પ્રકારની વનસ્પતિ ફેટી નીકલી, અનેકના અકરે ફેટવા લાગ્યાં, ને અનેક ગાઉમાં આવેલા ઉદ્યાને, મનહર અને આંખને ઠંડક આપે તેવા ઉભરાવા લાગ્યાં. કરમાઈ ગયેલ કળીઓ, જાણે હસતી હસતી બહાર આવતી હોય તેમ જણાવા લાગી. કલેની દનિયાને પણ, આ એક અને અને અનેરો ઉત્સવ ઉજવવાનું હોય, તેમ જણાવા લાગ્યું. આ ફુલેએ પિતાની સૌરભ, સર્વશકિત દ્વારા, ખિલવવા માંડી, ને જગત ને પિતાને પરિચય આપવા તૈયાર થયાં હોય તેમ તેઓ દેખાવા લાગ્યું.
પાણીના સુકકા અને ખાલી જલાશયો પણ વગર વરસાદે ઉભરાવા લાગ્યાં. પૃથ્વીએ પોતાનામાં સંચય કરી રાખેલું અને સંઘરી રાખેલું પાણી, ઝરણું અને ધોધ દ્વારા, વહેતું મુકવા માંડયું. જેના પરિણામે, ઠેર ઠેર કુવા, નદી, વાવડી વિગેરે પાણીથી ભરાઈ ગયાં ને ગ્રીષ્મ ઋતુને વર્ષા ઋતુ તેમજ વસંત ઋતુ જેવી બનાવી દીધી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #21

આ પાણી પણ સ્વચ્છ, નિર્મળ અને સ્વાદિષ્ટ હતાં. પાણી પણ, ખોરાકની ગરજ સારે તેવાં હતાં. ને તૃષાતુરને શીતલતા આપે તેવા મીઠા અને ગુણયુક્ત હતાં.
જેમ પવનના કુંકાવાથી, પાણી હિલોળે ચઢે ને મોજાઓનું તાંડવનૃત્ય શરું થાય, તેમ દેશ અને રાષ્ટ્ર ભરના લેકના ઉત્સાહને જુવાલ, ક્રમે ક્રમે વધવા માંડયો.
જંગલના પ્રાણુંઓએ પિતાના વૈર યુક્ત સ્વભાવનું વિસ્મરણ કરવા માંડ્યું. એક બીજાને પ્રેમથી ચાહવા લાગ્યાં, ને આહાર-વિહાર આદિમાં, જરાપણ ક્ષોભ અનુભવ્યા વિના, એકજ પ્રદેશે, ચરવા તેમજ હર-ફર કરવા લાગ્યાં. જાણે પ્રેમાળુ કુટુંબ હોય.
જગલો સવ પ્રાણીઓ માટે ઉત્પન્ન થયેલાં છે, એમ, જંગલી પ્રાણીઓના મનમાં ભાવ પ્રગટ થયા. દરેકને સુખરૂપ અને સહાયક બનવું તેમ, તેમની મનોવૃત્તિ થવા લાગી. જાતિવેરની ભાવના અદૃશ્ય થવા લાગી. પિતપોતાની ભાષાઓ દ્વારા પ્રેમસૂચક ચિન્હો બતાવવા લાગ્યાં. પોત પોતાની રીતે આનંદ વ્યક્ત કરતાં જણાવા લાગ્યાં. કદાપિ આ આનંદ, જીવનમાં નહિ આવ્યો હોય! તેમજ નહિં માર્યો હોય ! તેમ તેઓને જણાવા લાગ્યું. ને આવા ઉદ્ભવેલા આનંદને ભગવટો કરી લે, એમ માની, તેમાં ગરકાવ થયાં હેય તેમ તેઓ જણાવા લાગ્યાં,
આકાશ માર્ગો પણ, ચકચકિત વિમાનથી ભરચક ભરેલાં હતાં તેમ જણાતું હતું, વિમાનની હારમાળાઓ શ્યમાન થતી હતી. દેવવિમાનેથી, આકાશ માર્ગ રુપાઈ ગયો હોય તેમ જણાતું. વિમાનના અંદર થતાં નાટયારંભનો દિવ્ય વનિ, પૃથ્વી ઉપરના લેકે સાંભળી શકે તે તીવ્ર અને ઉચ્ચ શ્રેણીને હતે. કિન્નર-ગંધ પિતાની ગાયનકળા અને નૃત્યો ઉચ્ચશ્રેણીના દેવને બતાવી રહ્યાં હતાં. વિદ્યાધરે, પોતાના પહાડો પરની રાજધાનીઓને, શણગારી તેને મય બનાવી રહ્યાં હતાં ને પોતાની પુત્રીઓને, તે સમારંભના ઉત્સવ માણવા, પ્રેરણા કરી રહ્યાં હતાં
કોયલ-કોકિલા-પોપટ વિગેરે જાનવરો પણ કદી નહિ જોગવેલ એ આમ્રરસ પાઈ રહ્યાં હતાં. પ્રકૃતિ (કુદરત) પણ તૃષાયમાન થઈ રહી હોય તેમ જણાતું હતું. કારણ કે, ઝાડપાન પરના ફળે લચી રહ્યાં હતાં ને મિઠાશથી ભરચક બની રહ્યાં હતાં. જંગલના અને વનવગડાંના પક્ષીઓને, ભગવાનના જન્મ સમયે, મિષ્ટ ભજન આપવાના ઈરાદાથી, પ્રકૃતિએ કુદરતે પણ ફળ-કૂળોની આડે વગડે, રેલમછેલ કરી મૂકી હતી. અને આ ફળોમાં બારેબાર સાકર ભરી દીધી હોય તેમ જણાતું.
આશ્રમંજરીના રસની મિઠાશથી, ધરાઈ ગયેલ કોયલે, પંચમ સ્વરથી, ગીતે ગાઈ રહી હતી. ને જીવનની અનુપમ મેજ, સર્વ પક્ષીઓ માણી રહ્યાં હતાં. (સૂ૦૫૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #22

મૂળ અને ટીકાને અથ—‘ૐ નિ’ ઇત્યાદિ. જે સમયે ભગવાનના જન્મ થયા તે સમયે, અને તે રાત્રિએ, ભવનપતિ–વ્ય તર–જયાતિષ્ક અને વૈમાનિક દેવા અને દેવિએ, ભગવાન સમીપ આવતાં, અને ઉપર જતાં તેથી એક મહાન અદ્ભુત પ્રકાશ ફેલાઇ ગયા. અને તે પ્રકાશ દિવ્ય હાઇ, તેની મહાન્ તેજોમય ઉજજવલતા પૃથ્વી પર દેખવામાં આવતી. દેવા અદરા અંદર મળતા ઝુલતાં હતાં, તેથી કલ-કલ' શબ્દને શેર ખકાર પણ થતા હતા. આ શેર અસ્ફુટ રહેતા. અને દેવ-દેવીએની ખૂબ ભીડ જામી હતી.
ત્યારપછી દેવા અને દેવીએએ એક ઘણી મેટી અમૃતવર્ષા કરી, સુગંધવર્ષા કરી, ચૂવર્ષા કરી, પુષ્પવર્ષા કરી, સેાનાચાંદી અને રત્નાની પણ વર્ષા કરી. (સ્૦૫૬)
મૂળના અં—‘તદ્દન ' ઇત્યાદિ. આસન કંપાયમાન થતાં, છપ્પન દિશાકુમારીએ, અવધિજ્ઞાનના ઉપયાગ મૂકી જોયું તે, તેમને જાણવામાં આળ્યું કે, સંસારના તાપ હરવાવાળા ભગવાન મહાવીર દેવને જન્મ થયા છે. આથી, તેઓ ઘણી હર્ષિત થઇને, ઉતાવળી-ઉતાવળી પ્રસૂતિગૃહમાં આવી પહોંચી.
આ દિશાકુમારીએ કેટલી અને કયા કયા પ્રકારની હતી તે નીચે મુજબ વર્ણવવામાં આવે છે, ને તેએનુ શું શું કાય હાય છે. તેની રૂપરેખા પણ બતાવવામાં આવે છે.
દિશાકુમારિઆના પ્રકાર—(૧) ભાગ ́કરા (૨) ભાગવતી (૩) ભેાગા (૪) ભાગમાલિની (૫) સુવત્સા (૬) વત્સમિત્રા (૭) વારિસેના (૮) બલાહકા આ આઠ દિશાકુમારિઆ અધેલાકમાંથી આવી.
આ કુમારીકાએ પોતાની ફરજ અનુસાર, તીથંકર અને તેમની માતાને, ભાવ ભર્યું વ ́દન કરે છે. ત્યારબાદ, પ્રસૂતિ ગૃહને સવત્તક વાયુ દ્વારા, સાસુ કરી શુદ્ધ કરે છે. શ્રેષ્ઠ સુગ ંધિ પદાર્થો દ્વારા તેને સુગ ંધિત બનાવે છે. તીર્થંકર અને તેમની માતાથી થેાડે દૂર ઉભી રહી તીથ કરને હાલરડાં ગાય છે. (સૂ૦૫૬)
ટીકાના અ’-‘તૂપ નં’ ઇત્યાદિ પરમ વીતરાગી પુરુષના જન્મ થતાં, કુદરતી કાનૂન અનુસાર, છપ્પન દિશાકુમારિઓના આસન હચમચી ઉઠે છે અને અસ્થિર માલુમ પડે છે. આવા આસને કદાપિ પણ ચલાયમાન થતાં નથી. છતાં તેમનુ ચલિતપણુ જોઇ, ઘડી એક ભર વિચારમગ્ન બની જાય છે. વિચારમગ્ન થતાં, કાંઇ સમજણુ નહિ પડવાથી, પેાતાના અવિધજ્ઞાનને ઉપયોગ કરે છે. આ જ્ઞાનદ્વારા, ઘણે દૂર દૂર બનતાં બનાવા જોઈ, કોઈક નિણૅય પર આવી જાય છે. તદનુસાર, ઉપયેાગ દ્વારા, જોતાં જણાયું કે, ભરતક્ષેત્રમાં આ ચેવીશીના અંતિમ તીથ કરને જન્મ, ત્રિશળા રાણીની કૂખથી થયેા છે.
આ જાણ થતાની સાથેજ, તમામ કામ પડતાં મૂકી, ઉતાવલી-ઉતાવલી દોડતી આવી, પ્રસૂતિ ગૃહમાં હાજર થઇ ગઇ. ભગવાનને જોતાં, તેમના દેહ-મન અને વાણી પ્રફુલ્લિત થયાં.
આ આઠ કુમારિ, નીચે અધેલેાકમાં વાસ કરીને રહે છે. તેના વાસ, હાથીના તૂશળના આકારે રહેલાં પતાની નીચે બનેલાં ભવનામાં હોય છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૫

Page #23

તેઓ પરિપૂર્ણ ભાથી, આવા વીતરાગી પુરુષને તથા તેમની માતાને, વંદન-નમસ્કાર કરે છે. ને પિતાની ફરજ ઉપર ચડી જાય છે. આ કુમારિકાઓની ફરજ પ્રથમ વખતે પ્રસૂતિગૃહનું મેલું ઉપાડી, ફેંકી દઈ, તેને સાફસુફ કરવાનું હોય છે. આ બાલાઓ, ઝપાટામાં, નિમેષમાત્રમાં, સાફ કરી નાખે તેવા ચક્કર ચક્કર ફરતા સંવત્તક નામના વાયુનો ઉપયોગ કરે છે. ત્યારબાદ, સુગંધિ પદાર્થોનો છંટકાવ કરી, પ્રસૂતિ ગૃહને, મઘ-મધાયમાન બનાવી મૂકે છે, ને માતા તેમજ બાળકને જાતે સાફ કરી, બાળકને પારણામાં સુવાડી પહેલું હાલરડું ગાય છે, અને જરા દુર ઉભી રહે છે. (સૂ૦૫૭)
મેધારાદિ દિકકુમારિયોં કા આગમન
મૂળનો અર્થ–“મા ” ઇત્યાદિ. (૧) મેથંકરા (૨) મેઘવતી (૩) સુમેઘા (૪) મેઘમાલિની (૫) તેય ધરા (૬) વિચિત્રા (૭) પુષ્પમાળા (૮) અનિંદિતા, આ આઠ દિશાકુમારિકાઓ ઉદ્ગલોકમાંથી ઉતરી આવી. આ બાલાએ પંચરંગી ફૂલોની વૃષ્ટિ કરી, ભગવાન અને તેની માતાને હાલરડાં સંભલાવતી, જરા દૂર ઉભી રહી. (૧૬)
(૧) નદત્તરા (૨) નંદા (૩) આનંદા (૪) નંદિવર્ધના (૫) વિજયા (૬) વજયન્તી (૭) જયન્તી (૮) અપરાજીતા, એ આઠ, પૂર્વ દિશામાં રહેલી દિશાકુમારિકાઓ, રુચક પર્વત ઉપરથી ઉતરી આવી તેઓના હાથમાં દર્પણ હતાં. ભગવાન અને તેમની માતાને વિધિયુક્ત વંદન કરી, જરા દુર ઉભી રહી, હાલરડાં ગાવા લાગી ને ભગવાનને હિંચોળવા લાગી. (૨૪)
(૧) સમાહારા (૨) સુપ્રતિજ્ઞા (૩) સુપ્રબુદ્ધા (૪) યશેઘરા (૫) લક્ષ્મીવતી (૬) શેષવતી (૭) ચિત્રગુપ્તા (૮) વસુન્ધરા; એ આઠ દિગવાળાઓ દક્ષિણ દિશાના રુચક પર્વત ઉપરથી આવી પહોંચી. આ આઠેની હાથમાં ઝારી હતી. ઉપર પ્રમાણે વિધિ પતાવી, ગાણાં ગાવા લાગી. (૩૨)
(૧) ઈલાદેવી (૨) સુરાદેવી (૩) પૃથિવી (૪) પદ્માવતી (૫) એકનાસા (૬) નવમિકા (૭) સીતા (૮) ભદ્રા આ બાળાઓ પશ્ચિમ દિશાના સુચક પર્વત ઉપરથી આવે છે. તેઓના હાથમાં પંખા હોય છે. ભગવાન અને માતાને વંદન કરી, ગાણાં ગાતી જરા દુર ઉભી રહે. છે. (૪૦)
(૧) અલંબુષા (૨) મિતાકેશી (૩) પુંડરીકિણી (૪) વારુણી (૫) હાસા (૬) સવગા (૭) શ્રી (૮) હી; આ
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #24

આઠ દિકુમારીઓ, ઉત્તરના ચકપ્રદેશ પરથી આવી. તેઓના હાથમાં ‘ચમર’ હતાં. તેઓ ગાયન કરતી, નજીકમાં ઉભી રહી. (૪૮)
(૧) ચિત્રા (૨) ચિત્રકનકા (૩) શતેરા (૪) સૌદામિની; આ ચાર કુમારિકાઓ વિદિશાઓ (કણો) માંથી ઉતરી આવી. તેઓના હાથમાં નાના નાના “દીપક હતાં. આ ચારે જણુઓ ખૂણાઓમાં ઉભી રહી હાલરડાં ગાઈ રહી. (૫૨)
(૧) રૂપા (૨) રૂપાંશા (૩) સુરૂપ (૪) રૂપવતી; એ ચાર કુમારિકાઓ સુચક પર્વતના મધ્ય ભાગમાંથી આવી રહી. આ કુમારિકાઓએ, ભગવાનના ચાર અંગુળ પ્રમાણુ નાળને કાપી, ભૂમિમાં દાટી દીધે. (૫૬)
આ છપ્પન દિશાકુમારીએ “ભગવાન પર્વતની સમાન ચિરાયુ થાઓ” આ પ્રકારે કહી ગાણું ગાતી એક બાજુ ઉભી રહી. (સૂ૦૫૮)
ટીકાનો અર્થ ધr? ઈત્યાદિ. સૂત્રને અર્થ સ્પષ્ટ છે. ફકત ભેદ આટલું જ છે કે ઉqલોકથી આવી એટલે ભદ્રશાળ વનની સમભૂમિથી પાંચશે જે જન ઊંચું નંદનવન છે. ત્યાં પાંચ પાંચસે જન પ્રમાણવાળા આઠ કૂટો આવેલાં છે તે કૂટથી આવી. અદૂરસામતે ને અર્થ-નહિ દૂર નહિં નજીક, તે થાય છે. (૧૬)
Rવોત્ત’ વિગેરેને અર્થ સ્પષ્ટ છે. કેવળ-સાવદત્તાતા ને અર્થ એવો થાય છે કે તેઓના હાથમાં દર્પણ હતાં. (૨૪) સદારા ઈત્યાદિ સ્પષ્ટ છે. મૃારદત્તાતા ને અર્થ એવો થાય છે કે હતી. (૩ર) રાણી વિગેરેને અર્થ સ્પષ્ટ છે. ફકત તેઓના હાથમાં તાડના પંખા હતાં, તે અર્થ અહિં કરાય છે. (૪૦)
શ m આદિનો અર્થ પણ સ્પષ્ટ છે. વિશેષતા એટલી કે આ દિશાકુમારિઓના હાથમાં. “ચામર” રહેલાં હતાં. (૪૮)
ત્રિા આદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષમાં તે ચારેના હાથમાં “દીવા' હતાં. (૫૨)
પ આદિ સ્પષ્ટ છે. વિશેષતા એ કે-તે ચાર દિશાકુમારીએ નાળ છેદ કરવાવાળી હતી. (૫૬) રુચક પહાડ, જંબૂ દ્વીપના પ્રાકાર સમાન લેખાય છે.
આ સર્વ છપ્પન દિશાકુમારિકાઓ, ભગવાનને, હે ભગવન્! “તમે પર્વતની સમાન ચિરાયુ થાઓ” એવા આશિષવચને બેલી, ગાતાં ગાતાં ઉભી રહી. (સૂ૦૫૮)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #25

શક્રેન્દ્ર કે આસન કા કંપિત ઓના ઔર ભગવાન કે દર્શનાર્થ ઉસકા આના
મૂળ અર્થ ‘તy ” ઈત્યાદિ. શક્રેન્દ્રનું પણ સિંહાસન ચલિત થતાં તે વિચાર કરવા લાગ્યા. અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગ વડે દૃષ્ટિ ફેંકતા, તેને તીર્થંકરને જન્મ થયો જણાય. સિદ્ધ ભગવાન અને તીર્થકરને નમોજુ જે ને પાઠ બોલી નમસ્કાર કર્યા.
ત્યાર બાદ પાયદળ સેનાના અધિપતિ હરિર્ઝેગમેથી દેવને, “સુષા” નામનો ઘંટ બજાવવા હૂકમ કર્યો. આ ઘંટ એક જજનના ઘેરાવાવાળે બનેલું હતું.
ઘંટ વાગતાની સાથે, સૌધર્મ દેવલોકના એક ઓછું બત્તીસ લાખ વિમાનના એક એ બત્તીસ લાખ ઘંટાઓને ખણખણાટ થવા લાગે. જેમ ગરીબ માણસે ને, આકસ્મિક સંપત્તિ મળી જાય ને, જે આનંદ વ્યાપી રહે, તે એ અનુભવ્યું.
હરિÍગમેલી દેવ દ્વારા, ઘેષિત થયેલી શકેન્દ્રની આજ્ઞાને સાંભળી સર્વ દે, ખુશ-ખુશાલ થયાં. બધા દે હર્ષોન્મત્ત થયાં. દરેક જણુ, પિતાપિતાના વિમાન પર બેસી, ચાલતાં થયાં. કઈ દે, ઈન્દ્રની આજ્ઞા થવાથી રવાના થયાં, કઈ દે મિત્રેની પ્રેરણાથી પ્રેરાયાં, કઈ પિતાની દેવીના
ચાયા, કેઇ કૌતક દેખવાની ઉત્કંઠાથી આકર્ષાયા, કેઈ આશ્ચર્યકારક ઘટનાથી દોરાયા, કોઈ તીર્થકરને જન્મ મહેસવ જેવાની ભાવનાથી દેધ્યા, કોઈ ભગવાનના દર્શન કરવાના અભિલાષી થઈ ઉપડયા, કોઈ આ ભગવાન મોક્ષમાર્ગના દર્શક થશે એમ જાણીને રવાના થયાં. આ અવસર્પિણી કાળમાં, અહિં ભરતક્ષેત્રે, ભગવાન અંતિમ તીર્થકર છે. એમ સમજી કે દેવે, પ્રયાણ કર્યું', કઈ ભક્તિભાવથી ખેંચાઈ ચાલી નીકળ્યાં. એમ વિવિધ દૃષ્ટિકોણ રાખીને સૌધર્મ દેવલોકના દેવાએ, ભરતખંડમાં આવવા રવાનગી લીધી. (સૂ૦૫૯)
ટીકાનો અર્થ ‘ત ” ઈત્યાદિ. ત્યારબાદ આસન ધ્રુજતા શક નામના દેવાધિપતિ દેવનાયકે અવધિજ્ઞાનદ્વારા અન્તિમ ચોવીસમાં તીર્થકરનો જન્મ થયાનું જાણુને સિદ્ધ ભગવાનને તથા તીર્થકરને “નમોજુ ન” દીધું, એટલે કે “નમો, ” નો પાઠ ભણીને નમસ્કાર કર્યો. પછી પાયદળ સેનાના નાયક હરિશૈગમેષ દેવને એક યોજના ઘેરાવાવાળા સુઘેલા-મનહર અવાજ વાળે, યથાનામ તથા ગુણવાળે ઘંટ વગાડવાની આજ્ઞા આપી. ત્યાર બાદ હરિશૈગમેલી દેવે સાષા નામનો ઘંટ બજાવતા જ સૌધર્મ કલ્પમાં બત્રીસ લાખમાં એક એાછા વિમાનમાં, બત્રીસ લાખમાં એક ઓછા ઘટ એક સાથે જ વાગવા લાગ્યા. તે વખતે સમસ્ત દેવ અને દેવીઓને પ્રભુના જન્મના સમાચાર સાંભળીને એટલા અદ્દભુત આનંદને અનુભવ થયો કે જેટલે દરિદ્રને અચાનક સંપત્તિ પ્રાપ્ત થવાથી થાય છે.
રબાદ હરિણગમેથી દેવ દ્વારા સૂચિત કેન્દ્રની આજ્ઞા સાંભળીને બધા દેવ હર્ષ અને સંતેષ પામ્યા એટલે કે અત્યન્ત પ્રસન્ન થયા. હર્ષથી એમનું હૃદય ખિલી ઉઠયું. બધા પિત પોતાના વિમાનમાં બેસીને ચાલી નીકળ્યાં. તે દેવેમાં કેટલાક ઈન્દ્રની આજ્ઞાથી ઉપડયાં, કેટલાક મિત્રોની પ્રેરણાથી ઉપડયાં, કેટલાક પિતાની દેવીના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #26

આગ્રહથી ઉપડયાં, કેટલાક કુતુહલ જોવાની ઉત્કંઠાથી ઉપડયાં, કેટલાક આશ્ચર્ય જેવાને માટે ઉપડયાં, કેટલાક તીર્થ કરને જન્મ મહોત્સવ જોવાને માટે ઉપડયાં, અને કેટલાક ભગવાનનાં દર્શન કરવાને માટે રવાના થયાં. કોઈ કોઈ એમ સમજીને ગયા કે આ ભગવાન મોક્ષમાર્ગના દશક થશે, અને કઈ કઈ એમ ધારીને ગયા કે આ અવસર્પિણી કાળમાં, આ ભરતક્ષેત્રમાં આ જ અન્તિમ તીર્થ કરે છે. કેટલાક દેવે આત્મીયભાવથી ગયા તે કેટલાક ભકિતભાવથી પ્રેરાઈને ગયા. (સૂ૦૫૯)
ભગવાન કે દર્શનાર્થ આતે હુએ દેવોં કા વર્ણન
મૂલનો અર્થ = સનદં ર જ ઈત્યાદિ. જે સમયે દે રવાના થયાં તે સમયે, સ્વર્ગલોકમાં, વિવિધ દિવ્ય વાદ્યોને ઇવનિ થઈ રહ્યો. ઘંટાઓની વનિવડે, ધ્વનિઓના પ્રતિધ્વનિઓ વડે, દેવ-દેવીઓના “કલરવ’ના નાદવડે, સંપૂર્ણ આકાશમંડળ ગાજી ઉઠયું. તે સમયે, કરોડો દેવવિમાનેથી આકાશ સંકડાઈ ગયું હોય ! તેમ જણાવા લાગ્યું.
સિંહાકાર વાલા વિમાનમાં બેઠેલાં દેવ, ગજાકાર વિમાનના દેવોને કહેવા લાગ્યા કે “હે દે! તમે આગળ આગળ ચાલ્યા જાઓ છો પણ તમારા હાથિયોને એક તરફ તારવી અમને આગળ જવાદે, નહિતર અમારા પરાક્રમી સિંહો તમારા હાથીઓની હત્યા કરી બેસશે!” આ પ્રકારે ભેંસના આકારવાલા દેવે તેમની આગળ નીકળી ચકેલાં અશ્વાકાર વિમાનના દેવને પડકારતાં, ગરુડાકાર વિમાનીએ, સર્પાકાર વિમાનિને ચેલેંજ ફેંકતાં, ચિત્તાના આકારવાળા વિમાનિયો, ઘેટાના આકારવાળા વિમાનિ ને ધમકાવતાં.
કેટલાક દેવે ઉત્કંઠાથી અને હાંશના કારણે પિતાના મિત્રોને પણ છેડી આગળ-આગળ નીકળી જતાં. કઈ કઈ તો એક બીજાને કહી પણ દેતા કે “ભાઈઓ! જરા થંભી જાવ, અમે પણ તમારી સાથે આવીએ છી કઈ કઈ તે, આગળ માર્ગ કાઢવા વાડિયા અને દલીલબાજ દેવાને સાફ શબ્દોમાં સંભળાવી પણ દેતાં હતાં કે “આજ ઉત્સવનો દિવસ છે માટે ચૂપચાપ રહી, વખતસર પહોંચી જાવ, નહિતર રહી જશે!
આકાશમંડળમાં ચંદ્રનું સ્થાન જ્યાં આવી રહેલું છે તે સ્થાનની નજીક દેવે પ્રયાણ કરી રહ્યાં હતાં. ચંદ્રમાનાં શ્વેત કિરણ, દેના માથા પર પડવાથી તે દેવે નિર્જ ૨-એટલેજર-ગઢપણ–વગરના હોવા છતાં જરાવાળા એટલે વૃદ્ધ જેવા દેખાવા લાગ્યાં.
દેવાના માથા પર આવેલા તારાઓ ઘડા જેવા દીસતાં હતાં ને ગળા માં આવેલા તારાઓ ઝગમગ ઝગમગ થતાં હોવાને કારણે દેના રત્નમય આભૂષણો સમાન દૃષ્ટિગોચર થતાં હતાં. આ ઉપરાંત, દેવોના શરીર પર આવેલા તારાએ પરસેવાના ટીપાં જાણે બાયાં ન હોય! તેમ જણાતાં; કારણ કે દેવ આ તારામંડળોની વચમાં થઈનેજ પસાર થતાં હતાં (સૂ૦ ૬૦)
ટીકાને અર્થ- “ જ ઇત્યાદિ. જે સમયે દે રવાના થયાં, ત્યારે દેવેના માર્ગમાં થતા વિવિધ પ્રકારના દિવ્ય વાજીત્રોના સામાન્ય અવાજથી તથા સારી રીતે પ્રસરી જતા અવાજોથી ઘટના અવાજથી, દિવ્ય વાદ્યો અને ઘટના પ્રતિધ્વનિથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #27

દેવા તથા દેવીઓના કલકલનાદથી આખું આકાશ શુ'જી ઉડયુ, મધુર અને અસ્ફેટ શબ્દોથી છવાઇ ગયું. તે સમયે કરાડા વિમાનાથી વસ્તીણુ આકાશ પણ દેવ-સમૂહથી ભરાઈ જવાને કારણે સાંકડું થઈ ગયું–એક સેાય પણ સમાઈ ન શકે એવું થઇ ગયું. તે વિમાનચારી દેવામાં જે સિંહની આકૃતિવાળાં વિમાનેામાં બેઠેલા હતા તેમણે હાથીના આકારના વિમાનમાં બેઠેલા દેવાને કહ્યું-“અરે આગળ ચાલનારા દેવા! પાત-પોતાના હાથીઓને એક બાજુ કરીને ચાલે, નહિ તે-એક બાજુ ન કરવાથી અમારા બળવાન સિંહ તમારા હાથીએની હત્યા કરી નાખશે. એજ પ્રમાણે મહિષાકાર (ભેંસના આકારવાળા) વિમાનમાં બેઠેલા દેવાએ અન્ધાકૃતિવાળાં વિમાનમાં રહેલાઓને કહ્યું. ગરુડાકાર વિમાનમાં ખડેલા દેવાએ ભુજ ગાકૃતિના વિમાનવાળાને કહ્યું. ચિત્તાના આકારના વિમાનમાં જે બેઠેલા હતા તેમણે મેષ (ઘેટા)ના આકારના વિમાનવાળાઓને કહ્યું, કેટલાય દેવા ઉત્સુકતાને કારણે મિત્રોને મૂકીને આગળ ચાલી નીકળ્યા. કેટલાય કહેવા લાગ્યા—“હું ભાઇએ ! જરા થેભે, થાભે, અમે પણ આવીએ છીએ. અમે પણ ત્રિશલાનન્દનના જન્માત્સવ જોવાની ઈચ્છાથી તમારા સાથીદાર ખીને સાથે આવીયે છીએ. કેટલાય ધ્રુવે એ, ‘હું આગળ ચાલું, હું આગળ ચાલુ' આમ કહીને વિવાદ કરનારા દેવાને કહ્યું ‘આજ ઉત્સવના દિવસ છે, માટે તમે લેાકેા શાન્તિપૂર્વક આવે”
હવે દેવાના આગમનના સમયના સ્વરૂપને કહે છે—પૂર્વોક્ત પ્રકારે જ્યારે દેવા આકાશમાં ગમન કરી રહ્યાં હતાં ત્યારે તેમનાં મસ્તકે ચન્દ્રમાની ઘણી નજીક હોવાથી, ચન્દ્રમાના પ્રકાશિત કરા, તેમના પર ચકચકિત પણે પ્રકાશિત થતા હેાવાને કારણે તેમના મસ્તકેનાં વાળ, અત્યંત શ્વેત અને તેજોમય લાગતાં હતાં, તેથી જોનારને એમ લાગતુ કે યુવાન દેવે પણ વૃદ્ધ બની ગયાં છે! ચકચકત તારાઓનાં ઝૂમખાએ પણ તેમનાં માથાં પર આવી રહેલાં હોઇ, માથા ઉપર મૂકેલા ઘડાએ જેવાં લાગતા હતા, ગળાપર આવેલા તારાએ માતીનાં હારાની ગરજ સારતા હતાં. પરસેવા પર સૂર્યના પ્રકાશ પડવાથી જેમ પરસેવાનાં બિંદુએ ચળકાટ મારે છે તેમ નાના તારાઓ દેવેનાં શરીર પર બિંદુરૂપે ચળકાટ મારતાં હતાં. (સૂ॰ ૬૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦

Page #28

ભગવાન કે જન્મ મહોત્સવ કે લિયે ભગવાન કો લેકર શકેન્દ્ર કા મેરૂ પર જાના
મૂલનો અર્થ—‘તા જ ઈત્યાદિ. ત્યારબાદ દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક, પાલડ્યાન વિમાન પર આરૂઢ થઈ, દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, દિવ્ય દેવઘતિ અને દિવ્ય દેવપ્રભાવ વડે સજજ થઈ, સર્વ પરિવારને પોતપોતાના વિમાન પર બેસાડી નંદીશ્વર દ્વીપ મધ્યે આવ્યા. આ દ્વીપના અગ્નિકોણમાં, રતિકર પર્વત પર, સર્વ દિવ્ય ઋદ્ધિ, દેવઘુતિ, દેવપ્રભાવ તથા સર્વકુટુંબ પરિવારને વિમાન સહિત ત્યાં મૂક્યાં.
ત્યાંથી રવાના થઈ, જ્યાં તીર્થકર ભગવાનનું જન્મનગર હતું, જ્યાં જન્મભવન હતું, ત્યાં આવી પહોંચ્યાં. પિતાના દિવ્યયાન-વિમાનથી તીર્થકરના જન્મભવનના ઈશાન કોણમાં પૃથ્વીથી ચાર આંગળની ઉંચાઈએ પિતાનું વિમાન સ્થાપિત કર્યું
આ કાર્ય પતાવીને, જ્યાં તીર્થકર ભગવાન અને તેની માતા હતાં ત્યાં આવી ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી, ને તેમની દૃષ્ટિ પડે તેમ, ત્રણ વખત પ્રણામ કર્યા. પ્રણામ બાદ મસ્તક પર અંજલી કરી બોલ્યા “હે ઉદરમાં રત્ન ધારણ કરવાવાળી, હે જગતના દીપકને પ્રગટ કરવાવાળી, તમને નમસ્કાર કરું છું; કેમકે સમસ્ત જગતના હિત કરવાવાળા, પ્રાણીમાત્રના નેત્ર સમાન, અખિલ સંસારના જીને વત્સલસ્વરૂપ, મોક્ષમાર્ગના પ્રકાશક, વિશાલવચનરૂપી અદ્ધિના સ્વામી, જીન, જ્ઞાની, નાયક, બુદ્ધ, બેધક, સર્વલકના નાથ, અનાસક્ત, શ્રેષ્ઠકુલમાં ઉત્પન્ન, જ્ઞાતિથી, ક્ષત્રિય, અને સર્વશ્રેષ્ઠ ભગવાનની જન્મદાત્રી છે. તેથી તમે ધન્યવાદના પાત્ર છે. તમારું જીવન કૃતાર્થ છે ! હે દેવાનુપ્રિયે! હું ભગવાન તીર્થકરનો જન્મમહોત્સવ ઉજવીશ, તે તમે દિવ્ય પ્રસાથી જરાપણ ભયભીત થશે નહિં.”
આમ કહીને, ઈન્દ્ર માતાને ગાઢનિદ્રામાં સુવાડી દીધાં અને સ્વશકિતના બળે કે જે શકિતને “વૈક્રિય” શકિત કહે છે તે વડે, પોતાના જેવા, પાંચ ઈન્દ્રો (શક્રેન્દ્રો) બનાવી દીધા.
આ વૈક્રિયરૂપ ધારણ કરવાવાલા પાંચ શકેન્દ્રોમાંથી, એકે તીર્થકર ભગવાનને પિતાના કોમલ કરની હથેળીમાં ઉંચકી લીધાં. બીજા ઈન્દ્ર ભગવાનની પીઠ પછવાડે ઉભા રહી ભગવાન ઉપર છત્ર ધારણ કર્યું. આ છત્ર હંસની પાંખ કરતાં પણ, અધિક ધવલ હતું. બીજા બે ઈદ્રો બેઉ બાજુ ચામર વીંજતા હતાં, હવે પાંચમાં શકેન્દ્ર હાથમાં વજા લઈ ભગવાનની રક્ષા કરવા માટે આગળ ચાલવા માંડયું. (સૂ૦૬૧)
ટીકાને અથ‘જ ઈત્યાદિ. સામાન્ય દવે રવાના થયા પછી, શક નામના દેવેન્દ્ર દેવરાજ પાલક નામનાં વિમાનમાં બેસીને દિવ્ય દેવત્રદ્ધિ, દિવ્ય દેવધતિ, દિવ્ય દેવપ્રભાવ સાથે તથા પિતપતાના વિમાનમાં બેઠેલ સઘળા પરિવારની સાથે, નન્દીશ્વર નામના દ્વીપમાં, દક્ષિણ-પૂર્વ દિશાની વચ્ચે–અગ્નિ કેણુમાં, રતિકર પર્વત પર, તે દિવ્ય અદ્દભુત દેવઋદ્ધિને તથા પોતપોતાનાં વિમાનમાં બેઠેલ સઘળા પરિવારને મૂકીને, તથા દિવ્ય દેવધતિ અને દિવ્ય દેવપ્રભાવને સંકેલીને, જે સ્થાને ભગવાન તીર્થંકરનું જન્મનગર હતું, જ્યાં જન્મગૃહ હતું, ત્યાં આવ્યાં. આવીને તે અદ્ભુત વિમાનથી તીર્થંકરના જન્મગૃહની ત્રણ વાર દક્ષિણની તરફથી આરંભીને પ્રદક્ષિણા કરી એટલે દક્ષિણ તરફથી પ્રદક્ષિણ શરૂ કરીને દક્ષિણ તરફ જઈને જ તે અટકયું. આ રીતે પ્રદક્ષિણા કરી ભગવાન તીર્થકરનાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧

Page #29

જન્મભવનના ઈશાન કોણમાં ભૂમિતળથી ચાર આંગળ ઊંચે તે વિમાનને ઉભું રાખ્યું. પછી જ્યાં ભગવાન તીર્થંકર અને તેમના માતા હતાં ત્યાં તે આવ્યા. આવીને ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરી અને દર્શન થતાં જ પ્રણામ કર્યો, પ્રણામ કરીને બંને હાથ જોડીને મસ્તક પર આવર્ત અને અંજલિ કરીને આ પ્રમાણે કહ્યું
“હે રત્નકુક્ષિધારિકે એટલે કે કંપમાં ભગવાન રૂપી રત્નને ધારણ કરનારી ! હે જગત્પ્રદીપદીપિકે ! એટલે કે જગતનાં પ્રકાશક ભગવાનને જન્મ આપીને પ્રકાશમાં લાવનારી! તમને નમસ્કાર હો, કારણ કે તમે ત્રણે લોકને માટે મંગળસ્વરૂપ, સઘળા જીનાં નેત્ર સમાન, જેમ નેત્ર ઘટ-પટ આદિના પ્રકાશક છે એજ રીતે જિનદેવ સતુ-અસત્ વસ્તુના પ્રકાશક છે, તેથી ચક્ષુનાં જેવાં, સમસ્ત સંસારવતી જીવોનું પુત્રની જેમ પાલન કરનારાં, સમ્યગ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર રૂપ હિતકારી મોક્ષમાર્ગને પ્રકાશ કરનારી તથા સમસ્ત ભાષાઓનાં રૂપે પરિણત થનારી હોવાથી સર્વવ્યાપી વચનલબ્ધિના સ્વામી, એટલે કે અતિશય યુકત વચન-લબ્ધિના ધારક, રાગદ્વેષના વિજેતા, અતિશય જ્ઞાનના ધારક, ધર્મવરચક્રવતી, તના જાણકાર, ભવ્ય જિનેને બંધ દેનાર, બેધિબીજ (સમ્યકત્વ) નાં દેનાર અને રક્ષક, ક્ષેમકર લેવાથી સમસ્ત લોકના નાથ, મમત્વથી રહિત, સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયના શ્રેષ્ઠ કુળમાં ઉત્પન્ન થનાર, જાતિ (વર્ણ) થી ક્ષત્રિય, અને સમસ્ત પુરુષોમાં ઉત્તમ (ભગવાન) ની માતા છે તેથી ધન્ય છે, કૃતાર્થ .”
આ પ્રમાણે ભગવાનની માતા ત્રિશલાને વન્દના તથા સ્તુતિ કરીને ઈન્દ્ર પિતાને અંતિમ આશય કહે છે “હે દેવાનુપ્રિયે ! હું ભગવાન તીર્થકરને જન્મ-મહોત્સવ કરીશ, તે આપ ડરશે મા.”
આ પ્રમાણે કહીને ઈન્દ્ર તેમને અવસ્થાપની નિદ્રામાં પોઢાડી દીધા. પછી વૈકિયશકિતથી પિતાનાં પાંચ રૂપ બનાવ્યાં. તે પાંચ ઈન્દ્રોમાંથી એકે ભગવાન તીર્થકરને પિતાનાં કમળ કરસપુટમાં ઉપાડી લીધાં, એકે શ્વતતામાં હંસની પાંખને પણ મહાત કરનાર છત્ર ધારણ કર્યું, બે ઈન્દ્ર ભગવાનને બને પડખે ચામર ઢાળવાં લાગ્યાં. એક પુરન્દર ઈન્દ્ર હાથમાં વજા લઈને ભગવાન તીર્થંકરનાં રક્ષણને માટે આગળ-આગળ ચાલવા લાય
મૂળ અર્થ– “as ” ઈત્યાદિ. ત્યારપછી નંદીશ્વર દ્વીપમાં પહેલેથી આવેલા પોતપોતાના રતિકર પર્વત પર પિતાની ઋદ્ધિ અને યાનવિમાનને મૂકવાવાળા, અને પિતાના પરિવારથી યુકત એવા ત્રેસઠ ઈન્દ્રોનો સાથ મેલવી, તે શક દેવેંદ્ર દેવરાજ જ્યાં અભિષેક-સિંહાસન હતું ત્યાં આવ્યા.
મેરુ પર્વત ઉપર ચાર ચોરાણું (૪૯૪) જોજનના વિસ્તારવાલું ચુડીના આકારે રહેલું ચેશુ પંડકવન છે. આ વનની ચારે બાજુ, શ્વેતસુવર્ણમય, અર્ધચંદ્રાકારવાળી, પૂર્વ-દક્ષિણ-પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાઓમાં અનુક્રમે આવેલી પાંડુકંબલા, અતિપાંડુકંબલા, ૨કતકંબલા અને અતિરકતકંબલા નામવાલી ચાર શિલા શિલાઓ અભિષેક-શિલાઓ કહેવાય છે. જે સ્થાને અતિપાર્કબળશિલા છે, અને જ્યાં અભિષેક સિંહાસન છે,
ત્યાં દેવેન્દ્ર આવ્યાં, ત્યાં આવી પલાંઠીવાળી બેઠા પછી, ભગવાનને ખોળામાં લીધાં, ને પૂર્વ દિશા તરફ માં કરી પિતે સ્થિર આસન કર્યું (સૂ૦૬૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨

Page #30

ભગવાન કો ઉસંગ મેં લેકર અભિષેક સિંહાસન પર શક્રેન્દ્રકા બૈઠના
ટીકાનો અર્થ જ ઈત્યાદિ. ત્યાર પછી શક દેવેન્દ્ર દેવરાજ નન્દીશ્વર દ્વીપમાં પહેલેથી આવેલ, પપેતાના રતિકર પર્વત પર જેઓ પિતાપિતાની અદ્ધિ અને પિતાના પરિવારને મૂકી ગયા હતા અને જેઓ પોતપોતાના પરિવારની સાથે હતાં, એવાં ત્રેસઠ ઈન્દ્રોની સાથે, તેમનાથી વીંટળાયેલા, મેરુ પર્વતની ઉપર જે સ્થાન પર વર્તુળાકારે ઉભેલું તથા ચારસે ચોરાણું પેજનના વિસ્તારવાળું પંડક નામનું ચોથું વન છે, તે વનની ચારે દિશાઓમાં વેત સુવર્ણની બનેલી, અર્ધચન્દ્રાકારની પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તરમાં અનુક્રમે વિદ્યમાન ચાર અભિષેકશિલાઓ છે, એટલે કે (૧) પૂર્વમાં પાંડુકમ્બલા, (૨) દક્ષિણમાં અતિ પાંડુકમ્બલા, (૩) પશ્ચિમમાં રકતકમ્બલા, અને (૪) ઉત્તરમાં અતિરકતકબલા શિલા છે. એ ચારેમાંથી ત્યાં દક્ષિણ દિશાની અતિપાંડુકમ્મલા શિલા છે અને જ્યાં અભિષેક-સિંહાસન છે, ત્યાં પહોંચ્યાં. ત્યાં પહોંચીને તે અભિષેક-સિંહાસન પર સકળ લોકના ઉપકારક, અને ત્રિલોકના નાથ તીર્થકરને પિતાના ખેાળા રૂપી પલંગમાં બેસાડીને પોતે પૂર્વ-દિશાની તરફ મુખ કરીને બેસી ગયાં. (સૂ૦૬૨)
ભગવાન કા જન્મ મહોત્સવ કરને કી ઇચ્છાવાલે દેવકે મનોભાવ કા વર્ણન
મૂળને અર્થતા ' ઇત્યાદિ. ત્યારપછી ઈશાન આદિ ત્રેસઠ ઈદ્રો પોતપોતાના કુટુંબ સાથે પોતપોતાના આસન પર બેસી ગયાં. તે સમયે, સર્વ દેવ-દેવીએ એકીસાથે મળીને પિત–પિતાના કામમાં પરોવાઈ ગયાં. સંપૂર્ણ રિદ્ધિ, ધતિ, બળ, સમુદય, આદર, વિભૂતિ, ઐશ્વર્ય, સંભમ અને સમારોહથી અને પુષ, ગંધ, માળા, અલંકાર અને હદયના ઉલ્લાસથી અને મહાન શબ્દોથી એક મહાન તીર્થકરના જન્માભિષેક કરવા માટે તૈયાર રહીને, ઈદ્રની આજ્ઞાની રાહ જોતાં ઉભા હતાં.
ઉપરોકત તૈયારી પૂરી થતાં સર્વ દેવો, ભગવાનનું મુખારવિંદ જોવા તલપાપડ થઈ રહ્યાં હતાં. જેમ તરસ્યા પાણીની પ્રતીક્ષા કરતા ઉભા હોય છે, જેમ દરિદ્રી ઈવસ્તુ મેળવવાની લાલચે વાટ જોઈ રહ્યો હોય છે, જેમ રેગી રોગના નિવારણની રાહ જોઈ રહ્યા હોય છે, જેમ નિરાધાર આધારને વળગવાનું વિચારી રહ્યો હોય છે, જેમ શરણહીને શરણ પ્રાપ્ત કરવાને ઝંખી રહ્યો હોય છે, તેમ સર્વ દેવ-દેવાંગનાઓ, ભગવાનનું નિર્મળ અને સૌમ્ય મુખ જેવાની તાલાવેલી સેવી રહ્યાં હતાં, (સૂ) ૬૩) 1 ટકાને અર્થતા ” ઈત્યાદિ. ત્યાર બાદ ઈશાન આદિ ત્રેસઠ ઈન્દ્ર પણ પિતાપિતાના પરિવારથી વીંટળાઈને અતિપડકલશિલાની પાસે પોતપોતાનાં આસન પર બેસી ગયાં. ત્યારે સઘળા દેવ અને દેવીઓ એક સાથે મળીને પોતપોતાના કામે વળગી ગયાં. સમસ્ત સંપત્તિથી, સમસ્ત પ્રકાશથી, સમસ્ત પરાક્રમથી, સમસ્ત સેનાથી, પોતપોતાના સમસ્ત પરિવારથી અથવા સમ્યક ઉદયથી, બધી જાતના આદરથી, સમસ્ત એિશ્વર્યથી, પૂરી ત્વરાથી, પૂર્ણ સમારોહ-તૈયારીથી, પુષ્પો થી, સમસ્ત ગધે, સમસ્ત માળાઓ, સમસ્ત આભૂષણે, અને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૩

Page #31

સમસ્ત શેભાની સાથે એટલે કે વિશિષ્ટ આભૂષણથી, તથા સઘળાં દિવ્ય વાજિંત્રોના વિનિથી, વિશાળ દ્ધિથી, ચિત્તના અત્યંત ઉલલાસ (આનંદ)થી, મહાન શબ્દોથી, તીર્થંકરના જન્માભિષેકને એક અનુપમ ઉત્સવ ઉજવવાને માટે ઈન્દ્રની આજ્ઞાની અભિલાષા કરવા લાગ્યાં. જ્યારે દેવગણને જાણ થઈ કે ભગવાન તીર્થકરને જન્માભિષેક થવાને છે ત્યારે તેઓ ભગવાનના નિર્મળ વદન-કમળના દર્શન માટે એટલા બધા આતુર થઈ ગયાં જેટલા તરસ્યા પાણીને માટે, જમદરિદ્ર ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે, રેગી આરોગ્ય મેળવવાને માટે, નિરાધાર માણસ આધાર મેળવવાને માટે અને અશરણ શરણ મેળવવાને માટે આતુર હોય છે !
દેવોં કે આનન્દ, આઠ પ્રકારકે કલશ, શક્રેન્દ્રકી ચિંતા ઔર મેરૂકંપનકા વર્ણન
અહીં એક દેવગણ ઉપમેય છે અને તરસ્યા આદિ બીજા બધા ઉપમાન છે. તે કારણે માલેપમા અલંકાર છે. (સૂ) ૬૩)
મૂળને અર્થ– “તેમાં શર” ઇત્યાદિ. તે કાળે અને તે સમયે દેવોને અતિશય અલૌકિક હર્ષ થયો. “તે સમયના દેવગણના આનંદનું વર્ણન કરવાને સરસ્વતી પણ શકિતમાન નથી. એ વખતે દેવો એટલા બધા શાન્ત થઈ ગયાં કે નીચે પડતી સેયને અવાજ પણ સાંભળી શકાય. ( ૧ /
ત્યારે દેવો અને દેવીઓનાં મન હર્ષના અતિરેકથી એકાગ્ર થઈ ગયાં. તેમની પલકે એટલી બધી નિશ્ચલ થઈ ગઈ કે મેટો પર્વત પડે તે પણ જરાયે ચલાયમાન ન થાય ! ત્યાર બાદ (૧) સુવર્ણનાં (૨) ચાંદીનાં (૩) રત્નોનાં (૪) સોના-ચાંદીનાં (૫) સોના-રત્નનાં (૬) ચાંદી-રત્નોનાં (૭) સેના-ચાંદી અને રત્નોનાં તથા (૮) માટીના; એ આઠ પ્રકારના કળશોમાંથી એક એક પ્રકારના, પ્રત્યેક ઇન્દ્રની પાસે એક હજાર આઠ કળશ હતાં. આ પ્રમાણે ચૌસઠ ઈદ્રોના કુલ પાંચ લાખ, સેળ હજા૨, છનું (૫૧૬૦૯૬) કળશ થયાં. આટલા બધા કળશને જોઈને દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રને એવો આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત, ચિતિત, કપિત, મને ગત સંકલપ ઉત્પન્ન થયે કે શિરીષના કુલ જેવો સુકુમાર આ બાળક (ભગવાન) આટલાં બધાં, જળથી ભરેલાં મહાકળશની અત્યંત વિશાળ જળધારાને કેવી રીતે સહન કરી શકશે? શકના આ પ્રકારના પાંચે વિચારને અવધિજ્ઞાનથી જાણીને તેની શંકાનું નિવારણ કરવા માટે, અપાર બળ અને પરાક્રમવાળાં તીર્થંકર ભગવાને પોતાના પગના અંગુઠાના અગ્રભાગથી સિંહાસનના એક ભાગને સ્પર્શ કર્યો. ત્યારે ભગવાન તીર્થકરના અંગુઠાના સ્પર્શ માત્રથી જ મેરુ પર્વત કંપવા લાગ્યો. જાણે “મહાપુરુષોનાં ચરણ સ્પર્શથી હું પાવન થઈ ગયા”-એમ ધારીને હર્ષથી ડેલવા લાગ્યો (સૂ) ૬૪)
ટકાને અર્થ–ા ' ઇત્યાદિ તે કાળે અને તે સમયે દેવોને અત્યંત લોકોત્તર આનંદ થયો. તે
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૪

Page #32

અવસરે તદ્દન શાન્તિ હતી, તે ક્રર્શાવવા માટે કહે છે—
“तयायणं देवगणप्पमोयं, वागीसरी नत्थि अलं પવનું । अञ्चंतता यहविसु देवा, सदायई जत्थ पडंतसूई ||१|| इति |
એટલે કે તે સમયે દેવોના સમૂહને જે હર્ષ થયા તેનુ વર્ણન કરવાને સરસ્વતી પણ સમથ નથી. ત્યાં દેવો એટલાં બધાં શાન્ત અને એકાગ્રચિત્ત થઇ ગયાં કે નીચે સેાય પડે તે તેના અવાજ પણ સંભળાયા વિના રહે નહી. ત્યાર ખાદ શાંતચિત્ત તે દેવ-દેવીએ આનંદના અતિરેકથી એટલાં ખધાં એકાગ્રચિત્ત થઇ ગયાં કે ઘણા ભારે પવંત પડે તેા પણ તે દેવ-દેવીઓની દૃષ્ટિ સ્હેજ પણ ચલાયમાન થાય નહીં.
ત્યાર બાદ (૧) સેનાનાં, (૨) ચાંદીનાં, (૩) રત્નાનાં, (૪) મિશ્રિત સેાના-ચાંદીના, (૫) સેના-રત્નેનાં (૬) ચાંદી—રત્નેાનાં, (૭) સાના-ચાંદી-રત્નાનાં, અને (૮) માટીનાં, એમ આઠ પ્રકારનાં કળશે હતાં. તેમાં પ્રત્યેક ઇન્દ્રની પાસે દરેક પ્રકારના એક હજાર આઠ કળશ હતાં. બધા પ્રકારના કળશેા મળીને પ્રત્યેક ઈન્દ્રની પાસે આઠ હજાર ચોસઠ કળશે। હતાં. તેથી ચેાસઠ ઇન્દ્રોના બધાં મળીને એકદર પાંચ લાખ, સાળ હજાર, છન્નું કળશ હતાં. કળશેની આટલી બધી મેાટી સખ્યા જોઈને શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજના મનમાં આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત,ચિન્તિત, કલ્પિત, મનેાગત સંકલ્પ (વિચાર) ઉત્પન્ન થયા કે પ્રભુ ખાળક છે, શિરીષ-પુષ્પના જેવાં અતિશય કામળ છે. તે આ પાંચ લાખ સેાળ હજાર છન્નું (૫૧૬૦૯૬) જળપૂણું મહાકળશેની અત્યંત વિશાળ જળધારાને કેવી રીતે સહન કરી શકશે?
આ પ્રકારના શકના આધ્યાત્મિક, પ્રાર્થિત, ચિન્તિત, કલ્પિત, મનોગત સંકલ્પને, અનુપમ બળ અને અનુપમ પરાક્રમવાળા ભગવાન તીર્થંકરે અવધિજ્ઞાનથી જાણીને તેની શંકાને દૂર કરવા માટે, પેાતાના પગના અંગુઠાના અગ્રભાગથી પોતાના આધારભૂત (જેના પર તેઓ વિરાજમાન હતાં) મેરુપર્યંતના અવ્યવરૂપ સિંહાસનના એક ભાગના સ્પર્શ કર્યાં. ભગવાન તીર્થં કરના અ'ગુઠાના અગ્રભાગને સ્પર્શી થતાં જ “મહાપુરુષાનાં ચરણ-સ્પર્શથી હું. પાવન થઈ ગયે.” એમ માનીને જાણે હર્ષોંને લીધે મેરુ પર્યંત ક ́પવા લાગ્યા. અહિ ધાતકીખંડ આદિના જ્યાતિષી દેવેન્દ્ર આદિ દેવાના કળશેાની વિવક્ષા કરેલ નથી. (સૂ૦૬૪)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૫

Page #33

મેરૂકે કંપન સે ભુવનત્રયમેં રહે હવે જીવકો ભય હોના, શક્રેન્દ્રકી ચિન્તા, કમ્પન કે
| કારણ કો જાનના, પ્રભુ સે ક્ષમાયાચના
મૂળને અર્થ“ સર્વ = 'ઈત્યાદિ. જે સમયે સુમેરુ પર્વતે કંપન શરુ કર્યું તે સમયે આખી પૃથ્વી કંપવા લાગી. સમુદ્રો ખળભળી ઉઠયાં. શિખરો ઉપરા-ઉપરી પડવા મંડયાં. સમસ્ત સંસારી જીના હૃદયને ભેદી નાખે તેવો દારુણ અવાજ થયે. ત્રણે લોકમાં કોલાહલ મચી ગયો. લોકે ડરના માર્યા ભયભીત થવા લાગ્યાં. પ્રાણીઓ આમ તેમ દોડધામ કરવા લાગ્યાં. સર્વ જીવજત ભયથી આકુળ-વ્યાકુલ થઈ રહ્યાં. “ત્રાહિ ત્રાહિ”ના પોકાર થવા લાગ્યા. શરણ શોધવા આમ તેમ મથામણ કરી રહ્યાં. સર્વ દેવ-દેવીઓનાં મન પણ ભયથી ધ્રુજી ઉઠયાં.
આ વખતે શકેન્દ્રને આ પ્રમાણે મગત ભાવ ઉઠી આવ્યાં કે, કદાચ આવો મહાન-વિશાલ અને ઊંચા મેરુ પર્વત, આ કેમલ શરીરવાળા બાળ પ્રભુ ઉપર ગબડી પડશે તે, તેમની શું દશા થશે ?, હું તેમની માતા પાસે શું મેટું લઈને જઈશ?, તેમને કઈ હકીકતથી વાકેફ કરીશ?, આવા પ્રકારના વિચારોની પરંપરાને લીધે તેનું મન ઉગ્રતાને પામ્યું, ને તે આર્તધ્યાન કરવા લાગે.
આવા ભાવો મનમાં આવતાં, તેમનામાં તીવ્ર ક્રોધાગ્નિ સળગી ઉઠય. ક્રોધની જવાળાઓને લીધે, આખું શરીર બળવા લાગ્યું. બળતરા થતાં તેણે અવધિજ્ઞાનને ઉપગ મૂકો, તેમાં તેમને સર્વ હકીકત વિદિત થઈ, ને પિતાને દેષ જણાતાં, બે હાથ જોડી, માથે અંજલી ધરી, ભગવાન પાસે ગળગળા-હૃદયે બેલવા લાગ્યા કે “હે ભગવન્ત! હું સર્વ જાણી ચુકયે, સારી રીતે મને સર્વ સમજાયું, મેં સાંભળ્યું છે અને અત્યારે અનુભવ પણ કરી લીધે છે કે અતીત, વર્તમાન અને ભાવી કાળના અહંન્ત ભગવાને, અનંત વીર્યવાન, અનંત પુરુષાકારના ધણું, અને અનંતપરાક્રમી હોય છે. આવા પ્રકારનું કથન નમ્રભાવે પ્રગટ કરી, કેન્દ્ર ભગવાનને વંદન-નમસ્કાર કરી, થયેલ અપરાધની માફી માગી. (સૂ૦ ૬૫)
ટીકાને અર્થ- a ) ઇત્યાદિ. મેરુ પર્વત ત્રણે લેકને આવરી લે તેવો હોવાથી, તેલંબાઈ, પહોળાઈ અને ઉંચાઈમાં, સંપૂર્ણ રીતે વિસ્તૃત છે, આથી તેના કંપનને સ્પર્શ ત્રણે લોકમાં અનુભવાય. કંપનના લીધે, ધરતી પણ ધણધણી ઉઠી, ધરતી ધણધણાતાં, સમુદ્રનું પાણી ઉછળી આવ્યું, ને આ ઉછાળાને લીધે, ચારે બાજુ જળજળાકાર થઈ રહ્યું.
ઉકાપાતથી, ધરતીના આધારે રહેલા નાના-મોટા શિખરો પણ સવસ્થાનેથી ચુત થતાં જણાવા લાગ્યા, ને ઘરબાર-મેડી-મહેલાત-હવેલીઓ સર્વે પડીને પાદર થયાં. માનવ, પશ, પ્રાણી દુઃખના લીધે અથાગ શેક-સંતાપને પામે છે, શરણ અને આશ્રય વિનાના થઈ જવાથી, કોલાહલ કરી મૂકે છે. માનવના આશ્રય
સ્થાનો તે, ચલ અને અસ્થિર છે, તે તે કં૫ લાગતાં પડી જાય છે. પણ દેવના આશ્રય સ્થાને-દવાલ, વિમાને, કીડાંગણે સર્વે અચલ અને સ્થિર છે, છતાં તેમને પણ કંપને સ્પર્શ થતાં, પડવાને ભય ઉપસ્થિત થયે ને ડેલું–હેલું થઈ રહ્યાં.
આવી સ્થિતિ સર્વ લોકોમાં વ્યાપી રહી હતી. ત્યારે કેન્દ્રના મનમાં પણ ચિત્ર-વિચિત્ર તરંગ ઉઠવા લાગ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૬

Page #34

કદાચ મેરુ પર્વતના શિખરેને તે હું આડે હાથ દઈ, ભગવાનના કમળ-બાળશરીર પર પડતાં, અટકાવી દઈશ, પણ મેરુ પર્વત ગબડી પડતાં હું ભગવાનને કેવી રીતે બચાવી શકીશ?, ને તેમની માતાને વિલાએ જઈ શું જવાબ આપીશ?
આવા વિચારોથી તેમનું મન ઘેરાઈ ગયું, બુદ્ધિ અને વિચારશક્તિ કુંઠિત થઈ ગઈ, ને મૂઢ જેવા થઈ ગયા. અચાનક પિતાની દિવ્યશક્તિ “અવધિજ્ઞાન’ને વિચાર હુશે આવ્યું, ને તે શકિતને ક્ષણ એકમાં ઉપગ કરતાં જણાયું કે, આ સર્વના દુઃખને કર્તા હું છું. કારણ કે, અરિહે તેની અનત શકિતમાં મારો વિશ્વાસ ડગમગી ઉઠયો, તેથીજ ભગવાનની સહનશકિતમાં મને અપૂર્ણતા ભાસી. મને વિશ્વાસ પૂર્ણ કરવા સારું ભગવાને સ્વયં પ્રેરિત થઈને આ ઘડીભરના તાંડવનૃત્યમાં પોતાની વીરતા દાખવી.
પિતાના જ દેશનું આરોપણ કરી, ગળગળે હૈયે ભગવાન સામું જોઈ થયેલ અપરાધની માફી માગી, દેષમુક્ત થયા. આમાં કેન્દ્રને વિચારદેષ નથી, તેમજ તેની શ્રદ્ધામાં અપૂર્ણતા હતી તેમ પણ ન હતું, પરંતુ ભક્તડદો, આવાજ કોમળ હિંયાનાં ઘડાયેલાં હોય છે, તેથી પિતાની અપેક્ષાએ, ભગવાનના દુઃખની ગણત્રી કરે છે, અને તે દુઃખને કંપ જાતે અનુભવે છે, ને અનુભવતાં પ્રતિકાર કરવાના રસ્તા પણ ખોળી કાઢે છે. આ છે ભગવાનના વાત્સલ્યભાવવાળા ભકતોના શુદ્ધ હૃદય ! (સૂ૦ ૬૫)
અચ્યતેન્દ્રાદીક સે કિયે હુયે ભગવાન કે અભિષેક કા વર્ણન, સર્વ દેવોં કા શક્રેન્દ્ર કે સાથ | ત્રિશલા મહારાની કે પાસ ભગવાન કો રખકર અપને અપને સ્થાન પર જાના
મૂળ અર્થ–પ ઈત્યાદિ. હર્ષથી વિકસિત થઈને તમામ ઇન્દ્રોએ, પૂરા ઠાઠમાઠ સહિત, મહાન ઘોષણા કરી, ને ભગવાનને અભિષેક કર્યો. આ અભિષેકની ક્રિયા અચુતેન્દ્ર શરુ કરી, અને ફેમપ્રમાણે ઉત્તરની શ્રેણીના ઈન્દ્રો વડે, પૂરી કરવામાં આવી.
ભગવાનનું અનુપમ બળ જોઈને, ભવિષ્યમાં પણ દારુણ દુઃખેને તે સહનશીલતાપૂર્વક સામને કરશે, તેમજ ઉપસર્ગોની અવગણના કરીને પણ,
અવગણના કરીને પણ, પિતાનું ધ્યેય હાંસલ કરશે, એવી નીડરતા અને મક્કમતા બાળપણથી જ પારખી લઈને, કેન્દ્ર, તેમનું નામ દેવોના અગણિત સમૂહની વચ્ચે, ગુણનિષ્પન્ન “મહાવીર એવું રાખ્યું.
ઉત્સવની ક્રિયા સંપૂર્ણ થયા બાદ, શક્રેન્દ્ર, પોતાના દેવશરીરની વિકૃર્વણા કરીને પાંચ શક્રેન્દ્રો સર્યા. એક શકેન્દ્ર, ભગવાનને પિતાની હથેળીમાં ઉપાડયા. બીજાએ ભગવાનના મસ્તક ઉપર છત્ર ધારણ કર્યું. ત્રીજાએ અને ચોથાએ બને ખભા ઉપર ચામર વીંજવા માંડયા. પાંચમાં કેન્દ્ર હાથમાં વજી લઈ, ભગવાનની આગળ ચાલવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણેના સરઘસ સાથે, શક્રેન્દ્રની સેવામાં, ચૌરાસી હજાર સામાનિક દેવ હતા. તથા ભવનપતિ, વ્યન્તર, તિષિક, અને વૈમાનિક દેવ પિતાની સર્વોત્તમ રિદ્ધિ સાથે હાજર હતા. તે સર્વે આ સમારોહમાં સાથે ચાલતા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૭.

Page #35

ઘષણ અને દિવ્યનાદ કરતા કરતા, જ્યાં જન્મનગર હતું, જ્યાં જન્મભવન હતું, જ્યાં માતા નિદ્રાધીન થયેલાં હતાં તે સ્થાને તેઓ બધા આવી પહોંચ્યા, ને ભગવાનને માતાની ગોદમાં મૂકયા. ત્યારબાદ માતાને આવરણ કરી રહેલા અવસ્થાપની નિદ્રાને દૂર કરી સર્વ દેવ-દેવીઓ જે સ્થાનેથી આવ્યા હતા, તે સ્થાને જવા રવાના થયા. (સૂ૦૬૬)
ટીકાને અર્થ-“HT ઈત્યાદિ. જ્યારે શક્રેન્દ્ર, આ દુખમય ઘટનાઓથી વિમુક્ત થયા, ને થયેલ આશાતનાની માટે પ્રભુની માફી માગી, ત્યારે જેમ દેણદાર ઋણમાંથી મુક્ત થાય ત્યારે છેલ્લે શાંતિને શ્વાસ ખેંચે છે, તેમ તેનું હદય હળવું ફુલ થઈ ગયું, ને અગાઉની માફક પ્રકૂલિત–વદને ઉભા રહ્યા.
આ બધું ક્ષણવારમાં બની ગયું, ને કંપ વિગેરે અદૃશ્ય થયા, ત્યારે દેવ દેવીઓએ પણ ખુશીને દમ ખેંચે અને અંગે અંગ તેઓને શાતા વળી. ઘડી ભર પહેલાં તે સર્વેના જીવ તાળવે ચોંટી ગયા હતા, ને “શું બન્યું ને શું બનશે તેની કાગારોળ કરી રહ્યા હતા, ને જન્મ-મરણની વચ્ચે જેલાં ખાઈ રહ્યા હતા, દરેકને હમણાં ગયાં કે જશું' એવોજ ભય વ્યાપી રહ્યો હતો, ત્યાં તો સપાટામાં, કાળનું અવળદમ ચક્કર ફરી ગયું. સર્વ વેદનાઓ નાશ પામી. આકંદને ઠેકાણે સંતોષ અને આનંદ છવાઈ ગયાં. ભયનું ભૂંગળ સલામતીના રૂપમાં ફેરવાયું, ને લોકના વિષે જીવ-જંતુઓએ નિરાંત અનુભવી.
ભય દૂર થતાં દેવ-દેવીઓએ આનંદને ઉભરે ઠાલવ્યે. દરેક પ્રકારની જે જે સામગ્રીઓ, જુદે જુદે સ્થળાએથી, ભેગી કરી હતી, તે સવને ઉપયોગ, ભગવાનના અભિષેકમાં કર્યો.
જેમ ગાગેય મુનિએ, સંયતિ રાજાને “અમો થિલા તુન્ન–હે રાજન્ ! તું ભયમુકત છે.-આમ કહ્યું ને રાજા ભયથી મુકત થાતાં અભયદાનનું મહાસ્ય સમયે, તેમ દેને પણ, “અભયદાન” ની મહત્તાનો પૂરેપૂરો
ખ્યાલ આવ્યો ને આ ભગવાનની વીરતા અતૂટ છે તેવું તેમને ભાન થયું. આવું બળ, વીર્ય અને પરાક્રમ પણ માનવ દેહમાં હોય છે.-તેમ ખ્યાલ આવતાં તેઓને ગર્વ ગળવા માંડ, ને પૂર્ણ ભકિત પ્રદર્શિત કરીને, લગવાનનો અભિષેક કર્યો.
ભય કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય તેનું ખ્યાન જ્યારે શકેન્દ્ર આપ્યું, ત્યારે દેવદેવીઓ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયાં. અભિષેકની ક્રિયા પૂરી થતાં, મોટા સમુદાયની વચ્ચે “ભગવાનનું નામ “મહાવીર' રાખવામાં આવે છે”એવી દિવ્ય ઘોષણા કરી શકેન્દ્ર સર્વને જાણ કરી, અને આ જાણ કરતાંની સાથે, ભગવાનના અતુલબળનું વિવરણ કરતા ગયા, અને કંપ થવાના કારણે ખુલ્લા કરી, દરેકને સમજણ આપતા ગયા,
બાળપણમાં જ પોતાના પરાક્રમને, આપણને પરચો બતાવ્યું, ને આ જ ભવમાં, પોતાના પૂર્વે કરેલ શુભાશભ કર્મોને, વીરતાપૂર્વક સામને કરી, ખુડદો કરી નાખશે, ને તે કર્મ ચકચૂર કરવામાં અનંત સહનશકિત ધારણ કરી, અને પ્રગટ કરી, સામે આવેલા ઉપસર્ગો અને પરીષહેને, આનંદથી વધાવી લેશે, માટે જ આ પ્રભુનું નામ વાસ્તવિકરીતે ગુણસંપન્ન “મહાવીર હોવું જોઈએ”—એમ દૃઢતાપૂર્વક જાહેરાત થતાં તે “નામ” ને સર્વ દેવોએ વધાવી લીધું.
શકેન્દ્રની પાસે કેટલે દેવસમુદાય હતે તેનું વર્ણન કરતાં ટીકાકાર કહે છે કે ચોરાસી હજાર સામાન્ય
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૮

Page #36

કક્ષાના ધ્રુવે હતા, તેત્રીશ ત્રાયસ્પ્રિંશ દેવા હતા, ચાર લેાકપાલ દેવા હતા, આઠ અગ્રમહિષીએ તેમના પરિવાર સાથે હતી, ત્રણ પરિષદો હતી, સાત અનીકાધિપતિઓ (સેનાપતિએ) અને ચેાશસી હજાર આત્મરક્ષક દેવા હતાં”. આ અંગત પરિવાર ઉપરાંત, મૂળ અર્થાંમાં દર્શાવ્યા મુજબ, ચાર જાતના દેવ, દેવી, ભવનપતિ વિગેરે પણ હાજર હતાં. આ જબરજસ્ત સમારેાહ પૂર્ણ રીતે દિવ્ય વાજીંત્ર આદિની સાથે સજ્જ થઈ, પૂ રીતે શાભાયમાન થઇ, માનસિક ઉલ્લાસ અને ઉત્કંઠા ધારણ કરી, દૃઢતા-પૂર્ણાંક ભગવાનને લઈને પાછા આવવા લાગ્યા! ઉપરાકત સમારેાહમાં દેવ-દેવીઓની હાજરી હતી. (૧) ચપલા, (૨) ચ'ડા, (૩) ઉગ્રા, અને (૪) જયા, આ ચાર ગતિએ વેાને વરેલી જ હોય છે, ચપલા એટલે કાયથી ચંચળ, ચડા એટલે ઉત્કષઁતાવાળી, ઉગ્રા એટલે સિંહની સમાન દૃઢતા અને સ્થિરતાવાળી તથા દવાળી, જયા એટલે જયશીલા, આ અદ્દભુત-દેવગતિથી ગમન કરીને, દેવે જન્મભવનમાં પહોંચ્યા, ભગવાનને માતાની ગાદમાં સ્થાપિત કરી, પેાતાની ફરજ યથાયેાગ્ય ખજાવાઇ ગઇ તેના આનંદ અને ઉત્સાહ લઇ, દેવા પોતપોતાના સ્થાને જવા વિદાય થયા. (સ્૦૬૬)
સિદ્ધાર્થને મનાયા હુવા ભગવાન્ કે જન્મમહોત્સવ કા વર્ણન
મૂળના અ་—“તપ નં” ઇત્યાદિ. રાજા સિદ્ધાર્થે ઉત્સવ મનાવવાનું શરૂ કર્યું". પ્રાતઃકાલ થતાં, પ્રભુના જન્માત્સવ નિમિત્તે, અંતઃપુરના નાકરવર્ગનું દારિદ્ર પીટાડી દીધુ-દાસ-દાસી નાકર-ચાકર વિગેરેને અઢળક દ્રવ્ય આપ્યુ. ને તેઓની હમેશની ક`ગાલીયત મટાડી દીધી.
દેશના નાગરિકની દરિદ્રતા દૂર કરવા, કુબેરના ભંડારને પણ ચડી જાય તેવે તેમને ભંડાર હતેા. આ ભંડાર માંહેનુ ધન, વરસાદની ધારાઓની માફક વહેતું મુકવામાં આવ્યું. આ ધન દ્વારા, દુ:ખાના દાવાનળ એલવવામાં આવ્યા, ને ગરીબ વર્ગને આર્થિક ભયમાંથી, હ ંમેશને માટે મુકત કર્યાં, ને આ વĆમાં આનંદના અંકુરો ફૂટવા લાગ્યા.
જેલના કેદીઓને બંધનમુકત કર્યા', ઉત્તરાત્તર ઉત્સાહ વધારીને, જેટલા અંશે ગરીબ–ગરમાંને ધન દ્વારા સંતાષાય, તેટલા અંશે સતેાખ્યાં.
ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરને બહારથી અને અંદરથી, સાફસૂફ કરી, તમામ પ્રકારે સુશાભિત બનાવ્યું. શહેરની કુરતી દિવાલે રંગાવી ધેાળાવીને આકર્ષીક રીતે ચીતરી. અંદરના રસ્તાઓ જેવા કે શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વર, ચતુર્મુખ, મહાપથ, પથ, રચ્યા વિગેરેને સાફ કરી, તેના પરના કચરાને દૂર કરી પાણી છંટાવ્યુ
શહેરના મધ્યભાગ, ખજારા અને ગલી–મુચીએમાંથી ગંદવાડ વિગેરે દૂર કરાવી, તેની પર પાણીનુ સિંચન કર્યું, ને ઉડતી ધૂળ અને તેની રજોને બેસાડી દીધી. ધ્વજા અને પતાકાઓ વડે, શહેરની શાભામાં વૃદ્ધિ કરી, ઉત્તમ પ્રકારના ર’ગરાગાન વડે દિવાલા અને કમાડા ધાવડાવ્યાં અને રંગાવ્યા. ગેાશીષ ચદન અને લાલચંદનના થાપા દરેક ખારી ખારા ઉપર લગાવ્યાં, ને ચંદનથી સુગધિત મનાવેલા કળશા, દરેક પેઢી, દુકાના અને કાર્યોલય-કચેરીઓમાં મૂકાવ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૯

Page #37

દરેક ઘરના દરવાજે દરવાજે, ચંદનથી લેપાએલા ઘડાઓના તારણેા બધાવ્યાં. તેારણુ પર, નીચે ઉપર લટકતી લાંબી અને પહોળી ફૂલમાળાઓ લટકાવવામાં આવી. પચરંગી ફૂલેાની શોભાવડે આ તારણાને વિશેષ શાભિત કર્યાં. આ ફૂલોને રંગ અને સુગંધ ધણા ઉગ્ર હતાં,
ઘેર ઘેર ઉત્તમ અગરબત્તી, કુન્નુરુ (ચીડા), તુરુષ્ક (લેાખાન) ની ઉંચી ખનાવટવાળા ધૂપા સળગાવવામાં આવ્યા, આ ધૂપોમાં પણ અતિ સુગ ંધ છૂટે તેવાં ચૂર્ણ ભભરાવવામાં આવ્યા. સત્ર જાણે સુગંધનું જ સામ્રાજ્ય હાય! તેવી સુવાસ ફેલાવવામાં આવી.
શેરીએ શેરીએ અને ગલીએ-ગલીએ, નટ-નક-જલ્લ મલ્લ-મૌષ્ટિક-વિલ બક-પ્લાવક-કથક-પાઠેક-લાસક આચક્ષક-લંખ-તૂણાવત–તુમ્ભવીણિક તથા અનેક તાલચરો રોકવામાં આવ્યા
હજારા જોતરાં અને હજારા સાંબેલાં, આખાએ ગામમાંથી ઉઘરાવી લીધાં, અને એક ઠેકાણે સઘળાં ભેગાં કર્યા. મતલબ એ હતા કે, જેથી ભગવાનના જન્મમહોત્સવના શુભ અવસર ઉપર, કાઇપણ મળદને, હળ કે ગાડા સાથે, જોડી શકાય નહિ, તેમજ સાંબેલા વડે ખાંડી શકાય નહિં અને પ્રાણી માત્રને શાતા મળે. (સૂ૦ ૬૭)
ટીકાના અ॰——‘તપ નં' ઇત્યાદિ. માબાપને પેતાના પુત્રના જન્મ-ઉત્સવ ઉજવવામાં આનંદ હોયજ, પણ આવા લેકનાથ થવાવાળા પુત્રને જન્મઉત્સવ ઉજવવામાં તે આખુયે રાષ્ટ્ર તૈયાર થઈ ગયું. રાજાએ, પેાતાનેખજાના ખુલ્લા મૂકી દીધા, ને ગરીબવના દુઃખા મટાડવામાં કાંઇપણ મણા રાખી નહિં. પેાતાના આશ્રયે પડેલા નાકરીયાત વર્ગને તેા, રાજાએ ન્યાલ કરી દીધા, ને તવંગરની કક્ષામાં તે સર્વને મુકી દીધા.
જન્મપર્યંત સુધીની થયેલ શિક્ષાએ પણ માક્ કરવામાં આવી, અને દરેક કેદીને, ફરીથી કેઇ ગુન્હાસર જેલમાં જવાના અવસર ઉભા ન થાય તે અર્થે આર્થિક મદદ અને ધંધા રોજગાર વિગેરેની વિપુલ પ્રમાણમાં સગવડતાઓ આપી. આથી જેલ-૫'ખીએ પણુ, આન'દથી નાચી ઉઠયાં, અને પેાતાનું ખાકીનુ' જીવન સુંદર રીતે વિતાવવા તત્પર થયાં,
આ ઉપરાંત અનેક ખાનદાન કુટુમાની ગરીબ વ્યકિતઓને, જોઇએ તેટલા પ્રમાણમાં, ગુપ્ત રીતે અખૂટ ધન આપી સ ંપત્તિવાન બનાવ્યા, જેને પરિણામે, તેમની હંમેશની ભૂખ ભાંગી.
નગરના રાજમહેલે, હવેલીઓ, રંગમ ડપા, ઉદ્યાનશાલાએ, સભાગૃહ, મહેમાનગૃહા,અંતઃ પુરના બંગલા, રાજકચેરીઓ, જાહેર મકાના વિગેરેને સ ́પૂર્ણ રીતે સુધારી, રેશનકમાં લાવવામાં આવ્યાં.
ખારા-જાહેર રસ્તાઓ તેમજ ખાનગી ગૃહાની શેરીઓના પણ, વાળીચેાળી સુઘડ બનાવી, સુગંધિ દ્રવ્યે વડે સિંચિત કરી શહેરને ધજા-પતાકા વડે શણગારવામાં આવ્યેા. જાહેર રસ્તાના ચૌટામાં મ`ચા અને માંચડા ઉપર, જાહેર જનતા એસી, નાટચારભા-નાકા-ખેલે-તમાસાએ સુખપૂર્વક જોઇ શકે તેવી વ્યવસ્થાઓ ઉભી કરી. ધ્વજા અને પતાકા ઉપર ચિત્ર વિચિત્ર ચિત્રામણા દરવામાં આવ્યાં હતાં. માટી ધ્વજાઓને, લાકે ‘વૈજ્યન્તી’ કહેતા અને તાની ધ્વજાઓને પતાકા' ના નામથી ઓળખતા.
અનેક પ્રકારે શહેરના આંતર તેમજ બાહ્ય ભાગાને એવી સુંદર રીતે શણગાર્યા અને લલકાખધ બનાવ્યા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૨૦

Page #38

હતાં કે, ઘડીભર આપણે મોહિત થઈ જઈએ, અને ભ્રમમાં પડીએ કે શું આ પ્રત્યક્ષ સ્વર્ગ હશે કે કેમ?, તે ઓળખવા પણ મુંઝાવું પડે!
જેમ જેમ શહેર ભાયુક્ત થતું ગયું તેમ તેમ તેની મંડનકિયા પણ વધવા લાગી. નવીનતા અને ભપકે વધવા લાગ્યો. તોરણદ્વાર પર સ્વર્ગીય અને મનોરમ દેખાવો થવા લાગ્યા. તેરણાની શોભા ખૂબ કાળજી લેવામાં આવી. કારણ આ તોરણોમાં પચરંગી ફૂલે ઉપરાંત પંચરંગી માળાઓ પણ લટકતી રાખીને, તેની અંદર હાંડી–તકતા ગોઠવવામાં આવ્યા હતા. આ હાંડી–તકતા જુદા જુદારંગના હોઈ, અંદર મૂકેલા દીપકે, જુદાજ રંગને આભાસ અને તેજ આપતા હતા. આ તેજ ઉપર પુછે અને માળાઓનું પ્રતિબિંબ પડતાં જાણે ફૂલે એ જાતેજ પચરંગી નાટયારંભ શરુ કર્યો હોય તેમ લાગ્યા વિના રહેતું નહિં.
સુગંધિ ફેલાવવા માટે, કશી પણ કચાશ રાખી ન હતી. સુગંધિ-જળના છંટકાવ ઉપરાંત, સુગંધિ ધૂપે અને ઉંચી બનાવટની અગરબત્તીઓ, ચૂર્ણો તેમજ સુગંધી દ્રવ્યોને તે કઈ હિસાબ રાખ્યો જ ન હતે. આખું શહેર મહેક-મહેક બની રહ્યું હતું, ને ખુશબોની સુવાસ ચેર પથરાઈ રહી હતી. મઘમઘાયમાન થયેલું સમસ્ત પાટનગર, સુગંધને લીધે, મહેકી ઉઠયું હતું.
લેકોને જમવા માટે, રાજ્યના રસોડાં ખુલેલાં મૂકી દીધાં હતાં. જ્યાં સુધી ઉત્સવ ચાલે ત્યાં સુધી, કોઈએ પણ પોતાના ઘેર, રસોઈ કરવાની હતીજ નહિ, જમ્યા પછી, આનંદ પ્રમોદ માણવા, ઠેર ઠેર ચેકમાં મચે ગોઠવી દીધા હતા તે મંચ ઉપર બેસી, લોકો પોતાને યોગ્ય લાગે તે જાતની કલાઓ જોઈ શકતા.
આ કલાઓનું પ્રદર્શન દિવસ-રાત ચાલુ રહેતું હતું. કલાઓના પ્રકારો ઘણા હતા ને તે કલાઓના નિષ્ણાત લેકમાં જુદા જુદા નામથી ઓળખાતા હતા.
વિષ પરિધાન કરી, કોઈ પૂવે થઈ ગયેલ વ્યક્તિને ચિતાર રજુ કરનારને લોકો “નટ” તરીકે ઓળખતા. સ્વયં નાચ કરવા વાળાને “નૃત્યકાર” કહેતા. આ નૃત્યની કલા, સ્ત્રી તેમજ પુરુષ બને ભજવી શકતાં, તેથી પુરુષ કલાધરને “નૃત્યકાર” કહેતા અને સ્ત્રીને “વૃત્તિકા” કહેતા. “રસી પર કૂદવા વાળો ‘જલ્લ’ કહેવાતે. બાહુબળ બતાવવા વાળે “મલ્લ” તરીકે ઓળખાતું. ઠેસા મારવામાં કુશળ હોય તેને મૌષ્ટિક તરીકે ઓળખતા. મોઢાથી વિકૃત ભાવ પ્રગટ કરવા વાળાને, “વિલંબક અથવા “વિદૂષક' કહેતા. છલાંગ મારીને કુદી જનાર “પ્પાવક તરીકે ઓળખાતું. ચારણ ભાટને “કથક' કહેતા. શાસ્ત્રોના શ્લેકે સંભળાવનારને “પાઠક કહેતા. રાસગાન ગાનાર “લાસક તરીકે ઓળખાતું. શભાશુભ શકુનના કહેનારા નૈમિત્તિકેને લોકો “આચક્ષક કહીને સંબોધતા. વાંસ ઉપર ખેલ કરનારને ‘લંખ” કહેતા. સારંગી ગાવાવાળે વર્ગ “તુણાવંત' ના નામથી સંબેધાતે. વીણા વગાડનાર ‘તુમ્બવીણિક કહેવાત. હાથતાળી બજાવવામાં કુશળ કલાધરને લોકો “તાલચર કહીને બોલાવતા.
ભગવાનના જન્મ પ્રસંગના મહોત્સવ વખતે, નાનાપ્રાણુઓને પણ દુઃખ ન થવું જોઈએ એ ઈરાદાથી, બળદ-પાડા-હાથી વિગેરેને છુટા મૂકી સંપૂર્ણ ઘાસ ચારે આપી, આનંદ કરતા બનાવી મૂક્યા હતા. તે દિવસે દરમ્યાન, ખાનગી રીતે પણ કઈ બળદ આદિને ખેતરમાં જીતે નહિ માટે જોતરા” પણ રાજ્યમાં મૂકાવી દીધાં, ને ભાર ખેંચતાં સર્વ પ્રાણીઓને બંધન મુક્ત કર્યો.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૨૧

Page #39

ખાંડણીયામાં અનાજ વિગેરે ખાંડવાથી આરંભ થાય, તે આરંભને રોકવા માટે સાંબેલા વિગેરે રાજમહેલમાં મૂકાવ્યાં.
કોઈપણ જાતના કામમાંથી મુકત હોય તે, મનુષ્ય જન્મ-મહત્સવ માણી શકે એ ઇરાદાથી, સર્વ જાતના વ્યાપાર બંધ કરાવવા, ઉત્સવમાં ભાગ લેવા રાજ્ય તરફથી ઢઢેરે બહાર પાડયાનું સૂચન કર્યું. (સૂ૦૬૭)
ત્રિસલા દ્વારા કી ગઇ પુત્ર કી પ્રશંસા કા વર્ણન
મૂલાર્થ–સદ વિલીઢાઢતા' ઇત્યાદિ. શીલથી સુંદર, સ્ત્રીઓના કર્તવ્યમાં કુશળ, અને ઉછળતા. એવા અત્યંત ચંચળ આનંદરૂપી તરંગોથી યુક્ત મહાનેહરૂપી સમુદ્રમાં હિલોળ ખાતી, ખીલેલાં કમળાના જેવા મુખવાળી, સ્ત્રી-પુરુષના સારાં-નરસાં લક્ષણોને જાણવાવાળી, તેમજ બાળકના લક્ષણોને ઓળખવાવાળી ત્રિશલારાણી, સુંદર ગુણોથી સુશોભિત વિશાલભાલવાળા પિતાના બાળકની સ્તુતિ કરવા લાગી.
ગુણ વગરના ધણુ પુત્રોથી પણ શું? પરંતુ અપ્રમાદી કુળરૂપી કૈરવ-રાત્રિ-વિકાસી કમળને ખીલવવામાં ચંદ્ર સરખે તારા સરખા અનુપમ ઉજજવલ ગુણવાળે એકજ પત્ર ઉત્તમ છે, જે પુત્ર પૂર્વજન્મ પાર્જિત અનેક પશ્યના યેગે પ્રાપ્ત થાય છે. જેવી રીતે ગન્ધને લઈ જનાર પવન પુષ્પોની સુગંધિને દિશા-વિદિશાઓમાં ફેલાવે છે, તેવીજ રીતે ઉત્તમ પુત્ર પોતાના માતાપિતાના નામને સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ કરે છે. જેવી રીતે સુગન્ધયુક્ત નિર્મલ ખીલેલાં પુષ્પના ભારથી સુશોભિત કલ્પવૃક્ષ નંદનવનને સુવાસિત કરે છે, તેવી જ રીતે સુપુત્ર પોતાના ગુણસમૂહથી ત્રણે લોકને સુવાસિત કરે છે. તથા તેલ—વગરને મણિદીપ જેવી રીતે હાદિકને પ્રકાશિત કરે છે, તેવી જ રીતે તારા જે પુત્ર ત્રણે લેકને પ્રકાશમાન કરે છે, અને ત્રણે લોકમાં રહેલા જીના હૃદયરૂપી ગુફામાં સંચરણ કરવાવાળા ઘણા લાંબા કાળથી રહેલા અજ્ઞાનરૂપ અન્ધકારસમૂહને દૂર કરે છે. કહ્યું પણ છે–
જે પાત્રને સંતપ્ત કરતું નથી, મલને ઉત્પન્ન કરતો નથી. સ્નેહનો નાશ નથી કરતે, ગુણોને વિનાશ નથી કરતો, તેમજ દ્રવ્યના વિનાશ કાળમાં અસ્થિરતાને પામતે નથી, તે આ પુત્રરૂપ દી કુળરૂપી ઘરમાં કોઈ વિલક્ષણજ દીવે છે. જે ૧ | કુત્તિો
આ લકત્તર ગુણગણેથી યુક્ત પુત્ર ઘણાજ આનન્દને આપવાવાળો હોય છે. વળી પણ કહ્યું છે–
ચંદન શીતળ કહેવામાં આવ્યું છે, તેમજ તેનાથી પણ શીતળ ચંદ્ર છે, અને ચંદ્ર તથા ચંદનથી પણ મહાન શીતળ પુત્રને સ્પર્શે છે. જે ૨ /
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૨૨

Page #40

સાકર મીઠી હોય છે, તેનાથી પણ મીઠું અમૃત છે, અને તેથી પણ મીઠા પુત્રના સ્પર્શ છે. ॥ ૩ ॥ સેતુ' આ લેાકમાં સુખદાયક છે, તેથી પણ રત્ન અધિક સુખદાયક છે. એ ખન્નેથી પણ અધિક સુખ આપનાર આ અનુપમ પુત્ર મહા સુખદાયક છે. ॥ ૪ ॥ (સૂ॰ ૬૮)
ટીકા—હવે દેવા, અસુરા, અને મનુષ્યાના સમૂહથી જેનુ ચરણકમળ વન્દ્રિત છે એવા પેાતાના બાળકનુ મુખકમળ જોઇને ત્રિશલાદેવીના હૃદયમાં જે ભાવ ઉત્પન્ન થયા તેને સૂત્રકાર બદ ચિલીનાળિય' ઇત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા પ્રદર્શિત કરે છે.
ત્યારપછી સુંદર–નિર્દોષ શીલ-સ્વભાવ અથવા સારા વર્તનથી યુક્ત, સ્ત્રીઓના કન્યમાં નિપુણ, સ્ત્રી-પુરુષના લક્ષણુ–પરિજ્ઞાનમાં કુશળ અને પોતાના પુત્રના વીતરાગ લક્ષણને જાણનારી તે ત્રિશલાદેવી, મનેાહર ગુણસમૂહવાળા, શુભ લક્ષણેાથી યુક્ત લલાટવાળા પોતાના પુત્ર મહાવીરને જોઈને ઉછળતા એવા અતિશય ચંચળ આનન્દરૂપી તરફૂગવાળા મહાસ્નેહરૂપી સમુદ્રમાં ઝુલતી અર્થાત્ પરમ આનંદના સમૂહથી યુક્ત હૃદયવાળી, પૂર્વોક્ત ગુણસમૂહથી સુશૅાભિત પેાતાના તે અનુપમ પુત્રની પ્રશંસા કરવા લાગી. તે આવી રીતે– ધૈય ઔદાય આદિ સદ્ગુણાથી રહિત ઘણા પુત્રથી શું? અર્થાત્ એવા નિર્ગુČણ પુત્રાનું કઇજ પ્રયાજન નથી. તેના કરતાં તે હે પુત્ર! તમારા જેવા અદ્વિતીય વિશુદ્ધગુણથી યુક્ત અતંદ્ર એટલે ઉત્સાહી, કુળરૂપી કૈરવ-શ્વેત કમળને ખીલવવામાં ચંદ્રરૂપ એકજ પુત્ર શ્રેષ્ઠ છે, કે જે પુત્ર પૂ`જન્મના પુણ્યયેાગથી પ્રાપ્ત થાય છે. હે પુત્ર! તારા જેવા સપુત્ર દ્વારા માતા-પિતાની ખ્યાતિ દિશા–વિદિશાઓમાં સ`ત્ર ફેલાઈ જાય છે, જેમ વાયુદ્વારા દિશા-વિદિશાઓમાં પુષ્પાની સુગન્ધિ, અર્થાત્ જેવી રીતે વાયુદ્વારા પુષ્પોની સુગન્ધિ દિશા–વિદિશાઓમાં સત્ર પ્રસારિત થાય છે તેવીજ રીતે તમારા જેવા સપુત્રથી માતા-પિતાની ખ્યાતિ દિશા–વિદિશાઓમાં સત્ર ફેલાઇ જાય છે. તથા હે પુત્ર! તારા જેવા સપુત્રથી આ ત્રણે લેાક ગુણગણથી સુવાસિત થાય છે, જેમ સુગન્ધવાળા ખીલેલાં પુષ્પાના ગુચ્છાથી શાલિત કલ્પવૃક્ષથી નંદનવન. અર્થાત જેવી રીતે કલ્પવૃક્ષ પેાતાના પુષ્પોની સુગન્ધિથી સમગ્ર નંદનવનને સુગં ધવાળું કરે છે, તેવીજ રીતે તારા જેવા સપુત્ર પેાતાના ગુણેથી આ સમસ્ત લેાકને સુશાભિત બનાવે છે. તથા હે પુત્ર! તારા જેવા પુત્રથી આ ત્રણે લેાક પ્રકાશિત કરાય છે, જેમ તેલ વગરના મણિદીપથી આ ઘર આદિ, અર્થાત્ જેવી રીતે તેલરહિત મણિદીપ સર્વાંદા સમાન રૂપથી ગૃહ આદિને પ્રકાશિત કરે છે, તેવીજ રીતે તમારા જેવા સપુત્ર ત્રણ લેાકને સતત સમાનરૂપથી પ્રકાશમાન કરે છે. તથા તારા જેવા સપુત્ર ત્રણ લેાકમાં રહેલા જીવાના હૃદયરૂપી ગુફાની અંદર સંચરણ કરવાવાળા ચિરકાલિક અર્થાત્ અનાદિકાલીન અજ્ઞાનરૂપી અંધકારની પર'પરાને દૂર કરે છે.
વળી કહે છે— પાત્ર ન તાપત્તિ ઈત્યાદિ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૨૩

Page #41

એના અ` એ છે કે કુળરૂપ–વંશરૂપ ઘરમાં આ સપુત્રરૂપી અલૌકિક દીવા નિશ્ચય કેાઈ અપૂર્વ વિલક્ષણ દીવા છે. જે સપુત્રરૂપ દીવા પાત્રને અર્થાત્ સત્પુરુષને સંતાપ પહોંચાડતા નથી, અથવા પેાતાના આધારરૂપ માતાપિતા આદિને પોતાના આચરણથી કોઇપણ વખતે સ ંતપ્ત-દુઃખિત કરતા નથી, કાઈપણુ વખતે પાપનું આચરણ કરતા નથી. સ્નેહને-પ્રેમને અર્થાત્ દયાને કાઇ વખતે છે।ડતા નથી. એના અભિપ્રાય એ છે કે તે કાઇની પણ ઉપર યારહિત થતા નથી. દયાદાક્ષિણ્ય-આદિ સદ્ગુણને નાશ તે કોઇપણ સમયે કરતા નથી. તે દ્રવ્યના અવસાન કાળમાં અર્થાત્ ધનનો નાશ થાય ત્યારે ચંચળતા-અસ્થિરતાને ધારણ કરતા નથી, અર્થાત્ કોઇપણ પરિસ્થિતિમાં તે નીતિમાગ ના ત્યાગ કરતા નથી. આ àાકના અભિપ્રાય એ છે કે—દીપક પેાતાના આધારપાત્રને સંતપ્ત કરે છે, મલ અર્થાત્ કન્જલ (કાજલ મશ) ને ઉત્પન્ન કરે છે, સ્નેહ-તેલનું શેષશુ કરે છે, ગુણને-બત્તી (દીવેટ) ના નાશ કરે છે, અને તેલરૂપી દ્રવ્યના અભાવમાં અસ્થિરતા પામે છે, અર્થાત્ એલવાઈ જાય છે. પરંતુ સપુત્રરૂપ દીપક તે એવા હોતા નથી, તે તે હ ંમેશાં એનાથી વિલક્ષણ હેાય છે. ॥ ૧ ॥
અહા! લેાકેાત્તમ ગુણાથી વિભૂષિત સપુત્ર અતિશય આનંદ આપનાર હોય છે. ત્રિશલારાણી ફરીથી કહે છે— આ લેકમાં ચંદન શીતલ હોય છે અને તેથી પણ અધિક શીતલ ચંદ્રમા છે. પર ંતુ ચંદન અને ચંદ્રની અપેક્ષાએ પુત્રના અંગના સ્પર્શ અત્યંત શીતલ હોય છે. ॥ ૨ ॥
સાકર મીઠી હાય છે, અને સાકરથી અમૃત વધારે મીઠું હોય છે. પર`તુ સાકર અને અમૃત આ બન્નેથી પણ અધિક મીઠા પુત્રના અંગના સ્પર્શે છે. ॥ ૩ ॥
આ લેાકમાં કનક–સાનું સુખ આપવાવાળુ છે, પણ રત્ન સેાનાથી અધિક સુખ આપવાવાળું હોય છે. પરંતુ પુત્રને સ્પર્શી તે એ બન્નેથી પણ મહાન સુખદાયી હાય છે. ॥ ૪॥ (સ્૦ ૬૮)
ભગવાન્ કે નામકરણ કા વર્ણન
મૂલના અં—‘તપ Î સમળલ્લ' ઇત્યાદિ. ભગવાનના જન્મને અગિયાર દિવસે વ્યતીત થયાં, બારમા દિવસ આવી ઉભું રહ્યો. તે દિવસે જન્મ-પ્રસૂતિનુ' સૂતક રહેતું નથી. આ દિવસે ભગવાનના માતા-પિતાએ અનેક પ્રકારનાં સ્વાદિષ્ટ અને મિષ્ટ ભેજના તૈયાર કરાવ્યાં.
આ ભેજનામાં ભાગ લેવા, મિત્ર-જ્ઞાતિજના-સ ંબંધિ, સગાવ્હાલાંઆને આમંત્રિત કર્યાં. સાથે સાથે શ્રમણ-બ્રાહ્મણ-દીન-યાચક-ભિખારી તથા તદ્દન સામાન્ય કોટિના ગૃહસ્થાને પણ ભેજન વસ્ર વિગેરેનું દાન કર્યું". કોઈપણ દીન-દુઃખી-અનાથ-અપંગ-લુલા-લંગડાં અન્ન-વસ્ત્ર વિના બાકી રહી ન જાય, તેની ખાસ તકેદારી રાખી, સર્વને ભાજનાદિ પહોંચતા કર્યાં,
જ્યારે જ્ઞાતિજને, મિત્રવર્ગ, સગાસ ખંધીએ જમીને પરવાર્યા અને આરામ ગૃહમાં લવંગ-સાપારી વિગેરે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૨૪

Page #42

મુખવાસ લેવા એકત્રિત થયાં, ત્યારે સર્વની સમક્ષ, રાજા સિદ્ધાર્થે જાહેર કર્યું કે જ્યારથી આ બાળક ગર્ભમાં આવ્યો છે ત્યારથી હિરણ્ય-સુવર્ણ-ધન-ધાન્ય–વૈભવ–ઐશ્વર્ય–ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ-સમૃદ્ધિ-સત્કાર-સન્માન-પુરસ્કારરાજ્ય-રાષ્ટ્ર-બળ-વાહન–કોષ-કેષ્ઠાગાર (કોઠાર)–પુર–અંતઃપુર-જનપદ-જાનપદ-યશવાદ-કીર્તિવાદ-વર્ણવાદ-શબ્દવાદ–ોકવાદ-સ્તુતિવાદમાં તેમજ વિપુલ-ધન-સુવર્ણ–રત્ન-મેતી-શંખ-પરવાળાં-શિલા-લાલરત્ન આદિ વાસ્તવિક સંપત્તિમાં, ઉત્તરોત્તર વધારો થતજ ગમે છે. દિન-પ્રતિદિન આનંદની વૃદ્ધિ થતાં, અમે તેનું નામ ગુણમય ગુણનિષ્પન્ન વર્ધમાન” રાખીએ છીએ.
આ પ્રમાણે એક બાજુ દેવોએ ભગવાનનું નામ “મહાવીર” રાખ્યું, ત્યારે બીજી બાજુ માતા-પિતાએ “વર્ધમાન’ રાખ્યું. ભગવાન “કાશ્યપગેત્ર” માં જન્મેલ હોવાથી તે “કાશ્યપગોત્રી” પણ કહેવાય છે. સૂ૦૬૯)
ટીકાને અર્થ–તપ i માલ્સ': ઈત્યાદિ. લૌકિક વ્યવહારમાં, પ્રસૂતિ થયા બાદ, અગીઆર દિવસ સુધી માતાને તથા બાળકને માટે “અશૌચ' ગણાય છે.
સૂતક સમય વીત્યા બાદ, વ્યાવહારિક દષ્ટિએ, બારમા દિવસે, ખુશાલી બતાવવા, સગાં-વ્હાલાં-મિત્ર-જ્ઞાતિસંબંધી–વર્ગને જમાડવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે ભગવાનનો જન્મ થતાં તેની ખુશાલીમાં સિદ્ધાર્થ રાજાએ, વિપુલ ભજનની સામગ્રી તૈયાર કરાવી, ખૂબ પ્રેમ અને વાત્સલ્ય ભાવથી તેમને જમાડ્યાં, તેઓ પણ ખૂબ-ખૂબ આનંદિત થઈ “વર્ધમાન” નામ પાડવામાં હાર્દિક અનુમોદન આપ્યું.
ભગવાનના જન્મ-નિમિત્તે વેરભાવ ઉપશાંત થતાં, સર્વત્ર આનંદ-મંગળ વ્યાપી રહ્યો. અને તે આનંદને પ્રદર્શિત કરવા ગરીબ-ગુરબા વિગેરેને પણ વિપુલ પ્રમાણમાં મિષ્ટભંજન કરાવી તેમને દરેક રીતે સંતોષવામાં આવ્યાં.
હિરણ્ય કહેતા ચાંદી, સુવર્ણ કહેતા સોનું, ધન કહેતા ગાય-ઘડા-ભેંસ આદિના ધણ, અથવા ગોકુળ, ધાન્ય કહેતાં બીહિ-શાલિ-જવઘઉં વિગેરે, વિભવ એટલે આનંદ, ઐશ્વર્ય એટલે ધન અને માનવ સમુદાયનું અધિપતિપણું, અદ્ધિ એટલે સંપત્તિ, સિદ્ધિ એટલે ઈષ્ટ વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ, સત્કાર એટલે જનતા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ સ્થાન, સન્માન એટલે યેગ્ય આસન આદિ અર્પણ કરી બતાવાતો પૂજ્યભાવ, પુરસ્કાર એટલે સામાન્યપણે બતાવાતા ઉદ્યમ, ૨ાજ્ય એટલે ૧ સ્વામી, ૨ અમાત્ય, ૩ મિત્ર, ૪ કષ, ૫ રાષ્ટ્ર, ૬ દુર્ગ, અને ૭ સેના, આ સાત અંગો જેમાં હોય છે. રાષ્ટ્ર એટલે સમસ્ત દેશ, બલ એટલે હયદળ-ગજદળ-રથદળ અને પાયદળની સેના, વાહન એટલે જમીન-પાણી અને હવામાં ચાલતા મુસાફરીના સાધનો, કેષ એટલે રેકડા સિક્કાથી માંડી રત્નો આદિનો ભંડાર, કેડાગાર એટલે ધાન્ય રાખવાના કઠારો, પુર એટલે નગર, અંતઃપુર એટલે રાણીવાસ, જનપદ એટલે પ્રાંત, જાનપદ એટલે પ્રજા, યશવાદ એટલે કીર્તિની સામાન્ય કક્ષા અથવા શ્રેણી, કીર્તિવાદ એટલે વ્યાપકપણે ફેલાએલો યશ-રે માં જે જે કાર્યો પ્રજાના હિતાર્થે તેમજ પરોપકારી કાર્યો થયા હોય તે સર્વને સમાવેશ થાય છે. જ્યારે “યશ” માં છૂટા-છુટા કાર્યોની સામાન્ય ગણત્રી કરાતી હોય છે, ને જે કામ જેની દ્વારા પરિપકવ થયું હોય, તેને ભાગે તે “જશ’ જાય છે. “યશ” એક-પ્રાતવ્યાપી હોય છે, જ્યારે કીર્તિ સમસ્ત પ્રદેશમાં વ્યાપી રહેલ હોય છે, આટલો “યશ” અને “કીર્તિ ” માં ફરક છે. સાધુવાદ એટલે સગુણેની વૃદ્ધિ અથવા સત્યુ તરફની રુચિ, વર્ણવાદ એટલે પ્રસંશા, શબ્દવાદ એટલે અર્ધ દિશામાં વ્યાપ્ત થયેલ સુગુણા-વખાણે કે શબ્દ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૨૫

Page #43

દ્વારા માનવસમૂહથી જે ઉચ્ચારાય તે, કાદ એટલે ભાટ-ચારણે વડે છંદ-ચોપાઈ અને દૂહાઓ દ્વારા વખાણ થાય તે. સ્તુતિવાદ એટલે બંદિજને ગુણકીર્તન કરે છે. ઉપરની સવ બાબતને ઘારો થતે ગયે. તે ઉપરાંત વિપુલ ધન, વિપુલ સ્વર્ણ, કકેતન આદિ સર્વશ્રેષ્ઠ રત્ન, ચંદ્રકાંત આદિ સર્વોત્તમ મણિયે, દક્ષિણાવર્તાદિ શંખે અને રાજપટ્ટ વિગેરે ઉત્તમ શિલાઓથી, વિપુલ પ્રવાલ, વિપુલ લાલ એટલે લાલરત્ન-વિશેષથી અને ઘણા પ્રકારના ઉત્તમ વસ્ત્રોથી રાજ્યભંડાર ભરાવા લાગ્યો. તેથી આ બાળકનું નામ ગુણનિષ્પન્ન “વર્ધમાન રાખવામાં આવે છે.
ભગવાનના ત્રણ નામે આ પ્રમાણે છે-માતા-પિતાએ રાખેલું વર્ધમાન” નામ, તપશ્ચર્યા આદિના સામર્થ્યને લીધે “શ્રમણ', ઈન્દ્ર રાખેલું “મહાવીર’. (સૂ) ૬૯)
(ઈતિ પંચમ વાચના )
ભગવાનકી બાલ્યાવસ્થાકા વર્ણન
મૂલનો અર્થ– ‘ન” ઈત્યાદિ. જેમ શુકલ પક્ષને ચંદ્રમા, દિન-પ્રતિદિન કલાઓમાં વધતું જાય છે તેમ ભગવાન મહાવીર પણ, સદ્ગુણોમાં વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યાં. જેમ પર્વતની ગુફામાં ઉગેલ ચંપક વૃક્ષ, કમે કમે વિકાસ પામે છે, તેમ ભગવાન પણ વયથી વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યાં.
મોરની પાંખથી સુશોભિત ચોટલીવાલા સમાન વયના સુંદર મિત્રો સાથે, ભગવાન પિતાનું પરાક્રમ ગોપવી રાખીને, બાલ્યાવસ્થાને અનુરૂપ કીડાઓ અને રમત કરવા લાગ્યાં.
કેઇ એક વખતે, દેવલોકમાં, દેના સમૂહ વચ્ચે બેઠેલા પહેલા દેવલોકના ઈન્દ્ર સૌધર્મેન્દ્ર ભગવાનના અનુપમ ગુણેનું વર્ણન કરવાનું શરુ કર્યું. આ સાંભલી, સર્વ દેવ-દેવીઓને હો હર્ષથી પુલકિત થયાં.
આ દેવે મધ્યે કોઈ એક દેવને, પ્રભુના પરાક્રમના મહિમા ઉપર વિશ્વાસ બેઠે નહિ, તેથી શીઘપણે મૃત્યુલોકમાં આવ્યો. આ દેવ, તે વખતે મિથ્યાષ્ટિ ગણાત, તેમજ તેના સ્વભાવ ઈર્ષાવાળા અને દુભવવાળા હતા.
- આ દેવ, મૃત્યુલોકમાં આવીને, જ્યાં ભગવાન પોતાના સમાન વયસ્ક બાળકો સાથે રમતે ૨મતાં હતાં, ત્યાં પહોંચી ગયો, પહોંચ્યા બાદ, તુરતજ ભગવાનને પોતાની પીઠ પર બેસાડી દીધાં, ને પોતાની વૈકિય શક્તિના પ્રતાપે, પિતાનું શરીર સાત-આઠ તાડ-વૃક્ષ જેટલું, ઉંચુ બનાવી દીધું. કારણ કે આમ કરીને, તે ભગવાનનું હનન કરવા માંગતો હતો. આમ ઉચકીને, આકાશમાંથી નીચે પૃથ્વી પર પછાડવાનું શરું કર્યું.
આવું દશ્ય જોઈ સ્વભાવથી ડરપેક એવા બાળકે, નાસભાગ કરવા લાગ્યાં. પ્રભુ તે ચતુર અને વિચક્ષણ હતાં. તેમણે અવધિજ્ઞાન-દ્વારા જાણી લીધું કે, આ ઉપદ્રવ દેવકૃત છે. આ બાળકો મારા માતા-પિતા પાસે જઈ મારી દશાનું વિવરણ કરશે તે, ખિન્ન થશે.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૨૬

Page #44

આવું વિચારી, ભગવાને, આ દેવના સાન ઠેકાણે લાવવા માટે, તેની પીઠ પર બેઠા બેઠા, પિતાનું શરી૨નું વજન વધારી દીધુ; અસહ્ય ભારને લીધે, આ દેવ વાંકો વળી ગયે, ને રાડ નાખી, પૃથ્વી પર પટકાઈ ગયો.
આ તમાસે જઈ, આકાશના દેએ “જય જયકાર’ શબ્દની ઘોષણા કરી. ભેઠે પડેલો આ દેવ, ભગવાનના ચરણમાં આવી નમી પડ્યો, ને થયેલ અપરાધની માફી માંગી. પિતાનો મિથ્યાત્વભાવ તજી, સાચી સમજણ લઈ સ્વસ્થાને વિદાય થયે. (સૂ૦૭૦)
ટીકાને અથg of ઈત્યાદિ, નામકરણ પછી ભગવાન મહાવીર કમશઃ પિતાના સદગુણોના સમૂહથી એવી રીતે વધવા લાગ્યા કે જેમ અજવાળિયામાં બીજને ચન્દ્ર વધે છે. વળી પર્વતની ગુફામાં રહેલ ચમ્પક વૃક્ષ જેમ વધે છે તેમ વયમાં વધવા લાગ્યાં. આ રીતે તે ભગવાન મહાવીર પિતાના મહાન શક્તિમય સ્વરૂપને છુપાવીને મોર પીંછાવાળી શિખાઓથી શોભતાં સમવયસ્ક બાળકની સાથે ક્રીડા કરવા લાગ્યાં.
એક વખત દેવલોકમાં દેવગણેથી સુશોભિત સુધર્મા નામની સભામાં સૌધર્મ દેવલોકના સ્વામી ઈન્દ્ર બેઠેલ હતાં. તેમણે પિતાના અનુપમ ગુણેથી વર્ધમાન (વધતાં) વર્ધમાન પ્રભુનાં બળ-પરાક્રમનું વર્ણન કરવા માંડયું. તે પરાક્રમનું વર્ણન કાનથી સાંભળીને તથા હૃદયમાં ધારણ કરીને સઘળાં દેવ-દેવીઓનાં મન હર્ષથી વિકસિત થયાં. તે દેવ-દેવીઓમાંથી કોઈ એક મિથ્યાષ્ટિ દેવને ભગવાન મહાવીરના પરાક્રમના મહિમા પર વિશ્વાસ આવ્યો નહીં. તે ઈર્ષાળુ હતા તેથી તેના મનમાં દુર્ભાવના ઉત્પન્ન થઈ. તે તરત જ મનુષ્ય લેકમાં આવ્યો અને બાળકોની સાથે કીડા કરતાં ભગવાન વિદ્ધમાન સ્વામીને પિતાની પીઠ પર બેસાડી દીધાં. તેણે પિતાની વૈક્રિય શક્તિથી પોતાનાં શરીરને સાત-આઠ તાડ જેટલું ઊંચું' બનાવીને મહાવીર સ્વામીની હત્યા કરવાની ઈચ્છા કરી. તેણે મહાવીર પ્રભુને ઊંચા આકાશતલમાંથી નીચે ફેંકવાનું શરૂ કર્યું.
આ દૃશ્ય જોઈને ડરપોક સ્વભાવનાં બાળકે તે તરત જ નાસવાં લાગ્યાં. પિતાની ચતુરાઈથી પ્રસિદ્ધ મહાવીર સ્વામીએ, અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને જાણ્યું કે આ ઉપરાગ દેવ વડે કરાયેલ પ્રમાણે વિચાર કર્યો–તે બાળકે મારાં સ્નેહાલ માતા-પિતાને આ આફતની-દેવથી કરાયેલ આ ઉપસર્ગની વાત કરશે. તે સાંભળીને માતા-પિતા મને સંકટમાં મૂકાયેલે જાણીને ચિંતા ન કરે, એ વિચાર કરીને તરત જ તે દુષ્ટ આશયવાળા દેવને નમાવવા માટે દેવની પીઠ પર રહેલાં એવાં તેમણે પિતાનાં શરીરને થોડું ભારે કર્યું. પ્રભનાં શરીરનો થોડો ભાર વધતાં જ તે દેવ તેને પણ સહન કરી શકશે નહીં. દુષ્ટ દેવ ઘણું ઊંચા સ્વરે ચીસ પાડીને ભૂતલ પર આવીને પડશે. તેને પડતાં જ આકાશમાં દેએ જયનાદ કર્યો. ત્યાર બાદ ભગવાનનાં ચરણો પર પિતાનું મસ્તક મૂકીને તે ઉપદ્રવ કરનાર દેવ ભગવાન પાસે પોતાના અપરાધની ક્ષમા માગીને તથા સમ્યકત્વ પામીને પિતાનાં સ્થાને ચાલ્યો ગયો. (સૂ૦૭૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #45

ભગવાન કે કલાચાર્ય કે સમીપ પ્રસ્થાનક વર્ણન ઔર કલાચાર્ય કા ભગવાનકે આગમનકી પ્રતીત્રા કરના
મળનો અર્થ “g f” ઇત્યાદિ. ત્યાર બાદ કઈ સમયે ભગવાનના માતાપિતાએ સકળ કળાઓના નાનથી યુક્ત ભગવાનને અતિશય વાત્સલ્યને કારણે કળાઓ શીખવાને માટે મોટા ઉત્સવ તથા ઘણી જ ભેટ-સોગાદો સાથે તથા વિપુલ પરિવારની સાથે કલાચાર્યની પાસે મોકલ્યાં, તે સમયે વાજાં વાગતાં હતાં. ભગવાન અવધિજ્ઞાની હોવા છતાં પણ અજાણ્યા જેવી મુખાકૃતિ રાખીને, માતા-પિતાના અનુરોધથી કલાચાર્યની પાસે જવા રવાના થયાં. ભગવાનનું શુભ આગમન જાણીને કળાચાર્ય પ્રસન્ન થયાં, ઊંચા આસને બેસી ગયાં, અતિશય આનંદથી ખિલી ઉઠયાં. અનુપમ હારને ધારણ કરનાર રાજકુમાર વર્ધમાન પરિવાર સાથે હમણાં જ મારી પાસે આવવાના છે એમ વિચારીને તેમની રાહ જોવા લાગ્યા, પણ થોડી એવી કળાને જાણનાર તે પંડિત, સઘળી કળાઓથી સુશોભિત, સમસ્ત સમીચીત વિદ્યાઓના અધિષ્ઠાયક દેવતા દ્વારા વંદના કરવાને પાત્ર ત્રિશલાના પુત્ર પુરુષોત્તમ ભગવાનને શું ભણાવી શકવાને હતો? પૂર્ણ રીતે શુદ્ધ સુવર્ણ તાવવાથી શું વળે? આંબાને તેરણાથી શુ શણગારી શકાય! અમૃતને મધુર દ્રવ્યોથી શું સ્વાદિષ્ટ કરી શકાય ! સરસ્વતીને શું ભણાવી શકાય! ચન્દ્રમા પર ઉપરથી શું સફેદી લગાડી શકાય ! સેના પ૨ સોનાનું પાણી ચડાવીને શું તેને વધારે ચળકતું બનાવી શકાય ! જે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાનનું મહાન સ્થાન હતાં, વિપુલ વિજ્ઞાનનાં સાગર હતાં, મહાન સામર્થ્યનાં ભંડાર હતાં, મહાબુદ્ધિશાળી, મહાધર, અને મહાગંભીર હતાં, તે અલ્પજ્ઞાનીની પાસે ભણવા જાય તે ઘણી જ અટપટી વાત હતી.
આ પ્રવૃત્તિથી દેવલોકમાં, સુધર્મા સભામાં, શક દેવેન્દ્ર દેવરાજનું આસન ચલાયમાન થયું. ત્યારે આસન ચલિત થવાનું કારણ તરત જ અવધિજ્ઞાનથી જાણીને કેન્દ્ર તરત જ ત્યાંથી બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈને, પ્રભુની પાસે આવીને અને પ્રભુને ઊંચે આસને બેસાડીને, જે પ્રશ્નો કલાચાર્યનાં હૃદયમાં સંદિગ્ધરૂપે રહેલા હતા, એજ પ્રશ્નો ભગવાનને પૂછ્યાં. ઈન્દ્ર પહેલાં વ્યાકરણના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછો. ભગવાને તેને જવાબ આપીને સંક્ષિપ્તમાં આખું વ્યાકરણ કહી દીધું. ત્યારબાદ ઈન્દ્ર “નય” અને “પ્રમાણ” નું સ્વરૂપ પૂછ્યું. ત્યારે ભગવાને સંક્ષિપ્તમાં સમાધાન કરીને ન્યાયનું સમસ્ત રહસ્ય પ્રકાશિત કરી દીધું. ત્યારબાદ તેણે ધર્મના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછયે. ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવતા ભગવાને ઉપશમ કહો. ઉપશમની સાથે વિવેક કહ્યો, વિવેકની સાથે વિરમણ કહ્યું, વિરમણની સાથે પાપકર્મોનું અકરણ (ન કરવું તે) કહ્યું, પાપ-કર્મોનાં અકરણની સાથે નિર્જર, બંધ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ કહ્યું (સૂ૦૭૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૨૮

Page #46

ભગવાન્ કા કલાચાર્ય કે સમીપ અધ્યયન કરનેકી અનુચિતતા કા પ્રતિપાદન કરના
ટીકાના અર્થ—સપનું ઈત્યાદિ. ત્યારબાદ કાઇ સમયે ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં માતા-પિતાએ સમસ્ત કળાઓને જાણનાર પ્રભુને પણ પ્રગાઢ પ્રેમને કારણે કળાઓનું જ્ઞાન અપાવવા માટે મહત્સવની સાથે તથા ભારે ભેટ સાથે, મનેાહર વાજાની સાથે, તથા ઘણા માટા પરિવારની સાથે કલાશિક્ષકની પાસે મેાકલ્યા. ભગવાન વમાન અવધિજ્ઞાની હોવા છતાં પણ જાણે અજાણ્યા હોય એવી ચેષ્ટા કરીને, માતા-પિતાના અનુરાધથી કલાચા'ની પાસે પધાર્યા. કલાચાય, શ્રી વમાન સ્વામીનાં શુભ આગમનને જાણીને પ્રસન્ન થયાં, અને ઊંચાં આસન પર બેઠેલ તે હની તીવ્રતાથી ફૂલી ગયાં. અનુષમ હારને ધારણ કરનાર, ગંભીરતા આદિ ગુણાથી સુશાભિત, સિદ્ધાર્થ મહારાજાના પુત્ર, રાજકુમાર વર્ધમાન હમણાં જ પરિવાર સાથે મારી પાસે આવશે એવા વિચાર કરીને કલાચા તેમના આગમનની રાહ જોવા લાગ્યાં. પણ ઘેાડી એવી કળાએ જાણનાર પંડિત, સમસ્ત કળાઓમાં નિપુણ, પુરુષામાં ઉત્તમ, બધી શ્રેષ્ઠ વિદ્યાઓના અધિપતિ દેવતા વડે પણ વનીય, એટલે કે સરસ્વતી દ્વારા પણ સ્તવનીય ત્રિશલાનન્દન ભગવનાને ભણાવવાને શુ' શક્તિમાન થઇ શકતા હતા!. આજ અ ખીજી રીતે દર્શાવે છે. શુ શુદ્ધ તદ્ન સાનાને તાવવામાં આવે છે?, તાવવામાં આવતુ નથી; કારણ કે તે પેતે જ શુદ્ધ હોય છે. આંબાને તારણેથી શું શગારી શકાય છે ?, ના, તે તે પોતે જ પાનવાળા છે. અમૃતને શું મધુર દ્રબ્યાથી સ્વાદિષ્ટ કરી શકાય છે ?, ના, કારણ કે તે તેા કુદરતી રીતે જ મીઠું હોય છે. સરસ્વતી દેવીને શુ પાઠ-વિધિ શિખવવાની આવશ્યકતા રહે છે, ના, તે તે પેાતે જ એ શીખેલ હોય છે. ચન્દ્રમામાં ધવલતાનું આરૈપણ શું કરી શકાય છે?, ના, તેની આવશ્યકતા જ નથી, કારણ કે તેમાં કુદરતી રીતે જ ધવલતા રહેલ હોય છે. શુ' સેાના પર સેાનાનું પાણી ચડાવવાની જરૂર પડે છે? ના, તે તે જાતે જ પરિશુદ્ધ છે.
ભગવાન્ કા કલાચાર્ય કે પાસ જાના-જાનકર શક્રેન્દ્રકા આસન કમ્પાયમાન હોના, શક્રેન્દ્ર કા બ્રાહ્મણ રૂપ સે આકર પ્રશ્ન કરકે ભગવાન્ કે સર્વશાસ્ત્રજ્ઞ હોને કા પ્રકાશન કરના
જે ભગવાન ત્રણ જ્ઞાન–મતિ, શ્રુત, અવધિના ભંડાર, સમસ્ત કળાના સાગર, વિશાળ શક્તિના નિધાન, મહાન પ્રતિમાન્, મહાપીર-ધીરે માં અગ્રગણ્ય અને અતિશય ગંભીરતા આદિ ગુણાવાળાં હતાં, તે વમાન સ્વામી,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૨૯

Page #47

અલ્પજ્ઞાની કલાચાર્યની પાસે ભણવા જાય, એ વાત અત્યન્ત અયોગ્ય હતી. કલાચાર્યની પાસે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા જવાની ભગવાનની પ્રવૃત્તિથી દેવલોકની, સુધર્મા સભામાં, શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજનું આસન ડોલવા લાગ્યું. આસન જતા અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી શકેન્દ્ર આસન ધ્રુજવાનું કારણ જાણ્યું. ત્યારે તરત જ શકેન્દ્ર દેવકમાંથી ઉપડયો અને બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈને ભગવાનની પાસે આવ્યા. પ્રભુને ઉચ્ચ આસન પર વિરાજમાન કરીને, જે પ્રશ્નો કલાચાર્યનાં હૃદયમાં સંશયરૂપથી રહેતાં હતાં એ જ પ્રશ્નો તેણે ભગવાનને પૂછયાં.
તે પ્રશ્નોમાં સૌથી પહેલાં ઈન્દ્ર વ્યાકરણ વિષે પ્રશ્ન પૂછ્યો. ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીએ તે પ્રશ્નની યોગ્ય રીતે વ્યાખ્યા કરીને, ડાં જ અક્ષરમાં આખું વ્યાકરણશાસ્ત્ર કહી દીધું. ત્યારથી “જનેન્દ્ર વ્યાકરણ”ની પ્રસિદ્ધિ થઈ.
વ્યાકરણ સંબંધી પ્રશ્ન પૂછડ્યા પછી ઇન્દ્ર નૈગમાદિ નાનું તથા પ્રત્યક્ષ, પક્ષ પ્રમાણેનું સ્વરૂપ પૂછ્યું. ભગવાને ટૂંકાણમાં તેને જવાબ આપીને સંપૂર્ણ ન્યાયશાસ્ત્રને સાર પ્રકાશિત કરી દીધું. ત્યાર બાદ ઇન્દ્ર ધર્મના વિષયમાં પ્રશ્ન કર્યો ભગવાન શ્રી વર્ધમાને ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવતાં ઉપશમ-મનેનિગ્રહ કહ્યો. ઉપશમની સાથે વિવેક (કર્તવ્ય-અકર્તવ્ય પદાર્થોનું વિવેચન) કહ્યો. વિવેકની સાથે વિરમણ (સાવધ વ્યાપારને ત્યાગ) કહ્યું. વિરમણની સાથે પ્રાણાતિપાત આદિ પાપિ ન કરવા વિષે કહ્યું. પાપ ન કરવાનું કહીને નિજ, બંધ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ કહ્યું (સૂ૦૭૧)
ભગવાન્ કો સર્વશાસ્ત્રાભિન્ન જાનકર કલાચાર્યાદિકોં કા પરમ આનન્દિત હોના
મૂલને અર્થ “ત્તિ ન” ઈત્યાદિ. કલાચાર્યની રજા લઈ, બ્રાહ્મણના રૂપમાં શકેન્દ્ર પૂછેલા પ્રશ્નોના જવાબ, સવની શંકાને વિદારી નાખે તેવા આવવાથી, સર્વ સમુદાય ચકિત થઈ ગયે. કલાચાર્યું પણ વિશેષ પ્રસન્ન થયાં.
કલાચાર્યને આશ્ચર્ય પ્રગટ થયો કે આવા નાના બાળકને આખું જ્ઞાન કેણે આપ્યું. ચિરકાળથી ઘર કરી રહેલ મારા મનની શંકાઓનું નિવારણ આ બાળકના પ્રત્યુત્તરથી સહેજે આવી ગયું.
ગંભીરતાનુણ અને જ્ઞાનસંપત્તિ હોવા છતાં, વધારે જ્ઞાન મેળવવાની ઈચ્છાએ આ બાળક અહિં આવ્યું. તે વિચારથી પણ કલાચાર્ય ઘણા પ્રસન્ન થયાં.
કલાચાર્ય, આ બાળકની સરલતા અને નિરભિમાનપણે જોઈ, વિચારવા લાગ્યાં કે, અધુરાં ઘડાઓ જ છલકાય છે, પૂરા નહિ !. નબલા મનના માણસેજ કિકિયારી પાડે છે, શૂરા નહિ !. કાંસુજ અવાજ અને ખણખણાટ કરી મૂકે છે, સેનું નહિ ! ટૂંકમાં, મહાપુરુષ, કદાપિ પણ, પિતાની શકિત અને ગુણોનો આવિર્ભાવ કરતાં જ નથી.
પ્રશ્નવિધિ અને કળગાયના મનનું મંથન પૂરું થયા પછી, બ્રાહ્મણરૂપે આવેલાં શક્રેન્દ્ર, પિતાનું અસલ સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યું, ને ત્યાં આવેલાં સર્વજનને પ્રભુના અતુલ, બલ, વીય, બુદ્ધિ અને પ્રભાવને પરિચય કરાવ્યો, ને કહ્યું કે “સકલ ગુણેને ભંડાર, સુકુમાર આ બાળક કઈ સામાન્ય બાળક નથી, પણ સમસ્ત શાસ્ત્રોમાં પારંગત અને સર્વ પ્રાણીઓનું ચક્ષણ કરવામાં સદા તત્પર એવા ચ૨મ તીર્થંકરની પદવી ધારક છે.”
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૦

Page #48

ઇન્દ્ર દ્વારા કિયે ગયે પ્રશ્નોંકા ઉત્તર સુનકર લોગોં કા ઔર કલાચાર્ય કા આનન્દિત હોના
ત્યારબાદ, શકેન્દ્ર, ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યાં, ને જે દિશામાંથી આવ્યા હતાં, તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા. ભગવાન પણ, હાથી ઉપર આરુઢ થઈ, પ્રસન્નચિત્ત, મહેલ તરફ વળ્યાં. રસ્તામાં લેકે ભગવાનને જોઈ જોઈને પણ ઘરાંતાં ન હતાં. તેના તેમનામાં અથાગ પ્રેમ હતા. માબાપ પણ પ્રભુનું આટલું બધુ અતુલ જ્ઞાન જોઇ, વિસ્મય પામ્યાં, તે આનંદની લહેરીએ!માં સમાઇ ગયા. (સૂ૦૭૨)
ટીકાના અથ’—‘ત્તિ ' ઇત્યાદિ. વ્યાકરણ,નય, પ્રમાણ અને ધમ સબંધી એ પ્રશ્નાનાં ચિત્તમાં સંાષ ઉત્પન્ન કરનાર ઉત્તરાથી ત્યાં રહેલ બધા લાકો આશ્ચય ચકિત થઈ ગયાં. કલાચાયનાં અંતઃકરણમાં પણ સ ંતાષ થયા. ત્યાર બાદ કલાચાર્ય વિચાર કર્યાં, જે વિચાર કર્યો તે કહે છે-અહા, આ દૂધમુખ કોમળ ખાળ ચિત્તમાં ચમત્કાર કરનારી આવી વિદ્યા કયા મનુષ્ય પાસેથી શીખી છે? મારાં મનમાં આજ સુધી જે શંકા રહેલ હતી અને આજ સુધી જે શકાતુ કાઇએ પણ સમાધાન કર્યું ન હતું, તે બધી શંકાઓનુ આજ બાળક વમાને નિવારણ કરી નાખ્યું, યથા જ છે કે મહાપુરુષમાં આવા ચિત્તમાં ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરનારા ગુણા હોય છેજ, આ બાળકની ગંભીરતા કેટલી બધી છે કે ચમત્કારિક ગુણાના સમૂહવાળ હોવા છતાં પણ તે મારી પાસે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ચાલ્યા આવ્યે છે. એ બરાબર જ કહેલ છે કે અધુરો ઘડોજ અવાજ કરે છે પૂરા ભરેલેા અવાજ કરતે નથી, દુળ માણસ જ વધારે ગજે છે શૂર નહીં, કાંસુ વાગે છે સુવણ નહીં, એજ પ્રમાણે મહાપુરુષ પેતાની મહત્તાને જાહેર કરતાં નથી.
ઇન્દ્ર દ્વારા ભગવાન્ કો ચરમતીર્થંકર રૂપ સે પ્રકાશિત કરના
ત્યાર બાદ શક દેવેન્દ્ર દેવરાજે પોતાના ઈન્દ્રનાં રૂપને પ્રગટ કરીને, સમસ્ત ગુણાના સાગર, ભગવાન મહાવીરના અતુલ બળ, વીર્ય, બુદ્ધિ અને પ્રભુતાને ત્યાં આવેલ માણસેાને પરિચય કરાવ્ચે કે આ યા, દાક્ષિણ્ય-આદિ સઘળા ગુણાને આલબાલ (ક્યારી) સુકુમાર બાળક સામાન્ય નથી, પણ સમસ્ત શાસ્ત્રોના પાર પામનાર તથા આખા સંસારમાં જીવાની જે મનુષ્યાદિ ચેાની છે, તેમની રક્ષા કરવાને સમર્થ શ્રી વર્ધમાન નામના અન્તિમ–ચાવીસમા તીર્થંકર છે.
શ્રીવીર ભગવાનને પરિચય આપ્યા પછી શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન કર્યાં, નમસ્કાર કર્યો, ખંદન-નમસ્કાર કરીને જે દિશામાં પ્રગટ થયાં હતાં એજ દિશામાં ચાલ્યા ગયાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૩૧

Page #49

ભગવાન કો અપને પ્રાસાદમેં આના ઔર માતાપિતા કો આનર્જિત હોના
શ્રીવ માનસ્વામી સારી રીતે શણગારેલા ગજરાજ પર સવાર થઈને સાથે આવેલ તથા શિક્ષાસ્થાનમાં એકત્ર થયેલ જનસમૂહદ્વારા તથા પરિજનસમૂહદ્રારા ફરી-ફરીથી અનિમેષ નજરે જોવાતાં પ્રસન્નતાપૂર્વક પિતાના રાજમહેલમાં ચાલ્યા ગયાં.
ઇન્દ્ર દ્વારા પૂછાયેલા પ્રશ્નોનું સમાધાન, કલાચાયને સંતષ્ટ કરવું અને સધળા લોકોને પ્રસન્ન કરવું, આ પ્રકારની શ્રીવીરસ્વામીની પ્રવૃત્તિથી માતા-પિતાના તથા આદિ શબ્દથી ભાઈ વગેરેનાં મનમાં પ્રબળ હર્ષ રૂપી સાગરની વારંવાર ઉછળતી અને ચંચળ લહેર સમાઈ શકી નહીં. આશય એ છે કે તે હર્ષ અંદર સમાયે નહીં તો હર્ષાશ્રુરૂપે બહાર નિકળી પડયો. (સૂ૦૭૨)
ભગવાન કે વિવાહ કા વર્ણન / ભગવાન્ કે સ્વપ્નોના વર્ણન
મૂલને અર્થ–as ” ઈત્યાદિ. બાળક વર્ધમાન, બાલ્યાવસ્થાથી મુક્ત થયાં, યુવાન વયને પ્રાપ્ત થયાં, તેના નવ અંગે પરિપૂર્ણ યુવાનીને લીધે જાગ્યાં એટલે વિકસિત થયાં, તેનું જ્ઞાન પણ પરિપકવ થયું. આ બધું જાતાં, માતા-પિતાએ, સાકેતપુર (અયોધ્યાનગરી) ના અધિપતિ સમરવીર રાજાની પુત્રી અને ધારિણી રાણીની અંગજાત યશોદા નામની કન્યા સાથે “વર્ધમાન” નું પાણિગ્રહણ (લગ્ન) કરાવ્યું.
સમય વીતતાં, “વમાન ને ત્યાં પ્રિયદર્શના નામની પ્રિય કન્યાનો જન્મ થયો. આ કન્યાને પ્રાપ્તવયે વદ્ધમાન” ના ભાણેજ જમાલિ સાથે, પરણાવી દેવામાં આવી. આ પ્રિયદર્શનને, શેષવતી નામની એક પુત્રી પણ ઉત્પન્ન થઈ.
ભગવાન મહાવીરના કાશ્યપગેત્રી પિતાના, ત્રણ નામ હતાં—(૧) સિદ્ધાર્થ (૨) શ્રેયાંસ, (૩) યશસ્વી. તેમની વાશિષ્ઠાત્રી માતાના પણ, ત્રણ નામ હતાં–(૧) ત્રિશલા, (૨) વિદેહદત્તા, (૩) પ્રિયકારિણી.
ભગવાનના કાકા સુપાર્શ્વ, વડિલ બંધુ નંદિવર્ધન, અને મોટી બહેન સુદશના આ સર્વ કાશ્યપગેત્રી હતાં. તેમના પત્ની યશોદાનું ગોત્ર « કૌડિન્ય” હતું. ભગવાનની કાશ્યપગેત્રી દીકરીના બે નામ હતા-(૧) અનવદ્યા, (ર) પ્રિયદર્શના. અને પ્રિયદનાની પુત્રી કૌશિકગેત્રી હતી. આ દોહીત્રીના બે નામ હતાં-(૧) શેષવતી, (૨) યશસ્વતી.
ભગવાનના માતા-પિતા પાર્થાપત્યય (પાર્શ્વનાથ ભગવાનના અનુયાયી) શ્રમણોપાસક હતાં. આ બન્ને જણાએ, વર્ષો સુધી, શ્રાવકાર્યાયનું યથાર્થ પાલન કરી, અંતિમ-સમયે મારણતિક સંખણાનું સેવન કર્યું, કાલ આબે કાલ કરી,બારમા અશ્રુત નામના દેવલોકમાં દેવપણે તેઓ ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંથી ચવી, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં આવી, ત્યાં તે ક્ષેત્ર, સિદ્ધ થશે. (સૂ૭૩)
ટીકાને અર્થ‘તw if ઈત્યાદિ. ત્યાર બાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને, બાલ્યાવસ્થા પસાર કર્યા પછી બે કાન, બે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૨

Page #50

આંખ, બે નાક, જીભ, ત્વચા અને મન એ નવ અંગે જે સુપ્તાવસ્થામાં હતાં તે યૌવનને કારણે જાગૃત થતાં પરિપકવવિજ્ઞાનવાળાં થયેલ જોઈને માતા-પિતાએ અધ્યાના રાજા સમરવીરની પુત્રી અને ધારિણી દેવીની અંગજાત યશોદા નામની શ્રેષ્ઠ રાજકન્યાની સાથે તેમને વિવાહ કર્યો. વિવાહ પછી કાળક્રમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને યશદાની કૂખે “પ્રિયદના” નામની કન્યા થઈ પ્રિયદર્શના ધીરે ધીરે યૌવનાવસ્થાએ પહોંચી ત્યારે ભગવાને પોતાના ભાણેજ જમાલિ સાથે તેને વિવાહ કર્યો પ્રિયદર્શનાને પણ શેષવતી નામે પુત્રી થઈ.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં પિતા કાશ્યપગેત્રમાં જન્મ્યાં હતાં. તેમનાં ત્રણ નામ હતાં-સિદ્ધાર્થ, શ્રેયાંસ અને યશસ્વી.
વાશિષ્ઠગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ તેમનાં માતાનાં પણ ત્રણું નામ હતા-ત્રિશલા, વિદેહદત્તા અને પ્રિયકારિણી,
ભગવાનના કાકા “સુપાર્થ” કાશ્યપગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ હતા. મેટા ભાઈ કાશ્યપગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ નન્દિવર્ધન હતા. કાશ્યપગેત્રીયા સુદર્શન તેમની મોટી બેન હતાં. પત્નીનું નામ યશોદા હતું, તે કૌડિન્યત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ હતી. તેમની કાશ્યપગોત્રીયા કન્યાનાં બે નામ હતાં-પ્રિયદર્શન અને અનવદ્યા. કૌશિકગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ નાતિન (દીકરીની દીકરી) નાં બે નામ હતાં–શેષવતી, યશસ્વતી.
ભગવાનના માતા-પિતા ભગવાન પાર્શ્વનાથની શિષ્ય પરંપરા સાથે સંબંધ રાખનાર શ્રાવક હતાં. તેઓ ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રમણોપાસકપર્યાય પાળીને, છેવટે મરણુસમયે થનારી સંલેખના-જેષણથી શારીરને જોષિત કરીને (સમાધિમરણનું સેવન કરીને) કાળમાસમાં કાળ કરીને અશ્રુત-નામના બારમા ક૯૫માં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયાં. ત્યાંથી અવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરશે. (સૂ૭૩)
ભગવાન કે માતાપિતા વિગેરણકા વર્ણન
મૂળને અર્થ—“તે ”િ ઇત્યાદિ. તે કાળે તે સમયે, ત્રણ જ્ઞાનયુક્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના માતાપિતા દેવલોકમાં પધારવાના કારણે તેમની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થઈ ગઈ. અઠ્ઠાવીસ વર્ષ ગૃહવાસ (સંસાર)માં રહ્યા પછી તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરવા નિશ્ચય કર્યો.
દીક્ષિત હોનેકે લિયે ભગવાન કા નન્દિવર્ધન કે સાથકા સંવાદ કા વર્ણન
પ્રભુને આ નિર્ણય જાણી ભગવાનના મોટાભાઈ નંદિવર્ધન રાજાએ ભગવાનને કહ્યું કે “હે ભાઈ ! માતાપિતાના વિયોગનું દુઃખ હજી હું વીસરી શકયો નથી. આપણા સ્વજન-પરિજને પણ શોકથી હજી મુક્ત થયાં નથી. એવા સંજોગોમાં તમે દીક્ષા ગ્રહણ કરવાની વાત ન કરે, મારા હૈયામાં પડેલા ઘા હજી રૂઝાયા નથી ત્યાં મીઠું ભભરાવવાનું સાહસ ન ખેડે. તમે મારા પ્રાણથી પણ અધિક વહાલો છે. તમારો વિયોગ મારાથી સહન થશે નહિ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૩

Page #51

ભગવાને જવાબ આપ્યા હે ભાઇ ! માતા-પિતા અને બહેન-ભાઈના સંબંધ તે આ જીવે અનતીવાર કર્યો છે. માટે આ વિષયમાં હવે અ ંતરાય ન નાખો તે સારૂં !”
નંદિવ ને આગળ ચાલી કહ્યું કે હે ભાઈ ! તમે જે કહ્યું તે સત્ય છે. પરંતુ મારા આગ્રહ માની જઈ તમે હજુ બે વર્ષે ગૃહવાસમાં વિતાવેા તે સારૂં' !
મોટાભાઇના આ પ્રત્યુત્તર સાંભળી નિશ્ચયજ્ઞાની પ્રભુ મહાવીરે પોતાના ભાઇ નંદિવર્ધનની આવી ઇચ્છા જાણી, હૃદયમાં ઉતારી અને કીધુ કે ‘જે આપની ઇચ્છા એમ જ હોય તે! હું હજુ એ વર્ષ ગૃહવાસમાં રહીશ, પણ શરત એ કે મારા નિમિત્તે, ઘરમાં કઈ પણ પ્રકારને આરંભ-સમારંભ થવો ન જોઈએ. હું સાધુ-વૃત્તિવાળા થઈને જ રહીશ. ' નંદિવર્ધને પ્રભુની આ વાતના સ્વીકાર કર્યા.
મેાટાભાઇ સાથે આ વાત થયા પછી, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ગૃહવાસમાં રહી દિવસે વીતાવવા લાગ્યા. તે દરમ્યાન આ પ્રમાણે નિયમેનુ પાલન કરવા લાગ્યા. (૧) દરરોજ કાર્યાત્સગ કરતા. (૨) બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા. (૩) શરીરનો ાસા વધારવાના ઉપાયેાથી દૂર રહેતા. (૪) શરીરના પાષણ પૂરતા જ આહાર લેતા. એ પ્રકારે વિશુદ્ધ ધ્યાન ધરતાં ધરતાં ભાવમુનિ જેવી વૃત્તિને આચરતાં જેમ તેમ એક વર્ષ સુધી અગારવાસમાં ( સંસારી
પણામાં) રહ્યા. (સ્૦૭૪)
ટીકાને અથ સેળ ભેળ' ઇત્યાદિ તે કાળે અને તે સમયે એટલે કે પ્રભુ મહાવીરના માતા-પિતા દેવલાક પામતાં, મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાનધારી એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પ્રતિજ્ઞા હવે પૂર્ણ થઈ. અઠાવીસ વર્ષ સંસારમાં રહ્યા બાદ તેમને સંયમ લેવાની એટલે કે દીક્ષા લેવાની ભાવના જાગૃત થઈ. જ્યારે પ્રભુ મહાવીરના મોટાભાઇ રાજા નન્દિવ ને આ જાણ્યુ' ત્યારે તેમણે ભગવાન મહાવીરને ભારે હૈયે કહ્યું —“ ભાઇ, વધુ માન ! માતા-પિતાના વિરહનું દુઃખ તે હજી મારા હૈયાને કોતરી રહ્યું છે. હૈયુ દુઃખથી શાડાતુર છે. સ્વજને અને રિજના પણ હજી આ શોકની લાગણીમાંથી મુક્ત થયા નથી. એક બાજુ શાકનાં વાદળા તુટી પડયાં છે, તેમાં વળી તમે સયમ લેવાની અભિલાષા દર્શાવીને માતાપિતાના મૃત્યુને કારણે આઘાત પામેલ મારા હૈયાં ઉપર તમારા વિષેાગનાં દુઃખ રૂપી મીઠુંન ભભરાવશે. રાજપાટ મળવા છતાં હું દુઃખી છું. મને વધારે દુઃખી ન કરશે. તમે મારા પ્રાણથી પણ વધારે મને પ્રિય છે! તમારા વિયાગતું દુ:ખ અમારે માટે અસહ્ય થઇ પડશે. ”
ત્યારે વર્ધમાન પ્રભુએ કહ્યું— જ્યેષ્ઠ મંધુ ! માતા-પિતા, ભાઇ અને બહેનના સંબંધ આ જીવને અનંતી વાર થયા છે. આ સંબંધ કાંઇ નવેસવે નથી, માટે પ્રત્રયા (દીક્ષા) લેવાના મારા શુભ કાર્ય માં અંતરાય ન નાંખતાં અનુમાદન આપે.”
આ સાંભળીને નન્દ્રિવને કહ્યુ બંધુ! તમે જે કહેા છે. તે અક્ષરશઃ સત્ય છે-સનાતન સત્ય છે, પણ મારા અનુષ-આગ્રહથી મારા દુ:ખને હળવું કરવા પણ તમારે એ વર્ષે સંસારમાં અવશ્ય ખેચી કાઢવાં જોઇએ. ’
નિશ્ચયજ્ઞાની પ્રભુએ જ્ઞાનના પ્રભાવે જોયુ કે હજી એ વર્ષોં સુધી મારે સંસારમાં રહેવાનુ ખાકી છે, ત્યારે પેાતાના ભાઈ નન્દિવર્ધનની આ વાતને પાછી ન ઠેલતાં હદયમાં વિશેષરૂપે ધારીને કહ્યું”— ડિલ ખંધુ ! આપની જો એમ ઇચ્છા છે તા બે વર્ષ સુધી હું ગૃહવાસમાં તે રહીશ, પણ આજથી ઘરમાં મારા નિમિત્તે આહાર વિગેરેના પચન-પાચન રૂપ આરંભ-સમારભ થવા જોઈએ નહિ. હું મુનિઓ જેવી ચર્ચાથી નિવાસ કરીશ, કાળાં વાદળામાં દૃશ્યમાન થતી તેજરેખા જેવી પ્રભુની વાણી સાભળી રાજા નન્ટિવર્ધનને ટાઢક વળી અને એટલેથી સતાય માની પ્રભુનાં આ વચનાના સ્વીકાર કર્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૩૪

Page #52

નિશ્ચય જ્ઞાનવાનું ભગવાનકા દો વર્ષ ગૃહસ્થાવાસ મેં સ્થિત હોના
મોટાભાઈ નદિવને પ્રભુના કથનને સ્વીકારતાં, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારમાં રહેવા છતાં સાધુચર્યા કરવા લાગ્યા દરરેજ કાત્સગ કરતાં, બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતાં, શરીરશેભા વધારનારાં સાધને અને જ્ઞાનને ત્યાગ કર્યો, નિર્દોષ આહાર-પાણી વિગેરેથી શરીરને નીભાવતા. આ પ્રમાણે ધમ ધ્યાન કરતાં ભાવમુનિના (મુનિની ભાવનાવાળા) જેવું આચરણ કરતાં ભગવાનનું એક વર્ષ તે સંસારમાં પસાર થયું. (સૂ૦૭૪ )
ભગવાન કો દીક્ષા કે લિયે લોકાન્તિક દેવોં કી પ્રાર્થના
મૂલને અર્થ-તે શi' ઇત્યાદિ. તે કાળે અને તે સમયે પરિવારસહિત સર્વ કાંતિક દેના આસને ચલાયમાન થયાં. અવધિજ્ઞાન મુકીને દેએ જોયું તે પ્રભુ મહાવીરની દીક્ષાભાવના દેખવામાં આવી.
આ જાણતાંની સાથે તે દે ભગવાનની સમીપ આવ્યા. આકાશમાં સ્થિર રહી ભગવાનને ત્યાં રહો રહે વંદના નમસ્કાર કર્યો. ત્યારબાદ દે કહેવા લાગ્યા કે “ભગવાનની જય હે ! ભગવાનની વિજય હો !. હે નાથ ! આપ જ્ઞાનના સ્વામી બને ! સમસ્ત જગતવાસી જીવોનું રક્ષણ અર્થે ધર્મ તીર્થની સ્થાપના કરો ! જેથી કરીને સર્વલોકમાં સર્વપ્રાણી–ભૂત-જીવ-સર્વને માટે જે કાંઈ સુખકર અને કલ્યાણકારી હોય તે પ્રવર્તાવો !” ભગવાન પિતે તે જ્ઞાની છે, પણ દે આવીને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરવાનું ભગવાનને સમજાવે છે. તે તેમને જીતવ્યવહાર એટલે પરંપરાગત આચાર છે.
ભગવાન કા વાર્ષિક દાન, અભિનિષ્કમાણ ઔર શક્રાદિ દેવોં કા આગમન
ત્યારબાત ભગવાન વષીદાન દેવામાં તત્પર થયા. તેઓ સૂર્યોદય પહેલાં એક પહોરમાં એક કરોડ આઠ લાખ સેનૈયાનું એક દિવસમાં દાન કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે કરતાં કરતાં બીજા એક વર્ષ દરમ્યાન પ્રભુએ ત્રણ સે અફેંસી કરેડ એંસી લાખ સોના મહોરોનું વર્ષીદાન દીધું.
ત્યારબાદ નંદીવર્ધન રાજાએ ભારે ઉત્સાહ પૂર્વક ભગવાનને અભિનિષ્ક્રમણ મહોત્સવ કર્યો.
ભગવાનને અભિનિષ્ક્રમણ સમય જાણીને શક્ર વિગેરે ચેસઠ ઇન્દ્રો, ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષ્ક, અને વિમાનવાસી દેવ દેવીઓ, પિતા પોતાના પરિવાર અને રિદ્ધિ સાથે આવી પહોંચ્યાં.
જેવી રીતે શરદઋતુમાં, પ સરવર શેભે છે. તેમજ સિદ્ધાથવન, કણિકારવન અને ચંપકવન કુસુમના ભાર વડે શેલે છે. તેવી રીતે સુરગણેથી છવાએલું આકાશ શુલિત અને રમ્ય લાગવા માંડ્યું. (સૂ૦૭૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૫

Page #53

દીક્ષાકે લિયે લોકાન્તિક દેવોં કી ભગવાન સે પ્રાર્થના
ટીકાને અર્થ–હેતુ ઈત્યાદી. જ્યારે જયેષ્ટ બંધુ નંદિવર્ધનની આજ્ઞા અનુસાર ભગવાને સ્વીકારેલા બે વર્ષના ગ્રહાવાસ દરમ્યાન એક વર્ષ તે વીતી ચુકયું અને બીજા વર્ષનો પ્રારંભ થતાં જ પરિવાર સહિતના લોકાંતિક દેવનાં આસને ચલાયમાન થવાં લાગ્યાં આ દેવ દેવ૫ણમાં હોવા છતાં પણ વૈરાગ્યવાન અને ઉદાસીન વૃત્તિવાલા હોય છે. તેઓના સ્થાનો પણ નિરાલા અને એકાંત જેવા હોય છે. આ દેવ મોક્ષ પંથના નિકટ ગામી હોય છે. તેઓનું દિવ્યજીવન પણ ભેગની દષ્ટિએ અનાસક્ત જેવું હોય છે. કોઈ પણ માનવી સંસારમાંથી મહા અભિનિષ્ક્રમણ કરે અગર વાંછના કરે છે. જ્યારે તેઓના ખ્યાલમાં તરત આવી જાય છે. અને તરત જ તેની પાસે જઈ બેધદાયક વચનો સંભળાવી, સંસારદશામાંથી તે મહાપુરુષને જાગૃત કરે છે.
આવી મહાન વ્યક્તિનું સામર્થ્ય જોઈ, ધર્મ પ્રવૃત્તિ ચલાવવા તેમને વિનંતિ પણ કરે છે. કારણ કે જગતના છ આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિથી સળગી રહ્યા છે, તેમના આ દુઃખ મટાડવાની તીવ્ર ભાવના આ દેવામાં હોય છે. આ લેક બળીજળી રહ્યો છે, તેથી એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીનાં જીવોની રક્ષા માટે “(મા-હણો મ.-હણ) હણે નહિ-હણે નહિ-દયા કરો–દયા કરે” એવા કરૂણ વચને વડે આ લેકાંતિક દે, મહાપુરૂષના આત્માને જાગૃત કરે છે. આ એક તેમને કુલ પરંપરાને વ્યહવાન માગે છે. અને તે માર્ગને અનુસરી, આવા પ્રકારનું કાર્ય કરે છે આ એક ફક્ત તેઓને રુઢિ પરંપરાને આચાર છે.
જાગૃતિને પોકાર સાંભળતાં જ આ જગતના અનિત્ય ધનને, લોકગી કામમાં વાપરવા, ભાવી તિર્થક ઉદ્યત થાય છે, તેમજ “દાન” એ ધર્મને મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. અને મુખ્ય પાયે પણ છે, તેવું જગતને ઠસાવવા તેનું પ્રતિપાદક કરાવે છે. અને તેથી જ વરસીદાનની અખંડધારા તેઓની મારફત વહેવા માંડે છે. દરરોજ એક કરોડ આઠ લાખ સેના મહોરોના દાનનો હિસાબ કરતાં વરસે દહાડે તે રકમ, ત્રણ અબજ અડ્ડાસી કોડ એંસી લાખ સુધી પહોંચે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૬

Page #54

ભગવાનને વર્ષીદાનમેં દાન દી હુઇ સુવર્ણમુદ્રાકી સંખ્યાના વર્ણન
જેમ લોકો વિવાહ પ્રસંગે અઢળક ધન ખર્ચે છે. તેમ દીક્ષાના હિમાયતીઓ, તેના મહોત્સવને ખૂબ ઠાઠમાઠથી ઉજવે છે. આ પ્રશસનીય પગલું છે. જગતને લાત મારીને જે નીકળે છે. તેનું બહુમાન કરવું જ જોઈએ. અને તે મહાન પુણ્ય છે, અને મુક્તિ માર્ગોમાં આ એક મુખ્ય માર્ગ છે. આને અતિરેક કર્યા વિના, દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ પ્રમાણે, તેનું આચરણ કરવું જોઇએ. આ અપૂર્વ પ્રસંગ કેઈ પરમ ભાગ્યશાળીને જ લાધે છે; તેથી નંદીવર્ધને, ભગવાનને દીક્ષા મહોત્સવ ધામધુમથી ઉજવ્યો.
ભગવાન કે અભિનિષ્ક્રમણ મેં આયે હવે ઇન્દ્રદિ દેવોં કા વર્ણન
ભગવાનનું મહાભિનિષ્કમ એ કઈ મામુલી નથી. રગે રગમાં અને હાડે હાડમાં જેને વૈરાગ્યનો રંગ લાગ્યો છે, જેને આ ભવ’ સિવાય અન્ય કોઈ ભવનથી, તેવી મહાન વ્યક્તિનાં અભિનિષ્ક્રમણની વાત, અવધિજ્ઞાન દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં ચોસઠ ઈન્દ્રો, તેમની સર્વ સિદ્ધિ સંપત્તિ સાથે આવવા લાગ્યાં, જોત જોતામાં આખું આકાશ ભરપૂર અને વ્યાપ્ત થતાં, તલભાર પણ જગ્યા બાકી રહી ન હતી. આ કારણે તે વખતે આકાશનો દેખાવ પણ અકલપનીય અને અવર્ણનીય હતે. (સૂ૦૭૫)
ભગવાન કા દીક્ષા મહોત્સવ કા વર્ણન
મૂળને અર્થ –ત્તwi, ઇત્યાદિ. તે સમયે, વિશાળ ઢોલ, ભેરી, ઝાલર, અને શંખ આદિ વાજા વાગવા લાગ્યાં. તત વિતત ઘન અને શષિર આદિ ચાર પ્રકારનાં લાખો વાદ્યયંત્રે-વાજા વાગવા લાગ્યાં. સેંકડે શ્રેષ્ઠ નર્તકે નાચવા લાગ્યાં. સમસ્ત દિવ્ય લોકનાં વાજીંત્રો વાગવા લાગ્યાં. ચેસઠ ઈન્દ્રો-દેવ અને દેવીઓએ મહાનઋદ્ધિમહાન વિભૂતિ, અને મહાન હદોલ્લાસ સાથે, તીર્થકરને દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવવાનો આરંભ કર્યો. આ પ્રસંગ કેવી રીતે ઉજવાયો તેનું વર્ણન આ રહ્યું.
કેન્દ્ર ચંદ્રપ્રભા નામની એક મોટી શિબિકા (પાલખી) તૈયાર કરી આ પાલખી વૈક્રિય શક્તિદ્વારા બનાવવામાં આવી હતી. તેમાં હાથી-ઘડા–વિગેરેના અનેક પ્રકારના ચિત્રો વડે ચિતરવામાં આવી હતી. તેને હારતોરાથી અર્ધ ચંદ્રહાર વિગેરે આભૂષણે દ્વારા સુશોભિત કરવામાં આવી હતી. મોતીયોના ગોખલાઓ તેની શોભામાં વૃદ્ધિ કરી રહ્યાં હતાં. આ પાલખી ઉત્તમ પ્રકારને આનંદ ઉત્પન્ન કરવાવાળી હતી. કમળાવો કરવામાં આવેલી રચનાથી તે અદભુત લાગતી હતી. અનેક પ્રકારનાં મણિ અને રત્નોના કિરણોથી તે ચિત્ર વિચિત્ર ભાસતી હતી. તેની ઉપરનું
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૭

Page #55

શિખર વિવિધ રંગના ઘટ અને પતાકાઓ વડે શણગારવામાં આવ્યું હતું. તેની મધ્યમાં પાદપીઠ સહિતનું એક સિંહાસન મૂકવામાં આવ્યું હતું. આ પાલખીને ઉપાડવા માટે એક હજાર પુરુષોની જરૂર પડે તેવી ભારે વજનદાર હતી.
આ પાલખીને તૈયાર કરીને, જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બીરાજતા હતા. ત્યાં કેન્દ્ર પધાર્યા, અને આદક્ષિણ-પ્રદક્ષિણ પૂર્વક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર વંદના-નમસ્કાર કરી ઘણાં મૂલ્યવાન અને અ૫ વજનવાળા આભરણે અને વસ્ત્રોથી સજજ થયેલા તિર્થંકર ભગવાનને તેમાં બેસાડયાં.
સૌધર્મ અને ઈશાન દેવલોકના સૌધર્મેન્દ્ર અને ઈશાનેન્દ્ર દેએ પડખે ઉભા રહી મણિ અને રનથી જડાએલ દંડવાલા ચામર ભગવાન ઉપર વી ઝવા લાગ્યા.
આ પાલખીને સૌ પ્રથમ રોમરોમ જેનાં પ્રતિલત થયાં છે, જેનું હૈયું હર્ષથી વિકસિત થયું છે. તેવા મનોએ ઉપાડી. ત્યારબાદ તેને વહન કરવામાં સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર, નાગેન્દ્ર અને સુપિન્દ્ર તેમની આ પાલખીના ચાર હાથા ચાર દિશાએ હતાં. પૂર્વદિશાને હાથે સુરેન્દ્ર પકડ હતે, દક્ષિણદિશાને નાગેન્દ્રએ ઉઠાવ્યો હતો, પશ્ચિમદિશાને હાથે અસુરકુમારેન્દ્રના હાથમાં હતો જ્યારે ઉત્તરદિશાને હાથે સુવર્ણકુમારેન્દ્રના હાથમાં હતે. (સૂ૦ ૭૬)
ટીકાને અર્થે આવ્યા પછી તે ચોસઠ ઈન્દ્રોએ દેવોએ અને દેવીઓએ ભગવાન મહાવીરને દીક્ષામહોત્સવ ઉજવવાનો આરંભ કર્યો. મોટાં મોટાં ઢોલ વાગવાં લાગ્યાં, લેરિયાના નાદ થવા લાગે, ઝાલરે અને શંખને નાદ થવા લાગ્યા. મૃદંગ આદિ:લાખો વાગે વાગવા લાગ્યાં. વીણુ આદિ તત (તંતુ વાદ્ય), પટ વિગેરે વિતત, કાંસાના તાલ આદિ ઘન અને બંસરી વિગેરે સુષિર–એ પ્રમાણેનાં ચાર પ્રકારનાં વાદ્ય વાગવા લાગ્યાં. કહ્યું પણ છે.
ભગવાનકી શિબિકા (પાલખી) કા વર્ણન
"ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् ।
घनं तु कांस्यतालादि, वंशादि शुषिरं मतम् ॥ १॥ इति વીણા આદિને તત, ૫ટેડ (ઢાલ) આદિને વિતત, કાંસાના તાલ આદિને
ઘન અને બંસરી આદિને શુષિર માનવામાં આવ્યાં છે. ૧ સેંકડોની સંખ્યામાં ઉત્તમોત્તમ નત કે નાટય કરવા લાગ્યો. સમસ્ત વાજીત્રાનાં શબ્દોનાં નાદથી, મહાન શબ્દોથી. વિપુલ સંપત્તિથી. વિપુલ વિભૂતિથી તથા અતિશય હાર્દિક ઉલ્લાસથી બધાંએ તીર્થકર મહાન દીક્ષામોત્સવ ઉજવવાનો આરંભ કર્યો. તે આ રીતે
શક દેવેન્દ્ર દેવરાજે શિખિકા (પાલખી)ની વિકુવણ કરી એટલે કે વેકિય શક્તિથી પાલખી બનાવી. તે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૩૮

Page #56

પાલખી કેવી હતી તે કહે છે-તે હાથી, ઘડા આદિ ઘણાં પ્રકારનાં પ્રતીકવાળી હતી. અઢારસરો હાર અદ્ધહાર નવસરે હાર આદિ આભૂષણોથી શોભાયમાન હતી. મેતીઓના સમૂહથી તેના ગેખની શોભા ખૂબ વૃદ્ધિ પામતી હતી. ચિત્તમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરનારી અને અતિશય માનસિક આહલાદ ઉત્પન્ન કરનારી હતી. કમળા વડે કરવામાં આવેલ રચના વડે તે અનુપમ લાગતી હતી. અનેક પ્રકારનાં કર્કતન, આદિ રહેનો તથા વૈડૂર્ય આદિ મણીઓનાં કિરણોનાં તેજથી ઝગમગી રહી હતી. વિવિધ રંગનાં ઘટ અને પતાકાઓથી તેના શિખરનો અગ્રભાગ શસેજિત હતો. તેની વચ્ચે પાદપીઠ સાથેનું સિંહાસન ગોઠવેલું હતું. આવી એક હજાર પુરુષો વડે ઉચકી શકાય તેવી ચન્દ્રપ્રભા નામની મોટી શિબિકા ચિકિય શક્તિથી શકેન્દ્ર બનાવી.
ભગવાનની શિબિકા કો વહન કરને કા પ્રકાર કા વર્ણન
શિબિકા તૈયાર કરીને શકેન્દ્ર જ્યાં ભગવાન મહાવીર બીરાજમાન હતાં ત્યાં પધાર્યા આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર દક્ષિણથી આરંભીને પ્રદક્ષિણા કરીને વન્દના કરી, નમસ્કાર કર્યો, વન્દના-નમસ્કાર કરીને જેમણે મહામૂલ્યવાન ક્ષૌમ વસ્ત્રો ધારણ કર્યા છે એવાં ભગવાન તીર્થંકરને પાલખીમાં બેસાડયાં.
ત્યાર બાદ શક અને ઈશાન એ બને ઇન્દ્રો ભગવાનને જમણે-ડાબે પડખે ઉભા રહીને મણીઓ તથા ૨ જડીત ચામર પ્રભુ મહાવીર ઉપર ઢાળવા લાગ્યાં..
સુરેન્દ્રાદિ દેવકા પૂર્વાદિ દિશાઓંકા ક્રમ સે વહન કરને કા વર્ણન
યાદ બાદ શ્રી વીર ભગવાન જેમાં વિરાજમાન હતાં તે પાલખીને સૌ પ્રથમ રોમાંચિત અને હર્ષને કારણે ઉલસિત હદયવાળા મનુષ્યોએ ઉપાડી. ત્યારબાદ વૈમાનિકના ઈન્દ્ર, ચમર અને બલિ નામના અસુરેન્દ્ર, ધરણ અને ભૂતાનંદ નામના નાગકુમારેન્દ્ર, વેણુદેવ અને વેણુદાલિ નામના સુપર્ણકુમારેન્દ્ર-એ છ ભવનપતિઓનાં ઈન્દ્ર ક્રમશઃ વહન કરવા લાગ્યાં. પાલખીને ઉપાડનાર સુરેન્દ્રો, અસુરેન્દ્રોનાગકુમારેન્દ્રો, તથા સુપર્ણકુમારેન્દ્રોમાંથી સુરેન્દ્ર પ્રભુની તે પાલખીને પૂર્વ દિશા તરફથી ઉપાડી નાગકુમારેદ્ર પશ્ચિમ દિશાની તરફથી, ધરણ અને ભૂતાનંદ નામના અસુરકુમારેન્દ્ર દક્ષિણ તરફથી અને વેણદેવ તથા વેણુદાલિ નામના બને સુપર્ણકુમારેન્કે ઉત્તરની તરફથી પ્રભુની પાલખી ઉપાડી. ૧ ૭૬ !
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૩૯

Page #57

દેવેન્દ્રાદિ દ્વારા શિબિકામેં ભગવાનકો જ્ઞાતખણ્ડોધાન મેં લાના
મૂલને અર્થ–“ત' ઇત્યાદિ. ત્યાર બાદ મનુષ્ય-ઈન્દ્રોથી વહન કરાતી પ્રભુની આ પાલખી, ઉત્તર ક્ષત્રિયકુડપુર સંનિવેશની મધ્યમાંથી નીકળી જ્યાં જ્ઞાતખંડ” ઉદ્યાન હતું ત્યાં તે પાલખી પહોંચી. પહોંચ્યા પછી ધરતીથી એક હાથ લગભગ ઉંચે, આ પાલખીને સ્થાપિત કરવામાં આવી. આ પાલખીનું નામ “ચંદ્રપ્રભા’ હતું.
પાલખી થયા પછી પ્રભુ ધીરે ધીરે પાલખીમાંથી નીચે ઉતર્યા. ઉતરોને શ્રેષ્ઠ સિહાસન ઉપર પૂર્વ તરફ મુખ રાખીને બિરાજ્યા.
ત્યાંથી ઉઠી, ભગવાન ઈશાન ખૂણામાં પધાર્યા, અઢાર સેરા, નવ સેરા હાર આદિ સર્વ અલંકાર અને આભૂપણને ઉતારવા લાગ્યાં. તે વખતે વૈશ્રવણ, ઉડતાં જેતુની માફક આવી પહોંચી ભગવાનનાં સર્વ અલંકાર અને આભૂષણોને હંસની પાંખ સમાન સફેદ બાસ્તા જેવા ઉજળા વસમાં ઝીલી લીધાં. (સૂ૦૭૭).
શિબિકા દ્વારા ભગવાન કા જ્ઞાતખમ્યોદ્યાનમેં આગમન
ચકાનો અર્થ-પ્રભુની પાલખીને ઉપાડવી એ પણ એક અહોભાગ્ય છે; એમ માની દેવ-મનુષ્ય હર્ષોન્મત્ત બની તેને પોતાના ખભે ઉચકતા હતા તે ભારે વજનવાળી પાલખીને, પોતાની કાંધ ઉપર લઈને, શહેરના મધ્ય ભાગમાંથી સરઘસ રૂપે લઈ જતા હતા તે વખતનું દશ્ય અનુપમ અને અલૌકિક હતું. પાલખીને ત્યાંના “જ્ઞાતખંડ” નામના ઉદ્યાનમાં લઈ જવામાં આવી.
ભગવાન તે સ્વયં બુદ્ધ હતાં; તેથી તેમને કોઈ ગુરુની સમીપે દીક્ષા લેવાની જરૂર ન હતી, તેથી પોતે જાતે પાલખીમાંથી નીચે ઉતરી પૂર્વ દિશાના મુખે રહેલાં સિંહાસન ઉપર બેઠા,
ભગવાન કા સર્વ અલંકારકા ત્યાગ કરના ઔર સામાયિક ચારિત્રકા એવં મન:પર્યવજ્ઞાન કી પ્રાપ્તિકા વર્ણન
છેવટને શણગાર પિતાને ન હતું, પણ યુગલને હતો તેથી તેમણે લોકોની સમક્ષ સર્વ અલંકારે ઉતારી નાખ્યાં. છેવટે તમામ શણગારો-હીરામોતી-મણિ વિગેરેના સગો પણ છેડીને જવાનું હોય છે, તો પહેલેથી જ શા માટે પિતાની નજર સમક્ષ તેનો ત્યાગ ન કરે ? એ આદશ બતાવવા માટે જ ભગવાને ધારણ કરેલ આભરણું વસ્ત્રો વિગેરે લોકસમુદાયની સમક્ષ ઉતાર્યા.
આ અલંકારો માનવીકત ન હતાં. કારણ કે માનવીની સર્વશ્રેષ્ઠ સર્જન શક્તિની બહારની આ વાત હતી. આ આભૂષણે તે દૈવી હતાં. જેવાં પ્રભુએ આભૂષણે ઉતારવા માંડયાં કે જાણે ઉડતાં જતુ કે પક્ષીની માફક અચાનક વૈશ્રવણદેવ આવી પહોંચ્યા અને હંસની પાંખ સમાન ઉજજવળ વેત વસ્ત્રમાં પ્રભુનાં અલંકારને ઝીલી લીધાં. (સૂ૦૭૭)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૪૦

Page #58

મલને અર્થ– તેf #ા' ઈત્યાદિ. તે કાલે અને તે સમયે હેમન્ત ઋતુ (શિયાળા)ના પ્રથમ માસનું થમ અઠવાડિયું ચાલી રહ્યું હતું. એ માગશર (ગુજરાતી કારતક માસ હતા અને વદીનું પખવાડિયું હતું. આ માગશર (ગ. કારતક) મહિનાની વદી દશમના સુત્રતા દિવસે, વિજય મુહૂર્ત, ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્રને ચંદ્રમાને વેગ થતાં છાયા જ્યારે પૂર્વ દિશા તરફ ઢળી રહી તે વખતે (સાંજના પહોરે) જ્યારે દિવસને એક પહોર બાકી રહ્યો હતા તે સમયે છકને ઉપવાસ કરીને જમણા હાથે જમણી તરફને અને ડાબા હાથે ડાબી તરફના વાળનું પંચમુષ્ઠિ લેચ કરીને સિદ્ધ ભગવાનને શ્રી મહાવીર દેવે નમસ્કાર કર્યો. નમસ્કાર કરી કહ્યું કે “હવેથી કોઈ પણ પ્રકારનાં પાપ કરવાં મારા માટે (અકરણીય) યોગ્ય નથી” આમ કહી તેમણે સિંહવૃત્તિથી સામાયિક ચારિત્ર અંગિકાર કર્યું.
આ સમયે, સુરો-અસુરો અને મનુષ્યોની મેદનીઓની એટલી બધી જમાવટ થઈ હતી કે, જેનું કથન અવનીય છે કે શાંતિ પણ અપૂર્વ જણાતી હતી; ભિંતેમાં આલેખિત ચિત્રોની માફક, સ્તબ્ધ થઈ ચોટાઈ ગયેલ જેવી માનવ અને દેવેની મેદની જણાતી હતી. કેન્દ્ર આવીને ભગવાનનાં કેશને વજામય થાળમાં ઝીલી લીધા, અને તે
રાવ્યાં. જે સમયે ભગવાને સામાયિક ચારિત્ર અંગિકાર કર્યું તે વખતે, તેમને ચાથું મન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
ત્યારપછી જ્ઞાનમાં ઉ૯લસિત અને સાધુવતમાં ઉપસ્થિત થતા ભગવાનને દેવદેવિઓએ અભિનંદનના વરસાદ વરસાવવા માંડયાં અને ખૂબ જોરશોરથી પ્રભુની ‘જય બાલાવતાં કહેવા લાગ્યા કે “હે ભગવાન! તમે જયવંત છે! શ્રમણ ધમનું યથાથ પાલન કરે! શકલ ધ્યાન વડે આઠ પ્રકારના કર્મને નાશ કરે! રાગ-દ્વેષ રૂપી મલેને જીતે, અને મોક્ષમહાલ ઉપર આરૂઢ થાઓ (બીરાજે) ! ” આ પ્રકારે વારંવાર જયનાદ પિકારતાં પકારતાં જે દિશામાંથી તેઓ આવ્યાં હતાં તે દિશામાં પાછા ચાલ્યાં ગયાં.
ભગવાન કા શક્રાદિ દેવેન્દ્રકૃત અભિનન્દન ઔર ભગવાન કા અભિગ્રહધારણ કરને કા વર્ણન |
ભગવાનકા પંચમુષ્ટિક લુચન કરના ઔર સામાયિક ચારિત્ર અંગીકાર કરને કા વર્ણન
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મિત્રો-જ્ઞાતિજનો-સ્નેહિસંબંધીઓ, આત્મીયજન, સ્વજને અને પરિજનથી છુટા પડી આ પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારણ કર્યો.
“બાર વર્ષ પર્યત કાયોત્સર્ગ કરી દેહાધ્યાસ છોડવામાં પ્રયત્નશીલ રહીશ. મારા અભિગ્રહ દરમ્યાન જે કઈ દેવ, મનુષ્ય અને તિય"ચ સંબંધી મને ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થશે તે હું તેને સમ્યક પ્રકારે (શાંતભાવે) સહન કરીશ. ઉપસગ આપનારાઓને હું ક્ષમા કરીશ. મારો આત્મિક રોગ મટાડવા, ઉપસર્ગની તિતિક્ષા કરીશ. મારા આ નિશ્ચયમાં દૃઢ રહીશ. હું કોઈ પણ પ્રકારની સહાયતાની કોઈની પાસેથી પણ આશા રાખીશ નહિં. (સૂ૭૮)
ટીકાને અર્થ–તે કાળે અને તે સમયે જ્યારે હેમંત ઋતુને (શિયાળાને) પહેલે માસ માગશર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
४१

Page #59

(ગુજરાતીમાં કારતક) ચાલતું હતું, પ્રથમ પક્ષ એ-માગશર-(કારતક) માસના કૃષ્ણપક્ષની વિદી) દસમ હતી, સુત્રત નામના એ શુભ દિવસના વિશે વિજ્ય નામના મુહૂર્તમાં હસ્ત નક્ષત્રથી ઉપલક્ષિત ઉત્તરા નક્ષત્રમાં એટલે કે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રની સાથે ચન્દ્રને વેગ થતાં પડછાયો જ્યારે પૂવદિશામાં પડતું હતું ત્યારે એટલે કે સાંજના સમયે,
જ્યારે દિવસને એક પહોર બાકી હતો ત્યારે એટલે કે દિવસનાં ચેાથા પહોરે, નિર્જળ ષષ્ઠભક્તની (છઠની) સાથે (બે ઉપવાસમાં પાણીને પણ ન્યાય કરીને) ભગવાને જમણા હાથે જમણી બાજુના અને ડાબા હાથે ડાબી બાજુના પંચમુષ્ટિક લોચ કરીને (માથાના સઘળા વાળ પાંચ મુઠીથી ઉખેડીને) સિદ્ધ પરમાત્માને નમસ્કાર કર્યા. નમરકાર કરીને “મારે માટે સમસ્ત પ્રાણાતિપાત આદિ અઢારે પ્રકારનાં પાપ-સાંવધ કર્મ અકર્તવ્ય છે.” આ પ્રમાણે જ્ઞ પરિણાથી જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરીને સિંહ વૃત્તિથી સામાયિચારિત્ર અંગિકાર કર્યું. તે વખતે દે, અસુર તથા મનુખેને સમૂહ ચિત્રવત સ્તબ્ધ બની ગયો.
પ્રભુએ ચારિત્રગ્રહણ કરતાં જ શક્ર દેવેન્દ્ર દેવરાજ આગળ આવ્યાં અને તેમણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનાં કેશને રત્નના થાળમાં ઝીલી લીધા અને વિનયપૂર્વક ક્ષીર સાગરમાં પધરાવ્યાં.
ભગવાન કો મન:પર્યવજ્ઞાન પ્રાપ્તિ કા વર્ણન
જે સમયે ભગવાને સમ્યક ચારિત્રને અંગીકાર કર્યું. તે વેળાએ ભગવાન વર્ધમાનને ચેણું એટલે કે મતિ, શ્રત, અવધિ, મન:પર્યય અને કેવળ એ પાંચ જ્ઞાનોમાંથી શું મન:પર્યયજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. શક આદિ ચોસઠ ઈન્દ્ર સઘળાં દેવ અને દેવીઓએ શ્રીવીર પ્રભુને આ રીતે અભિનન્દન કરવા લાગ્યા. “ભગવાન ! આપનો જય હે. શ્રમણધર્મનું યથાર્થ પાલન કરજે, આઠ પ્રકારના કર્મરિપુઓને શુકલધ્યાન વડે દૂર કરજો, રાગદ્વેષ રૂપી મલ્લોનાં માનનું મર્દન કરજે, મુક્તિમહેલ પર આરોહણ કરજો” ઇત્યાદિ પ્રકારે ચિત્તમાં ઉત્સાહ ઉત્પન્ન કરનાર વચનોથી ફરી ફરીથી અભિનંદન અને ગગનભેદી જયનાદ પિકારતા જે દિશામાંથી પ્રગટ થયાં હતાં તેજ દિશામાં પાછા ચાલ્યા ગયા.
શક્રાદિ દેવ ઔર મિત્ર સ્વજન જ્ઞાત્યાદિ જાને કે પીછે ભગવાન કા અભિગ્રહ ગ્રહણ કરના
ઇન્દ્રરાજા વગેરે ચાલ્યાં ગયાં પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે મિત્રજને, સજાતીઓ, નિજજને (પુત્રાદિકે) સ્વજને (કાકા આદિકા) સંબંધીજને (પુત્ર-પુત્રીના સસરા આદિ સગાં) તથા પરિજન (દાસ-દાસી વગેરે)થી છુટા પડયા અને પિતે આ પ્રકારનો અભિગ્રહ-નિયમ કર્યો કે “હું બાર વર્ષ સુધી કાર્યોત્સર્ગ કરીને, દેહાભિમાનને ત્યાગ કરીને દેવ, મનુ અથવા તિય સંબંધી જે ઉપસર્ગ (ત્રાસ) ઉત્પન્ન થશે તે ઉપસર્ગોને માનસિક દઢતા સાથે નિર્ભય ભાવથી સહન કરીશ, ક્રોધ કર્યા વિના ક્ષમા કરીશ, અદીન ભાવે સહન કરીશ અને નિશ્ચલ રહીને સહન કરીશ તે ઉપસર્ગો સહન કરવા આદિમાં કોઈ પણ દેવ કે મનુષ્યની સહાયતાની ઇચ્છા પણ નહિ કરું.” (સૂ૦૭૮)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૪૨

Page #60

ભગવાન કે વિરહ સે નન્દિવર્ધન આદિ કે વિલાપ કા વર્ણન
મૂલનો અર્થ– “ઈત્યાદિ. આવા પ્રકારના અભિગ્રહને ધારણ કરી શરીરની શુશ્રષા કે મમતાને ત્યાગ કર્યો. તેજ દિવસે છેલ્લા મુહૂર્તમાં ભગવાન “કુર ગામ તરફ ચાલી નીકળ્યા.
જ્યાં સુધી ભગનાન દષ્ટિગોચર થયાં ત્યાં સુધી નંદિવર્ધન વગેરે સ્વજનોએ અનિમેષ દૃષ્ટિએ ટગર ટગર જોયા કર્યું ને પ્રભુના દશનામૃતનું પાન કરતાં હર્ષિત રહ્યાં. પરંતુ જ્યારે પ્રભુ દષ્ટિ-મર્યાદાથી દેખાવા બંધ થતા ગયા તેમ તેમ દરિદ્રોની સમાન સ્વજનેના હર્ષો ઓછા થવાં લાગ્યાં. જેમ ઉનાળાના પ્રખર તાપમાં સરોવરનું પાણી સુકાઈ જાય છે તેમ સનેહીજનેને હર્ષ સુકાવા લાગ્યા. પાણી વિના જેમ કમળો કરમાઈ જાય છે તેમ પ્રભુદશન વિના સર્વના મન કરમાવાં લાગ્યાં. તેને વિકસિત કરનારા વહેતા મંદમંદ શીતલ અને સુગંધિત પવને પણ તેઓને સર્ષના શ્વાસસમ વિષમય લાગતા હતા.
દીક્ષા મહોત્સવ રૂપી નંદનવનમાં પ્રભુદશનરૂપી કલ્પવૃક્ષના મૂલમાં ઈષ્ટપ્રાપ્તિથી જે આનંદની લહેરીઓ ઉઠતી હતી તે બધી લહેરીએ વીરભગવાનના વિરહ રૂપી વડવાનલ-અગ્નિમાં બળીને ખાખ થઈ ગ ચ તૂને વિગ સાલે છે તેમ પ્રભુનો વિયેગ સર્વજનેને સાલવા લાગ્યા. અને આ વિરહ શલ્યની માફક ખૂંચવા લાગ્યો. પ્રભુવિયોગને લીધે ચોમેર પ્રસરાએલ પ્રભુવિરહ રૂપ સઘન અંધકારને લીધે ત્યાં ઉભેલા બધા માણસે મેટી મટી આંખ હોવા છતાં આંધળા ભીંત જેવા થઈ ગયા. જેવી રીતે દીવો ઓલવાતાં ઘરની શોભા નષ્ટ થઈ જાય છે તેવી જ રીતે ત્યાંની પ્રભુના પ્રકાશથી થતી નથી અને સુંદર શોભા નષ્ટ થઈ ગઈ. જેમ નદીકાંઠે દેવાઈ જતાં નદી બેડોળ લાગે છે, જેમ રસ ચુસાઈ જતાં ફળફૂલ પત્ર ફીક્કો લાગે છે તેમ પ્રભુના ગયા બાદ સમસ્ત જનતાનાં મન રસહીન ફીક્કાં દેખાવા લાગ્યાં. શ્રાવણ ભાદરવાની વર્ષોની ધારાની માફક લોકોની આંખોથી આંસુઓની ધારા વહેવા લાગી હમને રાડ પડાવી દે તેવા તેમના મોટા ભાઈ નંદિવર્ધન મૂછિત થઈને કાપેલા વૃક્ષની ડાળી માફક ધરતી પર પડી ગયા. જેમ વૃક્ષનાં ફલો નીચે ગબડવા માડે તેમ તેમનાં આભૂષણે પણ એક પછી એક નીચે ગબડવા માંડયાં નિસ્તેજ થયેલ નંદિવર્ધનને બેશુદ્ધ પડેલા જેઈ સર્વસામંત વગેરે પણ બેશુદ્ધ થઈ ભય પર પડવા લાગ્યા.
શીત ઉપચાર વડે નંદિવર્ધન જ્યારે હાશમાં આવ્યા ત્યારે તેમની વ્યથાને પાર ન હતું. જાણે દુઃખના વાદળ તુટી પડયા. ગળામાં ડુમે ભરાયો હતો. આંસુથી છલકતી આંખેને સાફ કરી આત્મનિંદા કરવા લાગ્યા. “ધિક્કાર છે મારા પાપના પરિણામોને ! આ બંધુવિરહ ઈન્દ્રના વજીના માર સમાન દુઃખ આપી રહ્યો છે ! આમ કહી તેઓ હૈયાફાટ રોવા લાગ્યાં ને ચોધાર આંસુ પાડી વિલાપ કરવા લાગ્યાં. ઘેડા, હાથી વગેરે પ્રાણીઓ પણ આંસુ વહાવતાં પ્રબલ શેક અનુભવવા લાગ્યાં. આ સમયે નાચ કરનાર મયૂર પણ નાચ કરવાનું ભૂલી ગયાં. વૃક્ષે શાકના ચિન્ટ તરીકે પુને ત્યાગ કરવા લાગ્યા. હરણેએ મોઢામાં લીધેલું ઘાસ છોડવા લાગ્યાં; પક્ષીઓએ ચવાનું છોડી દીધું. આ પ્રમાણે સર્વ પ્રાણીઓ પણ વિલાપ કરવા લાગ્યાં. ઝાડપાન પણ શકના માર્યા ગુરવા લાગ્યાં. શોકથી દુઃખિત થયેલ નંદિવર્ધન ભગવાનનું ચિંતન કરતાં કરતાં ખીન્ન ભાવે પોતાના મહેલે પહોંચ્યાં. (સૂ૦૭૯)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૪૩

Page #61

ટીકાના અ—‘વ્રુત્ત નૅ' ઇત્યાદી. દીક્ષા લીધા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આગળ બતાવ્યા પ્રમાણેના અભિગ્રહને અંગીકાર કરીને શરીરની સુશ્રુષાને ત્યાગી શરીર ઉપરને મેહ છોડયા. જ્યારે એ ઘડી દિવસ બાકી રહ્યો ત્યારે કુર્માર” ગામની તરફ વિહાર કર્યો.
જ્યાં સુધી નજર પહોંચતી રહી-જયાં સુધી શ્રી વહેંમાન સ્વામી દષ્ટિગોચર રહ્યા ત્યાં સુધી નદિવ ન વગેરે જને ભગવાન શ્રી વમાન પ્રભુને જોવાને માટે તેમની તરફ મુખ ઊંચું કરીને નેત્ર-પુટાથી મીટ માંડી તેમના દન રૂપી અમૃતનું પાન કરતા રહ્યા અને પ્રસન્ન થતાં રહ્યાં, પણ જેમ જેમ શ્રી વર્ધમાન સ્વામી ષ્ટિપથથી દૂર દૂર થતાં ગયાં તેમ તેમ દીન માણસાની જેમ ત્યાં એકઠા થએલા બધા લેાકાના તે ઉત્કૃષ્ટ આનંદ વિલાન થવા લાગ્યા. જેમ ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સૉાવરાનુ પાણી સૂકાવા લાગે છે તેમ તેમનેા હર્ષોલ્લાસ સૂકાવા લાગ્યા. જેમ જાના અભાવે વિકસિત કમળાના સમૂહ ચીમળાઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે ત્યાં ઉપસ્થિત થએલા માણસાનાં હૃદય અસહ્ય પ્રભુવિરહથી-શ્રી વધુ માનસ્વામીના વિયેગથી ઝુરવા લાગ્યાં. સર્વાંનાં હૃદયને પ્રફુલ્લિત કરી રહેલેા સુંદર, શીતળ, મદ અને સુગ ંધિત પવન પણ સાપના ઝેરી શ્વાસની માફક સ ંતાપી રહ્યો હતા. ભગવાન વધમાન સ્વામીના દીક્ષાગ્રહણ નિમિત્તે પ્રકટેલા ઉત્સવ રૂપી નદનવનમાં શ્રી વર્ધમાનસ્વામીનાં દર્શન રૂપી કલ્પવૃક્ષના મૂળમાં ઈષ્ટ સિદ્ધિથી આનંદની જે લહેરો ઉત્પન્ન થઇ હતી તે બધી પ્રભુના વિરહ રૂપી દાવાનળમાં ભસ્મ થઇ ગઈ. જેમ ચન્દ્રમાના વિચાગ ચકાર પક્ષીને સ`તાપે છે એજ પ્રમાણે ભગવાનના વિચેંગ લેાકેાના હૈયામાં અપાર વ્યથાં કરવા લાગ્યે અથવા જેમ કોમળ હૈયામાં ખુંચી ગએલા ખાણની અણી મહાવ્યથા કરે છે એજ પ્રમાણે તે વિયેાગ સૌને સતાપવા લાગ્યા. પ્રભુવિરહના ગાઢ અંધકાર ચાતરફ ફેલાવાને કારણે મેાટી અને સ્વચ્છ આંખેાવાળા હોવા છતાં પણ દીક્ષાસ્થાન પર ઉપસ્થિત લેાકેા જાણે નેત્રહીન થઈ ગયાં. ભગવાનની હાજરીને કારણે ત્યાંની શાલામાં જે નવીનતા અને રમણીયતા આવી હતી તે જાણે કે દીપક બુઝાઈ જતાં ભવનની શાભા જેમ નાશ પામે તેમ નાશ પામી. જેમ પાણીનું વહેણ બંધ થતાં નદીના તટની શેભા મલીન થઈ જાય છે, અથવા રસ સૂકાઈ જતાં જેમ પાંદડાં સુકાં અને નિસ્તેજ થઈ જાય છે એજ પ્રમાણે લેાકેાનાં હૈયાં ઉત્સાહ વિનાનાં નિરસ થઈ ગયાં, જેમ વર્ષાઋતુમાં વરસાદની ધારા પડે છે તેમ લેાકેાની આંખેામાંથી શ્રાવણ ભાદરવા વરસવા માંડયા.
જેમ ખરતાં પુષ્પવાળુ' વૃક્ષ કપાઇને ધરણી પર તૂટી પડે છે તેમ જેનાં આભૂષણા નીચે પડી રહ્યાં છે એવા ભગવાનના જ્યેષ્ઠ ભાઈ અને શત્રુઓના વિજેતા રાજા નદિનીવર્ધન વિરહવેદનાથી શરીર ઉપરના કાણુ ગુમાવતાં ઘડીમ કરતાક ધરણી પર ઢળી પડયાં, અને ખેહેશ થઇ ગયા. આજુબાજુ એકઠા થએલા પ્રજાજનાએ તેમની મૂર્છા ટાળવા શીતળ ઉપચાર કરીને તેમ જ પુ'ખા વડે પવન વગેરે નાખતાં રાજા નદિવન ભાનમાં આવ્યાં. ભાનમાં આવતાં તે અત્યંત દુઃખી જણાતા હતા. આંખામાંથી ચોધાર આંસુ વહી રહ્યાં હતાં. આંખા લુછવા છતાં પુરની માફ્ક આંસુ ઉભરાતાં હતાં, દુઃખની કાઇ સીમા ન હતી. દુઃખ માટે તેએ પાતાના આત્માને ધિક્કારવા લાગ્યા. “ધિક્કાર હો અમારાં પાપનાં પરિણામને. આ કયા ભવનાં પાપ ઉદય આવ્યાં હશે કે મારી આંખા સામે મારા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૪૪

Page #62

ભાઈને વિગ . આ બન્ધવિગ તે ઇન્દ્રના વજ જે કારી ઘા મારી રહ્યો છે.” પિતાની પ્રજાને આનંદિત કરનાર રાજા નંદિવર્ધન પ્રભુનો વિયોગ થતાં પત્થરને પણ પીગળાવે તેવા કરૂણસ્વરે વલોપાત કરવા લાગ્યું. વિરહની કરૂણતા ચારે તરફ વ્યાપી રહી હતી. પક્ષિઓએ ચણવાનું મુકી દીધું. હાથી અને ઘડાઓ જે સમારંભને શોભાવતા હતા તે પણ આ વાતાવરણથી મુક્ત ન રહ્યા. તેમની આંખે અપૂર્ણ હતી. નર્તન કરી રહેલા મયુરોએ તેમનું નર્તન છેડી દીધું વૃક્ષે પણ વંચિત ન રહ્યા. નયનેમાંથી જેમ આંસુડા ખરે તેમ વૃક્ષ ઉપરથી પુષ્પ આંસુડાની માફક ખરખર ખરવા લાગ્યા. વનમાં નિર્દોષ રીતે ફરતાં ભેળાં મૃગલાંઓએ હોંમાં લીધેલું કડપ પણ છોડી દીધું. હા, પ્રભુ! તારો વિગકોને વ્યથા નથી ઉપજાવતે ? પશુ શું ? ને પક્ષી શું? માનવી શું કે દેવ શું? વાત્સલ્યના અવતાર એવા પ્રભુના વિરહથી સારી વનરાજી, પશુ, પક્ષી, માનવી અને દેવગણ, કઈ દુઃખથી મુક્ત ન હતું. પ્રભુ તે ગયા. હવે રડે શો ફાયદો? એમ વિચારી ભારે હૈયે નંદિવર્ધન રાજા એમ કહેવા લાગ્યા કે–
" यत्र तत्र च सर्वत्र, त्वामेवाऽऽलोकयाम्यहम् ।
વિડસતિ વીર ! , સુરાવકુમારે” . અર્થાત–હે ભાઈ હું જ્યાં ત્યાં બધી જગાએ તને જ જોઉં છું. તે પછી કોણ કહે કે તારો વિચાર થયે છે, મને તે ચારે તરફ તૂ તૂ દેખાઈ રહ્યો છે, પણ હે વીર ! જ્યારે અંતરમાં દુઃખ થાય છે ત્યારે અનુમાન કરૂં છું કે તારો વિયોગ થઈ ગયો છે. આ પ્રમાણે મનમાં ને મનમાં બેલતા નદ્િવધન રાજાએ જ્ઞાતખંડ ઉદ્યાનમાંથી પિતાના ભવનની તરફ ડગલાં ભર્યા. (સૂ૦૭૯)
મળનો અર્થ – ‘તથ' ઇત્યાદિ. વિલાપ કરતાં નંદિવર્ધન કહે છે કે, “હે વીર! હું તારા વિના શૂન્ય અને રમશાન જેવા થઈ પડેલાં ભયજનક ભવનમાં કેવી રીતે જાઉં?” આ વિષયમાં ત્રણ કે છે તે આ પ્રમાણે છે–
"तए विणा वीर ! कहं वयामो, गिहेऽहुणा सुण्णवणोवमाणे ।
गोट्ठीसुहं केण सहाऽयरामो, भोक्खामहे केण सहाऽहबंधू ! ॥१॥
“હે વીર! તારા વિના હવે આ ભવનમાં કેવી રીતે જાઉં ? તારા વિના તે આ ભવન સુનસાન વગડા જેવું લાગે છે. હે વીર ! તારા જતાં હું કેની સાથે ગોષ્ઠી કરીશ? વિનોદ કરીશ? હે બંધુ! તારા જતાં હું કોની સાથે બેસીને ભોજન કરીશ? (૧)
સસુ સુ જ વર-વીરે-સામંતળાદંલગો તા! पेमप्पकिट्टीइ भजी मोयं, णिरासया कं अह आसयामो ॥२॥ अइप्पियं बंधव ! देसणं ते, सुहं जणं भावि कयऽम्ह अक्खिणं । नीराग चित्तोऽवि कयाह अम्हे सरिस्ससी सव्वगुणाभिरामा" ॥३॥ इति.
હે આર્ય! દરેક કામમાં “હે વીર! હે વીર!કરીને તમને પિકારતો અને તમારાં દર્શન કરીને તમારા પ્રેમની પ્રકૃષ્ટતાથી અમે આનંદનો અનુભવ કરતા હતા, પણ આજે અમે નિરાધાર થતાં હવે કેને આશ્રય લઇએ? (૨)
* “હે બધુ! મારા નેત્રના સુખકારી અંજન સમાન, તથા ઘણા પ્રિય એવા તારા દર્શન હવે મને કયારે થશે? હે સર્વગુણાભિરામ! તમે તે હવે વિરક્ત ચિત્તવાળા થયા છે, છતાં કઈક દહાડો તે અમને યાદ છે કરશોને? કયારે કરશે? (૩)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૪૫

Page #63

નંદિવર્ષોંન અને અન્યજના, આ પ્રકારના વિવિધ વિલાપ કરી રહ્યાં હતાં. તેમનાં નેત્રામાંથી તુટેલી મેતીની માળાસમાન અત્રુપ્રવાહ વહી રહ્યો હતેા. નેત્રા રૂપી છીપમાંથી, અશ્રુ રૂપી મેાતીડાં નીકળી જયાં ત્યાં વેર-વિખેર થઇ રહ્યાં હતાં. રાજા, પ્રજા અને સમસ્ત પ્રાણીઓનાં હૈયામાં ભડભડતા શાકાગ્નિ જોઇને સૂર્ય પણ થ'ભી ગયા. શેકના ભાગીદાર થયા. દુઃખના ભાર વધુ ન જીરવાતાં પશ્ચિમ દિશામાં પેઢી ગયા. સૂર્યાસ્ત થતાં પૃથ્વી ઉપર અંધારપટ છવાઈ ગયેા. શેકાતુર મુખે લેાકેા પણ પોતપોતાંના સ્થાને જવા ભારે હૈયે ચાલી નીકળ્યાં. (૮૦)
ટીકાના અ—શાકાકુલ લેાકેામાંથી નન્તિવને આ પ્રમાણે વિલાપનાં વચનાનુ ઉચ્ચારણ કર્યું, “હે વીર, તમારા વિના સૂન–સાન વનનાં જેવાં અને શ્મશાન સમાન ભય'કર રાજભવનમાં કેવી રીતે રહી શકાશે?” આ વિષે શ્લાક પણ છે—તપ વિના' ઈત્યાદિ,
હે વીર ! તમારા વિના હવે શૂન્ય વનનાં જેવાં ભવનમાં અમે કેવી રીતે જઇએ ? હૈ બંધુ ! આ સમયે અમે તે ગોષ્ઠીનુ' સુખ અને તત્ત્વવિચારણાથી થનાર આનંદના કોની સાથે અનુભવ કરશું અને કાની સાથે ભેાજન કરશુ? uuu હે આય ! બધાં કામેમાં “હે વીર, હે વીર” આ રીતે તમને સખાધીને અને તમારાં દૃશ્યૂન કરીને તથા તમારા પ્રેમની વિપુલતાથી અમે આનંદ પ્રાપ્ત કરતાં હતાં. હવે તમારા વિચાગથી નિરાધાર થઇ ગયાં છીએ. હાય, હવે કેાનેા આધાર લેવા ? ારા
હે ભાઈ! અમારી આંખાને માટે સુખજનક આંજણનાં જેવાં તથા અત્યંત પ્રિય તમારાં દર્શન કરી કયારે થશે ? હે સમસ્ત ગુણેાથી સુંદર ભાઈ ! રાગરહિત ચિત્તવાળા થઈને પણ તમે કયારે અમારૂ' સ્મરણ કરશે? u
આ રીતે વારંવાર દુ:ખમય વચનેાનું ઉચ્ચારણ કરનાર નન્દિવર્ધન આદિ સર્વે લોકોનાં નેત્રામાંથી મેતીએની માળા સમાન માટી આંસુએની ધારા વહેવા લાગી, તેથી આખા રૂપી છીપામાંથી અશ્રુ રૂપી મેતી આમ તેમ વેરાવા લાગ્યા.
આ પ્રકારના શેકને અવસર જાણીને સૂર્ય પણ મદ કિરણુ-અસ્તાન્મુખ થઇ ગયા. એકખીજાનાં દુઃખ જોઈને પરસ્પર દુઃખી થાય છે. જાણે એવું વિચારીને જ સૂર્ય અસ્ત અસ્તાચળની તરફ ચાલ્યા ગયો. સૂય અસ્ત પામતાં પૃથ્વીએ અંધકાર રૂપી વસ્રને ધારણ કરી દીધુ' એટલે કે પૃથ્વી અંધકારથી ઢંકાઈ ગઇ. સઘળા લોકો શાકથી વ્યાકુળ હતાં, તેથી બધાના ચહેરા પ્રીકાં પડી ગયાં હતાં. તેએ પેાતપેાતાને સ્થાને ચાલ્યાં ગયાં. ાસૂ૦૮૦ના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૪૬

Page #64

ગોપ દ્વારા કિયે હુયે ભગવાન્ કે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
મૂલના અથ॰ — નથળ ' ઇત્યાદિ. જેવા શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર ક્ષત્રિયકુંડગ્રામનગરથી વિહાર કરી ‘કુર્માર’ ગ્રામની પાસે પહેાંચ્યા તે સમયે સૂર્યાસ્ત થયા. સૂર્યાસ્ત થતાં સાધુઓને વિહાર કરવા કલ્પતા નથી એમ વિચારી ભગવાન ગામની નજીકમાં એક વૃક્ષ નીચે ખાર પહેારના કાર્યાત્સગ કરી સ્થિર ઉભા રહ્યા. ભગવાને જાવજીવ સુધી પરીષહાને સહન કરવાનું વ્રત લીધું હતુ. તે અનુસાર ઇન્દ્રે વહેારાવેલા દેવષ્ય વષથી પણ તેમણે હેમન્ત ઋતુના સમય હોવા છતાં પેાતાનું શરીર ઢાંકયુ નહિ.
ઇન્દ્રે વહેારાવેલ દેવદૃષ્ય વજ્રને આ વ્યવહાર સ`તી કરી આચરે છે એમ સમજીને પ્રભુએ તેનેા સ્વીકાર કર્યા હતા. દીક્ષા સમયે ભગવાનના શરીર ઉપર સુગધી દ્રવ્યેા તથા ચંદનના લેપ કરવામાં આવ્યા હતા. આથી તે સુગધના લાભી એવા ભ્રમર-ક્રીડિઓ આદિ જતુએએ ચાર માસથી પણ વધારે વખત સુધી પ્રભુના શરીરે વળગી રહી તેમનુ માંસ અને રૂધિર ચૂસ્યું, તે છતાં ભગવાને તેમને અટકાવ્યા નહિ.
એક દિવસ એક ગાવાળ પેાતાના બળદોને લઈને આવ્યેા અને પ્રભુની પાસે ઉભા રાખી ખેાલ્યા કે ' હ ભિક્ષુ! તું આ મારા બળદોનું રક્ષણ કરજે અને તે કયાંય ચાલ્યા જાય નહિ તે જોતા રહેજે. ' આ પ્રમાણે કહી ખાવા માટે ગેાવાળ પેાતાના ઘેર ચાલ્યેા ગયેા. ખાઇપીને તે પ્રભુની પાસે આન્યા; ત્યારે બળદ તેના જોવામાં આવ્યા નહિ તેથી તેણે આખા દિવસ ને રાત આખા વનમાં તેની શોધમાં વિતાવી. છતાં પણ મળદો નહિ મળવાથી તે ભગવાન પાસે આવી પહોંચ્યા. અહીં આવીને જોયુ તે તેણે બળદોને બેઠેલાં જોયાં અને તે ઘાસ-ચારા વાગાળી રહ્યા હતા
ગોપકૃત ઉપસર્ગ કે નિવારણ કે લિયે ઇન્દ્ર કા આગમન
આથી ગેાવાળ ઘણા ગુસ્સે થયા :અને કોષથી ધમધમતા પ્રભુને કહેવા લાગ્યા અરે ભિક્ષુ! શું તું મારા બળદેને છૂપાવી રાખી મારી મશ્કરી કરવા માગતા હતેા ? તે। હવે તું આવી ક્રૂર મશ્કરીનુ ફળ ચાખ !' આમ ખેલી ભગવાનને મારવા તૈયાર થયા. આ સમયે સ્વ માં શકેન્દ્રનું આસન ચલાયમાન થયું. આસન ચલિત થતાંની સાથે તેણે અવિધજ્ઞાનના ઉપયાગ મૂકયા. આ જ્ઞાન દ્વારા તેના જાણવામાં આવ્યું કે ભગવાન ઉપર ઉપસ આવ્યા છે તેથી તત્કાલ તે મનુષ્યલેાકમાં ઉતરી આવ્યા અને ગોવાળને કહેવા લાગ્યા— હું અપ્રાથિ ત પ્રાથી એટલે મૃત્યુના ચાહનાર, કુલક્ષણી, હીણપુણ્ય, કૃષ્ણ ચૌદશના જાયા, લક્ષ્મી, લજ્જા, ધૈય અને કીતિથી વત, અધમ ઇચ્છુક અધર્મી'ના પ્યાસા, પાપના કામી, પાપના પ્યાસા, નરક–નિગેાદના ઇચ્છુક શા માટે આ પાપ કરી રહ્યો છે ? તું આ ત્રિલેાકીનાથ, ત્રિલેક વંદિત, ત્રણે લેાકના હિતકારી અને સુખકારી એવા ભગવાનને દુઃખ આપી રહ્યો છે?' આમ કહી શકેન્દ્ર તેને માર મારવા તૈયાર થયા. આ દૃશ્ય જોઈ પ્રભુએ શક્રેન્દ્રને તેમ કરતા અટકાવ્યા. તે વખતે શક્રેન્દ્ર પ્રભુને પ્રાથના કરી કે ‘હે ભગવન્ત ! આપની ઉપર આગળ ઘણા પરીષહા અને દુઃખા આવી પડશે, માટે તેના નિવારણ અર્થે હું આપની સાથે રહે?
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૪૭

Page #65

સહાયતા કે લિયે ઇન્દ્રકૃત પ્રાર્થના કા અસ્વીકાર કરના
શકેન્દ્રનું કથન સાંભળી ભગવાન બલ્યા, “હે શક્ર! જે જે તીર્થકરે ભૂતકાળમાં થયા છે, વર્તમાનમાં થાય છે અને આગામી કાળે થશે તે બધા પિતાના ઉત્થાન કમબલવીય-પુરૂષકાર અને પરાક્રમ વડે કમને ક્ષય કરે છે અને અસહાયપણે વિચરે છે. તેઓ કદાપિ પણ દેવ-અસુર–નાગ-યક્ષ-રાક્ષસ-કિન્નર-જિંપુરૂષ-ગરૂડ ગંધર્વ અને મોરગ આદિની સહાયતા વિના જ વિચારે છે અને તેઓની મદદની લેશ પણ ઈચ્છા રાખતા નથી તેથી તે શક! મારે કોઈની પણ સહાયતાની જરૂર નથી. આ પ્રમાણે સાંભળીને દેવરાજે પોતાની વિનંતિ કુફ રાખી અને ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યો. વંદના-નમસ્કાર કરીને જે દિશામાંથી આવ્યા હતા તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા. (સૂ૦૮૧)
વિશેષાર્થ-દ્રવ્યું અને ભાવે સાધુપણું અપનાવ્યા બાદ કેવળ શુષ્કતા આદરી બેસી રહેવું ભગવાનને પાલવે તેમ ન હતું. કારણ કે પૂર્વે અસંખ્યાત ભવમાં ભ્રમણ કર્યું હતું. તે બ્રમણ દરમ્યા ન બાંધેલ શુભાશુભ કર્મો દ્વારા આત્મપ્રદેશ પર જે મેહ રૂપી જાળા બંધાઈ ગયા હતા તેનું છેદન-ભેદન કરવા માટે નિરવ શાંતિની જરૂર હતી. આ નિરવ શાંતિ કઈ ઉજજડ અને વેરાન પ્રદેશમાં જઈ કેવળ આત્મ ઉત્થાન અથે ભેળવવામાં આવે તે જ લેખે લાગી કહેવાય. એ ઇરાદાથી કુર્માર નામના ગામની સમીપે જઈ બાર પહોરને કાઉસગ્ગ કરી શુદ્ધ ચિંતવનમાં લગવાન ઉભા રહ્યા. કાઉસગ્ગ આદરતાં મન એ ચિંતનમાં ઓતપ્રોત થવા લાગ્યું. કાયા હલન-ચલન વિનાની સ્થિર થઈ. વચન તે સ્થિર કરવાનું હતું જ નહિ કારણ કે તે તો પહેલેથી જ મૌનપણામાં પરાવૃત પામી ગયું હતું. આ મન-વચન-કાયાના રૂંધનને જૈન પારિભાષિક શબ્દોમાં “કાયેત્સર્ગ' કહે છે.
ઇન્દ્રદત્ત દેવદૂષ્યવસ્ત્ર સે ભી ભગવાન ને કભી શરીર આચ્છાદિત નહીં કિયા
ભગવાન દ્વવ્યું અને ભાવે નગ્ન હતા, પરંતુ વ્યાવહારિક રીતે જ્યારે તીર્થકર દ્રવ્ય સાધુપણું અંગિકાર કરે છે ત્યારે તેમને દેવદુષ્ય નામનું વસ્ત્ર શરીર ઢાંકવા માટે વહેરાવવામાં આવે છે. પણ આ વસનું અર્પણ કરવું અને લેવું તે એક જીનવ્યવહાર એટલેકે કલ્પવ્યવહાર-આચાર થઈ ગયેલ છે. ભગવાન કઈ પણ ઋતુમાં વસ્ત્રને ગ્રહણ કરતા ન હતા તેમ જ ઇરછતા પણ ન હતા. તેમણે શરીરને પગલને પિંડ પહેલેથી જ માન્યા હતા અને આત્મદ્રવ્ય એ શુદ્ધ-નિરંજન-નિરાકાર પર દ્રવ્યથી તદ્દન નિરાળું અને સર્વથા ભિન્ન છે એમ અનુભવતા આવ્યા છે એટલે જ્ઞાન-દર્શનની શુદ્ધતા અને નિર્મળતાને મૂળથી જ શ્રદ્ધાપણે અપનાવી છે એટલે પુદ્ગલ ઉપરની રુચિ અને ભાવ સ્વનિર્ણયની અપેક્ષાએ છૂટી ગયા છે. માત્ર તેના પર બાહ્ય સંયોગ જ છેડવાને રહે છે તેથી હેમંત અને અન્યત્રઋતુમાં વસ્ત્ર આદિનું માનસિક ગ્રહણ પણ તેમને રહેતું નથી. કેવળ આત્મા તરફની રૂચિને સ્થિર કરવા ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આવે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
४८

Page #66

ભગવાન કે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
ભગવાનના શરીર પર દીક્ષા પ્રસંગે ચંદન આદિના શ્રેષ્ઠ લેપ કરવામાં આવ્યા હતા. જેની સુગંધ મહેક મહેક થતી હતી. માનવ પણ આ સુગંધથી તેમની તરફ ખેંચાતું હતું તે જીવજંતુઓની વાત છે કે જીવજંતુઓને માનવ કરતાં ધ્રાણેન્દ્રિય શક્તિ તીવ્ર હોય છે, તેથી સાધારણ પણ ગંધ આવતાં તેઓ તે તરફ આકર્ષાય છે. જ્યારે ભગવાનના શરીર ઉપરની સુગંધ મને ગમ્યું હોવાને કારણે ભમરાઓ અને કીડિઓ વગેરે જતુઓ ખેંચાયાં. સુગંધિનું પાન કરતાં કરતાં તેઓને રસ પડે ને તેઓ તેમના શરીરમાં કાણા પાડી, ઘરની માફક તેમાં રહી ચાર મહિનાથી પણ વધારે ભગવાનના રૂધિરનું અને માંસનું ભક્ષણ કરતાં અચકાયા નહિ. કારણ કે તેઓને આ ઉત્તમ પુરૂષનું લેહી-માંસ સાકર જેવાં મીઠાં લાગ્યાં તેથી તેઓએ તૃપ્ત થતાં સુધી ભગવાનનું રૂધિર પીધા કર્યું..
આત્મા સ્વ-પર પ્રકાશ કહેવાય છે. આત્માનું ઓજસ અને પ્રભાવ શરીરના સૂક્ષ્મ રોમ-રાય દ્વારા પ્રગટ થાય છે. જેમ ગુણો દ્વારા આત્મા શુદ્ધ થતો જાય છે તેમ શરીરના રજકણે પણ મલીનતામાંથી શુદ્ધપણામાં પ્રરાવૃત્ત થાય છે. આથી શરીરની અંદર રહેલા હાડ-માંસ-ચરબી–લોહી શ્વાસોશ્વાસ પણ સુગંધીવાળા અને મિઠાશવાળા થવા માંડે છે. લેહી અને માંસનું આવું ચૂસણ થતાં ભગવાનને અનંત વેદના થવા લાગી, તે પણ ભગવાને તેમને તેમ કરતાં રોકયાં નહિ. સ્વશરીરને તેઓશ્રીએ પિતાનું માન્યું જ ન હતું તેથી તે શરીર પર પિતાને હક્કપણ માન્ય ન હતું, કારણ કે આત્મભાન થતાં તેઓને દેહ અને આત્મા જુદા જ ભાસ્યા હતા.
બીજે પરીષહ માનવકૃત અહીં વર્ણવવામાં આવે છે.
આ ગ્રામ્ય પ્રદેશમાં વસતા ગ્રામ્યજને કેવા બંધુ અને મૂખ હોય છે તેનું દૃષ્ટાંત “ગોવાલ” ના દૃષ્ટાંત પરથી મળી આવે છે. તેઓ શુદ્ધ આત્મિક અને નિલે પદશાવાળા સાધુ પુરૂષોને તેઓના બાહ્ય આચાર-વિચારથી પણ ઓળખી શકતાં નથી એટલે સુધી તેઓ મૂખ હોય છે. જયાજાણ્યા વિના તે ગોવાળ ભગવાનને દુઃખ આપવા તૈિયાર થયે તે એક જડપણ છે; એમ આ ઉપરથી સ્પષ્ટ તરી આવે છે. આવા જડબુદ્ધિવાળા ગ્રામ્ય પ્રદેશમાં કેવળ દુઃખ સ્વયં ઉપાર્જન કરવા માટે જ ભગવાને વિહાર શરૂ કર્યો.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #67

ઇન્દ્ર દ્વારા ગોપકા તિરસ્કાર કરના
ભક્તિભાવથી જેનું હદય હમેશાં ઉછળી રહ્યું છે અને મૃત્યુલોકમાં જે કાંઈ સૂફમ કે સ્થલ બનાવ બને તેનું જેને તત્કાલ જાણ થાય છે એવા શહેન્દ્ર ભગવાનની પાસે આવી આ મૂખ શિરોમણી ભરવાડને ખૂબ ઠપકો આપે અને ભગવાન પાસે હમેશા તેમના રખેવાળ તરીકે રહેવા પ્રભુને વિનંતિ કરી, જેથી તિર્યંચ અને માનવકત ઉપસર્ગોનું પતે નિવારણ કરી શકે. ભગવાન તે સ્વયં બુદ્ધ હતા તેઓ જાણતા હતા કે જેણે જે જે કર્મ બાંધ્યા હોય તે તે તેને જાતે જ ભોગવવાં પડે છે. પિતાના જ બળ અને વીર્ય વડે અનંતકાળનું આત્મપ્રદેશે લાગેલું અજ્ઞાન રૂપી આવરણ જાતે જ ખસેડવું પડે તેમાં કોઈની સહાયતા કામ આવતી નથી.
બા ઉપસર્ગો તો નિમિત્ત રૂપ છે. બાહ્ય ઉપસર્ગો અંદરના કર્મોના ઉદય આવ્યે બહાર દેખાય છે અને આવી મળે છે. આંતરિક કર્મોદય ઘણા જ સૂફમ-પુદ્ગલ પરમાણુઓ રૂપ છે; તે અન્યજનથી કેમ અટકાવી શકાય?
ગોપ કો મારને કે લિયે ઉદ્ધત ઇન્દ્ર કો ભગવત્કૃત નિષેધ / સહાયતા કે લિયે ઇન્દ્ર કી પ્રાર્થના કા અસ્વીકાર
આ કર્મોદયને આત્મા પોતે જ સમજી શકે અને તેને ફળ આપતાં પોતે પણ અટકાવી શકે તેમ નથી. કેવળ સારામાઠા ફળ રૂપે પરિણમતી વખતે પોતે તેમાં રાગદ્વેષ કરી જેડાય નહિ; અને પિતાના સ્વભાવ તરફ લક્ષ કરી આ ઉદય તરફ દુર્લક્ષ કરે અને વેદનાને સમભાવે ભગવે. આ જાતનું સૂક્ષ્મપણે વરતતું આંતરિક કાર્ય પિતા દ્વારા જ થઈ શકે. બીજો કોઈ આ અરૂપિ રચના અને તેની કાર્યપદ્ધતિ શી રીતે સમજી શકે? જ્યારે સમજ પણ ન પડી શકે તે તેનું નિવારણ પણ કેમ કરી શકે ? આ નિવારણનો સચોટ ઉપાય મારા જ હાથમાં છે ને મારા સિવાય બીજું કઈ કંઈ કરી શકવાને જરા પણ સમર્થ નથી એવું ભગવાને પોતાના અનન્ય ભક્ત શકેદ્રને સમજાવ્યું ત્યારે તેણે પિતાની ભૂલ અને ગેરસમજણ કબૂલ કરી ભગવાનની માફી માંગી પિતાના સ્થાને પાછા ફર્યા. ભગવાને શકેન્દ્રને બળ-વીર્યના જે જે પ્રકાર બતાવ્યાં તેના પ્રકારો પાંચ છે. તેમાં “ઉત્થાન’ એટલે કઈ પણ પ્રકારની શારીરિક, વાચિક અને કાયિક ચેષ્ટા દ્વારા પુરૂષાર્થ ફેરવવું તેને “ઉત્થાન” કહે છે. ચાલવું–બેસવું–બોલવું આદિ પદ્ધતિને “કમ? કહે છે. શારીરિક શક્તિ દ્વારા કાર્યની સફળતા મેળવવી તેને ‘બળ’ કહે છે. અંતરની શક્તિ એટલે “વીલ પાવર” ઈચ્છા શક્તિને “વીય' કહે છે. પુરુષકાર એટલે માનસિક શક્તિને વિકાસ કરી તેને ઉપયોગ કરવો તેને “પુરુષકાર” કહે છે અને શરીર-મન અને આત્માની સર્વ શક્તિઓ વડે રોકાઈ જઈ કાર્યની સફળતા મેળવવામાં ઓતપ્રોત થવું તેને “પરાકમ’ કહે છે. આ તમામ પ્રકારો સ્વયંપ્રેરિત હોય તે જ કાર્ય સાધક થઈ શકે છે એમ ભગવાને પિતાના ભક્તને સ્પષ્ટીકરણ દ્વારા જ્યારે સમજાવ્યું ત્યારે શક્રેન્દ્ર ઘણા રાજી થયા અને ભગવાન ઉપરને અનન્ય ભાવ તેની આંખમાં પ્રગટપણે દેખાવા લાગ્યો. (સૂ૦૮૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૫૦

Page #68

બેલે કે પારણેં મેં ભગવાન્ કા બહુલ નામક બ્રાહ્મણ કે ઘરમેં પધારના
મૂળના અ— તપ ' ઇત્યાદિ. ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કુર્મીર ગ્રામથી વિહાર કરી પ્રાચીન તી કરાની પરંપરા અનુસાર ગ્રામાનુગ્રામ ચાલતા, સુખે સમાયે વિચરતા જ્યા ‘ કાલ્લાક’ સનિવેશ હતું ત્યાં આવી પહાચ્યા. છઠના પારણે ભગવાન મહાવીર ભિક્ષાચર્યા માટે બહુલ નામના બ્રાહ્મણના ઘેર દાખલ થયાં. આ બ્રાહ્મણે ભક્તિભાવપૂર્વક પાત્રમાં ખીર વહેરાવી. આ ખીર વડે ભગવાને બેલા (છઠ) ઉપવાસનું પારણું કર્યુ.. ખહુલે જે દાન આપ્યું તે શુદ્ધ અને નિ`લ તેમ જ નિર્દોષ હતું. દાન લેનાર પણ પવિત્ર હતા ને આપનારના ભાવ પણ તદ્દન વિશુદ્ધ અને ફળની ઇચ્છા વિનાના અનાસક્ત હતા. ત્રણે કરણ શુદ્ધ હાવાથી ત્યાં પાંચ દિવ્યેા પ્રગટ થયા. દિવ્યેાના નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) વસુધારાના વરસાદ (૨) પચર’ગી કળાની વૃષ્ટિ (૩) વસ્ત્રોની વર્ષા (૪) આકાશમાં દુંદુભીની ઘેાષણા (૫) આકાશમાં ‘અહેાદાન-અહેાદાન 'ના જયનાદ થયા. કાલ્લાક સન્નિવેશમાંથી નીકળી ભગવાન મહાવીર આજુબાજુના પ્રદેશમાં વિચરવા લાગ્યા. (સૂ૦૮૩)
ભગવાન્ કો ભિક્ષા દેને સે બહુલ બ્રાહ્મણ કે ઘરમેં દેવકૃત પાંચ દિવ્યોં કા પ્રગટ હોના
ટીકાના અ—શક ચાલ્યા ગયા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કુર ગામથી વિહાર કર્યો અને પૂવર્તી તીર્થંકરોની પરંપરાથી વિચરતા એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં કરતાં જ્યાં કાલ્લાગસન્નિવેશ હતું ત્યાં પધાર્યા. કોલ્લાગસન્નિવેશમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ષષ્ટભક્ત (છ) નાં પારણાને દિવસે, ગાચરીને માટે ફરતા ફરતા, બહુલ નામના બ્રાહ્મણનાં ઘરમાં પ્રવેશ કર્યાં. બહુલ બ્રાહ્મણે ભક્તિ અને અત્યંત સત્કાર સાથે ભગવાનના કર-પાત્રમાં ખીર વહેરાવી. ભગવાન શ્રીવીરપ્રભુએ તે ખીરથી પારણું કર્યું, પારણાં પછી પ્રાસુક એષણીય અશનાદિ રૂપ દ્રવ્ય શુદ્ધિથી, દ્રવ્ય અને ભાવથી શુદ્ધ એવા દાતાને કારણે તથા અતિચાર રહિત તપ અને સંયમવાળા ગ્રાહક (પાત્ર)ના શુદ્ધ હોવાને કારણે આ રીતે દ્રવ્ય, દાતા અને પાત્ર ત્રણેની શુદ્ધિ હેાવાથી, તથા દાતાના મન વચન કાય રૂપ ત્રણે કરણ શુદ્ધ હોવાથી, ભગવાન મહાવીરને વહેારાવવાથી તે બહુલ બ્રાહ્મણનાં ઘરમાં આગળ જે કહેવાશે તે પાંચ દેવી વસ્તુએ પ્રગટ થઈ. તે આ પ્રમાણે હતી-(૧) દેવાએ સુવર્ણની વૃષ્ટિ કરી (૨) પાંચ રંગના પુષ્પા વરસાવ્યાં (૩) વોની વૃષ્ટિ કરી (૪) દુંદુભિ નાદ થયા (૫) આકાશમાં “અહા દાન, અહે। દાન” ના ઉચ્ચવરે નાદ કર્યાં. ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કાલ્લાગ સન્નિવેશમાંથી બહાર નીકળીને જનપદ-વિહાર કરવા માંડયા. (સ્૦૮૩)
**
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૫૧

Page #69

ભગવાન્ કે યક્ષકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
મલનો અર્થ – an or” ઈત્યાદિ. વિહા૨ કરતા કરતા, ભગવાન પ્રથમ ચાતુર્માસમાં અસ્થિક ગામમાં પધાર્યા. ત્યાં શુલપાણી નામના યક્ષના યક્ષાયતનમાં રાત્રીના સમયે કાર્યોત્સર્ગ માં સ્થિર રહ્યાં. દુષ્ટ ભાવનાવાલા તે યક્ષે, પોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર, ભગવાનને ઉપ આપ્યો તેમ જ ઉપસર્ગોની પરંપરા શરુ કરી દીધી.
પહેલા ઉપસર્ગમાં ડાંસ-મચ્છર ઉત્પન્ન કરી ભગવાનને વિપુલ પ્રમાણમાં ડાંસ-મચ્છર કરડાવ્યા. આ વેદનામાં ભગવાન અક્ષુબ્ધ રહેવાથી, યક્ષે બીજે ઉપસર્ગ તૈયાર કર્યો. તેણે પિતાની દિવ્ય પ્રભાવટે, જમીન ઉપર સેંકડો વિંછીઓને પેદા કર્યો. આ વિંછીઓને ડંખ પણ, ભગવાન સહન કરી ગયા, અને ધર્મધ્યાનથી આ અચલ અને અકંપિત દશાવાળા ભગવાનને જોઈ, યક્ષે, ત્રીજે પ્રયોગ કર્યો. આ પ્રયોગમાં, તેણે એક મહાન વિષધારી સર્ષની ઉત્પત્તિ કરી. આ સર્પદંશથી પણ ભગવાનને ચલિત થતા ન જોવાથી, તે વધારે કોપાયમાન થઈ, જંગલી પશુઓની વિકૃવણ કરી. આ વિકુણામાં રિં છે ઉત્પન્ન કર્યા, એ રિંછાએ પોતાના તીણા અને ઉગ્ર નખ વડે ભગવાનના શરીરને ઉઝરડી નાખ્યું. આવી વેદનામાં પણ ભગવાન અડોલ રહ્યાં. આ અડોલતાને યક્ષ સાંખી શકશે નહિ. ભગવાનને ઉદ્વેગ વિનાના અને અસંવિગ્ન જોઈ, તેનો મિજાજ ફર્યો અને તેના કોઇની પારાશીશી વધવા લાગી. વિકિય શક્તિ દ્વારા, ઘૂર દૂર કરતા તીક્ષણ દાંતવાળા સુવર (ભંડે) ને ઉત્પન્ન કર્યા. આ સુવરો દ્વારા, ભગવાનના શરીરનું વિદારણ કરાવ્યું. આમાં પણ પ્રભુને દઢ રહેતા જઈ, તેણે ઘણો વિષાદ અનુભવ્યો. વજાની અણી જેવા તીખા તગતગતા દાંતવાળે હાથી તેણે સર્યો, અને તે હાથી દ્વારા, તીવ્ર દુખ આપ્યું. આ દુઃખથી પણ ભગવાન અચલ રહ્યા. આ પહાડ જે અચલ આદમી જોઈ તેને પિત્તો કર્યો. આથી તેણે તીણ નખ અને દાઢવાળા વાઘ તૈયાર કરી, તેના દ્વારા અતુલ દુઃખ આપ્યું. જ્યારે યક્ષે અહિં પણ દુઃખને હસી કાઢતા ભગવાનને જોયા, ત્યારે તેણે કેશરીસિંહની વિકુવણ ઉભી કરી. તેના નખ વડે, પ્રભુનું શરીર ચીરાવ્યું. ઉગ્ર વેદના હોવા છતાં તેઓ મધ્યસ્થ મુખેવાળા જણાયા. ત્યારબાદ તેનું વેર અને કોધ શાંત કરવા પિતે વૈતાલનું રૂપ ધારણ કરી, અત્યંત વિકરાળતા બતાવી અનેક કષ્ટો દ્વારા તેમને ચલિત કરવા પ્રયાસો કર્યા. છતાં તેમને વિષાદહીન તો યક્ષ પિતે વિષાદગ્રસ્ત થયે ને અત્યંત ખેદને પામવા લાગ્યો. ભગવાન તે વિષાદવિહીન, કલુષતાહીન, અવ્યથિત, અદીન માનસ, તથા મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત રહી મધ્યસ્થતાને અનુભવવા લાગ્યાં. આવા મરણાન્તિક દુઃખને પણ સમ્યફ પ્રકારે સહન કરી, અતુલશક્તિ પેદા કરવા લાગ્યાં. આવા ઉગ્રકષ્ટોમાં પણ કોઈને શમાવી દઈ ક્ષમાના ગુણ ખિલવવા લાગ્યાં. દુઃખનું વેદન કરતાં પણ દિનતા અનુભવી નહિ ને નિશ્ચલતાના ગુણને વધારે ને વધારે પ્રગટ કરતાં ગયાં. આ યક્ષે જ્યારે જાણ્યું કે ભગવાન તે મનથી પણ ચલિત થતાં નથી, આમ જાણી ક્ષમાના સાગર સમા
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૫૨

Page #70

પ્રભુ પાસે અપરાધની માફી માગી. મારી મળતાં તેમને વંદના-નમસ્કાર કર્યો. ત્યારપછી પિતાના સ્થળે તે ચાલ્યો ગયો. આ કાળ અને આ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આ અસ્થિક ગામમાં ચાતુર્માસ કર્યું હતું. ચોમાસા દરમ્યાન તેમણે “અર્ધમાસ ખમણ’ કર્યો. આ પ્રમાણે આ આઠ “અર્ધમાસ ખમણ” ચાતુર્માસમાં પૂરા કરી, તેઓ અસ્થિક ગામમાંથી વિહાર કરી ગયાં. વાયુ સમાન અપ્રતિબંધ વિહારી બની તેઓ શ્વેતાંબી નગરીમાં પધાર્યા. (સૂ૦૮૪)
ટીકાનો અર્થ– ત્યારપછી ક્રમે ક્રમે વિહાર કરીને શ્રીવીરપ્રભુ પહેલા માસામાં અસ્થિક નામના ગામમાં પધાર્યા. ત્યાં શૂલપાણિ નામના યક્ષના યક્ષાયતનમાં રાત્રિને વખતે કાન્સગ કરીને ઉભાં રહ્યાં. તે યક્ષ દુષ્ટ ભાવના વાળા હતા. તેણે પિતાના સ્વભાવ પ્રમાણે ભગવાનને ઉપસર્ગો કર્યો. તેણે પોતાની વૈક્રિયશક્તિથી ડાંસ અને મચ્છરના અનેક સમૂહ ઉત્પન્ન કરીને ભગવાનને તે કરડાવ્યાં. ભગવાન ડાંસ-મચ્છરે દ્વારા ઉત્પન્ન કરાયેલ ઉપસર્ગથી ક્ષુબ્ધ થયાં નહીં અને પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં લીન રહ્યાં ત્યારે તેણે વીંછીઓ ઉત્પન્ન કરીને તેમના દ્વારા ડંસ દેવરાવ્યાં. આ ઉપ સગથી પણ ભગવાનને ચલાયમાન કે કંપિત થતાં ન જોઈને તેણે વિક્રિય શક્તિથી ઉત્પન્ન કરેલ ઉગ્ર વિષવાળા વિ. શાળકાય સર્પ દ્વારા ભગવાનના શરીર પર ડંસ મરાવ્યાં. જેમ પવનના સમૂહ સામે પર્વત સ્થિર રહે છે તેમ ભગવાન તેનાથી પણ અકંપિત રહ્યાં ત્યારે તે યક્ષે રીંછનું નિર્માણ કર્યું. રીંછાએ પિતાના તીક્ષણ નહોરથી ભગવાનને પીડા આપી. યક્ષે જોયું કે ભગવાન તેનાથી પણ ત્રાસ પામ્યા નથી અને આત્મધ્યાનમાં લીન રહ્યાં છે ત્યારે તેણે વૈકિયશક્તિથી ઉત્પન્ન કરેલ ઘર ઘર નાદ કરતાં કાંટાની અણી જેવા તીક્ષણ દાંતવાળા સૂવર (ભંડા) વડે ભગવાનનું વિદારણ કરાવ્યું, તેથી પણ ભગવાનને વિષાદ ન થયો અને તેઓ ધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યાં ત્યારે તેણે વજના અગ્રભાગ જેવાં તીણાં દંતાગ્રભાગવાળા હાથીઓ દ્વારા ઉપસર્ગ કર્યો, છતાં પણ ભગવાનને દૃઢ, થિર તથા મન-વચન કાયા વડે અવિચલ જોઈને યક્ષે અત્યંત તીણ નખ અને દાંતવાળા વાઘ દ્વારા ઉપસર્ગ કર્યો, તે પણ:પ્રભુ ચલાયમાન ન થયાં ત્યારે ય અતિશય તીણાં નખ અને દાઢનાં અગ્રભાગવાળા સિહો દ્વારા ઉપસર્ગ કરાવ્યું તે પણ ભગવાનનું ચિત્ત ચલાયમાન ન થયું અને શરીર પણ ચલાયમાન ન થયું. તેઓ કાર્યોત્સર્ગથી વિચલિત ન થતાં જ્યારે સ્થિર જ રહ્યાં ત્યારે તે જોઈને યક્ષે વિકરાળ વૈતાલ નામના વ્યંતર દેવો દ્વારા ભગવાનને સતાવ્યા.
ભગવાન સે યક્ષની ક્ષમાપ્રાર્થના
આ પ્રમાણે તે દુષ્ટ સ્વભાવવાળા યક્ષે આખી રાત ઉપસર્ગો કર્યા. ઉપસર્ગ કરીને પોતે જ થાકી ગયે. તે કારણે તેને વિષાદ થશે. પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વિષાદ ન થયા અને દ્વેષ તેમને સ્પર્શી શકશે નહીં. તેમના પર પીડાની અસર ન થઈ. તેમના મનમાં દીનતાને પ્રવેશ થયે નહીં. તેઓ કુતકારિત અનમેદનના રૂપ ત્રણે કાર
થી યુક્ત મન-વચન-કાયાથી ગુપ્ત રહ્યાં અને યક્ષ દ્વારા કરાયેલ સઘળા ઉપસર્ગોને નિર્ભય ભાવથી શાન્તિપૂર્વક અદીનતા સાથે તથા નિશ્ચલ રૂપે સહન કરતાં રહ્યાં ત્યારે તે યક્ષે અવધિજ્ઞાનથી જાણ્યું કે ભગવાનને મનથી પણ ધ્યાનમાંથી વિચલિત થયાં નથી. એટલું જ નહીં પણ તેમની પ્રબળ સ્થિરતા પણ તેણે જોઇ ત્યારે અપાર ક્ષમાના સાગર-બીજા દ્વારા કરાયેલ અપકારને સહન કરી લેવાના ગુણના સાગર-ભગવાન પાસે તેણે પિતાના અપરાધ માટે ક્ષમા માગી તેમને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા. વંદના અને નમસ્કાર કરીને તે પિતાને સ્થાને ચાલ્યા ગયે.
તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે અથસિક ગામમાં આઠ અર્ધમાસ ક્ષપણ (આઠ વાર પંદર પંદર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૫૩

Page #71

દિવસનું) તપશ્ચરણ કરીને તે ચાતુર્માસ પસાર કર્યું એટલે કે ચાર માસમાં ફક્ત આઠ દિવસ આહાર-પાણી લીધાં. ચાતુર્માસ પસાર કરીને ભગવાન અસ્થિક ગામથી નીકળ્યાં અને વાયુની જેમ અપ્રતિબંધ વિહાર કરતા કરતા શ્વેતામ્બી નામની નગરીમાં પધાર્યા. (સૂ૦૮૪)
શ્રેતામ્બિકા નગરી પ્રતિ ભગવાન કે વિહાર કા વર્ણન
મૂલનો અથ–બદુ ૪” ઈત્યાદિ. તાંબીનગરીના બે ભાગ હતાં. એક આડો અને એક સીધે. જે માર્ગ સીધો હતો તેમાં એક મહાન અટવી આવતી હતી. આ મહા અટવીમાં ચંડકૌશિક નામનો એક દષ્ટિવિષ ફણિધર નાગ રહેતા હતા. આ સપ મહા વિકરાળ અને સાક્ષાત્ યમરાજ જે ગણાતા હતા. એ માગે અવરજવર કરતા પથિકવટેમાર્ગુઓને તે સર્ષ કુરતાપૂર્વક પિતાના દષ્ટિવિષ વડે બાળી નાખો, ઘાત કરત-મારત અને ડસ પણ હતો. આ અટવીમાં જે કંઈ પક્ષી અહીંતહીં ઉડે તેને પણ બાળીને ભસ્મ કરી નાખતો. તેના વિષના પ્રભાવે ત્યાંનું ઘાસ પણ બળી ગયું. જયાં ઘાસ બળી ગયું હતું ત્યાં નવા અંકુરો પણ ફટતા નહિ. આવા ઉપદ્રવને લીધે તે માગ સદંતર જવા આવવા માટે બંધ થઈ ગયે હતું તેથી ત્યાંનું આવાગમન વ્યવહાર અટવાઈ પડયા હતા.
ભગવાનને સીધે માગે તાંબી નગરી તરફ જતાં જોઈ ગાવાળીઆઓ આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે “ ભિક્ષુ ! આ સરળમાર્ગ નહિ પકડતાં લાંબા માર્ગે જવાનું રાખો. જેનાથી કાનની બુટીઓ તૂટી જાય તે સેનાને (ઘરેણાને) પહેરવાથી લાભ? આ સીધા માર્ગમાં મહાન અટવી મધ્યે એક કાળે ફણિધર નાગ રહે છે તે તમને ખાઈ જશે.” આવું સાંભળી ભગવાને જ્ઞાન દ્વારા જાણી લીધું કે આ સપને ફોધ હજી સુધી દૂર થયો નથી, છતાં તે આત્મા સુલભ બધી તો જરૂર છે. કોઈ પણ જીવની વર્તમાનદશા અનિષ્ટકારી પ્રવર્તતી હોય અને આ અનિષ્ટપણ તે જીવ ખૂબ બતાવતે હોય, તેનું વર્તન બહારથી ઘણુ ખરાબ અને ઝેરીલું હોય તે લોકો કહે છે કે આ જીવ કદાપિ પણ સધરી શકશે નહિ; પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આ વાત બરાબર નથી. મનનો કઈ અંશ કદાચ વિકત બની જાય તે ઉચિત ઉપાય વડે તેને સુધારી શકાય છે તેમ જ બદલાવી પણ શકાય છે. આટલું જ નહિ પણ અનિષ્ટ અંશનું જેટલું બળ પ્રતિકૂલ વિષયમાં હોય છે તેટલું જ તીવ્ર તે અનુકૂલ વિષયમાં પણ પલટાઈ શકાય છે. ચિત્તની શક્તિ એવી છે કે ઇષ્ટતા પણ સાધે અને અનિષ્ટતા પણ સાધે ! માટે તેની શક્તિ કેઈ સદુરસ્ત વાળવાથી તેને સુંદર ઉપયોગ થઈ શકે છે. ચિત્તમાંથી ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ બંને ભાવ નીકળે છે, પણ શક્તિની અપેક્ષા એ ચિત્ત બંને-ઈષ્ટ અને અનિષ્ટપણામાં સમાનબલ-વીર્યથી કામ કરે છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૫૪

Page #72

ચિત્તને અગ્નિ સાથે સરખાવવામાં આવ્યું છે. જેમ અગ્નિ કાચા અન્નને પકવે છે અને તેજ અગ્નિ સમસ્ત પદાર્થોને બાળી પણ શકે છે. આવી બે ધારી શક્તિઓ જેમ અગ્નિમાં છે, તેમ ચિત્તમાં પણ રહેલી છે. ચિત્ત જે સવળે માર્ગે વળે તેં આત્માને ઘડીએક ભરમાં મેક્ષગતિએ લઈ જાય છે અને શક્તિ અવળે માગે કામ કરે તે સાતમી નરકે પહોંચાડી દે છે.
અનિષ્ટ ઉત્પન્ન કરવાવાળી ચિત્તશક્તિને વારંવાર ધિક્કાર આપી તેનો બહિષ્કાર કરે જોઈએ એમ જે, મનુષ્ય માનતે હોય તે તેની એક ભ્રમણા છે. જે ચિત્તશક્તિ અધિકમાં અધિક અનિષ્ટતાને આદરી શકે છે તેજ શક્તિ ઈષ્ટતાને પણ તેજ પ્રમાણે આદરી શકે છે. જે શક્તિ દ્વારા ચકવતી નરકમાં જવા યોગ્ય હિંસા આદિના પ્રશસ્ત કાર્યો કરી મોક્ષની સાધના પણ કરી શકે છે. જે જીવ સામર્થ્યહીન છે. શુભઅશુભ કાંઈ કરી શકવાની શક્તિ ધરાવતું નથી, ગળિયા બળદની માફક તેજહીન છે; જડ જેવી જગતની ભ્રાંતિમાં દબાયેલે રહ્યો છે, જેને પામરતા–ભેગલાલસા-ધરિદ્રતા અને પ્રમાદની કઈ સીમા નથી તે આત્મા જગતમાં કાંઈ પણ કરી શકતો નથી. જેનામાં આ આત્મબળ હોય, શૌર્ય આદિ ગુણ હોય તે ભલે શભ-અશુભ ગમે તે અવસ્થામાં પડેલે હોય તે પણ તે વાંછનીય છે. કારણ કે આવા સામર્થ્યવાન આત્માને સદ્દસ્તે વાળવામાં વાંધો આવતો નથી.
આ શક્તિ ભલે તે સદ્દભાવની હોય કે અસદભાવની ! પરંતુ તે ક્ષયોપશમભાવ દ્વારા પ્રાપ્ત થઇ છે, એટલે શકિત તો આદરણીય છે. ફેર એટલો છે કે તે અશુભ રસ્તે દોરવાઈ ગઈ છે. તેને પાછી વાળી શુભ રસ્તામાં ગાઠવવાની છે. આવી અશુભ માર્ગે દોરાએલી શક્તિ નિમિત્ત મળતાં પાછી વળે છે, અને તેને સદ્દઉપયોગ થઈ શકે છે. માટે આ સીધે માર્ગે જવામાં ઘણું લાભ છે; એમ જ્યારે સપના જીવન ઉપરથી ભગવાને જાણી લીધું ત્યારે તેઓશ્રી સીધા માર્ગે પ્રસ્થાન કરી ગયા.
દોરવાઈ ગઈ છે. તેને
છે. માટે આ સીન માગે દેરાએલી શનિ
વિકટ માર્ગ મેં ચંડકૌશિકસર્ષ કે બાંબી કે પાસ ભગવાન કે કાયોત્સર્ગ કરને કા વર્ણન
આ અટવીમાં પ્રવેશ કરતાં ભગવાનના ખ્યાલમાં આવી ગયું કે આ ભૂમિ પ્રમાણે જ વાતાવરણ છે. આ ભૂમિ પર કેઇ પણ પ્રાણીનાં પગલાં જણાતાં નથી. પાણીના નાળાં અને ગરનાળાં ધારિયા વગેરે પાણીના અભાવે સુકાઈ ગયેલાં માલુમ પડે છે. પુરાણાં ઝાડપાન ચંડશિકના વિષની જવાલાઓ વડે બળી ગયેલા અને સુકાઈને ખાખ જેવા થઈ ગયેલાં જ જણાય છે ભૂમિ પણ સડેલાં અને જીર્ણ થયેલા પાંદડાથી ઢંકાઈ ગયેલી જણાતી હતી ને ઠેર ઠેર મોટા ઢગલા જ્યાં ત્યાં પડેલા જણાતા હતા. આ માર્ગ ઉજજડ અને વેરાન થઈ ગયો હતો. અગાઉની નાની કુટિરે પણ પડી-ખખડી ગઈ હતી અને તેનો કાટમાળ ભોંયભેગે થઈ ગયો હતો. આવી ભયંકર અટવીમાં જ્યાં ત્યાં વેળના રાફડા જામી ગયા હતા. આ ભયંકર નિજન પ્રદેશમાં જ્યાં ચંડકેશિકને રાફડો હતો ત્યાં ભગવાન પહોંચી ગયા.
ચંડકેશિકના રાફડા પાસે આવી આજુબાજુ નજ૨ કરી. જે જગ્યા તેમને નિર્દોષ જણાઈ, તે જગ્યાએ પોતે સાવધપણે કાયાને સ્થિર કરી કાન્સગ ધારણ કયો અને આત્મસમાધિમાં મનને જોડી દીધું. (સૂ૦૮૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૫૫

Page #73

શ્વેતાંબિકાનગરી કે માર્ગસ્થિત ચંડકૌશિકસર્પ કા વર્ણન
ટીકાનો અથ વેતાંબી નગરીમાં જવાના જે બે માર્ગો હતા. તેમાં એક કેડી માર્ગ હતે. લેકેનું માનસ હંમેશા ટૂંકા રસ્તે થઈ, ઈચ્છિત સ્થળે પહોંચવાનું હોય છે. આવા ટૂંકા રસ્તા, પહાડ–નદી-નાળા વિગેરે અજાણ્યા રસ્તે થઈને જ સ્તાં હોય છે. પહેલે ચીલો પાડનાર માણસ મુશ્કેલી અનુભવે છે. પણ ત્યારપછી માણસોના પગરવ પડતાં, ત્યાં એક રીતસરની કેડી પડી જાય છે. ત્યારબાદ, આ કેડીને ઉપગ ધીમે ધીમે નાના રસ્તા તરીકે થાય છે.
બીજો એ ઘેરી માગ શ્વેતાંબી નગરી તરફ જતા હતે. નગરજને તે રસ્તાનો જ ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. પરંતુ કમભાગ્યે ત્યાંના રસ્તે કેઇ એક ભયંકર સાપ અવાર નવાર નજરે પડતાં આવવા જવાને વ્યવહાર એ છે થવા લાગ્યો. આ સાપ પિતાના ઝેર વડે મનુષ્ય-પશુ, પંખી વિગેરેને મારી નાખતા હોવાનું માલુમ પડતાં આ રસ્તે મનુષ્ય અને પ્રાણીઓની અવર જવર તદ્દન ઓછી થઈ ગઈ. છતાં પણ દુષ્ટ પ્રકૃતિવાળા સાપે, પિતાની દુષ્ટતા ઓછી કરી નહિ. હવે કઈ હાથમાં ન આવતાં પશુ-પંખીને બદલે, ઝાડ-પાન-ફલ-ફેલ વિગેરે ઉપર ઝેર ઓકવા માંડયે. પરિણામે આ વનસ્પતિ પણ, સુકાઈ અને નિર્બોજ બની ગઈ એટલે લોકોમાં એવી માન્યતા પ્રસરી ગઈ કે આ સર્પની દષ્ટિમા જ હલાહલ વિષ રહેલું છે. જે કોઈ એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવને તે જુએ છે કે તરત જ તેની પર વક્ર દૃષ્ટિ કરે છે, અને વક્ર દૃષ્ટિ થતા, તેનું દૃષ્ટિવિષ, મનુષ્ય તરફ ફેંકાય છે જે તે મનુષ્ય ઉપર વક્રદૃષ્ટિપાત કરે છે કે, મનુષ્ય અગર પ્રાણી જે કોઈ હોય તે બળવા માંડે છે, અને ક્ષણવારમાં બળીને ખાખ થઈ જાય છે. આથી કે, તે માને છેડી, કેડી મા ગ્રહણ કરી, વેતાંબી નગરીએ જતા.
- ઝેર રવયં કાળું હતું ને તેને લીધે ઝેર ધારણ કરનાર આ સર્પ પણ કાળે કાળા ભમ્મર જેવો દેખાતે હતું. આ સ૫ માં એટલી બધી ભયંકર દુષ્ટતા ભરી હતી કે માણસને વિષથી માર્યા પછી પણ તે પોતાની પૂંછડી વડે, તેના ઉપર પ્રહાર કરતો હતો. તે ઉપરાંત, તેના અવયને, દાંતથી કરડી ખાતે. આકાશમાં ઉડનાર પક્ષી પણ, તેના દૃષ્ટિવિષથી નીચે પટકાઈ પડતુ, અને મરણને આધિન થતું. જ્યારે આવા ઉ ચે ઉડવાવાળા પક્ષી સુધી, તેનું ઝેર ઉંચે ચડતું તો જમીન પર ચાલનાર પ્રાણીઓની તો વાત જ શી ? ઘાસ આદિના અંકુરો પણ નવીન પણે ફૂટતાં નહિ હોવાને કારણે આખો રસ્તો વેરાન અને રમશાન ભૂમિ જે થઈ ગયો હતો. જાણે અહિ કોઈ રણુ ઉભુથયું ન હોય! તેમ આ પ્રદેશ નિઃસત્વ બની ગયો હતો.
વિકટ જંગલ કે માર્ગ સે જાતે હુએ ભગવાન શ્રી ગોપોં દ્વારા નિષેધ કરના
જ્ઞાનીઓ અને સાધુજનને, ગૃહસ્થની માફક, કાંઈ ગુપ્તતા જાળવવાની ન હોવાથી આડે માર્ગે જવા આવવાનું કાંઈ પ્રયોજન હોતું જ નથી-તેથી, તેઓ હંમેશા સીધા માગે જ જવા ટેવાયેલા હોય છે. તે અનુસાર ભગવાન પણુ, સાધુ માગ હોવાથી, જાહેર રસ્તો પકડયો, અને તે તરફ તેમણે ચાલવા માંડયું.
જ ભગવાન તો, આ બધુ પ્રથમથી જ જાણતાં હતાં. અને તે સપને ઉદ્ધાર તેમના જ હાથે થવા લખાયેલ હતો અને આ વાત તેમના ખ્યાલમાં જ હતી. વળી યક્ષના ઉગ્ર પરિતાપથી જેઓ ડગ્યાં નહિ, તેને એક મામુલી સર્પ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૫૬

Page #74

શ કરવાનો હતો? વળી શરીર ઉપરથી મેહ સૌ ભગવાને પહેલેથી જ કાઢી નાખ્યો હતો, એટલે શરીરના દુઃખે દુઃખા, થવાનું તેમને હતું જ નહિ.આ બધાનો વિચાર કરી, ભગવાન તે રસ્તે ચાલી નીકળ્યા. સ્તામાં વિચાર કરતાં ગયાં કે, આ ચંડકેશિક ઉગ્ર સ્વભાવવાલો છે, છતા સુલભ બધી છે. તેને સમજાવતાં વાર લાગે તેમ નથી. તે વિચારી આ અશુભ કર્મના ઉદયમાં સપડાયે છે, પરંતુ તેની માનસિક વૃત્તિ નિખાલસ છે તો જરૂર તેનું પરિવર્તન થઈ શકશે.
કદાચ કોઈ કારણે ચિત્તનો અમુક અંશ વિકત થઈ ગયો તો એમ સમજવાનું નથી કે તેનું આખું ચિત્ત વિકૃત બની ગયું છે. અમુક ચિત્તવૃત્તિઓ વિકારી થઈ જાય છે, પણ બાકીની વૃત્તિઓ નિર્વકારી હોવાથી, વિકારી ચિત્તવૃત્તિને, નિર્વિકાર અવસ્થામાં ફેરવી શકાય છે. કારણ ચિત્ત-મન અનેક વૃત્તિઓનું બનેલું હોય છે. અનંત કાલના ભવ-ભ્રમણ દરમ્યાન અનેક શુભા શુભ બંને વૃત્તિઓ ઘડાએલી હોય છે. એટલે સારી અને નરસી બંને વૃત્તિઓથી વ્યાપ્ત થયેલ ચિત્ત અનેક સુંદર અને સુંદર ભાવને પ્રકટ કરે છે.
ચંડકૌશિક કે વિષય મેં ભગવાન કે વિચાર કા વર્ણન
ભગવાન ચંડ કેશિકની મલિનવૃત્તિને ખસેડવા માગતાં હતાં. તેનું ચિત્ત જે દુષ્ટ કાર્ય માં રમણ કરે છે તેમાંથી તેને હટાવી, અન્ય ભાવ ઉપર નજર પડતાં, તેને પિતાનું નિજસ્વરૂપ સમજાઈ જશે, એમ માની, ભગવાને આ વિકટ માગ પકડયો.
ચિત્તનો ચમકારો અને ઝકાવ, જેટલો અને જેટલી શક્તિ એ અનિષ્ટતા-ઉપર વળે છે. તે જ ચમકારે અને ઝુકાવ અને તેટલી જ શક્તિ એ ઈષ્ટ ભાવ ઉપર પણ પડે છે. એ મૂળભૂત શક્તિ ચિત્તમાં કામ કરી રહી છે અને જે શક્તિ શુભ અને અશુભ બંને વૃદ્ધિઓમાં કામ કરે છે તે ચિત્તશક્તિને યથાયોગ્ય સમજી તેનું પરીવર્તન કરવું જોઈએ.
ધાન્યન પકવવાની અને ધાન્યને બાળી નાખવાની એમ બે શક્તિઓ અગ્નિમાં જોવામાં આવે છે તેવી રીતે શુભ અને અશુભ બંને કત માં કામ કરતી શક્તિ આત્માના એક જ અંશમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે. હવે આપણે જોવાનું એ રહે છે કે આ શક્તિને શેમાં ઉપયોગ કરે ? આ શક્તિને શુભ કે અશુભ માં ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર
વ્યક્તિ પરત્વેને હોય છે અને તે કાર્ય વ્યક્તિને આધિન રહે છે. ઘણુ ચક્રવર્તિઓએ પિતાની શક્તિને ઉપયોગ નિજ સાધનમાં વાપરી આમાર્થ પ્રાપ્ત કર્યો અને બીજાઓ તેજ શક્તિને સંસાર અર્થે વાપરી અશુભ કર્મો બાંધી અધમ ગતિમાં પહોંચી ગયા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૫૭

Page #75

ચંડકૌશિક સર્પકી બાંબી કે પાસ ભગવાન કા કાયોત્સર્ગ મેં સ્થિત હોના
મનુષ્ય પોતાની શકિતને ઓળખ્યા વિના પિતાને પામર માનતે થઈ ગયો છે અને આત્મોદ્ધાર કરવા તરફ અગર ગુણવૃદ્ધિ કરવા તરફ તેનું વલણ રાખવા જતાં તે હિંમત ખેઇ બેસે છે. દરેક આત્મામાં શકિત રહેલી છે અને તે પણ સૌમાં સરખા પ્રમાણમાં છે. જેણે જેણે આત્મવિશ્વાસ કેળવ્યા તેણે તેણે તે શક્તિ પ્રાપ્ત કરી. આ શકિત બહારથી આવતી નથી, પરંતુ અંદર ગુપ્ત રીતે રહેલી છે અને તેજ બહાર આવે છે. ફકત તેનો આવિર્ભાવ થવામાં બહારના સાધન નિમિત્ત ભૂત થાય છે, એટલે આપણે કહીએ છીએ કે આ સાધનોથી જ મારી શકિત ખીલી ! જે શકિત અંદર ન હતી તો ખીલી કયાંથી ? આ બતાવે છે કે દરેક આમામાં અનંત શકિતને પિંડ પડે છે. ફકત કેવી રીતે બહાર લાવે તેજ વિચારવાનું રહે છે.
- ભગવાન આ બધું જોતાં જોતાં સપના રાફડા આગળ આવી પહોંચ્યા અને તે રાફડાની આસપાસ જ ધ્યાનમગ્ન થવા વિચાર કર્યો, અને તે સ્થળે કાયોત્સર્ગ કરી ઉભા રહ્યા. (સૂ૦૮૫)
ચંડકૌશિકસર્પ કા ભગવાન કે ઉપર વિષ પ્રયોગ ઔર ભગવાન કે ચંડકૌશિક કો પ્રતિબોધ કરને કા વર્ણન
મલનો અર્થ‘તw i' ઇત્યાદિ. ચંડકૌશિકનારા બહાર નીકળતા કોધથી ધુંવાકુવા થય ને પ્રભુને સ્થિર ઉભેલાં જોઈ વિચાર કરવા લાગ્યું કે “આ કો માનવી છે કે જે મેતથી પણ ડરતો નથી ? અને જુવારના ઠુંઠાની માકક સ્થિર થઈ ઉભે છે? હમણાં જ હું તેને જવાલા વડે બાળીને ભસ્મ કરી નાખું છું. ચંડેકોશિક નાગ આવું વિચારી ક્રોધથી ધમધમી ઉઠેલો શીધ્ર કોપાયમાન થતો કોધાવેશથી નીકળતી જવાળાઓને ધારણ કરતો, વિષ રૂપી અગ્નિનું વમન કરતે, ફેણ વિસ્તૃત કરતો, ભીષણ ફૂંફાડા માતે, સૂરજની સામે દેખતે ભગવાનની સામે દૃષ્ટિ કરી, પરંતુ અન્ય માણસની માફક પ્રભુને બાળી શકો નહિ. એ પ્રમાણે ચંડકેશિકે બીજીવાર-ત્રીજીવાર દૃષ્ટિ ભગવાન તરફ કરી, પરંતુ પ્રભુના શરીરને ઉની આંચ પણ આવી નહિ.
દષ્ટિ વડે જયારે ભગવાનને કાંઈ પણ અસર થઈ નહિ ત્યારે તેણે પ્રભુના અંગુઠે ડંખ માર્યો. ડંખ મારવાથી આ માનવી વિષના જોરે કદાચ મારી ઉપર પડે તે બીકથી તે દૂર સરકી ગયો. છતાં પ્રભુને તે કાંઈ પણ થયું નહિ. આવી રીતે બે ત્રણ વાર ડંખ માર્યો, પણ તેમને કઈ પણ પ્રકારની અસર જણાઈ નહિ, તેમ પડયા પણ નહિ અને કાયોત્સર્ગમાંથી પણ મૃત થયા નહિ, આથી તેને ઘણે ક્રોધ વ્યાપી રહ્યો અને ક્રોધયુક્ત દૃષ્ટિથી એ સર્ષે ભગવાન તદક દષ્ટિપાત કર્યો. દષ્ટિપાત કરતાં શાંત મુદ્રાવાળા અતુલકાન્તિના ધણી, સૌમ્ય, સૌમ્યમુખી, સોમ્યુણિયુકત, મધુર ગુણે
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૫૮

Page #76

વાળા અને ક્ષમાશીલ ભગવાનને જોતાં ચ'ડકેાશિકની વિષમય આંખા શાંત થઇ ગઇ! ક્રોધના પિડ સમાન એવા ચંડકાશિક સ્તબ્ધ થઇ ગયા. પ્રભુના શાંતિખળ આગળ એના કોષ શાંત પડી ગયા. તેની ક્રોધયુકત વાળા ઉપર પ્રભુએ ક્ષમા રૂપી જળનુ સિ ંચન કર્યું. આને લીધે તે શાંત અને શાંતસ્વભાવી થઇ ગયા તેને શાંતસ્વભાવી જોતાં પ્રભુએ તેને નીચે પ્રમાણે કહ્યું.
“ હે ચંડકાશિક ! જીઝ! બુઝ! ઝુઝીઞા! ક્રોધને તિલાંજલી આપ! પૂર્વભવમાં કાધને વશ થવાથી અને મરણુ વખતે જ તું ક્રોધી બન્યા હાવાથી કાળ આવ્યે મરણ પામી તુ' સર્પ અન્યા. ક્રોધની આવી માઢી ગતિ ભાગવી રહ્યો છે, છતાં હજુ તુ ક્રોધને ભૂલવા માંગતા નથી. જો હજુ ક્રોધને વશ થઈ આવુ પાપી જીવન જીવીશ તા આથી પણ વધારે માઠી ગતિને પામીશ, માટે હવે તુ. કલ્યાણના માર્ગને અપનાવ! અને કોધાવેશમાંથી મેશને માટે છૂટી જા ! ''
પ્રભુને આવે! અમૃત સમાન મેધ સાંભળી ચ'ડકાશિક નાગ વિચારસાગરમાં ડૂબી ગયા. વિચારશ્રેણી પર ચઢતાં તેને પૂજન્મનું સ્મરણ થઇ આવ્યું. આ સ્મરણથી તેણે જાણ્યું કે પૂર્વભવે ક્રોધ પ્રકૃતિમાં મરણ થવાથી આ ગતિને હું પામ્યો છું. આ વિચારને પરિણામે તેને પારાવાર પશ્ચાત્તાપ થયે અને હિંસામય પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરી શાંત સ્વભાવી બની ગયા. શાંત સ્વભાવી થતાં તેણે પંદર દિવસનુ અણશણ આપ્યુ. શુભધ્યાનમા રહી પૂનાં પાપાને હૃદયપૂર્વક પશ્ચાત્તાપ કરતા, પાપાને સંભારીને યાદ કરી તેની આલોચના કરતા કાળ કરી ગયા મરણ પામ્યા.
અહીંથી મરી તે અઢાર સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા સહસ્ત્રાર નામના આઠમા દેવલાકમાં, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળે એકાવતારી દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહક્ષેત્રમા ઉત્પન્ન થઈ ક ના સર્વથા ક્ષય કરી સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરશે. (સ્૦૮૬) ટીકાના અર્થ “ પ્રાણુ અને પ્રકૃતિ સાથે જ જાય” એ કહેવત ખાટી નથી. ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરવામા આવે, ગમે તેટલુ નુકશાન થાય પણ પેાતાના અસલ સ્વભાવ છૂટતા જ નથી તદનુસાર આ સપે સઘળે પ્રદેશ રણ જેવે બનાવી દીધા તો પણ તેના ક્રોધ શાંત થયો નહિ. પશુ રહિત તથા પ`ખીના ઉડ્ડયન વિનાના બની ગયે તો પણ તેને શાંતિ થઇ નહિ. અગ્નિમાં જેમ જેમ ઘાસ આદિ નાખતા જઈએ તેમ તેમ અગ્નિ વધારે ને વધારે ભભૂકતો જાય છે; તેમ જેમ જેમ માત્ર વેરાન થતો ગયા તેમ તેમ તેનેા ક્રોધ શાંત થવાને બદલે વધતો જ ગયા. ભગવાનને દેખવાથી તો તેને ક્રોધ ઘણા જ વ્યાપી ગયા. કારણ કે અહીં પશુપ`ખી આવવાની હિંમત કરતું નથી, તો આ કાળા માથાના માનવીએ અહીં આવવાની હિંમત કેવી રીતે કરી? તેમાંય પણ ઝાડની માફક સ્થિર થઈને ઉભું રહ્યો છે ? આવું અકલ્પનીય દૃશ્ય જોઇ ઘણા ધમધમી ઉઠયા અને ક્ષણવારમાં તે ભગવાનને હતા ન હતા કરી દેવા તૈયાર થયેા. દુષ્ટ માણસ વખત આવ્યે પેાતાની દુષ્ટતા બતાવવામાં પાછી પાની કરતો નથી, અને તે અંગે તેના સઘળા પ્રયત્નો કરી છૂટે છે તેમ ચંડકેાશિકે દૃષ્ટિ, ફેણ, ડંખ, વગેરે ધમપછાડા કર્યા. પણ જેમ જેમ તે ઉપાયા અજમાવતો ગયા તેમ તેમ તેના પ્રયત્નો નિષ્ફળ થવા લાગ્યા. આથી છેવટનુ હથિયાર અજમાયશ કરવા સર્વ શક્તિઓને કેન્દ્રિત કરી ભગવાન સામે અતૂટ દષ્ટિપાત કર્યો; પરંતુ તેમાં નિષ્ફળતા અનુભવતાં તેને ક્રોધી સ્વભાવ શાંતપણે પરિણમવા લાગ્યા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૫૯

Page #77

શાંતિનું સામ્રાજ્ય અંતરમાં વ્યાપતાં તેને વિચાર કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયું. અશાંતિમાં કોઈ વિચાર આવતો નથી, તેમ જ ગ્ય નિરાકરણ પણ થઈ શકતું નથી. શાંતિ અને ક્રોધને ઉછાળો બન્નેનું અનુક્રમે વ્યાપણું અને ઠરી જવું થતાં તેની વિચારધારા બદલાઈ. આવા પરમ દયાળુ ક્ષમાવંત અને શાંત મુદ્રાવાળા પુરુષને જોઈ તેના અંતરમાં ઠંડક વળી અને માનભરી દૃષ્ટિએ તેમની તરફ જોઈ રહ્યો. અગ્નિ ઠંડા પાણીથી બુઝાય છે, શીત ગરમીથી ચાલી જાય છે, દરેક પદાર્થનો નાશ તેના વિરૂદ્ધ ગુણવાળા પદાર્થથી થાય છે એ પ્રકૃતિને નિયમ છે. જગતમાં યુદ્ધ બે જાતનાં પ્રવર્તે છે (૧) ઉષ્ણુયુદ્ધ-ધમધમાટ પ્રવૃત્તિવાળુ હોય છે, તેનાથી સમસ્ત જગત પ્રવૃત્તિઓથી ધમધમી રહેલું દેખાય છે, જેમ હલન-ચલન-ડધામ–મારે મારા–પિકાર-કુરતા-શસ્ત્રસજાવટ–લોકોની દેડઘામ વિગેરે ચારેકોર નજરો નજર દેખાય છે. કોઈને ઘડી ભરની પણ ફુરસદ હોતી નથી. અગ્નિમાં જેમ જેમ કાષ્ઠાદિ નાખવામાં આવે, તેમ તેમ, તે આગળ ધપતો હોય છે, તેમ આ ગરમ યુદ્ધ, જેમ જેમ લડાતું જાય છે, તેમ તેમ તે વિસ્તૃત થતું જાય છે. (૨) શીત યુદ્ધ જુદા જ પ્રકારનું માલુમ પડે છે. તે બહાર દેખાતું નથી, તેની દોડધામ નજરે પડતી નથી; તે કઈ પ્રકારે હલન-ચલન વાળ જણાતું નથી, પરંતુ આંતરિક પણે પ્રસરતું હોઈ સર્વ દાવાનળને ઠંડું ગાર બનાવી દે છે. જેમ હિમ એ ઠંડુ કુદરતી યુદ્ધ છે; તે શાકભાજી ઝાડ-પાન વિગેરેને બાળીને ભસ્મ કરે છે. તેમાં બહારને અગ્નિ હતો નથી, પરંતુ અંદરની સખ્ત તાકત હોય છે. ઠંડા યુદ્ધને બહારને આડંબર હોતો નથી, પણ તે અંદરખાનેથી સચોટ કામ કરી રહે છે. અને ગમે તેવા પદાર્થોને જડમૂળમાંથી ઉખેડીને નિબીજ કરી નાખે છે, તેમ ભગવાનની ઠંડી આત્મ શાતી રૂપ શક્તિએ, સર્ષની કષાય રૂપ ઉષ્ણ શક્તિ પર વિજય મેળવ્યું. આ વિજય પ્રસ્થાન રૂપે, સર્ષને વિચાર કરતા કરી મૂકો અને તેને આત્માના અસલ સ્વભાવ તરફ લઈ ગયે.
ભગવાનના બે વચનેએ, તેના પર જાદુઈ અસર કરી. તેના પૂર્વભવનું સ્મરણ કરાવ્યું. નરક આદિ ભની પ્રાપ્તિને યથાયોગ્ય ખ્યાલ કરાવ્યું. ભીષણ દુઃખની આગાહી કરાવી. કોઈને છોડવા વારંવાર ઉપદેશ દેવા માંડ. આવું અપૂર્વ જ્ઞાન અને દીલને ઠંડક વળે તેવા વીતરાગી વચને સાંભળવાથી, તેનું મન શાંતરસે પરિણમવા લાગ્યું. અને તે રસમાં ઠરવા, નિરાહારપણે રહી, ધ્યાનમગ્ન થયો. આત્મ ચિતનમાં આયુષ્ય પૂરું કરી, તે આઠમા દેવલોકે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિએ, દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાંથી આવી એક ભવકરી, તે સિદ્ધગતિને પામશે. અહીંથી અવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લેશે. ત્યાનો ભવજ ફક્ત છેલ્લો હશે ! અને તે ભવમાં, સાધુ પણું અંગિકાર કરી પૂર્ણ પુરુષાર્થ વડે, આમ સ્વભાવ પ્રગટ કરી, શુદ્ધ દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરશે. અને આયુષ્ય પુરું કરી, સિદ્ધ દશાને મેળવશે. (સૂ૦૮૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૬૦

Page #78

ઉત્તરવાચાલ ગામ મેં નાગસેન કે ઘર પર ભગવાન કે ભિક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મળને અર્થ—“ ” ઈત્યાદિ. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, ચંડકેશિક સર્પ ઉપર ઉપકાર કરી, અટવીથી બહાર નીકળી ગયા. ત્યાંથી પ્રસ્થાન કરી, “ઉત્તર વાચાલ” નામના ગામમાં પધાર્યા. આ ગામમાં “નાગસેન” નામને ગાથાપતિ રહેતો હતો. તેને એક પુત્ર હતો, જે વિદેશમાં ગયો હતો. બાર વર્ષ બાદ, અકાલે વૃષ્ટિસમાન તે અચાનક પિતાને ઘેર આવી પહોચ્યા. પુત્રનું શુભ આગમન થતાં, નાગસેન ઘણે રાજી થઈ ગયે. અને તેની ખુશાલીમાં તેણે અનેક પ્રકારનાં મિષ્ટાન્નો બનાવી, વિવિધ પ્રકારના મેવા મિઠાઈઓ તૈયાર કરાવી, મિત્રો-જ્ઞાતિજનો, સ્વજને, પરિ જન, સંબંધીઓ અને ઓળખાણ પિછાણવાળા સર્વને નોતર્યા, અને આનંદપૂર્વક ભોજન કરાવ્યાં. તે કાળે અને તે સમયે, ભગવાને “અમાસ ખમણ” કયું હતું. અને તેમના પારણાને દિવસ આબે, અચાનક નાગસેનના ઘરમા તે પધાર્યા. નાગસેને પૂર્ણ ભક્તિપૂર્વક અને માન સાથે, પ્રભુને ક્ષીરનું ભજન વહોરાવ્યું.
ભગવાન કે પ્રતિલાભિત હોને સે નાગસેન કે ઘરમેં પાંચ દિવ્યાં કે પ્રગટ હોને કા વર્ણન
દેનાર-લેનાર અને દાતવ્ય ત્રણે શુદ્ધ હોવાથી, નાગસેનને ઘેર પાંચ દિવ્ય વસ્તુઓ પ્રગટ થઈ. તે આ છે(૧) સુવર્ણ વૃષ્ટિ (૨) પચરંગી ફૂલોની વૃષ્ટિ (૩) દિવ્ય વસ્ત્રોની વૃષ્ટિ (૪) દુંદુભીનાદ (૫) “અહોદાન-અહોદાન' ના જયનાદ ભર્યા પકારો અને વનિ. (સૂ૦૮૭)
ટીકાનો અર્થ–ભગવાન મહાવીરે, ચંડકૌશિકને પ્રતિબોધ આપી, મોક્ષને અધિકારી બનાવ્યું, ને તેને અનેક રીતે ઉપકૃત કર્યો. પિતાનું કાર્ય સફળ થયેલું જોઈ, મહાન ભવી જીવને તેનું શુદ્ધપણું બતાવી, ભગવાન તે સ્થાનને છોડી ગયા. પ્રભુને તો સ્વયં વિકાસ સિવાય બીજું કાંઈ જોઈતું ન હતું. સ્વયં વિકાસ દરમ્યાન, જે બીજા છ પિતાનું નિમિત્ત પામી, સવળી દશા અનુભવે તો, તેમને તે વધારે પ્રિય હતું.
જ્યાં ત્યાં પ્રભુ સ્વયં ઉત્થાન માટે પધાર્યા, ત્યાં ત્યાં તેમને અનેક દુઃખમય કષ્ટોનાં બીજ, પ તે પૂર્વે વાવેલાં હતાં. અને તેનો ઉદય આવતાં, સમ પરિણામી રહી, જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા તરીકે, તેમણે તે જોયા કર્યા. આવી રીતે વર્તતાં પ્રભુમાં સ્થિરતા વધતી ગઈ અને બહારનાં દુઃખના નિમિત્ત ઉત્પન્ન કરનાર જીવો પણ, ભગવાનની અતુલ ક્ષમા અને ધીરજ તેમજ સહન શકિતને જોઈ પ્રતિબંધિત થયાં. તેમાંના ઘણાં, સ્વ૫રાકમ ફેરવી ભગીરથ પુરુષાર્થ આદરી, પાંચમી ગતિએ જશે. અર્થાત્ મોક્ષ પામશે.
પ્રભુ આત્મ-સ્થિરતામાં લય થવા તપશ્ચર્યા કરતા અને તે પંદર-પંદર દિવસ સુધી ચાલ્યા કરતી. આવી તપશ્ચર્યાને પારણે કઈ પણ યોગ્ય ઘરમાં ભિક્ષાર્થે પહોંચી જતા. ત્યાં પિતાના હાથને પાત્ર બનાવી, ઉભા રહેતા, અને ઘર ધણી નિર્દોષ આહાર જે આપે તેનું ગ્રહણ કરતા.
લેનાર-દેનાર અને દાતવ્ય વસ્તુ- આ ત્રણે મન, વચન, કાયારૂપ ત્રણ કરણથી શુદ્ધ હોવાને લીધે ત્યાં પાંચ દિવ્ય વસ્તઓ પ્રગટ થતી “ના ગસેન” જેવા કેઈ મહાન પુણ્યશાળી હેય તેને ત્યાં જ આવા પારણાને જંગ બનતો. (સૂ૦૮)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૬૧

Page #79

ગંગા નદીમેં સુદંરૃદેવકૃત ભગવાન કે ઉપસર્ગ કા વર્ણન
મૂલને અર્થતા ” ઈત્યાદિ. ત્યારપછી ભગવાન ઉત્તર વાચાળ નામના ગામમાંથી યથા સમયે નીકળી તાંબિકા નગરીની મધ્યમાંથી પસાર થઈ સુરભિપુર નામના નગરમાં પધાર્યા, જાણે પૃથ્વીએ ધવલવસ્ત્ર ધારણ કર્યું હોય તેવાં નિર્મળ હિલેળાં ખાતાં પાણી વાળી અને વિશાળ કાય સમુદ્રની જેમ મેજાએ ઉછાળતી એવી ગંગા નદીના તટે પ્રભુ પધાર્યા અને નદીને પેલે પાર જવા ઇચ્છા કરી. ત્યાં પડેલી નૌકાના માલિકની આજ્ઞા લઈ ભગવાન તે નૌકામાં બેઠા. પાણીનો પંથ કાપતી આ નૌકા અગાધ જળ મધ્યે આવી પહોંચી. આ મધ્ય ભાગમાં “સુદંષ્ટ્રક નામનો એક નાગકુમાર દેવ નિવાસ કરી રહ્યો હતો. ત્રિપૃષ્ઠવાસુદેવના ભવમાં ભગવાને જે સિંહને માર્યો હતો તેજ સિંહને આ જીવ હતો અને તે ‘સુદંર્ક” નામના નાગકુમાર તરીકે અહીં જન્મ્યા હતા.
આ સુદૂક દેવે ભગવાનને જોયા કે તરત જ પૂર્વભવના વેરનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. સ્મરણ માત્રથી તે ક્રોધાગ્નિથી બળવા લાગ્યો અને તરત જ ભગવાન પાસે આવી હવામાં અદ્ધર ઉભું રહી “કિલ-કિલ” અવાજ કરતાં બાલવા લાગે છે ભિક્ષક ! કયાં જાય છે? ઉભે રહે” આમ કહી પ્રલય નીપજાવે તેવાં સંવતંક નામના વાયુને વૈકિય શક્તિ દ્વારા પેદા કર્યો અને ભગવાનને ઉપસર્ગ આપવા તૈયાર થયે. આખા ઉપસર્ગનું વર્ણન નીચે મુજબ છે –
આ પ્રલયકારી પવનને લીધે વૃક્ષ ઉખડીને પડવા લાગ્યાં, પર્વતે કંપવા લાગ્યાં, ધૂળને વંટેળ ચડાવી તેણે સર્વત્ર અંધકાર પાથરી દીધો. મોજાઓ ખૂબ ઉછળવા લાગ્યાં, આ મેજાએ જાણે આકાશને સ્પર્શી રહ્યા હોય તેમ જણાવા લાગ્યાં. આ મેજા ઓ ઉચે ચઢીને નીચે પટકાતી વેળાએ ભય કર ગર્જનાઓ થતી હતી. આ મોજાંએને કારણે ગંગાના પાણીમાં વહેતી આ નૌકા પણ આકાશમાં ઉછળતી અને ફરી પાછી નીચે ગબડી પડતી હતી. ડગમગવાને કારણે તેનો ભ તૂટી ગયો, : લાકડાનાં. પાટિયાં પણ વેરવિખેર થઈ ગયાં. હવાને આધારે ફરફરતે સઢ પણ ફાટી ગયે. હલેસાં કાંઈ કામનાં ન રહ્યાં. નૌકામાં બેઠેલાં માણસો ભયભીત થઈ ગયાં. જીવનદોરી તૂટી જવાની શંકાથી હાહાકાર થવા મંડયો. નૌકાને નાવિક પણ ચિંતાતુર થઈ ગયે. ભયના કારણે તેને ખૂબ ખિન્નતા વ્યાપી ગઈ. તે દિમૂઢ અને વિચારશૂન્ય થઈ ગયે.
તે કાળે અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પૂર્વભવના કંબલ અને શંબલ નામના બે વૈમાનિક દેવમિત્રોએ અવધિજ્ઞાન દ્વારા ભગવાન ઉપર વરસતી આ દુઃખની હેલી જાણી લીધી. “સુદંષ્ટ્ર', નામને નાગદેવ આ વિતક વરતાવી રહેલ છે તે પણ જ્ઞાનના પ્રભાવે જાણ્યું. આ બન્ને દેવમિત્રો ત્યાં આવ્યા અને બેંકાને કિનારા પર સહીસલામત લઈ આવ્યા અને નાગકુમાર દેવને વધારે ઉપસર્ગ કરતો રોકી પાડયા. ત્યારબાદ આ બને દેએ નાગકુમાર દેવને પડકાર્યો અને માર મારવા તૈયાર થયા; પરંતુ કરૂણાના સાગર ભગવાને આ બન્ને દેવેને તેમ કરતા રોક્યા. દેવોએ પિતાનું મૂળ સ્વરૂપે પ્રગટ કર્યું અને વંદના-નમસ્કાર કરી જે દિશામાંથી આવ્યા હતા તે દિશામાં ચાલ્યા ગયા.
ક્ષમાના સાગર એવા વીતરાગી પ્રભુએ વિતક વિતાડનાર સદંષ્ટ્ર દેવ ઉપર જરા પણ દ્વેષ કર્યો નહિ; તેમ જ ઉપકાર કરવાવાળા કંબલ અને શબલ દેવે પર જરા પણ અનુરાગ ભાવ કર્યો નહિ. ભગવાને બન્ને જણ ઉપર
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #80

સમભાવ જ પ્રગટ કર્યો. નૌકા સહીસલામત આવતાં તેની અંદર બેઠેલા મુસાફરોએ પ્રભુને જીવનદાતા માની તેમ જ પ્ર ણી માત્રના રક્ષક માની તેમની ભક્તિ અને બહુમાન કર્યા. (સૂ૦૮૮)
ટીકાનો અર્થ- અચાનક નાગસેનના પુણ્યના બળે તેના ઘેર પ્રભુનું પારણું થયું. ત્યારપછી પ્રભુ ઉત્તરવાચાલ ગામમાં ચાલી નીકળ્યા. “ઉત્તરવાચાલ” ગામથી સુરભિપુર જવામાં વચ્ચે વેતાંબિકા નગરી આવતી હતી. રસ્તે નગરીની મધ્યમાં થઈને જ પસાર થતો હતો. સુરભિપુર નગરીની નજીકમાં થઈને હિલોળા મારતી સફેદ દૂધ જેવી ગંગા નદી વહેતી હતી. આ નદી ઓળંગીને સુરભિપુર નગરમાં પહોંચાય તેમ હતું. લોકે આ કાંઠેથી સામે કાંઠે અવરજવર હોડકા દ્વારા કરી રહ્યા હતા. અને સામસામે કાંઠે આવેલાં ગામે તમામ જાતને વ્યવહાર નાવડાંઓ મારફત જ ચાલી રહ્યો હતો. ભગવાન સામે કાંઠેના ગામે જવા ઈચ્છતા હતા તેથી તેઓ નાવિકની રજા લઈ તેમાં બેસી ગયા. અહીં દરિયા જેવી વિશાલ ગંગા નદીમાં સુદંષ્ટ્ર નામને નાગકુમાર દેવ વસતો હતે.
વેરની ભૂમિકા એવી દુર્ઘટ હોય છે કે તેનું બીજ જે એક વખત પણ ભૂલેચૂકે વવાઈ ગયું હોય તે તે બીજ વડવાઇઓની માફક ફૂટી નીકળે છે અને તેના છેડા પણ આવતે જ નથી. એક વેર વાળતાં બીજું વેર ઉભું જ થાય છે અને તેની પરંપરા ભવભવ વધતી જ જાય છે, માટે જ્ઞાનીઓ પોકારી પોકારીને કહે છે કે વેર ઉભું થવા જ દેવું નહિ, અને કદાચ ઉભુ થયું હોય તો તેનું નિરાકરણ તુરત લાવ પરસ્પરમાં ક્ષમાપના થઈ જવી જોઈએ, નહિતર એની ભૂમિકા વધતાં તેને પાર આવશે નહિ.
આ પ્રમાણે ભગવાનને જીવ જ્યારે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવપણે અવતર્યું હતું ત્યારે ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે લોકોને રંજાડનારા એક કૂર:સિંહને ચીરી નાખ્યો હતો. તેનું વેર વધતાં તેનું ફળ તે સિહે સુદંષ્ટ્ર દેવપણે અવતરી આ વખતે ભગવાન પાસેથી વસુલ કરવા માંડયું. વેરી વેરીને તુરત જ ઓળખી કાઢે છે તે જીવને સ્વભાવ ઘડાઈ ગયે હોય છે.
એકબીજાનો સમાગમ થતાં જ પૂર્વના વેરનાં બંધને ઉછળી આવે છે. વેર એ માયાવી ગાંઠ છે અને જીવ પિતાની વક્તા અનુસાર તે ગાંઠ બાંધે છે, પોષે છે અને વધારી-ઘટાડી પણ શકે છે. આ ગાંઠ બંધાતા જીવમાં
છે એક પછી એક વધતાં જ જાય છે, જેના પરિણામે કષાય યુક્ત થઈ મહાન નિવિઠક ઉપાર્જન કરતો તે આત્મા ભવભવમાં પૂર્વનાં વેર લેતા જાય છે અને સાથે સાથે નવાં વેરનાં બંધને બાંધતું જાય છે, માટે જ શાસકારો કહે છે કે –
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૬૩

Page #81

“આ ભવને ભવાભવ મહિં, થયુ. વેર વિરાધ, અંધ બની અજ્ઞાનથી, કર્યાં અતિશય ક્રોધ,
તે સવિ મિચ્છામિ દુક્કડ ક્ષમા કરો સદાય, અક્ષયપદ સુખદાય, સમભાવિ આતમ
ભારે કર્મી જીવડાં, પીવે વેરનું ઝેર, ભવ અટવીમાં તે ભમે, પામે નહિ શિવ લહેર, ધનું મવચારજો. ”
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
જીવ ખમાવું છું. સવ, વેર વિરાધ ટળી જો,
થશે.
આ પ્રમાણે પ્રભુને જોતાંજ નાગકુમારને અત્યંત ઝેર વ્યાપી ગયું અને દાંત પીસતા ભગવાનની પાસે આવી ઉપસર્ગ માંડયા.આ દેવે પ્રચંડવાયુ વિષુવીને જળમાં અનેક પહાડ જેટલાં મેાજા ઉભાં કર્યા'. આ મેાજા એના ઉછાળાને લીધે નાવડી પણ અહીંતહીં ઉછળીને પડવા લાગી. તેને કાટમાળ બધે તૂટી ફૂટી ગયા અને હમણાં જ નદીના તળીએ જઇ એસશે એમ આગાહી થવા લાગી. તેમાં બેઠેલા મુસાફ઼ોના જીવ તળીએ બેસી ગયા. લાકા ખચાવો, બચાવો'ના પાકાર કરવા લાગ્યા. કેટલાક પેાતાના ઇષ્ટ દેવનું સ્મરણ કરતાં જીવવાની આશા પણ છેડીને બેઠાં હતાં.
ઉપકારક ઔર અપકારક કે પ્રતિ ભગવાન્ કે સમભાવ કા વર્ણન
ભગવાન આ દરેકની સામે દયાળુ ભાવે જોઇ રહ્યા હતા. તેએ મનમાં વિચારતા કે આ જીવોએ પણ મારી જ સાથે આ દેવનું વેર બાંધ્યુ હશે. આ બધા તરફડાટ દેવને જ છે એમ ભગવાન પાતે જાણતા હતા છતાં લેાકેાને કાંઈ કહ્યુ નહિ, તેમ જ ઇસારા પણ કર્યો નહિ. ભગવાનના ખ્યાલમાં હતું કે આ વેરને બદલે. છેલ્લા જ છે, તેથી તે કમ પૂરૂ થતાં આપોઆપ શાંતિ થઇ જશે. કેટલાક તે ભગવાનને આ તફાન શાંત કરવા વિનંતિ પણ કરતા હતા; અને ભગવાન તેમને શાંત રહેવા સૂચના પણ આપતા હતા. આ કર્મીનું ફળ પૂરૂ થતાં ભગવાનના પૂર્વ ભવાના મિત્રો આવી પહોંચ્યા અને તેઓએ આ દેવને તેમ કરતા અટકાવી દ્નાનને શાંત પાડ્યું. નૌકાને કાંઠે દોરી ગયા. સહિસલામતપણે કિનારે પહોંચી જતાં લેાકાના ખેાળિયામાં જીવ આવ્યેા. ઘડી પહેલાં જીવન તૂટવાની અણી પર હતુ. તે ઘડી પછી સધાઇ જતાં લેામાં આનંદ આન ંદ વ્યાપી રહ્યો અને પ્રભુને ભક્તિભાવે પ્રાથવા લાગ્યા. અપાર વેદના આપનાર તરફ પણ ભગવાન અદ્વેષી રહ્યા; તેમજ દુ:ખમાંથી છેાડાવનાર તરફ પણ અરાગી રહ્યા. આવું તેમનું વન બેઈ દેવમિત્રો વિસ્મય પામ્યાં અને તેમની સ્તુતિ કરી નિવાસસ્થાને પાછા ફર્યા. મુસાકશ આવું દૃશ્ય જોઇ. અનુભવી આ સાધુને અંતરના આશીવાંઢ આપતા તેમની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. (સૂ૦૮૮)
૬૪

Page #82

ભગવાન કે સંગમદેવકૃત ઉપસર્ગ કા વર્ણન
મૂળનો અર્થ–બત vi” ઈત્યાદિ. ત્યારપછી ભગવાન નાવડામાંથી નીચે ઉતરી એક મહારણ્ય તરફ ચાલી નીકળ્યા. આ અરણ્યમાં એક સુનું ઘર હતું. ત્યાં આખી રાત કાયોત્સર્ગમાં ઉભા રહ્યા. ત્યાં મધ્યરાત્રિના સમયે માયીક અને મિથ્યા દષ્ટિવાળો અધમ દેવ જેનું નામ સંગમ હતું તે ભગવાનની પાસે આવી પ્રગટ થયો. આવતાની સાથે તેણે લાલાશ ધારણ કરી, રૂછપુષ્ટ શરીરનો આકાર કરી કોપાયમાન દૃષ્ટિએ ઉભું રહ્યો તેને દેખાવ ભયંકર રૌદ્રતાવાળે હતું. તેણે દાંત કચકચાવીને ભગવાનને કહ્યું કે “અરે ભિક્ષુ! તુ મતને શરણે આવ્યા છે ! તું લજા૨હિત થઈ રહ્યો છે. લક્ષમી, લાજ, ધીરજ અને કીર્તિ વિનાનો બની ગયો છે ! અરે ધમંઢેરી ! પુણ્યવાછક ! સ્વર્ગની ઈછાવાળા મોક્ષ મેળવવાવાળા ! ધર્મના ઈચ્છુક ! અરે ધર્મપિપાસુ ! તું શું મને ઓળખતું નથી કે હું તને પળવારમાં જ ધર્મભ્રષ્ટ કરી નાખીશ? આમ કહી તેણે ધૂળની આંધી ચડાવી. આ ભયંકર અધીને લીધે ભગવાનને શ્વાસોચ્છવાસ તેણે અટકાવી દીધે, તેમ છતાં ભગવાન મહાવીર ડગ્યા નહિ. ત્યારબાદ તેણે તીર્ણ મુખવાળી મોટી મોટી કીડિઓ ઉત્પન્ન કરી ભગવાનને કરડાવી. સાધારણ સંખ્યામાં આ કીડિઓ ન હતી, પણ જાણે કીડિએના રાફડો ફાટયા ન હોય તેમ તેઓ એકી સાથે ચટકા ભરવા લાગી. આ ચટકાઓને પરિણામે ભગવાનના શરીરમાંથી રૂધિરની સેરે ઉડી. આટલું થયું છતા ભગવાન જરાયે ન ડગ્યા. ત્યારબાદ તેણે ઉગ્ર વિષથી ભરેલા અને ભયંકર આંકડાવાળા વિંછીઓની પરંપરા ઉભી કરી. તે દ્વારા સંગમદેવે ભગવાનને અપાર વેદના આપી. આથી પણ વધારે ભયંકર એવા તીણ સૂંઢવાળા અને દાંતશૂળવાળા હાથીને પેદા કર્યો. હાથીએ ભગવાનને સૂંઢ વડે ઉછાળીને પછાડયા અને તીણા દાંત વડે ભગવાનને ચીયાં તેમ જ પગ નીચે ચગદી નાખ્યા. આ પછી તે સંગમ દેવ ભયાનક પિશાચનું રૂપ ધારણ કરીને પ્રભુને ડરાવવા લાગ્યા. ત્યારબાદ સિંહની વિકુવર્ણા કરી તેમનું શરીર તીક્ષણ નહોર વડે ચીરી નાખ્યું. આ ઉપરાંત તેમની ઉપર ભારે વજનવાળા લેઢાના ગોળા ફેંકયા. ઉપરોક્ત સઘળા ઉપદ્રમાં સફળ ન થતાં સંગમ દેવે સર્પ, ભૂંડ, ભૂત, પ્રેત વગેરેને ઉત્પન્ન કરી તેમની મારફત ભગવાનને પારાવાર દુઃખ આપ્યું; છતાં પ્રભુ તે અકંપિત, ભયરહિત, ત્રાસ વિનાના નિર્વિન, ઉદ્વેગરહિત ક્ષુબ્ધ થયા વિના અને જરા પણ અશાંતિ અનુભવ્યા વિનાના સ્થિર ઉભા રહ્યા. પ્રભુએ આ ભયંકર ઘેર, તીવ્ર, પ્રચંડ અને પ્રગાઢ વેદનાને સમભાવપૂર્વક વેદી અનંત દારૂણ દુઃખને સમ્યક પ્રકારે સહન કર્યું. આ ત્રાસની આનંદપૂર્વક તિતિક્ષા કરી અને તેના પરિણામોને વેદી લીધા. આટઆટલું થયા છતાં અનંત કરૂણાના સાગર પ્રભુએ નનથી પણ તે દેવનું યષિચિત્ અશુભ ઈરછયું નહિ. અને મૌનપણે ધર્મધ્યાનમાં જ લીન રહ્યા
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૬૫

Page #83

ભગવાન કે ચાતુર્માસ કા ઔર તપ કા વર્ણન
ઉપરના દષ્ટ કાર્યોને પણ ટપી જાય તેવા અઘોર દુષ્કાર્યો દ્વારા સંગમદેવે ભગવાનને ઉપસર્ગો આપ્યા. અને જ્યાં જ્યાં ભગવાન વિચારવા લાગ્યા ત્યાં ત્યાં સંગમ દેવે તેમની પાછળ પાછળ જઈ છ માસ સુધી અનેક અણુચિતવ્યા અને કલપનામાં પણ ન આવે તેવાં ઘણા જ દારૂણ દુઃખ આપ્યાં. છતાં પણ પ્રભુની પ્રાણહાની ન થઈ તેનું કારણ વાઋષભ નારાચ સંહનન હતું. આ પ્રકારે વિચરતાં મહાવીર ભગવાન દીક્ષિત થયા, બાદ તેર માસ સુધી સચેલક રહ્યા. ત્યારબાદ અચલકપણે વિહાર કરવા લાગ્યા.૧ પૂર્વતીર્થંકરની પરંપરા અનુસાર ગ્રામાનુનગ્રામ વિચારવા લાગ્યા. બીજું ચોમાસુ અતિ સુશોભિત રાજગૃહી નગરીના પ્રખ્યાત નાલંદા નામના પાડામાં કર્યું અહીં “માસખમણ’નું તપ આદરી આત્મભાવે સ્થિર થયા. અહીં પ્રભુને પહેલા માસખમણનું પારણું વિજય શેઠને ત્યાં થયું, બીજું પારણ નંદ શેઠને ત્યાં, ત્રીજું પારણું સુનંદ શેઠને ઘેર અને ચોથું પારણું બહુલબ્રાઘણને ત્યાં થયું. થયું. જેને જેને ઘેર ભગવાનને માસખમણના પારણે અતિ ભાવપૂર્વક આહાર મળે તેને તેને ઘેર પાંચ દિવ્ય પ્રગટ થયા.૨, ત્રીજુ ચાતુર્માસ પ્રભુએ ચંપાનગરીમાં કર્યું. અહીં પ્રભુએ બખે “માસંખમણ તપ આદર્યા ને ધર્મધ્યાનમાં પિતાને સમય વિતાવતા.૩, ચોથું ચોમાસું પૃષચંપાનગરીમાં જ કર્યું અને ત્યાં ચાર માસનું ચૌમાસી તપ કર્યું.૪, પાંચમું ચાતુર્માસ ભદ્રિકા નગરીમાં ચૌમાસી તપસ્યા સાથે પૂરું કર્યું.૫, આજ નગરીમાં છઠું ચોમાસુ વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહો અને ચૌમાસી તપ સાથે પરિપૂર્ણ કર્યું. ૬, સાતમું ચોમાસું આલબિકા નગરીમાં પસાર કર્યું. ત્યાં પણ તેઓએ ચૌમાસી તપની આરાધના કરી.૭, આઠમું ચાતુર્માસ રાજગૃહી નગરીમાં ઉપર
પ્રમાણેની તપસ્યા સાથે સમાપ્ત કર્યું.૮ (સૂ૦૮૯).
ભગવાન કી સંગમદેવકૃત ઉપસર્ગ કા ઔર ભગવાન કે ચાતુર્માસ કા વર્ણન
ટીકાને અર્થ—અપાર વેદનાઓને સહન કર્યા પછી પણ તેમનું મન શાંત અને નિજન ભૂમિમાં જવા આતુર હતું તેથી નૌકામાંથી સહિસલામત ઉતરી કેઈ એક અરણ્ય તરફ પ્રયાણ કરતાં પડતર ઘર નજરમાં આવ્યું. ત્યાં રાતવાસો ગાળવા નિશ્ચય કરી ધ્યાનમગ્ન થયા, આ બધા દુઃખની તિતિક્ષા પાછળ અસીમ સહનશક્તિ પ્રગટ કરવાનો તેમનો ઉદ્દેશ તરી આવતે. કારણ કે દુઃખેને તેઓ એક જાતની ક૯૫ના સમજતા. પેતે શરીરથી ભિન્ન છે, આત્મા અરૂપી છે, તેને છેદન-ભેદન કાંઈ પણ થતું નથી, તેવા દૃઢ નિશ્ચયી હતા, છતાં પૂર્વી પર તરફની રૂચિને લીધે જે સગો બંધાયા હતા તે સંગે ઉદયમાં આવતાં, તેનાથી છૂટા રહેવું અને તે સંગી કારણુમાં કરી રૂચિ નહિ કરતાં તટસ્થ ભાવે સ્થિત રહેવું, એ તેમને મનભાવ વર્તાતે હતે. જોકે પૂર્વની પર તરફની રૂચિને લીધે વેદન ઉભું થાય, પણ તે વેદનને વાસ્તવિક વેદન નહિ માનતાં કાલંપનિક વેદન છે, એમ આત્મ અનુભવ કરતાં ભગવાન સ્વ-સ્વરૂપમાં આગળ વધતા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #84

આવૃદ્ધિને પરિણામે દુઃખાની લેશ પણ પરવા કર્યા સિવાય, ‘સ્વાનુભવ’ વધાયે જતા હતા. આ સ્વાનુભવ કરવામાં પૂર્વ ઉપાર્જિત જે જે કર્મોને ઉદય આવી રહ્યો હતા તે તે કર્મોની રજ લેાગવાઇને સ્વય' ખરી પડતી હતી. પેાતામાં રાગ–દ્વેષ રૂપી ચિકાશ નહિ હેાવાને કારણે બધાવા યેાગ્ય ક`રજ પણ કરૂપે બંધાતી ન હતી, એટલે ભૂતકાળનુ ક રૂપી આવરણ પણ તેની મેળે ફળ ઉત્પન્ન કરી નિર્મીજ થઈ જઇ ખસી જતું અને ભાવી આવરણ પણ રાગ-દ્વેષની ચિકાશના અભાવે અકારક થઇ રહેતું. અને ભૂત અને ભવિષ્ય દૂર થવાથી વમાનદશાને જ ભગવાન ભેગવી રહ્યા હતા. મૃત્યુલેાકના માનવી આત્મસ્થિરતા પ્રગટ કરવામાં આટલે બધા અચળ હોય છે તે મિથ્યાભિમાની દેવાના મનમાં વસી શકતુ નથી તેથી તેઓ તેની કસેાટી કરવામાં જરા પણ કચાશ રાખતા નથી. આવી કસેટીએમાંથી પાર ઉતરનાર અને આવી કસેટીએ ચડનાર સર્વ તી કરામાં ભગનાન મહાવીર એક જ હતા. તેમના જેવા પરષહેા બીજા કોઇ તીથ કરે ભાગવ્યા હોય તેમ જણાતું નથી. આટલે સુધી મિથ્યાત્વી દેવા, આત્મજ્ઞાનિઓને દુઃખ દેવામાં અસાધારણ શક્તિના ઉપયેગ કરતાં હશે, તે તે ભગવાન મહાવીરના જીવન ઉપરથી જાણી શકાયું. આત્મશક્તિ પ્રગટ કરવામાં આટલે સુધી તૈયારી હોવી જોઇએ એમ આ ઉપસર્ગો આપણને સૂચન કરી જાય છે. જ્ઞાનનું અંતર પરિણમન થતાં પેાતાનુ વાસ્તવિક સ્વરૂપ એળખાય છે; અને તે વાસ્તવિક સ્વરૂપની યથા એળખાણ થયે તેના ૫૨ રુચિ વધ્યે જીવ મદકષાયી બને છે. મદકષાયી બનતાં આસ્રવના ભાવા અંધ થાય છે અને સંવર કરણી તરફ તેનુ લક્ષ્ય જાય છે. સંવર કરણી આદરતાં આદરતાં પર પદાર્થો ઉપરને મેાહ અને તેની ઉપરના ભાવ ઓછો થવા માંડે છે. સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ શ્રદ્ધા તેમજ સમ્યક્ ચારિત્રનુ અવલંબન લેતાં નિરા પણ થવા માંડે છે. માટે સમજણપૂર્વક જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાને અપનાવતાં ઉદાસીન ભાવ પ્રગટે છે. મેાક્ષનું મુખ્ય સંધિન સંસાર તરફ્ વતતા ઉદાસીન ભાવજ છે. જે ભાવના આધારે ત્યાર પછીની સર્વ ક્રિયાએ થતી જોવામાં આવે છે.
આવા તીવ્ર દુઃખા દરમ્યાન શાસ્ત્રના કહેવા મુજબ ભગવાને દેવદુષ્ય ધારણ કરી રાખ્યું હતું અને ત્યારબાદ તે વસ્ત્ર અકસ્મિકપણે અદૃશ્ય થતાં, ભગવાન અચેલક રહેવા લાગ્યા. દેવ-દૃષ્ય હતું ત્યાં સુધી, ભગવાન સચેલક કહેવાતા એટલે વષસહિત કહેવાતા અને વજ્ર દૂર થતા તેઓ અચેલક કહેવાયા. મચેલ અવસ્થા પ્રાપ્ત કર્યા માદ તેઓએ રાજગૃહી–ચંપાપુરી વગેરેમાં ચર્તુમાસ કરી, ચામાસા દરમ્યાન. સ્થિરતા કરી. ચામાસામાં માસખમણુ; ને માસખમણ અને છેવટે ચામાસી તપ સુધીના તપની આરાધના કરી.
એક માસથી માંડી ચાર ચાર માસ સુધીના માસ ખમણના તપને તપીને, તેએ પારણાને દિવસે જુદા જુદા સ્થળે આહાર માટે ઉપસ્થિત થતા આ પારણાની ક્રિયાએ ઉપર જણાવ્યા મુજબના મહાન પુણ્યશાળીઓને ત્યાં થતી આ વખતે દેનાર લેનાર અને દ્રવ્ય, એ ત્રણેની શુદ્ધિના પ્રભાવે, આહાર દેનારને ત્યાં પાંચ દિવ્ય વસ્તુએ પ્રગટ થતી હતી. રાજગૃહી ચંપા ભદ્રિકા વિગેરે નગરીએ તે સમયે વિખ્યાત હતી. આ નગરમાં ‘આભિકા’ નગરીને પણ સમાવેશ થાય છે. આ નરિએના ચાતુર્માસ દરમ્યાન માસખમણેાની તપશ્ચર્યા ઉપરાંત, ભગવાન વિવિધ પ્રકારના અભિગ્રહ પણ ધારણ કરતા હતા આ અભિગ્રહા એટલે અમુક સયેાગામાં, અમુક વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય તે તપના અંતે પારણુ' કરવું. આવા નિશ્ચયેા ઘણા દુધટ છે અને એવા નિશ્ચયે પરિપૂર્ણ થતાં ઘણા પરિષહે તેમને સહન કરવા પડતા. ઘણીવાર, આદરેલાં માસખમણ તા પણ, અમર્યાદિતપણે વધી જતાં. (સૂ૦૮૯)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૬૭

Page #85

ભગવાન્ કે અનાર્ય દેશમેં પ્રાપ્ત પરીષહ એવં ઉપસર્ગ કા વર્ણન /
ધોર પરીષહ એવં ઉપસર્ગ પ્રાપ્ત હોને પરભી ભગવાન્ કે મન કે અવિકૃત સ્થિતિ કા વર્ણન
‘ સપ્ ñ ’ઇત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર રાજગૃહી નગરીમાંથી નીકળી કિઠન કમેોના ક્ષય અર્થે અનાય દેશમાં પધાર્યા. ત્યાં ચૌમાસી તપની આરાધના કરતાં થકાં ચતુર્માસમાં સ્થિર થયા. અહિં પ્રભુ ઇર્યાસમિતિ વિગેરે સમિતિએ વડે યુક્ત થઇને વિચરવા લાગ્યા. આ સ્થળે તેમને સાનુકૂળ પરીષહા સહન કરવા પડચા સ્ત્રીએ તેમને પ્રાથના કરતી હતી તેા પણ પ્રભુ વિરત ભાવમાંજ રહેતા હતા. આ ઉપરાંત મ્લેચ્છજાતિના લેાકેા તરફથી તેમને હેરાન કરવામાં પણ આવતા હતા આવા સાનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બંન્ને પરીષહેને સહન કરતા હતા. તેમજ તે પરીષહાની તિતિક્ષા કરવા મૌન ધારણ કરતા હતાં. સાનુકૂળ પરીષહેના સામના કરવા તીવ્ર વૈરાગ્યને તેઓ પાળી રહ્યા હતા. તેમને કાઈ વંદન કરતુ તે તેનાથી તે ખુશી થતા નહિ. કદાચ કોઈ તેમને નિંદે તે તેનાથી તેમને નાખુશી ઉત્પન્ન થતી નહિ. કેાઇ તેમના તિરસ્કાર કરતું તેમની ઉપર તેઓ દ્વેષ કરતા નહિ. દરેક બાબતમાં સમભાવ રાખી સમપરિણામે સનું વેદન કરતા. દરેક પ્રાણી, ભૂત, જીવ, સત્વ પોતપોતાના કમેર્ગના પ્રભાવ વડે, સંસારરૂપી ભયંકર અટવામાં ભ્રમણ કરી રહ્યા છે એ પ્રકારની સોંસારની વિચિત્રતાના વિચાર કરતા વિચરી રહ્યા હતા. ‘દ્રવ્યે અને ભાવે ઉપાધિમાં પડેલા અજ્ઞાની જીવે પાપમય કર્મોના બંધ કર્યા કરે છે' એવુ વિચારી ભગવાન પાપ સમૂહથી વિમુખ રહીને વરતતા હતા. છતાંય અના દેશમાં નાના બાલકો ભગવાનને જોઇ લાઠી અને સુષ્ટિના પ્રહારો કરતા માશમારા'ના પોકારા કરી તેમના ઉપર હલ્લાએ કરતા અને તેમની પછવાડે હોકારાએ પાડી રાકકળ કરી મારપીટ કરતા. તે દેશના પુખ્ત ઉમરના માણસો તેમને લાકડીઓ વડે મારતા તેમજ તેમની વાળને ખે'ચીને કષ્ટ આપતા તે પણ ભગવાન દ્વેષરહિત થઇ વિચરતા.
આ અનાર્યાં લુમિમાં ભગવાનને ગૃહસ્થીએ ખેલાવતા છતાં મૌન સેવતા અને તેમના પરિચયના ત્યાગ કરતા સહન કરવા અશકય, એવા પ્રભુને આવી પડેલા સખ્યાબ`ધ પરીષહાને અહિ ગણવામાં પણ આવ્યા નથી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૬૮

Page #86

ભગવાન શ્રી આચારવિધિ કા વર્ણન
નય ગીત રંગ-રાગમાં તે, પ્રભુએ, દૃષ્ટિ પણ કરી નથી. દંડયુદ્ધ મુષ્ટિયુદ્ધ આદિયુદ્ધો સાંભળવાની ઉત્કંઠા ભગવાને સેવી ન હતી. સ્ત્રી સમૂહો, ભગવાનને ડેલાયમાન કરવા, એકત્રીત થતાં ત્યારે કામકથામાં લીન થયેલ શ્રી વગનાં અંદરો અંદરના વાર્તાલાપ સાંભળીને પણ, ભગવાને તેમાં રાગ-દ્વેષ અનુભવ્યું નહિ, પરંતુ મધ્યસ્થ ભાવનું સેવન કરી આશ્રય રહિત થઈ વિચરતા.
ઘર અને અતિઘર સંકટ આવી પડતાં, મનને જરા પણ વિકૃત કરતા નહિ પરંતુ સંયમ અને તપની ભાવનાઓથી ભાવિત થઈ વિચરતા.
ભગવાને, અન્યના વસ્ત્રોનું સેવન કર્યું નથી, તેમજ ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભેજન પણ આપ્યું નથી. તેઓ ભજન અને પાણીની મર્યાદાને જાણવાવાળા હતા, રસલાલુપી નહિ હોવાથી સર્વ રસદાયક પદાર્થોમાં અનાસક્ત રહેતા અને અપ્રતિજ્ઞ પણ હતા. શરીર શુશ્રષા માટે તેમણે કદાપિ પણ, આંખને સાફ કરી નથી, તેમજ કાયાને ખજવાળી પણ નથી. વિહાર દરમ્યાન, આડીઅવળી નજર નહિ કરતાં સામે દૃષ્ટિ કરી શરીર પ્રમાણ રસ્તાને જોતા જતા. ઈર્યાસમિતિ વિગેરે સમિતિનું યતના પૂર્વક પાલન કરતા કરતા વિચારતા હતા.
શિશિર ઋતુમાં, બંને હાથ ઉંચા કરી સંયમમાં પિતાનું પરાક્રમ દાખવતા અને ભુજાઓને કાંધ ઉપર રાખતા નહિ, અન્ય મુનિજન પણ આ પ્રમાણે વિચરે એવો વિચાર કરી અપ્રતિજ્ઞએવા ભગવાન, અનેકવાર આવી વિધિનું અનુસરણ કરતા હતા. (સૂ૦૯૦)
ભગવાન કે સમભાવ કા વર્ણન
ટીકાને અર્થ-રાજગૃહિ નગરીમાં આઠમું ચાતુર્માસ વિતાવ્યા બાદ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્યાંથી વિહાર કરી ચાલી નીકળ્યા. ભગવાન, પોતાના ગાઢ કર્મોની ઉદીરણ કરવા માગતા હતા ભૂમિમાં વિચરવાથી કમેં ચકચૂર કરી શકાશે. આ આશયને પૂરો કરવા પિતે અનાર્ય ભૂમિમાં વિચરવા લાગ્યા. અને અનાર્ય ભૂમિમાં ચૌમાસી તપ સાથે નવમું ચોમાસુ વ્યતીત કર્યું. ભગવાનનું રૂપ બ્રહ્મચર્ય અને તપના પ્રભાવ વડે દેદીપ્યમાન લાગતું હતું. તેમનું શરીર પણ કઠણ લોઢા જેવું મજબૂત અને સુદઢ હોવાથી તે ભૂમિની સ્વરૂપવાન સ્ત્રિઓ, ભગવાન ઉપર મોહ પામવા લાગી. અને તે તેમને દરેક રીતે ચલાયમાન કરવા પ્રયત્ન કરતી. દરેક પ્રકારના હાવ ભાવ વિલાસ, શરીર સૌદર્ય વિગેરે બતાવવા ઉદ્યત રહેતી. તેમના સ્થળની આસપાસ, સુગંધિત દ્રવ્ય છાંટી ઋતની સજાવટ કરતી; જેથી ભગવાન લેભાઈ જાય! એમ તેઓ ધારતી હતી.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૬૮

Page #87

ભગવાને આજ સુધી પ્રતિકૂલ સંયોગોનો સામનો કરી કર્મ ક્ષય કર્યો હતે. હવે કુદરતે તેમને સાનુક્લ (મનોજ્ઞ. જીવ લપસી પડે-જીવને ગમે તેવા) સંયોગો આપ્યા. આ સંયોગમાં રહી તેમને કર્મક્ષય કરવાનું હતું. કેવી અટપટી કરામત !
આવા મનોજ્ઞ પદાર્થોમાં તે સહેજે લપસી જવાય ! અનુકૂલ સંયોગોમાં જીવને બમણું ત્રણગણું, વીર્ય ફેળવવું પડે ! પ્રતિકૂલ સંયોગોમાં એક જ પ્રકારનું અને એક ધારું વીર્ય દાખવવાનું હોય છે. ત્યારે અનુકલતામાં બે જાતના અને તે પણ ઉલટી દિશાનાં વીર્યો (શક્તિ) ખૂબખૂબ પ્રમાણમાં દાખવવાં પડે છે. એકબાજુ એક શક્તિદ્વારા પોતાના આત્માને સ્થિર રાખીને, અંતર પરિણામી કરવાનું હોય છે, ત્યારે બીજી બાજુ ઉભા થયેલાં નિમિત્તો સામે ટક્કર જીલવાની હોય છે. પ્રતિકૂળતામાં, આત્મવીય અંદર ગોપવી, પડયા રહેવાનું હોય છે, ત્યારે અનુકૂળતામાં આત્મવીર્ય વારંવાર બહાર જતું રહે છે તેને વારંવાર સમજાવી, રિથર કરી, અંતઃગતિ કરવાનું હોય છે. આ છે એક સર્વ કઠિન યોગ સાધના !
ભગવાન્ કી આચારવિધિ કા વર્ણન
આવા અનુકુળ સંગે એક બાજુ હતા. બીજી બાજુ ભગવાન અચેલ અવસ્થામાં વિચરતા હતા તે વખતે ભગવાને કેટલો સંયમનો ભાર વહ્યો હશે અને આંતર ઇદ્રિ પર મૂકી દીધો હશે ? તે કલ્પનામાં પણ આવતુ નથી, અર્થાત આ અનાય ભૂમિની સ્ત્રીઓ જગતના સવ દેશમાં સર્વશ્રેષ્ઠ રમણી તરીકે પંકાતી. તેમની વચ્ચે આ મેરૂ પર્વતની માફક, અડાલ અને નિષ્કપ ઉભા રહ્યા કેવુ મહાન આશ્ચર્ય ! આ યોગ સાધનાને જનશાસ્ત્રોમાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિમાં ગણી લેવામાં આવી છે. આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ યુક્ત સાધુ “ગી” ગણાય છે. યેગના સર્વ સાધને આ આઠ પ્રવચનમાતામાં સમાઈ જાય છે. આ માતાનો આધાર લઈ ભગવાને અનાય ભૂમિની સ્ત્રીઓની ભેગપ્રાર્થનાઓ ઉપર વિજય મેળવ્યો અને તેમની વિજયપતાકા ગરદમ ફરકવા લાગી લેકે પણ આ સાંભળી દિગમૂઢ થઈ ગયા અને છેવટે આવા પ્રકારનું માનસ બતાવવાનું તેઓએ છોડી દીધું. અનુકૂળ પરિષહે ઉપરાંત, માર–તાડન-તર્જન-છેદન-ભેદન કુતરાં કરડાવવા લાકડીના પ્રહારો -મુષ્ટિ,-લાતે, પગથી છૂંદવા ખૂદી નાખવા વિગેરેના દુઃખો તો હમેશના થઈ પડયાં હતાં. એટલે બધા દુઃખને સમભાવથી સહન કરતા હતા. ભગવાન આ અનાર્ય પ્રદેશમાં નિરતિચાર પણે રહી વંદન નમસ્કાર-માન-અપમાન-પુજા-શ્રદ્ધા-નિંદા પ્રસન્નતા -અપ્રસન્નતા વિગેરેમાં સમ પરિણામે રહી વિચરતા હતા મૌનપણ એ તેમને મુખ્ય વેગ હતો. આ ઉપરાંત, રાગ-દ્વેષના ભાવોથી વિરક્ત રહી છએ કાયના જીવોની રક્ષા કરતા.
જીવ ચતુગતિમાં જે ભ્રમણ કરી રહ્યો છે, જન્મ; જરા; મરણના દુઃખ અનુભવિ રહ્યો છે તે સર્વનું મૂળ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #88

તેની પાપમય પ્રવૃત્તિ છે તેમજ જડ પદાર્થો તરફની અનર્ગલ રૂચિ છે. આને લીધે નરક. નિગોદ; એકેન્દ્રિયથી માંડી પચેન્દ્રિય સુધીની જાતમાં પરિભ્રમણ કરી હ્યો છે. આ વિવિધ પરિભ્રમણ દ્વારા સંસારની વિચિત્રતા પણ ભોગવી રહ્યો છે. આ સંસારની વિચિત્રતાને નાશ કરવા આંતરિક અને બાહ્ય સંયમની પ્રબલ આવશ્યક્તા છે, એમ ભગવાનને લાગવાથી તેમણે પૂર્ણ સંયમને માર્ગ અપનાવ્યો હતો.
સોનું-રૂપુ-હીરા-માણેક રત્ન-પરવાળા-મણિ વિગેરે બાહ્ય દ્રો ઉપાધિ રૂપ છે, અને અંતરમાં તેની રૂચિ કરવી તે આત્માની દુપ્રણિધાન વાળી દુષ્ટ પરિણિતિ છે. આ બન્ને પ્રકારની અંતર અને બાહ્ય ઉપાધિમાં આસક્ત થયેલ બાલઅજ્ઞાની જીવ પ્રાણાતિપાત આદિ નિબિડ–ગાઢ પાપકર્મોને બંધ કરે છે. તેવા પાપથી ભગવાન વિમુખ હતા. અનયિ જાતિના મલેછે કે ભગવાનને શારીરિક પીડા આપવામાં કોઈ કચાસ રાખતા નહિ; તે પણ ભગવાન તેમની તરફ ઠેષ દાખવવાને બદલે કરૂણાજળ વરસાવતા તે જાણતા હતા કે આ બિચારા ખાલઅજ્ઞાની જ છે. તે નકામા કમ બાંધે છે. આ કર્મનો ઉદય તેમને આવશે, ત્યારે કેટલી વેદના તેઓ અનુભવશે?
ભગવાન કે અનાર્યદેશમેં ઉપસ્થિત પરીષહ એવં ઉપસર્ગ કા વર્ણન
મનેઝ અને અમનેજ્ઞ વાતાવરણમાં ભગવાન અધિકારી રહી સત્તર પ્રકારના સંયમ અને ચાર પ્રકારના તપ વડે આત્માને ભાવિત કરી, સુખે સમાધે વિચરતા. સર્વ સંયમોમાં ““મૌન” સંયમને મુખ્ય પણે તેઓ આગળ કરતા. ભગવાન વસ્ત્રપાત્ર અદિથી રહિત હતા છતાં ગૃહસ્થના વસ્ત્ર પાત્રોનું સેવન કરવાનું મનથી પણ ઈચ્છતા નહિ. શીત–ગરમી વિગેરેને સરખા માની, સમભાવે દિવસે વિતાવતા હતા સંસારના કેઈ પણ રસથી નિર્લેપ હોવાથી અલેક અને પરલકની વાંછાથી તેઓ રહિત હતા. શરીર અને આત્મવીય ફેળવવામાં સાધન રૂપ માનતા હોવાથી તેની શુશ્રુષા તરફને મેહ તેમને મટી ગયો હતે.
ઉપરના ભાવનું વિવરણ કરવાનો આશય એટલાં પૂરતો છે કે, ભગવાન જેવા મહાપુરુષો પણ વીતરાગ ભાવ કેળવવામાં, કેટલા સમયથી વિચરે છે? જે સાધુ વીતરાગતાં પ્રગટ કરવા માગતા હોય, તેણે, વિતરાગ ભાવ ને પુષ્ટિ આપનારા સર્વ, બાહ્ય અને અંતગત ભૂમિકાઓને અપનાવવી પડશે અને કેવલ જ્ઞાન ક્રિયા તરફનેજ ઝુકાવ લાવવો પડશે, ભગવાને મૂલગુણે અને ઉત્તરગુણાની આરાધનારૂપ આચારના ઉત્કર્ષતાની સાથે વારંવાર પાલન કર્યું તે સાધુ–માગીઓએ વિસ્મરણ કરવું ન જોઈએ. ભગવાનનું આખું જીવન, અને ખાસ કરીને છદ્મસ્થ અવસ્થામાં વિચરવાનું તે એક સાધુજને અને ગૃહસ્થ માટે, નમુનેદાર આદર્શ છે. આ આદર્શને નજર સામે રાખવાથી સાધુ-ગણતે પિતાનું શ્રેય સાધી શકશે તેમાં તે જરાય સંદેહ નથી! પરંતુ મોક્ષમાં ઈચ્છા ધરાવતે શ્રાવક ગણ એટલે મોક્ષાથી પણ આ તેમના સાધુ જીવનમાંથી અનેક પ્રેરણા મેળવી, પોતે પોતાનું જીવન ઘડી, મોક્ષને લાયક બની શકશે! સાધુઓને જેટલે અને જેટલા પ્રમાણમાં લેક સંગ તજ એવું જે ભગવાને બતાવ્યું છે, તેટલું ને તેના પ્રમાણમાં મોક્ષાથી શ્રાવકે પણ વીતરાગતા કેળવવા લોકસંગ તજ પડશે (સૂ૦૯૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૭૧.

Page #89

ભગવાન્ કે વિહાર સ્થાનોં કા વર્ણન
પ્રભુનું વિહારસ્થાન
મૂળના અથ. ચાર અવ' ઈત્યાદિ. ભગવાનનાં વિહાર સ્થાના શિલ્પકારોનીશાળાઓમાં, સભામાં, પ્રપાઓમાં, સૂની દુકાનેામાં, કારખાનાઓમાં, ઘાસની ગંજીએમાં, ધમ શાળાઓમાં, આરામગૃહમાં નગરમાં, મશાન ભૂમિમાં, સૂના ઘરોમાં,અને વૃક્ષેાની નીચે હતાં. આ સ્થાનેા અને એવાજ પ્રકારનાં અન્ય સ્થાનામાં, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, યતના પૂર્વ, અપ્રમત્ત દશા અને સમાધિમાં રહેતા હતા. આવા સ્થાનમાં, ભગવાનને અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો થતા હતા આ ઉપસર્ગા કેવા પ્રકારના હતા તે જણાવતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે હલનચલન કરવાવાળા પ્રાણીએ અને પક્ષીઆપે।તાની રીતે તેમને કષ્ટ આપતા.
ભગવાન્ કે સમભાવ કા વર્ણન / ભગવાન કે વિહારસ્થાન કા વર્ણન
જંગલ અને આવા નિર્જન સ્થાનેાની મુલાકાત લેતી હલકી કોટીની સ્ત્રીખા, ભગવાનના દેદાર ઉપર મેાહ પામી, તેમને કષ્ટો ઉપજાવતી, સ્વરક્ષણને માટે હાથમાં કુહાડી લઈ ફરનાર ગ્રામજના મૌન ધારણ કરવાવાળા ભગવાન મહાવીરને ચેાર સમજી, તેમને કુહાડીના માર મારતા ભગવાન આ ગામડીયાએના કષ્ટો સહન કરી લેતા. આલેક અને પરલેક સબંધી પ્રિય અને અપ્રિય શબ્દોમાં વિવિધ પ્રકારના મહા ભયંકર રૂામાં ભાત ભાતની સુગંધ અને દુગન્ધામાં, અને તરેહતરેહના સ્પર્ધામાં રતિ અને અરતી લાવ્યા સિવાય મૌન રહીને ભગવાન સહન કર્યે જતા હતા. કાઈ કોઈ સૂના ઘરમાં રાત્રિના વખતે છૂપી રીતે કામભાગનુ સેવન કરવાવાળા જાર સ્ત્રી પુરુષો પણ આવતા. તેઓ, ભગવાનને ધ્યાનમગ્ન જોઈ ‘તું કોણ છે? શા માટે આવ્યે છે?’ એવા પ્રશ્નો પૂછતા. ભગવાન નિરૂત્તર રહી, મૌનપણાને સેવતા આ મૌનપણુ જોઈ તેઓ ક્રોધાતુર થતા અને જુદાજુદી જાતના દુઃખે તેમને આપતા આ સર્વ દુઃખાને ભગવાન સુપરિણામે સહન કરતા અને કદાચ ભગવાન જવાબ આપતા કે ‘હું ભિક્ષુક' છું તા તા તેમનુ આવીજ બનતુ ! · ભિક્ષુક ' શબ્દ સાંભળી, તેઓ કષાય યુક્ત થતા ને મારપીટ કરવા માંડી પડતા. ઘણી વખત “ ચાલ્યા જા ! ” “ હટા જા ! ” વિગેરે વાકયાથી પણ ભગવાનને નવાજતાં. આવા વચન સાંભળી ભગવાન અંતર્ગત વિચારતા કે ' ચાલ્યા જવું એજ શ્રેષ્ઠ છે' આવું વિચારી મેલ્યા ચાલ્યા વિના ત્યાંથી નીકળી જતા હતા. શીતળ પવનવાળી ઠંડી ઋતુમાં જ્યારે ઠંડા પવને સૂસવાટા કરતા ફૂંકાતા હોય ત્યારે કોઈ સાધુ ઠંડીમાંથી બચવા માટે ચેાગ્ય સ્થાનાની શેાધ કરતા, કોઈ કોઈની ચાદર (સઘાટી) એઢવાનું પસંદ કરતા તે કાઈ ઠંડીમાંથી છૂટવા માટે છાણાં સળગાવી તાપણું કરતા. આવા સમયમાં પણ ભગવાન જે મુક્તિના અભિલાષી હતા અને અપ્રતિજ્ઞ હતા તે સમ પિરણામે શીતના પરિષહને વેદતા હતા. અન્ય મુનિએ પણ ભવિષ્યમાં મારા જેવું જ આચરણ કરશે એમ ધારી ભગવાન વારવાર આવાજ પ્રકારના આચારનું પાલન કરતા. (સ્૦૯૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૭૨

Page #90

ભગવાન કે ઉપસર્ગો કા વર્ણન
ટીકાને અર્થ-મુનિને મહેલાત અને મસાણ સરખાં જ હોય છે. તેમને મન બંને માટીની જ બનાવટ છે. દેહ રહિત એવા સિદ્ધ સુખે જીવે છે.” એ સૂત્ર અનુસાર દેહ ભાનરહિત થવામાં જ તેઓ આનંદ અનુભવે છે.
જે દ્રષ્ટા છે તે દૃષ્ટિને જે જાણે છે રૂપ,
અબાધ અનુભવ જે રહે તે છે જીવ સ્વરૂપ.” ઉપરના વાક્યનું જેને ભાન વતી રહ્યું છે એવા ભગવાનને ઉચ્ચ જાતિની માટીની મહેલાતે કેમ પસંદ પડે? તે તે કોઈ પણ એકાંત સ્થળના જ હિમાયતી હતા તેમને કઈ પણ ઉપાયે પિતામાં સમાઈ જવાની તાલાવેલી લાગી હતી તેથી એવા એવા સ્થળે શોધતા કે જ્યાં કોઈનો પગરવ પણ હોય નહિ! કઈ તેમને પરેશાન કરે નહિ; કેઈ તેમના કાર્યમાં વિદ્ધરૂપ કે અંતરાયનું કારણ થાય નહિ! છતાં આવા એકાંતિક આત્મિક કામમાં પણ તેને ઘણું વિટંબનાઓ ઉભી થતી અને તે વિટનનાઓને પણ કેઈ આરે હતે નહિ. ભગવાન લુહારની કેડમાં, પિયાવા જેવી જગ્યાએ, ખંડેર સ્મશાન કે પડતર ઘર કે દુકાનમાં જયાં જયાં જતા ત્યાં ત્યાં, વસવાટ કરી રહેલ પશુપંખીઓ પણ ઉપદ્ર ઉભાં કરતાં, તેમ જ આવા સ્થળોએ દુરાચારી વ્યક્તિઓ આવતી જ હોય છે તેથી તેમની દ્વારા પણ ભગવાનને કટેના તીવ્ર અનુભવો થતા હતા. આ ખાટા-મીઠા સંસારમાં વિવિધ માનસ ધરાવતી વ્યક્તિઓ પિતાને ઠીક લાગે તે રીતે સંસારને લહાવો મેળવવા ઈચ્છે છે, છતાં તેઓની આકાંક્ષા પૂરી થતી જ નથી અને કુતરાના કાનમાં કીડા પડતાં જેમ કુતરાને કયાંય ચેન પડતું નથી તેમ સંસાર લાલુપીને કયાંય પણ સુખ અને શાંતિ નહિ મળતાં આવાં નિર્જન સ્થાનમાં હવાનેબાચકાં ભરે છે. પરંતુ ભગવાન તે પોતાના કાર્યમાં મસ્ત રહેતા હોવાથી આવા કષ્ટને તદ્દન નિર્માલ્ય જેવા ગણતા, અને પોતાના સ્વભાવમાં લીન રહેતા. આવી જગ્યાએ ચામાચીડી,-ઘુવડ, ડાંસ-વીંછી, ગીધ, આદિ પુષ્કલ પ્રમાણમાં રહેતાં હોવાને કારણે તેઓ, ભગવાનને જુદી જુદી રીતે દુઃખ આપતાં હતાં. પ્રભુના શરીર સાથે મેહની આંધિથી ચાળા કરનાર રૂપસુંદરીઓને ઉપસર્ગ તેમને કેવો થતા હશે! તે વખતે પ્રભુએ પિતાની કઈ અલૌકિક શક્તિ વડે ઇન્દ્રિો ઉપર દમન ચલાવ્યું હશે ? પ્રભુને ચાર તરીકે ઠેરવીને ગ્રામ્ય રક્ષકોએ તેમના શુ હાલ કર્યો હશે? મનુષ્યકૃત-દેવકૃત અને તિર્યંચકૃત ઉપસર્ગો મરણ ઉપજાવે તેવાં હતાં, છતાં ભગવાન તે સવને ઉદયભાવે ગણી ફેંકી દેતાં, કારણ કે, તે ઉપસર્ગોને ઉપસર્ગો તરીકે માનતા જ નહિ. જેને આ દેહ ઉપરની સર્વાગી મમતા ઉડી ગઈ હતી, તેને દેહ રહે તેય શું અને ન રહે તે પણ શું ? કારણ કે તેમણે તો દેહને એક
જડાત્મક ભાવ તરીકે ગ હતા. તે દેહ ઉપરના વિતક-દુઃખે તે તે વખતના જડના પરિણામિક ભાવે જ હતા. તે વખતે જડ દેહ, તે રૂપેજ પરિણમવા સજાયેલ હતું. એમ આત્મ બુદ્ધિએ, ભગવાને નક્કી કર્યું હતું. પછી તે દશાને આપણે ઠીક પડે તે અર્થમાં ઘટાવીએ! પરંતુ ભગવાનને દેહ સાથે તે સંબંધ (રુચિ) છૂટી ગયા હતે. આ વાત આંતરિક ભાવને લક્ષમાં રાખીને કરવામાં આવી છે. જેની ફક્ત બાય-દષ્ટિ છે, તેને આ વાતની ઘેડ બેસશે નહિ. પણ વાસ્તવિક રીતે તે, આ પ્રમાણે જ છે. ભગવાનના સમયમાં, આત્મદર્શન કરવાના હિમાયતીઓ, પોતપોતાની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૭૩

Page #91

રીતે, આત્માની વાતેા કરતા હતા. આચાર-વિચારાનું પાલન પણ પેાતાની દૃષ્ટિ એ જ કરતા, છતાં શાંતપરીષહને પણ સહન કરવામાં લાચાર હતા. શીતપરીષહને સહન નહિ કરનારા આત્માએ, ચાદર આદિ વસ્ત્રો, તથા માનવ વસવાટ વિનાના સ્થળેાની શેાધમાં જ કરતા હતા. કારણ કે તેને દેહ દૃષ્ટિ ગઇ ન હતી.
જૈન ધર્મીના સાધુએ સિવાયના અન્યમાગી સાધુએ, અગ્નિ વગેરે પ્રગટાવીને શીત સામે રક્ષણ મેળવતા કારણ કે તેએ શરીરને, આત્મ-સાધન માનતા. અને “દેહ રખા ધ.” માનતા એટલે દેહનુ અસ્તિત્વ હશે તે ધમ થઈ શકશે. એમ તેએાની ધારણા હતી. આવાઓનુ મંતવ્ય, ભગવાનના આચારથી જુદું તરી આવે છે! તે ઉપરાક્ત ઉપસગે) દ્વારા સહેજે જાણી શકાય છે. જેને આત્મભાન જાગૃત થયુ છે તેને આત્માની સ્વતંત્ર શક્તિ, સ્વ-પર પ્રકાશકના ગુણુ અનંતર્વીય અને અનંતસુખને અનુભવ થતાં, દેહ ભાનભૂલાઈ જાય છે, ને કેવલ આત્મા, નિજ શક્તિએ નિભર થઈ, આગલ વધે છે.
દેહ દશા અને આત્મદશા વચ્ચેનું અંતર, આકાશ-પાતાળ જેટલુ હાય છે. જેની દૃષ્ટિ છે, તે ગમે તેટલી ક્રિયાઓ કરશે, શરીરને સુકવી નાખી ખાખ બનાવી દેશે, તેા પણ, આત્મદર્શન નહિ થાય. પર ંતુ જેને આત્મલક્ષ થયુ' છે, નિજ સ્વભાવની જેને પિછાણ થઈ છે, જેણે આત્મામાં રહેલ અનત સુખા અને અનંત વીય ઉપર વિશ્વાસ મૂકયા છે. તે, ઘેાડી પણ શુદ્ધ ક્રિયા કરતા થકા, નિજ નિવાસ ધામમાં પહોંચી શકશે.
ભગવાન તેા, નિજભાન સાથે લઇ ને જ અવતર્યાં હતાં. જે ‘ ઉત્કૃષ્ટ આત્મભાન' ને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ કહેવામાં આવે છે; તે સમ્યકત્વ, તે જ ભવમાં, ભગવાનને સિદ્ધ ગંતમાં લઈ જશે. આવા ઉત્કૃષ્ટ ત્યાગીના ત્યાગને, વિષયમાં રાચી રહેલ વિષયના કીડા, કેવી રીતે સમજી શકે ? રૂપ સુંદરીઓના ઝલહલાટ રૂપ આગળ, ખાદ્ય ઇન્દ્રિયાના ઉશ્કેરાટનુ ભગવાને કઈ શક્તિ દ્વારા, તેનું શમન કર્યું હશે ? આવા ચેગ જેણે સાધ્યા હોય, અગર આવા યાગમાં જે માનતા હોય તેજ આવા યાગનું પારખું કરી શકે (સ્૦૯૧)
મૂળના અ— તો મળવું' ઇત્યાદિ. ભગવાને ફરીથી વિચાર કર્યો કે, હજુ મારે ઘણાં કર્મોની નિશ કરવાની બાકી છે. માટે અના બહુલ લાદેશમાં જવુ" જોઇએ. ત્યાં મારી હેલણા-નિંદા આદિ થવાથી ઘણાં કર્મોની નિર્જરા થશે. આવા વિચાર કરી, તેમણે લાદેશમાં વિહાર કર્યા. વિહાર કરતાં, માર્ગમાં ભગવાનને ચાર લેકાના ભેટો થયા. ચારેાએ, ભગવાનને જોઈ, મનમાં વિચાર કર્યો કે, આ મુડિએ રસ્તામાં મળવાથી ભારે અપશુકન થયા. ! આ અપશુકન તેના વધ માટે જ છે.! આવા નિર્ણય કરી, તેએએ, ભગવાન ઉપર લાઠીઓ અને મુઠ્ઠીઓના પ્રહાર કર્યો. ત્યારબાદ, ગડદા પાટૂથી માર માર્યો. આ બધુ ભગવાને સમપરિણામે સહન કરી લીધું. દુ ંમ લાટદેશમાં વિચરવાવાળા ભગવાન આ દેશની વજાભૂમિમાં અને શુભ્રમમાં પહોંચી ગયા. અહિં ભગવાનને કટક-કાંટા-કાંકશ ગરમી–ડ’ડી તથા ડાંસ-મચ્છર આદિના વિષમ પ્રકારના કષ્ટો ઉપસ્થિત થતા. તે સને તેમણે સમભાવે સહુન કરી લીધા. આ ઉપરાંત, ઉતરવાના સ્થળેા પણ ઘણા કષ્ટદાયક હતાં તેમાં પણ ભગવાન અનશન આદિનુ સેવન કરી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૭૪

Page #92

રહ્યા હતા આ દેશમાં, પ્રભુને અણચિંતવ્યા દુઃખે ઉત્પન્ન થયા. અહિ આહાર લુખે-સુક્કો અંત પ્રાંત મળતે. અહીંના લેકે મારપીટ ઘણી કરતા. જંગલી ડાધીયા કુતરાઓને ભગવાન ઉપર છેડી મૂકતા. આ કુતરાઓ, તેમને કરડી નીચે પટકી દેતા. કેઈ વિરલા પુરુષે જ કુતરાઓને હાંકી કાઢતા. બાકી તો કુતરાઓને સીસકારી, ભગવાનની પછવાડે દેડાવતા અને છૂટાં મૂકતાં. ધણ અનાર્યો તે એમ પણ કહેતા કે, આ નવતર માણસ કયાંથી આવ્યો છે? માટે તેને અહિંથી કાઢ-રવાના કરો. આ વજીભૂમિમાં લેકે કરડી ભાષા બેલતા હતા તેમજ વાત વાતમાં ક્રોધે ભરાઈ ઠંડા ઉડાડવાવાળા હતા. અહિં જંગલી કુતરાઓ તેમજ પાળેલા કુતરાઓ, વિપુલ પ્રમાણમાં દૃષ્ટિગોચર થતાં હતાં. તેથી શ્રમણો અહિં ઠંડા-લાકડી સાથે વિહાર કરતા હતા. તે પણ કુતરાએ તેમને કરડી પગમાંથી માંસના લેચા કાઢી નાખતા. આ કારણે લોકોમાં એવી વાત પ્રચલિત થઈ હતી કે, લાટ દેશમાં વિચરવું ઘણું કઠણ છે.
ભગવાન અહીં આવા વિકરાળ પ્રદેશમાં આવ્યા છતાં લાકડી-ડંડા વિગેરે કાંઈ પણ રાખતાં નહિ. તેઓનું મંતવ્ય એવું હતું કે “સાધુઓને લાકડી-ડંડ કાંઈ પણ રાખવું ક૯૫તું નથી. ઉંડે આદિ રાખ્યા વગર આ વિહારભૂમિમાં ભગવાન વિચરતા હતા, કારણ કે તેમણે દેહની મમતાને ત્યાગ કર્યો હતો. આથી તેઓ દુજને અને શ્વાનના કષ્ટ સહન કરવા તત્પર થયા હતા. જેમ સંગ્રામમાં હાથી મોખરે હોય છે તેમ ભગવાન ઉપસર્ગો રૂપી સંગ્રામમાં આગળ રહી સર્વકષ્ટોમાં પારગામી બની ગયા હતા.
કેઈ એક સમયે ભગવાન કઈ એક ગામની નજીક પહોંચ્યા. ગામમાં તે પૂરેપૂરા પહોંચ્યા પણ ન હતા ત્યાં તો અનાર્ય લેક સપાટાબંધ બહાર નીકળી “ચાલ જા–ચાલો જા’ વિગેરેના પોકારો પાડવા લાગ્યા. બૂમબરાડાની સાથે લાકડીઓના માર પણ મારવા લાગ્યા, જ્યાં જ્યાં તેમને પ્રહારો થયા હતા ત્યાં ત્યાં ફરીથી તેઓએ વિહાર કરવો શરૂ કર્યો. આવી કઠોર ભૂમિમાં ભગવાનને ડાંગ, મઠી, ભાલા, ફળ, ઢેફાં, ઠીકરા વિગેરેથી મારી-કૂટી તેમનો “રી” બોલાવતા. કેઈ કોઈ વખત તો તેમની વધેલી મૂછને પકડી આખા શરીરને નીચે વાળી મૂકતાં. કયારેક કયારેક તેમની ઉપર ખૂબ ધૂળ ઉડાડી તેમને ધૂળથી નવરાવી મૂકતા. ઘણી વખત હાથથી તેમને આખા ને આખા ઉપાડી નીચે પટકતા. તેમને ટાંગાટોળી કરી દૂર ફેંકતા અને બેસવાની જગ્યાએ પણ બેસવા દેતા નહિ. આ બધું હોવા છતાં ભગવાન નિર્જરા પરિણામી રહી તમામ સહન કર્યું જતા હતા. તેઓએ તે સમૂળગે મમતાને ત્યાગ કર્યો હતે. આવી રીતે સંગ્રામભૂમિમાં મોખરે રહી કમેની સાથે લડાઈ કરતાં, પિતાની વૃત્તિઓ જરા પણ ઉછળવા દેતા નહિ. મુનિજનોનો આ ધર્મ છે ને આ પ્રકારે તિતિક્ષા થશે તે દેહ ભાન ભૂલી જઈ આત્મભાન પ્રગટ થશે એમ સમજી ભગવાને આ આદર્શ પૂરો પાડયો. (સૂ૦૯૨)
ટીકાનો અર્થ-અનાય દેશમાં જાતજાતના ઉપસર્ગો સહન કર્યા પછી ભગવાને ફરીથી ચિંતન કર્યું કે મારે હજી ઘણાં કર્મોને ક્ષય કરવાનું બાકી છે, તેથી મારે તે લાટ દેશમાં ફરીથી વિહાર કરે જોઈએ, જ્યાં અનાર્ય લેકે વધારે પ્રમાણમાં છે. લાટ દેશમાં અનાદર તિરસ્કાર થવાથી અને ગાળો ખાવાથી તથા એ પ્રકારને બીજે અનિચ્છનીય વ્યવહાર થવાથી મારા ઘણુ કર્મોનો ક્ષય થઈ જશે” એવું વિચારીને તેમણે લાટ દેશ તરફ વિહાર કર્યો. લાટ દેશમાં જે પ્રવેશ કર્યો કે તરત જ માર્ગમાં ચાર લોકો મળ્યા. ચારેએ ભગવાનને જોઈને એમ માન્યું આ માથે મુંડાવાળે સામે મળવાથી આપણને અપશુકન થયા. આ અપશુકન માટે આ મુંડીયે એનું મત જ માગે
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૭૫

Page #93

છે એમ વિચારીને ચારેએ શ્રી પ્રભુને ઉપરાઉપરી લાકડીએ તથા ગડદાપાટુને માર માર્યો. ભગવાને તે ત્રાસ સમભાવે સહન કર્યો. ત્યારબાદ દુ॰મ લાટ દેશમાં વિહાર કરતા ભગવાન ક્રમશઃ લાટ દેશના વભૂમિ નામના પ્રદેશમાં તથા શુભ્રભૂમિ નામના પ્રદેશમાં પધાર્યા. તે વજાભૂમિ તથા શુભ્રભૂમિમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ અનેક પ્રકારના કાંટા આદિના ઠંડી અને ગરમીના ડાંસ-મચ્છર આદિના કષ્ટોને સમિતિયુક્ત થઈને સમ્યક્ પ્રકારે નિર'તર સહન કર્યો. તેમણે શરીરને કષ્ટ પહેોંચાડનાર સ્થાનામાં નિવાસ કર્યો અને કષ્ટકારી આસનાને ઉપયેગ રાખ્યા. તે લાટ દેશની વભૂમિ અને શુભૂમિમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ઘણા ઉપસર્વાં નડયા.
જેમ કે ત્યાં ભગવાનને લૂખા-સૂકા આહાર મળતા. લાટના લેાકેાએ ભગવાનને લાકડી તથા મુઠી વડે માર્યાં, તેમને કૂતરાએ કરડાવ્યા અને નીચે પછાડી નાખ્યા. ત્યાંના ઘણા લેકે તા ‘કૃતરા ભલે આ શ્રમણને કરડે” એવુ વિચારીને કૂતરાઓને સિસકારતા હતા-કરડાવવાને માટે ઉશ્કેરતા હતા અને તે વાશુભ્રભૂમિનાં મેટા ભાગના લકો તે કઠાર વચને જ ખેલતા હતા અને સ્વભાવે ઘણા જ ક્રોધી હતા. લાટ દેશની તે વાભૂમિમાં બૌદ્ધ આદિ શ્રમણા કૂતરાએના ભયથી બચવાને માટે ડ ંડા લઇને તથા યષ્ટિ એટલે કે પોતાનાં શરીરના માપથી ચાર આંગળ લાંબી લાકડી લઇને ચાલતા હતા, તે પણ કૂતરા પાછળની બાજુએથી શ્રમણાને કરતાં હતાં તે કારણે આ વાત પ્રસિદ્ધ થઈ ગઈ હતી કે લાટ દેશમાં એવી જગ્યાઓ છે કે જયાં ચાલવું પણ મુશ્કેલ છે, એવા લાટ દેશમાં જઈને પણ ભગવાને કદી ડંડા પાસે રાખ્યા નહિ. તેમણે વિચાર કર્યા કે ઠંડા ધારણ કરવા સાધુઓને કલ્પતા (ખપત) નથી. ભગવાન તે દેહની મમતા વિનાના થઈને દુષ્ટ લેાકેા અને કૂતરાએ વડે કરાતા ઉપસર્ગો સહન કરતા હતા. જેમ હાથી યુદ્ધના મેરચે આગળ જ વધતા જાય છે તેમ ભગવાન પણ આગળ વધતા ગયા અને ઉપસર્ગાના પારગામી થયા. એક વખત લાટ દેશની દુÖમ ભૂમિમાં કોઈ એક ગામના સીમાડે પ્રભુ પહોંચ્યા. પહેાંચતા વેંતજ ભગવાનને જોઇને મ્લેચ્છ લેકા ગામમાંથી બહાર નીકળીને “ અહીંથી દૂર ભાગી જાએ, અહીથી પાછા ફરો ” એમ કહીને લાકડી અને મુડી આદિ વડે મારવા લાગ્યા. જયાં પહેલાં ભગવાન પર પ્રહારા થયા હતા, એજ સ્થાને મ ભગવાન કર્મોનો ક્ષય કરવા માટે વારવાર વિચરતા હતા. તે લાટ દેશમાં કોઈ અનાય ડંડાથી, તે કોઇ ગડદાથી, કાઇ ભાલા આદિ શસ્ત્રોની અણીથી, તેા કાઇ માટીના ઢક્ાથી, કોઇ પથ્થરથી, તેા કોઇ ઢેખાળાથી ભગવાનને મારતા અને કાલાહલ કરતા હતા. કાઈ કોઈ વાર તેએ લેચ કરવા છતાં ફરીથી ઉગેલી ટૂંકી મૂછોને ખેંચી ખેંચીને ભગવાનને વિવિધ પ્રકારના કષ્ટ પહોંચાડતા હતા. શરીરનું વિદારણ કરતા અથવા ધૂળથી આચ્છાદિત કરી દેતા હતા. અથવા ઉચકી ઉછાળીને મારતા હતા અથવા આસન પરથી નીચે પાડી દેતા હતા. આટલા બધા ઉપસર્ગો થવા છતાં પણ નિઃસ્પૃહ, શરીર પ્રત્યે નિ`મ અને હલેાક-પરલેાક સંબંધી પ્રતિજ્ઞા-કામનાથી રહિત પ્રભુ તે વેદનાને સહન કરતા હતા. આ પ્રમાણે ભગવાને સવરવાળા થઈને, કઠાર ઠંડી-ગરમી આદિના પરીષહા તથા મનુષ્યાદિ વડે કરાયેલા ઉપસર્ગીને સહન કરતા કરતા સંગ્રામના અગ્રભાગમાં રહેલ વીર પુરુષની જેમ સ્થિર ભાવે વિહાર કર્યાં. “માદન” એટલે કે કોઇને પણ ન હણા એવા ઉપદેશ આપનાર તથા અપ્રતિજ્ઞ મતિમાન ભગવાન મહાવીરે “મારી જેમજ બધા શ્રવણ આચરણ કરે” એવું વિચારીને વારવાર તે કલ્પ (વિધિ)નુ પાલન કર્યુ. (સ્૦૯૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૭૬

Page #94

ભગવાન્ કી આચાર પરિપાલન વિધિકા વર્ણન
મૂલના અ` સપ નં’ ઈત્યાદિ ભગવાન રોગગ્રસ્ત ન હતા, છતાં ઉણેાદરી તપનુ તેઓએ આરાધ ન કર્યું. આ સિવાય તેમને કુતરાએ કરડી જતા તે ભવિષ્યમાં એનુ ઝેર ન ચઢી જાય આ ભાવનાથી તેમજ શ્વાસ કાસ આદિ કોઈ પણ રાગે। હતા નહિ, પણ ભવિષ્યમાં રાગ ન થાય એ આશંકાથી પણ શારીરિક ચિકિત્સા તેમણે કદિ પણ કરાવી નહિ. મળ વિસર્જન, નમન, માલિશ, સ્નાન, મન; દંતધાવન વિગેરે ને ક્ર બંધનના કારણેા જાણી તેનુ સેવન તેએ કરતા નહિ. અને તે મૈથુનથી સર્વથા વિરક્ત હતા તેમજ મૌનવ્રતને ધારણ કરતા હતા. શિશિર ઋતુમાં, તડકામાં ઉભા રહી આતાપના લેતા. આતાપનાના સમયે ઉઠુ આસન વાળીને બેસતા હતા. ભગવાને ચાખા, બેરના ચૂરે, અને અડદ આ ત્રણ ઠંડી અને વાસી વસ્તુએનુ સેવન કરી આઠ માસ વિતાવ્યા હતા. ભગવાને પખવાડિયુ માસ-અઢી માસ-અને છ માસ સુધીની તપસ્યા કરી વિહાર કર્યા, પારણાના સમયે પણ તેમને વાસી ભેજન કરવુ પડયુ હતુ. કાઇ કેાઇ વખતે અરૂમ ચેાલા પાંચ ઉપવાસ વિગેરે કરીને, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાલ ભાવ ને જોઈ અપ્રતિજ્ઞ (નિશ્ચય રીતે નહિ) ભગવાન વિહાર કરતા હતા. પાપના માઠાં પિરણામે જોઈ ભગવાને સ્વયં પાપ કર્યું. નથી, તેમજ કોઇની પાસે કરાવ્યું નથી. તેમજ કરનારને અનુમેદન પણ આપ્યું નથી. ગામ અગર નગરમાં જ્યાં જ્યાં ભગવાન પધાર્યા ત્યાં ત્યાં તેમણે પ્રાસુક આહાર ગ્રહણ કર્યાં. પ્રાસુક આહાર એટલે, પેાતાના માટે બનાવેલા નહિ. પણ નિર્દોષ આહાર આવા આહારની ગવેષણા કરી, જ્ઞાનયેાગ દ્વારા તેને જોઈ તેના ઉપયાગ કરતા.
ભિક્ષાર્થે ભ્રમણ કરતી વખતે જો કોઇ સ્થળે ‘કાગવાસ' અપાતી હાય અને તે સ્થળે પ્રાણીએ આ ‘કાગવાસ’ના ખારાકને લેવા ભેગાં થયાં હોય તે ત્યાંથી ભગવાન આહાર લીધા વિના પાછા વળી જતા. આ ઉપરાંત જે કાઈ સ્થળે ભગવાન આહાર માટે પ્રવેશ કરતા અને ત્યાં જે તેએ શ્રમણ, બ્રાહ્મણ, ભિખારી, અતિથિ વિગેરેને ઉભા જોતા તા ત્યાંથી આહાર લીધા વિના ચૂપચાપ પાછા વળી જતા. પાછા વળતી વખતે પણ એવી રીતે ચાલી નીકળતા કે કોઇને પણ અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય. તેઓ સદાય હિંસાથી બચવા માટે સમિતિયુક્ત રહી ધીમે ધીમે ચાલી અન્ય સ્થળે આહાર ગવેષણા માટે જતા હતા. ખારાક વધારેલા હોય કે વધારેલ ન હોય તેવા ખારાક, ઢીલા અગર કઠણ ખારાક, જુના અડદ તથા તેના ફોતરા અથવા સત્ત્વહીન ગમે તે રૂક્ષ લેાજન મળી જાય તેને ભગવાન સમભાવથી ગ્રહણ કરી લેતા. કાઈ વખત ખારાક મળે કે ન મળે તેા પણ તેઓ સમપરિણામી થઇ યથેચ્છ વિચરતા.
અક્કડ આસનથી બેસતા ભગવાન કદાપિ પણ મુખની વિકૃતિ તેમજ અન્ય કોઈ ચેષ્ટાએ કરતા નહિ અને તએ અપ્રતિજ્ઞ હતા. ઉવલાક, અધેાલાક અને ત્રીાલાકનુ સ્વરૂપ વિચારી તે ધ્યાનમગ્ન રહેતા. છદ્મસ્થ અવસ્થામાં પણ ભગવાન કષાયહીન અને અનાસક્ત રહી શબ્દ, રૂપ, ગંધ, સ્પર્શ આદિમાં મૂર્છાભાવ કરતા નહિ. પેાતાના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
66

Page #95

કમ ક્ષય કરવા માટે પિતાનું વિય–પરાક્રમ ફેરવતા, અને કોઈ પણ સમયે પ્રમાદનું સેવન કરતા નહિ. આત્મશોધનમાં આખો સમય ગાળતા. તેના જ્ઞાનપૂર્વક સમ્યફ યોગના વ્યાપારને આશ્રય લેતા. અને આ પ્રમાણે જાવજીવ સુધી નિવૃત્ત રહી અમાયી થઈને વતતા; તેમ જ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિના યોગને ધારણ કરી સમય વિતાવતા. તેવી જ રીતે અન્ય મુનિઓ અમારૂં અનુકરણ કરશે એમ ધારી તેઓ સર્વ બાબતમાં આદર્શરૂપ પિતાનું ચારિત્ર ઘડતા. આ નમુનારૂપ ચારિત્ર ભાવી પેઢીને એક આદર્શ પુરો પાડશે એમ તેમનું સચોટ મંતવ્ય હતું. (સૂ૦૯૩)
ટીકાને અર્થ–ભગવાન વીરપ્રભુએ, તાવ આદિ રોગથી રહિત હોવા છતાં ફક્ત ક ખપાવવાના હેતુથી ઉદર (ભૂખ લાગી હોય તેના કરતાં ઓછું ખાવું) તપનું સેવન કર્યું. કયારેક કૂતરા આદિ કરડવા છતાં તથા શ્વાસ અને ઉધરસ આદિ રેગથી રહિત હોવા છતાં પણ ભવિષ્યમાં કદાચ એ રોગ ન થાય તે માટે તેના નિવારણના ઉદ્દેશથી પણ ભગવાને ચિકિત્સાનું કદી પણ અનુમોદન આપ્યું નહીં. ભગવાન વીરપ્રભુ મળાશય આદિની શુદ્ધિ, વમન (ઉલટી), શરીરનું માલિશ, સ્નાન, શારીરિક થાક દૂર કરવાને માટે મર્દન અને દાતણ કરવા વિગેરે ક્રિયાઓને કર્મબંધનું કારણ સમજીને કદી તેનું સેવન કરતા નહીં. મૈથુનનો સર્વથા ત્યાગ કરી મૌન ધારણ કરી અને અહિંસાપરાયણ થઈને વિચરતા હતા. ઠંડી ઋતુમાં ભગવાન વૃક્ષ આદિની છાયામાં બેસીને ધર્મધ્યાનમાં લીન રહેતા હતા અને ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પ્રચંડ સૂર્યની આતાપના લેતા હતા. માતાપના લેતી વખતે ઉકç આસને બેસતા હતા. ભગવાને એદન ( ભાત), મંથુ (બાર) આદિને ચૂર અને અડદ એ ત્રણ લુખા અને વાસી અન્નોનું જ સેવન કરીને આઠ માસ પસાર કર્યો. ભગવાને અર્ધમાસ (એક પખવાડિયું), એક માસ, બે માસ ઉપર કેટલાક દિવસે અને છ માસ સુધી અશન પાન ખાદીમ અને સ્વાદિમ અને ત્યાગ કર્યો અને અપ્રતિજ્ઞ (નિશ્ચિત રીતે નહિ) થઈને નિરંતર વિહાર કરતા રહ્યા. પારણામાં વાસી અન્નનું સેવન કર્યું. કઈ કઈ વાર ભગવાન ચિત્તની સ્વસ્થતાનો વિચાર કરીને અપ્રતિજ્ઞ ભાવથી છઠ કરીને, તે કયારેક અકૂમ કરીને, તે કયારેક ચૌલા (ચાર ઉપવાસ) કરીને અને કયારેક પંચેલા પાંચ ઉપવાસ) કરીને આહાર લેતા હતા.
પાપના દષ્ટ ફળને જાણીને મહાવીર સ્વામીએ પ્રાણાતિપાત આદિ પાપકર્મોનું ને તે પોતે સેવન કર્યું કે ન બીજા પાસે સેવન કરાવ્યું. તેમ જ પાપનું સેવન કરનારને કદી અનુદન પણ ન આપ્યું.
ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને મહાવીર ભગવાને બીજા લોકો માટે બનાવેલ આહારની ગવેષણ કરી આધાકર્મ (કેવળ સાધુના નિમિત્તે બનાવવું તે) આદિ દેશે વિનાના તથા કપે (સ્વીકારી શકાય) તેવા આહારની ગષણા કરીને ભગવાને તેનું સમ્યક મન, વચન, કાયાના વ્યાપાર સાથે એટલે કે સમભાવથી સેવન કર્યું. ભિક્ષાર્થ ભગવાન જ્યારે વિચારતા ત્યારે જે કઈ રસના અભિલાષી એટલે કે જીભના વિષય-રસના લાલચુ, કાગડા વિગેરે પ્રાણીઓને આહારની શોધમાં ઉભેલા જોતા તે તેઓ પોતે તે જગ્યાએથી પાછા ફરી જતા હતા. તદુપરાંત પોતે ત્યાં પહોંચ્યા પહેલાં ત્યાં ઉભેલા શાકય આદિ શ્રમણને, બ્રાહ્મણને અથવા ભીખ માગીને જીવનનિર્વાહ કરનાર ભિખારીઓને અથવા કઈ ખાસ ગામનો આશ્રય લેનાર ભિક્ષુકને, સાધુને કે ચાંડાલને જોઈને તે શ્રમણ આદિને ભોજનપ્રાપ્તિમાં વિનરૂપ ન થાય તેવા ઉદ્દેશથી વિચાર કરીને તેઓ તે સ્થાનેથી પાછા ફરી જતા હતા. તથા લેકમાં પૂર્વોક્ત શ્રમણ, બ્રાહ્મણ આદિના અવિશ્વાસનો ત્યાગ કરતા પ્રાણાતિપાત આદિ પાપથી બચતા સદૈવ ઈષ્ય આદિ સમિતિઓથી યુક્ત થઈને ધીરે ધીરે કરીને બીજી જગ્યાએ આહારની ગવેષણા કરતા હતા. બીજી જગ્યાએ પણ ચાહે શાક-ભાજી સહિતના આહાર મળે કે ચાહે શાક-ભાજી વિના આહાર મળે, ભીને આહાર મળે કે શેકેલા ચણા આદિને લખે-સૂકો
'S ''' , '; " S* આહાર મળે, વાસી મળે કે પુરાણુ અડદ મળે, ચણા આદિનાં તિરાં મળે કે નિઃસવ અન્ન મળે, જે કંઈ પણ
* * ના,
ઉ કા
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૭૮

Page #96

કપે એવું મળે એને જ આહાર કરતા હતા. ભિક્ષાચર્યામાં (ગોચરી) આહાર મળે કે ન મળે તે પણ સંયમશીલ ભગવાન મધ્યસ્થભાવથી જ વિચરતા હતા.
ઉકડ આદિ આસનોથી રહેતા વીરપ્રભુ મુખ આદિ કોઈ પણ અંગ પર વિકાર થવા દેતા નહિ. ઈહલોક અને પરલોકની પ્રતિજ્ઞાથી રહિત થઈને ત્રણે લેકનાં સ્વરૂપનું મન ગપૂર્વક ચિન્તન કરીને ધર્મધ્યાનમાં લીન રહેતા હતા. જો કે તે સમયે ભગવાન કેવળ જ્ઞાની ન હતા પણ છવસ્થ હતા, તે પણ ક્રોધ આદિ કષા ૨હિત હતા, મમત્વ વિનાના હતા તેમજ શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શરૂપ એમ પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયમાં અનાસક્ત હતા. વિશેષ રૂપથી પિતાના આત્માનું સામર્થ્ય પ્રગટ કરતા ભગવાને એક વાર પગ પ્રમાદ સેવ્યો નહિ. આત્માની શુદ્ધિપૂર્વક, સમ્યફ મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારને પોતે જ આશ્રિત કરીને ભગવાન આજીવન નિવૃત્તિભાવવાળા માયા વિનાના અને પાંચ સમિતિઓથી યુક્ત રહ્યા. આ પ્રમાણે મેધાવી, અહિંસાપરાયણ અને ઈલેક-પરલોક સંબંધી પ્રતિજ્ઞાથી રહિત ભગવાને “બીજા મુનિઓ પણ આ રીતે આ આચારનું પાલન કરે” એમ વિચારીને આ આચારનું સંપૂર્ણ રીતે પાલન કર્યું (સૂ૦૯૩)
ભગવાન કે અભિગ્રહ કા વર્ણન
મૂળને અર્થતા ” ઈત્યાદિ. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, લાટદેશમાંથી વિહાર કરી, શ્રાવસ્તી નગરીમાં પધાર્યા. સંયમ-તપ વિગેરેથી આત્માને ભાવિત કરી દશમું ચાતુર્માસ ત્યાં કર્યું. અહિં અડ્રમનું તપ આદરી, એક રાત્રીની ભિક્ષુપડિમા અંગીકાર કરી, ધ્યાનમગ્ન થયા. અહિં પણ, દેવ-મનુષ્ય-તિયાના ઉપસર્ગો ભલી ભાંતિથી તેમણે સહન કર્યો. આ પ્રકારે વિચરતાં, અગ્યારમું ચૌમાસું વૈશાળી નગરીમાં તેમણે કર્યું. ત્યારબાદ શિશુમાર નામના નગરમાં તેઓ પધાર્યા અને શિશુમાર નગરથી વિહાર કરી, કૌશામ્બી નગરીમાં, તેમનું આગમન થયું. આ કૌશામ્બી નગરીમાં. શતાનીક નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને મૃગાવતી નામની રાણી હતી. આ રાણીને વિજયા નામની અંગરક્ષિકા હતી. રાજાને “વાદી” નામને ધર્માધ્યક્ષ હતો. અને ‘ગુપ્ત’ નામને અમાત્ય હતા. અમાત્યની પત્નીનું નામ “નંદા” હતું આ નંદા શ્રાવિકા હતી, અને મહારાણી મૃગાવતીની બહેનપણી હતી,
પ્રભુએ પિષ સુદ એકમના, દિવસે, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ અને ભાવનો વિચાર કરી, તેર બલવાળો અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. આ અભિગ્રહની શરતે નીચે મુજબની હતી :
જે કઈ વ્યક્તિ નીચેના આચાર સહિત માલુમ પડે તો હું મારા ત૫નું પારણું કરીશ. નહિતર આ તપને છ મહિના સુધી ખેંચી, છ માસિક તપની આરાધના કરીશ. (૧) દ્રવ્યથી સૂપડાન ખૂણામાં (૨) બાફેલાં અડદ હોય, (૩) આપવાવાલી વ્યક્તિ કારાગારમાં પૂરાઈ હેય (૪) કારાગારમાં ડેલી પર હોય, (૫) તે પણ બેઠી હોય (૬) તેને એક પગ ઉંબરાની બહાર અને એક પગ ઉંબરાની અંદર હોય (૭) અન્ય ભિક્ષાર્થિઓ ગયા પછીનો ત્રીજો પ્રહર ચાલતો હોય, (૮) આપનાર વ્યક્તિ વેચાતી લેવાએલી હોય, દાસી તરીકે તેનું જીવન હોય, અને મૂળમાં તે રાજકુમારી હોય, (૯) તેના હાથ-પગમાં બેડીનું બંધન હૈય, (૧૦) તેનું માથું મુંડાવેલ હોય (૧૧) તેને કચ્છ બાંધેલ હોય (૧૨) તે અઠ્ઠમ તપથી યુક્ત હોય (૧૩) તે આંખમાંથી આંસુને પ્રવાહ વહેવડાવતી હોય!
ઉપરોક્ત શરતે મુજબ, યથાર્થ આહાર મલે, તેજ તપનું પારણું કરી, તે આહારને શરીરથે ભેળવો.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #97

નહિતર, તે તપની વૃદ્ધિ કરી, છમાસ સુધી ખેંચી જવું, એવું ભગવાને મનથી નકકી કર્યું હતું. આ અભિગ્રહ ધારણ કરી, ભિક્ષાથે ફરતાં હતા. પરંતુ તેની પૂર્તિને વેગ નહીં બનતાં; તેમનું આહાર અર્થેનું પરિભ્રમણ ચાલુ રહયું. (સૂ૦૯૪)
ટીકાને અર્થ–લાટદેશમાં વિચરણ કર્યા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે લાટદેશમાંથી વિહાર કર્યો. વિહાર કરીને જ્યાં શ્રાવસ્તી નગરી હતી ત્યાં પધાર્યા. ત્યાં અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા કરીને પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા ભગવાને ત્યાં જ દસમું ચોમાસું કર્યું. ત્યાં ભગવાને અષ્ટભક્ત (અઠ્ઠમ)ની તપસ્યાની સાથે એક રાતમાં પૂર્ણ થનારી ભિક્ષપ્રતિમા–મુનિના વિશિષ્ટ અભિગ્રહને અંગીકાર કરીને ધ્યાન ધર્યું. ત્યાં પણ ભગવાન શ્રી મહાવીરે દેવકૃત, મનુષ્યકૃત અને તિયચકૃત જાતજાતના ઉપસર્ગો ક્રોધ કર્યા વિના સહન કર્યા.
આ પ્રમાણે વિહારને અંગીકાર કરીને એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા ભગવાન વીરપ્રભુએ વૈશાલી નગરીમાં અગિયારમું ચોમાસું કર્યું. ચોમાસું પૂર્ણ કર્યા પછી વીરપ્રભુએ વિહાર કરતા કરતા શિશુમાર નગરમાં પધાર્યા. ત્યારબાદ ભગવાન કૌશામ્બી નગરીમાં પધાર્યા. કૌશામ્બી નગરીમાં શતાનીક નામના રાજા હતા. તેમને મૃગાવતી નામની રાણી હતી. મૃગાવતીની દ્વારપાલિકાનું નામ વિજયા હતું. શતાનીક રાજાને વાદી નામને ધર્માધ્યક્ષ હતું અને ગુપ્ત નામે મંત્રી હતા. ગુપ્ત નામના મંત્રીની પત્નીનું નામ નન્દા હતું. નન્દા શ્રાવિકા હતી અને રાણી મૃગાવતીની બેનપણી હતી.
વીરભગવાને પિોષ માસના શુકલ પક્ષની પડવેની તિથિએ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવની અપેક્ષાએ તેર બાબતે વાળો આ પ્રકારને અભિગ્રહ ધારણ કર્યો. પહેલા દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અભિગ્રહ બતાવે છે– (૧) સૂપડાના ખૂણુમાં (૨) બાફેલા અડદ એટલે કે બાકળા હોય; ક્ષેત્રથી અભિગ્રહ બતાવે છે–(૩) ભિક્ષા દેનારી વ્યક્તિ કારાગારમાં રહેલ હાય (૪) કારાગારમાં પણ દરવાજાના ઉંબરામાં હોય (૫) તે પણ બેઠેલ હોય (૬) વળી એક પગ ઉંબરા બહાર મૂકેલ હોય અને બીજે ઉંબરાની અંદર રાખીને બેઠી હોય, કાળથી અભિગ્રહ બતાવે છે–(૭) ત્રીજા પહેરે ભિક્ષકોના પાછા ફર્યા બાદ, ભાવથી અભિગ્રહ બતાવે છે-(૮) ભિક્ષા દેનારી વ્યક્તિ ખરીદાયેલ હોય, રાજાની કન્યા હોવા છતાં દાસી બની હોય (૯) તેના હાથપગમાં બેડિયે નાખેલી હોય, (૧૦) માથું મૂડેલું હોય (૧૧) કછેટે બાંધેલ હોય (૧૨) અડ્રમની તપસ્યા સહિત હાય (૧૩) આંખમાંથી આંસુ વહેતા હોય; આ પ્રમાણેના અભિગ્રહથી જે આહાર મળશે તે હું પારણું કરીશ આ તેર બોલમાંથી એકની પણ ખામી હશે અને અભિગ્રહ પૂર નહીં થાય તે છમાસી તપસ્યા કરીશ. આ પ્રમાણે મનોમન નિશ્ચય કરીને ભગવાન ભિક્ષા માટે કૌશામ્બીના ઘરે ઘરે પરિભ્રમણ કરતા હતા, પણ કે ઘરમાં આ તેર બેલને અભિગ્રહ પૂર્ણ થતું ન હતો. (સૂ૦૯૪).
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૮૦

Page #98

અભિગ્રહ કી પૂર્તિ કે લિયે ફિરતે હુવે ભગાવત્ કે વિષયમેં લોગોં કે તર્ક વિર્તક કા વર્ણન
મૂળના અ—‘' ઇત્યાદિ. આ પ્રમાણે પ્રતિદિન ભ્રમણ કરતાં ભગવાનને જોઈ, લેાક તર્કવિતર્ક કરવા લાગ્યા. લેકેના કેટલાક ભાગ ખેલતા હતા કે, આ ભિક્ષુ હંમેશાં ફર્યાં કરે છે પરંતુ ભિક્ષા લેતા નથી, માટે કેઈ પણ કારણ હોવું જોઈએ. કાઇ કાઇ તા ખેલતા હતા કે પાગલ થઈ જવાને કારણે ઘૂમ્યા કરે છે. કોઈ કોઈ એમ પણ ખેલતા હતા કે રાજાના જાસુસ છે; જેથી કેઇ વિશિષ્ટ કાર્યંને માટે અહિં તહિં કર્યા કરે છે. કાઈ કેઇ તે એમ પણ ખેલતા કે આ સાધુ ચાર છે, અને ચારી માટે ચારે તરફ જોયા કરે છે. કોઈ કાઇનુ ખેલવું એમ પણ થતુ કે આ છેલ્લા તી કર છે અને પોતાના અભિગ્રહ પાર પાડવા આવી રીતે ગમનાગમન કર્યા કરે છે. લાખા વખત પછી દરેકના જાણવામાં આવ્યુ` કે આ ભિક્ષુ ત્રિલેાકીનાય છે. જગતના સર્વાં જીવાનેા હિતકારી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે. અને પે।તાના અભિગ્રહની પૂર્તિ માટે કરે છે પણ અભિગ્રહ પૂરે થતા લાગતા નથી.
આ પ્રકારે અવરજવર કરતાં છ મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા એટલેા સમય પસાર થઈ ગયા. આ વ્યતીત વખતના બીજે જ દિવસે કાઇ એક ઘેર આહાર અર્થે જઇ પહોંચ્યા, તે ત્યાં લેઢાની એડિએથી બધાએલ સ્થિતિમાં ચંદનબાલા નામની કોઈ એક કુમારિકાને તેમણે ધનાવહ શેઠના મકાનમાં જોઇ ભગવાન જાણે સાક્ષાત્ લેાખંડની એડી તેડવાને બદલે અનાદિ કાલિક સંસારની એડીને તોડવાવાળા લુહાર આવ્યા ન હોય! તેમ ચંદનબાલા ભગવાનને જોઈ હષઁથી પુલકિત થઈ. તેના ચિત્તમાં આનંદ વ્યાપી ગયા. તેનું હઘ્ય વિકસિત થયુ અને તે વિચારવા લાગી કે “ હજુ મેં પાપ કરતાં પાછુ વાળીને જોયુ છે કે શેષ પુણ્યના પ્રતાપે આવા મહાનપાત્ર મારી પાસે આવી ચડયા ! જાણે આ અતિથિ રૂપમાં કલ્પવૃક્ષ જ મારા આંગણા રૂપી ઉદ્યાનમાં ઉગી નીકળ્યુ. આ પ્રકારે વિચારી તેણીએ પ્રભુને પ્રાથૅના કરી કે હે ભગવાન! આ ભેાજન ગ્રહણ કરવા ચેગ્ય નથી, છતાં કલ્પવા યાગ્ય હાય તેા હે ભગવાન, આપ મહેરખાની કરી લ્યેા એવી મારી પ્રાર્થના છે.
અભિગ્રહ કી પૂર્તિ કે લિયે ફિરતે હુવે ભગાવત્ કે ચન્દનબાલા કે સમીપ પહેંચને કા વર્ણન
અહીં ભગવાને અભિગ્રહની ખાર શરતે પૂર્ણ થતી જોઈ, પણ તેરમી શરત જોવામાં આવી નહિ, તેથી ભગવાન પાછા વળવા લાગ્યા. ભગવાનને પાછા ફરતા જોઈ ચંદનબાલા શેક કરવા લાગી કે ‘આગણે આવેલ સાક્ષાત દેવાધિદેવ પાછા ફરી રહ્યા છે, હું કેવી અભાગણી છું કે હાથમાં આવેલું રત્ન ખોઈ બેઠી! હું ખરેખર પાપણી છુ, અમૃતા છુ, પુણ્યહીન છુ, વિભવહીન છું, મને મારા જન્મ અને જીવનનું શુભ ફળ ન મળ્યું. મને અભાગણીને જીવનમાં દુઃખપર પરાઓના જ લાભ મળ્યો. મારી એ કમનસીબી છે કે મારા અઠ્ઠમના પારણે આવેલા આવા અભિગ્રહી મુનિ ભગવાન મહાવીર આહાર વિના પાછા વળી ગયા. ઘરમાં આવેલું કલ્પવૃક્ષ હાથમાંથી ચાલ્યુ' ગયું. અરે ! મેં તેા હાથમાંથી આવેલું રત્ન ગુમાવ્યું! આવા પ્રકારના કવિલાપ કરી ચંદનબાલા રડવા લાગી, અને તેની આંખમાં ઝળઝળીયાં આવ્યાં, ચ'દનખાલાની આંખમાં જ્યાં આંસુનું બિંદુ દેખાયુ કે ભગવાન પાછા પધાર્યાં. કારણ કે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૮૧

Page #99

‘આંખમાં આંસુ'એ તેમના અભિગ્રહની તેરમી શરત હતી. તેરેતેર ખાલ પરિપૂર્ણ થતાં ભગવાને ચંદનમાલાના હાથે અડદના બાકળા કરપાત્રમાં સ્વીકાર્યો અને એ રીતે પ્રભુએ દીધ તપશ્ચર્યાનું પારણું કર્યું.
આ વખતે ધનાવહ શેઠને ત્યાં પાંચ દિવ્યે પ્રગટ થયા. પાંચ દિવ્યે પ્રગટ થતાં દેવે એ દુંદુભી ધ્વનિ સાથે ‘જયજયકાર'ની ઘેાષણા કરી અને ચંદખાલાના મહિમા ગાયા. તેના હાથની બેડીઓના સ્થાને સુવÇમય કાંકણા અને ઝાંઝરાના અલંકારા દેખાયાં. તેના માથાના મુંડનને બદલે સુ ંદર કેશકલાપ દૃષ્ટિગે ચર થયા. તેનુ આખુ શરીર વિવિધ પ્રકારના વસ્ત્રો અને અલંકારથી વિભૂષિત થયુ. સત્ર હર્ષનાદો થવા લાગ્યા. દેવત્તુંદુભીને અવાજ સાંભળી લેાકે ત્યાં ઉભરાયા અને ચંદનબાલાની પ્રશંસા કરવા માંડયા. તે વખતે લેાકેા ધનાવહ શેઠને ધન્યવાદ અને મૂલા શેઠાણીની નિંદા કરવા લાગ્યા. લેાકેાને આ પ્રમાણે ખેલતા સાંભળી ચંદનબાલાએ તેમને અટકાવ્યા અને કહ્યુ કે આ મૂલા માતા જ મારે। મહાન ઉપકાર કરવાવાળી છે. જેના પ્રભાવવડે આજે મને આવે! અનુપમ અવસર પ્રાપ્ત થયા. (સ્૦૯૫) ટીકાના અસામાન્ય ખારાક એ ભિક્ષુકનુ ભાજન છે. આવું ભાજન તા ગમે ત્યાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, છતાં આ ભિક્ષુ ઘેર ઘેર આથડે છે, ને ભેાજન તેની આગળ ધરવા છતાં તે લેતે નથી. માટે આ ભિક્ષુને જુદો જ ઈંઢ હોવા જોઇએ એમ લેાકેા અંદર અ ંદર વાત કરતા હતા. આ વાતે સામાન્યપણે આખા ગામમાં ચર્ચાવા લાગી, ને આ ચર્ચામાંથી અનેક પ્રકારના તર્કવિતર્કો ઉભા થવા લાગ્યા. વાત વાયુવેગે પ્રસરતાં લેકા આ ભિક્ષુકની ટીકા કરવા લાગ્યા અને જાતજાતના ગપગાળા ફૂંકવા લાગ્યા. આ કલ્પનાના કાઈ પણ્ અંત હતે નહિ. કદાચ આ ભિક્ષુક કાઈ દુશ્મનનેા જાસુસી મનુષ્ય હોવા જોઇએ! તેમ જ કાચ ચારી કરવા નિમિત્તે ચારેકાર તપાસ પણ કરી રહ્યો હોય !
ભગવાન્ કો આહાર ગ્રહણ કે લિયે ચન્દનબાલા કી પ્રર્થના / ભગવાન્ કો ભિક્ષા ગ્રહણ કિયે બિના હી પીછે ફિરતે દેખકર ચન્દનબાલા કે અશ્રુપાત કા વર્ણન / ધનાવહ શેઠ કે ઘરમેં પાંચ દિવ્ય પ્રગટ હોને કા વર્ણન
આવી દુષિત નિ ંદાઓ ઉપરાંત સજ્જનાના વિચારપ્રવાહ પણ વહેતા થવા લાગ્યો. આ વિચારપ્રવાહમાં ભગવાનને તીર્થંકર તરીકે સખાધી તેએ કોઇ પેાતાના અભિગ્રહને પાર પાડવા પ્રયાસ કરી રહ્યા હશે તેમ તેમને લાગવા માંડયુ. તી કરી પેાતાના કર્મોને તેડવા માટે વિવિધ પ્રકારના ભગીરથ પ્રયાસે અગાઉ કરતા હતા, એવું મંતવ્ય પણ વિદ્વાના જાહેર કરી રહ્યા હતા. નાના પ્રકારના ગપગેાળાની વચ્ચે શું સત્ય છે તે શેાધવું ઘણું મુશ્કેલ થઈ પડયું હતુ. આખા ગામની ચર્ચા આ વિષય ઉપર કેન્દ્રિ થઈ હતી. લેકે પણ ચર્ચા કરતા કરતા થાકી ગયા હતા, કારણ કે લગભગ છ માસને વખત વ્યતીત થતાં તે વાત જુની અને પુરાણી બની ગઈ હતી અને કાલના ઇતિહાસમાં નવનવા પ્રકરણા દિનપ્રતિદિન ઉપસ્થિત થતાં લોકોને રસ આ બાબતમાં ઘટવા લાગ્યા. ભગવાન પણ ઇચ્છિત આહારના હમણાં જોગ નથી એમ વિચારી શાંત રહી આહાર માટે ઝાઝી મથામણુ નહિ કરતાં શાંતચિત્તે આત્મમથનમાં ચિત્ત પરાવા લાગ્યા. સજ્જનેને મન આ વાત હૃદયમાં ખૂંચવા લાગી કે આટઆટલે વખત પસાર થઈ ગયા છતાં અમે ભગવાનને ઇચ્છિત આહાર આપી શકયા નહિ! તે અમારૂં' ખરેખરૂં કમભાગ્ય છે. ભગવાનને તે આ બાબતનું દુ:ખ હતુંજ નહિ. કારણ કે તેમને તેા આવા ખાના નીચે વધારે ક ક્ષય થતા હોવાથી, તેમજ આત્મ-સ્વભાવનું પ્રાબલ્ય વધવાથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૮૨

Page #100

અપૂર્વ આનંદની હેલી વરસતી હતી, છતાં શરીર સાથેનો પૂર્વ સંગ કઈ કઈ વાર ડોકીયું કાઢતાં છતાં આહારની ઈરછા પ્રગટ પણ થતી છતા તે ઈચ્છાને જ્ઞાનયોગ દ્વારા વિવેકથી શાંત પાડતા અને વિચારતા કે, કાળ જ્યારે પરિપકવ થશે ત્યારે જ આહારની જોગવાઈ આપોઆપ થઈ જશે! આ પ્રમાણે કાળ વ્યતીત થતાં છ મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા રહેતાં ધનાવહ શેઠને ત્યાં આહાર અર્થે ભગવાનનું આગમન થયું ત્યારે તેમણે ઇચ્છિત વસ્તુઓ સમગ્રપણે એકત્ર થયેલી જોઇ. પરંતુ એક મુખ્ય વસ્તુનો અભાવ જોતાં તે પાછા વળવા લાગ્યા. આ વસ્તુ એ કે હૃદયને તીવ્ર ઉલ્લાસ. અને તે ઉલ્લાસની નિષ્ફળતાની પછવાડે અશુપાત. આ બંને ભાવે ભક્તિના પૂરક છે. જે ભક્તમાં પિતાના ઈષ્ટદેવને માટે હદયને ઉલ્લાસ ઉછળતું હોય તેનામાં આ બે વાનાં તે જરૂર હોવા ઘટે! ઉપરોક્ત ભાવ ભગવાને જ્યારે પાછા વળતી વખતે જો કે તરત જ પોતાનો અભિગ્રહ પૂરો થયેલ જોયો અને ભક્તને લુખ-સુકે આહાર વહોરી ભક્તના હૃદયના અને તેના સંસારનાં તીવ્ર બંધને તેડી નાખ્યાં તેમજ ભક્ત ચંદનબાળાને મરણના અસહ્ય બજામાંથી મુક્ત કરી. અગાધ દુઃખના ગર્તામાં ધકેલી દેનાર તેની કહેવાતી મૂલા માતાની નિંદા કરનાર લેકેને અટકાવી ચંદનબાળા બેલી કે, મારી માતાએ મને આ પ્રમાણે ન કર્યું હોત તો હું શી રીતે સાક્ષાત્ ભગવાનના દર્શન કરી શકત! અને આવું મારું ફેંકી દેવા લાયક તુછ ધાન્ય ભગવાનના કરપાત્રમાં શી રીતે પડત! આ બધે સંગ મેળવી આપનાર મારી મૂલા માતાને જેટલે ઉપકાર માનું એટલે થોડો છે ! આમ કહીને મૂલા શેઠાણીને ગદગદ કંઠે બાઝી પડી. (સૂ૦૯૫)
ચન્દનબાલા કે ચરિત્ર કા વર્ણન
મૂળનો અર્થ “' ઇત્યાદિ આ વખતે આકાશમાં દિવ્ય ઘોષણા સાંભળવામાં આવી કે “આ ચંદનબાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પ્રથમ શિષ્યા થશે.” જેના હાથે ભગવાને આહાર ગ્રહણ કર્યો તે ચંદનબાળા કે હતી ? તેને સંક્ષેપ હેવાલ નીચે વર્ણવવામાં આવે છે—
કોઈ એક સમયે કૌશામ્બી નગરીના અધિપતિ રાજા શતાનીકે ચંપાનગરીના નાયક રાજા દધિવાહન ઉપર આક્રમણ કર્યું. તેને હરાવી ચંપાનગરીને લૂંટી લીધી, દધિવાહન રાજા રાજ્ય છોડી નાસી ગયા. ત્યારબાદ શતાનીક રાજને એક યોદ્ધો દધિવાહન રાજાની રાણી ધારિણી અને તેની પુત્રી વસુમતીને રથમાં બેસાડી કૌશામ્બી નગરી તરફ ઉપડી ગ. માર્ગમાં તેણે ધારિણી રાણીને કહ્યું કે, “હું તને મારી રાણી બનાવીશ.” આ સાંભળી શીલભંગના ભયથી રાણી જીભ કરડી મરી ગઈ. ધારિણી રાણીની આવી દશા જોઈ યોદ્ધાએ વિચાર કર્યો કે કદાચ વસુમતી પણ આ પ્રમાણે કરી બેસે છે ? આથી તેણે વસુમતીને કાંઈ પણ કહ્યું નહિ ને સીધી કોશામ્બી નગરીમાં લઈ જઈ તેને ચેક વચ્ચે ઉભી રાખી અને તેનું લિલામ કરી પૈસા ઉપજાવ્યા. આ વસુમતીનું વેચાણ એક વેશ્યાને ત્યાં થયું. કારણ કે તેણીએ વધારે મૂલ્યની આંકણી મૂકી હતી. આ દશ્ય જોઈ વસુમતીએ વેશ્યાને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે માતા ! તમે કેણ છે અને કયા પ્રજનથી તમે મારી ખરીદી કરો છે ?” વેશ્યાએ આ સાંભળી પ્રત્યુત્તર આપે કે “હું ગણિકા છું અને પરપુરુના મનરંજન માટે તારી ખરીદી કરૂં છું.” ગણિકાનું આવું અનર્થકારી હદયવિદારક અને વજપાત
યશાજનક વચન સાંભળી વસુમતી હદયફાટ રૂદન કરવા લાગી. તેનું કપાત સાંભળી ત્યાં ઉભા રહેલા ધનાવહ શેઠ મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા કે આ કન્યા કેઈ ઉત્તમ રાજાની અથવા કેઈ શેઠની હોવી જોઈએ. જેથી આ આપત્તિનું પાત્ર ન થાય તે સારું એટલે આ વેશ્યાને ત્યાં ન વેચાય તે ઈચછવા યોગ્ય છે. એમ વિચારીને તે શેઠે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૮૩

Page #101

ગણિકાને સમજાવી, વધારે ધન આપી તેની પાસેથી વસુમતીને મેળવી લીધી. શેઠ અને તેની પત્ની મૂલા તેને પોતાની પુત્રી સમાન ઉછેરવા લાગ્યા.
કંઈ એક ઉનાળાની ઋતુમાં ધનાવહ શેઠે અગત્યના કામને લીધે બહાર ગયા હતા. ગરમી અને પ્રચંડ તાપને લીધે અકળાતા તેએ ઘરમાં દાખલ થયા. તે વખતે કઈ પણ નકર કે શેઠાણીની હાજરી જોવામાં આવી નહિ. પેાતે ગરસીથી ઘણા આકુળ-વ્યાકુળ થતા હતા. આ જોઈ વસુમતી બહાર આવી અને શેઠે ના પાડવા છતાં પેાતાના પિતાતુલ્ય ધનાવહ શેઠના પગ ધેાવા લાગી. પગ ખેતી વખતે વસુમતીના અખાડા છૂટા થઈ જવાથી તેની લટો નીચે પડી ખરાબ થશે ને રગદોળાશે એવા વિચારથી અબાડાને પોતાના હાથમાં લઈ શેઠે બાંધી દીધેા. આજ સમયે મૂલા શેઠાણ ખારીમાં બેઠી હતી. તેણે આ બધું નજરેશનજર નિહાળ્યું, આથી તેનું મન ચગડોળે ચડયુ. અને વિચારવા લાગી કે આ કન્યાનું પાલન-પેષણ કરવામાં મેગ...ભીર ભૂલ કરી છે. કદાચ શેઠ આ છે!કરી સાથે લગ્નગ્રંથીથી જોડાઈ જશે તે મારી કફોડી સ્થિતિ થઈ જશે. રેગ અને દુશ્મનને ઉગતાં જ ડામવા જોઇએ! આવા વિચાર મનમાં આણી વસુમતીનું કાસળ કાઢી નાખવા તે તત્પર થઈ.
કોઈ એક વખતે શેઠને બહારગામ જવાનું થયું. સમયના લાભ લઈ તેણીએ એક હજામને બેલાબ્યા અને વસુમતીના મસ્તકનું મુંડન કરાવી નાખ્યું. તેના હાથપગમાં બેડીએ નાખી તેને લેયરામાં હડસેલી મૂકી અને ભેાંયરાને તાળું વાસી પાતે મેડી પર ચડી ગઈ. મેડી પર આવી કપડાંલતાથી સજ્જ થઈ પોતાના પિયેર પહોંચી ગઈ. આ ભોંયરામાં વસુમતી ભૂખ અને તૃષાથી પીડિત થઈ વિચારવા લાગી કે—
<<
કયાં તે રાજકુલ મારૂ, કયાં આ દુર્દશા મારી; કયા એ પૂર્વકર્માએ, કરી છે આ દશા મારી, ”
એટલે કે ‘કયાં મારૂ' રાજકુળ અને કયાં આ ભેાંયરાનુ કેદખાનુ...? કયા અશુભ કર્મોના આ વિપાક હશે' આમ વિચારે ચડતાં તેણીએ કેદમાંથી મુક્ત થાઉં ત્યાં સુધી તપની આરાધના કરીશ’ એવા નિશ્ચય કર્યો. અને આ આરાધના સાથે તેણે નમસ્કાર મંત્રના જાપ શરૂ કર્યા. આમ કરતાં તેણીએ ત્રણ દિવસ પસાર કર્યો. ચેાથે દિવસે શેઠ ઘેર આવ્યા. વસુમતીને નહિ દેખવાથી નોકરવને પૂછ્યું. નેકરવર્ગને શેઠાણીએ મનાઇ કરેલ હાવાથી તેએ કાંઈ જવાબ આપી શકયા નિહ. નાકરા તરફથી જવાબ નહિ મળતાં શેઠ ક્રોધે ભરાયા અને ઘરની બહાર ચાલ્યા જવાના સર્વેને હુકમ કરી. આ નાકરવર્ગની અંદર એક વૃદ્ધ દાસી હતી. તેણે જીવના જોખમે પણ વસુમતીને બચાવી લેવા દૃઢ નિશ્ચય કર્યાં. મન મજબૂત કરી તે દાસીએ શેઠને સર્વ હકીકતથી વાકેફ કર્યા. આ સાંભળી શેઠ ભોંયરા પાસે પહોંચ્યા, તાળું તેડી વસુમતીને બહાર કાઢી. બે ત્રણ દિવસથી ભૂખી-તરસી છે' એમ જાણી ઘરમાં અન્નને માટે શેાધ કરી, પણ કયાંય કોઈ પણ પ્રકારનું અન્ન તેમને હાથ આવ્યું નહિ. તપાસ કરતાં કરતાં ભેંસને ખાણમાં આપવાના અડદને ચુલે ઉકળતા જોયા. ઝડપ લઇને તેમણે સૂપ હાથમાં લીધું, અને તેમાં અડદના બાકળા લઈ સુમતી પાસે આવી તેની સામે ધર્યા. ‘હું હમણાં આવું છું' એમ વસુમતીને કહી તે ખેડી તાડવા માટે લુહારને ખાલાવવા ગયા. વસુમતી આ અડદનાં ખાકળાવાળા સુપડાને હાથમાં લઈ વિચારવા લાગી કે ‘આજ સુધી તે કોઈ પણ પ્રકારના તપની પૂર્તિ પહેલાં અન્નદાન આવ્યું છે, અને અન્નનુ' દાન આપ્યા પછી જ મેં
પારણુ કયુ છે, તે આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૮૪

Page #102

અઠ્ઠમતપનું પારણું કેઈને દાન દીધા વિના કેવી રીતે કરૂં? આ કેઈ નિવિડ અશુભ કર્મોને ઉદય છે કે મને આવી દુર્દશા પ્રાપ્ત થઈ ! અત્યારે કોઈ અતિથિ અર્થાત મહામા આવી પડે ને તેને દાન દઉં તો કેવું સારૂં? અને આવું દાન લેનાર કઈ તથા રૂપનો આત્માથી મુનિ હોય તો કેવું સુંદર ! આવા પ્રકારની ચિતવના કરતી અને ભાવ પ્રગટ કરતી તે એક પગ ઉંમરાની બહાર અને એક પગ ઉંમરાની અંદર કરી મુનિની રાહ જોવા લાગી. વસુમતીને સ્વભાવ ચદન જેવા શીતળ અને ચંદ્રમા જેવા ઠંડો હોવાના કારણે તેનું નામ “ચંદનબાલા” પાડવામાં આવ્યું હતું અને આ નામથી તે પ્રસિદ્ધિને પામી હતી. (સૂ૦૯૬)
ટીકાને અર્થ–ભગવાને પારણું કર્યા પછી દેએ આકાશમાં એવી ઘોષણા કરી કે “આજ ચંદનબાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સૌથી પહેલી શિષ્યા થશે.” જેના હાથે ભગવાને પારણું કર્યું એ ચંદનબાળ કેણુ હતી ? જિજ્ઞાસુઓને આ વાતને પરિચય કરાવવા માટે ચંદનબાળાનું સંક્ષિપ્ત વૃત્તાંત આપવામાં આવે છે–
એક વખત કૌશામ્બીનગરીના રાજા શતાનીકે ચંપાનગરીના રાજા દધિવાહનના રાજ્ય પર પિતાનાં સિન્ય સાથે આક્રમણ કર્યું અને છળનો આશ્રય લઈને ચંપાનગરીને લુંટી. ચંપાનગરીમાં લુંટફાટ શરૂ થતાં રાજા દધિવાહન ભયભીત થઈને નાસી ગયા તે વખતે શતાનંકિને કઈ ચદ્ધો દધિવાહન રાજાની ધારિણી નામની રાણીને અને વસુમતી નામની પુત્રીને રથમાં નાખીને કૌશામ્બીની તરફ ઉઠાવી ગયો. રસ્તામાં તે યોદ્ધાએ રાજા દધિવાહનની રાણી ધારિણીને કહ્યું કે “હું તને મારી પત્ની બનાવીશ.” યે દ્ધાનું આ કથન ધારિણી રાણીએ સાંભળતાં તેને પિતાનું શિયળ ભંગ થવાને ડર લાગે, તેથી તેણે પિતાની જીભ બહાર ખેંચી કાઢીને પ્રાણત્યાગ કર્યો. ધારિણીને મૃતાવસ્થામાં જઈને તે દ્ધો ભયભીત થયો. તેણે વિચાર કર્યો કે કદાચ એવું બને કે વસુમતી પણ ધારિણીની જેમ અનિચ્છનીય કાર્ય કરી બેસે-પ્રાણત્યાગ કરે. આમ વિચારીને તેણે પિતાના મનની કઈ પણ વાત વસુમતીને ન કહેતાં કૌશાખીના ચોકમાં લઈ જઈને તેને વેચી દીધી. એક વેશ્યાએ દ્ધાએ નક્કી કરેલી કીંમત આપીને વસમતીને ખરીદી લીધી. ત્યારબાદ વસુમતીએ તે વેશ્યાને પૂછયું, “માતાજી, તમે કેણ છો ? અને શા ઉદેશથી તમે મને ખરીદી છે ?” વસુમતીના આ પ્રશ્ન બાદ તે ગણુકાએ કહ્યું, “હ વેશ્યા છું. પર-પુરુષને પ્રસન્ન કરવા, વિલાસ આદિ દ્વારા તેમનું મનોરંજન કરવું તે વેશ્યાનું કામ છે.
હૃદયનું વિદારણ કરનાર-મનમાં ખેદ ઉત્પન્ન કરનાર, આર્યજનેને માટે અનુચિત તથા વજપાત જેવાં અસહ્ય વચન સાંભળીને વસુમતી આકંદ કરવા લાગી રડતી વસુમતીની દુઃખભરી વાણી સાંભળીને એજ ચેકમાં ઉભેલા ધનાવહ નામના એક શેઠે વિચાર કર્યો, “મુખાકૃતિ પરથી લાગે છે કે આ રડતી બાળા કાંતે કઈ મોટા રાજાની અથવા કોઈ પિસાદારની દીકરી હોવી જોઈએ. આ બિચારી બાળા દુઃખી ન થાય તો સારું.” એવું વિચારીને વેશ્યાને મેં માગ્યા દામ ચૂકવીને તેણે વસુમતીને લઈ લીધી. તે તેને પોતાને ઘેર લઈ ગયે. ઘેર લઈ ગયા પછી ધનાવહ શેઠ અને તેની પત્ની મૂલાએ વસુમતીનું પોતાની જ પુત્રીની જેમ પાલનપોષણ કરવા માંડયું.
એકવાર ગ્રીષ્મ ઋતુનો સમય હતે. ધનાવહ શેઠ બીજે ગામ જઈને પિતાને ઘેર પાછા ફર્યા. જ્યારે તેઓ ઘેર આવ્યા ત્યારે કેઈનકર હાજર ન હતું તેથી વસુમતી જ ધનાવહને પિતાના પિતા ગણીને તેમના પગ દેવા લાગી. ધનાવહે ના પાડી, પણ તે માની નહીં જ્યારે વસુમતી ધનાવહના પગ ધતી હતી ત્યારે તેને કેશકલાપ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૮૫

Page #103

અંબાડો) છૂટી ગયો. શેઠ ધનાવહે મનમાં તેના વાળની લટે કાદવવાળી જમીન પર રખેને પડે.” આમ વિચારીને તેમણે નિર્વિકાર ભાવે-યષ્ટિ (લાકડી)ના જેવા પિતાના હાથમાં લઈને તે કેશકલાપ બાંધી દીધે.
આ બાજુ તેજ વખતે ધનાવહ શેઠની પત્ની મૂલા બારીમાં બેઠી હતી તેણે વસુમતીના કેશકલાપ બાંધતા ધનાવહને જોયા. તેણે વિચાર્યું કે “આ છોકરીનું પાલન-પોષણ કરવામાં મેં મારું પોતાનું જ અનિષ્ટ કર્યું છે. કારણ કે આ કન્યા યૌવનના ઉંબરે પહોંચી છે. જે આ છોકરી સાથે મારા પતિ લગ્ન કરશે તે તેની સાથે લગ્ન થતાં જ હું અધિકાર રહિત બની જઈશ. તેથી મારે એવો ઉપાય કરવો જોઈએ કે જેથી મારા પતિ તેની સાથે વિવાહ કરી શકે નહિ. રોગ અને દુશમન ઉત્પન્ન થતાં જ તેને ઇલાજ કરવો જોઈએ. મૂલાએ આ પ્રમાણે નિર્ણય કર્યો. થોડા સમય પછી તેને તક પણ મળી. એક વાર ધનાવહ શેઠને બીજે ગામ જવાનું થયું. તેમને બહાર ગયેલા જાણીને મલાએ હજામને બોલાવી તેની પાસે વસુમતીનું માથું મુંડાવી નાખ્યું. અને હાથમાં હાથકડી અને પગમાં બેડી નાખી. પછી વસુમતાને એક ભાયરામાં પૂરી દીધી, ભોયરાને તાળું વાસી દીધુ. આ બધું કરીને તે કૌશામ્બીમાં જ પિતાને પિયર ચાલી ગઈ. હાથ અને પગથી બંધાયેલી વસુમતી તે ભંયરામાં કેદ–અવસ્થામાં મનોમન વિચાર કરવા લાગી. તે શે વિચાર કરવા લાગી તે બતાવે છે
કયાં મારો એ રાજવંશ, જેમાં મારો જન્મ થયો અને કયાં મારી આ સમયની દુર્દશા ? બન્નેમાં જરી પણ સમાનતા નથી. અહા ! પૂર્વભવમાં મેં ઉપાર્જિત કરેલ અશુભ કર્મ શું ખબર કેવાં છે, કે જેનું આવું ફળ ભેગવવું પડે છે ! આ દુર્દશાના રૂપે જ તે ઉદયમાં આવ્યા છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરતી વસુમતીએ એ નિર્ણય કર્યો કે “જ્યાં સુધી આ કારાગારમાંથી મારે છુટકારો ન થાય ત્યાં સુધી હું અનશન તપસ્યા કરીશ.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે “નમો અરિંતળ" ઈત્યાદિ રૂપ પંચ પરમેષ્ઠી મંત્રનો જાપ કરવા લાગી. આ રીતે ત્રણ દિવસ પસાર થયા. એથે દિવસે ધનાવહ શેઠ બીજે ગામથી પાછા ફર્યા. તેમણે શેઠાણી કે વસુમતી કેઈને ન જોતાં નોકર આદિ પરિજનને તેના વિષે પૂછપરછ કરી આ પ્રમાણે શેઠે પૂછવા છતાં પણ મૂલા શેઠાણી તરફથી મના કરાયેલ હોવાથી નોકર-ચાકર વસુમતીને વિષે કંઈ પણ બોલ્યા નહીં ત્યારે ધનાવહ શેઠ ગુસ્સે થયા. તેમણે કહ્યું, “તમે લેકે જાણવા છતાં અને મારા પૂછવા છતાં પણુ વસુમતી વિષે કંઈ પણ કહેતા નથી માટે મારા ઘરમાંથી બહાર નીકળી ચાલ્યા જાઓ.” શેઠના એવાં વચન સાંભળીને એક વૃદ્ધ દાસીએ વિચાર કર્યો, “મારો પ્રાણ જાય તે ભલે જાય પણ વસુમતીને જીવ બચાવે જ જોઈએ.” આમ વિચારી તેણે આખું વૃત્તાંત ધનાવહ શેઠને કહી દીધું. આ વૃત્તાંત સાંભળીને ધનાવહ તરત જ ભયરાના દ્વારની પાસે ગયા ભેંયરાનું તાળું તોડી નાખ્યું. દ્વાર ખોયું અને વસુમતીને આશ્વાસનનાં વચને કહીને સાંત્વન આપ્યું.
મૂલા જ્યારે પિતાના પિતાને ઘેર ગઈ હતી ત્યારે વાસણ-કુસણુ બધું ગુપ્ત જગ્યાએ મૂકીને ગઈ હતી, તેથી શેઠને ઉતાવળમાં કેઇ વાસણ પણ ન જડયું તેમ જ ભેજન પણ નજરે ન પડયું. ફક્ત ઢેરેને માટે બાફેલા અડદ જેને લેકભાષામાં “બાકળા” કહે છે તેજ મળ્યા. બીજ વાસણ ન જડવાથી સૂપડામાં જ બાકળા લઈને ધનાવહ શેઠે વસુમતીને આપ્યા. અને શેઠ જાતે જ બેડી વગેરે તેડવાને માટે લુહારને બોલાવવા માટે લહારને ઘેર ગયા. જકડાયેલ હાથ-પગવાળી વસુમતીએ બાફેલા અડદવાર્થ સૂપડું હાથમાં લઈને વિચાર્યું, “આ પહેલાં મેં સાધુઓને અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમનું દાન દઈને જ પારણાં કર્યા છે, આજે દાન આપ્યા વિના પારાણું કેવી રીતે કરૂં? કેવા ઉપાર્જિત કમને મારે ઉદય થયો છે કે જેના દર્વિપાકને કારણે હું દાસીપણું વગેરે વગેરે ભેગવી આ દશા પામી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૮૬

Page #104

છું ! જે હું કોઈ મુનિને આ ભેજન–સૂપડામાં રહેલ બાફેલાં અડદ રૂપ અશન-વહેરાવીને પારણું કરૂં તે મારું કલ્યાણ થઈ જાય. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે એક પગ ઘરના ઉમરાની બહાર અને બીજો પગ અંદર રાખીને મુનિના આગમનની રાહ જોવા લાગી. એ જ રાજકુમારી વસુમતી શ્રીખંડ ચન્દન જેવી શાંત સ્વભાવવાળી હોવાથી તે “ચંદનબાળા”ના નામથી પ્રખ્યાત થઈ. (સૂ૦૯૬)
અન્તિમ ઉપસર્ગ કા વર્ણન
અંતિમ ઉપસર્ગ મૂલને અર્થ—‘ત્તi ” ઈત્યાદિ. આ પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, કૌશામ્બી નગરીમાંથી વિહાર કરી, દેશના જુદા જુદા ભાગમાં વિચરવા લાગ્યાં. બારમું ચાતુર્માસ કરવા તેઓશ્રી ચંપાનગરીમાં પધાર્યાં ને ત્યાં ચૌમાસી તપની આરાધના કરી, આ ચાતુર્માસ પૂરું કર્યું. આ ચોમાસુ પસાર કર્યા પછી, તેઓ “ષમાસિક” નામના ગામની બહાર ઉદ્યાનમાં કાર્યોત્સર્ગ કરી સ્થિત થયાં. ત્યાં કોઈ એક ગોવાળ આવી ભગવાનને દેખતાં બેલવા લાગ્યો કે હે ભિક્ષક ! તું આ મારા બન્ને બલદેનું રક્ષણ કરજે” આમ કહી તે ગામમાં રવાના થયો. ગામમાંથી પાછા વળતાં, તે ગોવાળે બળદને જોયાં નહીં. તેથી તેણે ભગવાનને પૂછયું કે “હે સાધુ ! મારા બળદ કયાં?” ધ્યાનમગ્ન પ્રભુએ કાંઈપણ જવાબ વાળે નહીં. આથી પૂર્વભવના વૈરાનુંબંધી કર્મના વેગે, તે ગોવાળ ક્રોધાયમાન થયે. ક્રોધથી લાલ પીળા થા, શકટ નામના કઠણ વૃક્ષની ડાળીમાંથી, બે ખીલાં બનાવ્યાં. આ ખીલાને ભગવાનના કાનમાં કુહાડાના ઘા વડે ઘાંચી મજબૂત કરી દીધા, ને તે ખીલાના બહાર દેખાતાં ભાગોને કાપી નાખ્યાં. આમ કરવાનું કારણ એ હતું કે, આવા કાર્યની કોઈને જાણ થાય નહીં. તેમજ આવા બંધબેસ્તા ખીલાને કેઈ કાઢી પણ શકે નહિ. આવું નિકાચિત કમ, બ્રહ્માએ પોતાના અઢારમાં ભવમાં બાંધ્યું હતું. ને તેનો ઉદય તેમને આ અંતિમ ભવમાં જણાય. ને તેનું પરિપકવ ફળ પણ ભોગવવું પડયું.
આ દુરાશયી ગોવાળ ત્યાંથી નિકળી જઈ, કેઈ અજાણ્યા સ્થળે ચાલ્યો ગયો. ભગવાન અહીંથી નીકળી, મધ્યમ પાવા નગરીમાં ભિક્ષાથે અટન કરતાં કરતાં, સિદ્ધાર્થ શેઠને ત્યાં જઈ ચડ્યાં. આ શેઠને ત્યાં “ખરક નામને એક વૈિદ્ય હતો. તેણે પ્રભુને જોતાંજ કાનમાં ઠેકેલાં ખીલાને ઓળખી લીધાં. ને વિચાર કરતાં તેને ખ્યાલમાં આવ્યું કે, કઈ દુરાત્માએ જાણી જોઈને, દુઃખ દેવા નિમિત્ત આવું દુષ્ટ કાર્ય કર્યું છે. તેમજ પ્રભુને થતી અતુલ વેદના પણ, તેણે જાણી લીધી. આ દૃશ્ય પારખી વેચે તે વાત શેઠને કરી, ભગવાન ભિક્ષા ગ્રહણ કરી, ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. ને ત્યાં તેઓ પિતાના દૈનિક કાર્યક્રમ મુજબ કાર્યોત્સર્ગમા ઉભાં રહ્યાં. તેટલામાં શેઠ અને વૈદ્ય ત્યાં આવી પહોંચ્યાં ને પ્રભુના કાનમાંથી મુક્તિપૂર્વક ખીલા ખેંચી લીધા. આ ખીલા ખેંચાતી વખતે, પ્રભુને અસહ્ય વેદના થઈ તે પણ પ્રભુએ, આવી જાજવલ્યમાન તીવ્ર અને ઘેર વેદનાઓને સમ્યફ પ્રકારે સહી લીધી. ખીલા કાઢયા, અને 5 ઔષધ ઉપચારો કરીને ભગવાનના કાનને વેદનારહિત બનાવી શેઠ અને વિદ્ય ઘર તરફ વળ્યા. સારાનરસા કાર્યોના ઘાત-પ્રત્યાધાત હોય જ છે. તદનુસાર પિતાનાં દુષ્કૃત્યાનું ફળ ભેગવવા, આ ગોવાળને નરકગતિમાં જવું પડયું. જ્યારે વૈદ્ય તેમ જ શેઠ શુભકાર્યોના ફળ રૂપે બારેમાં દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયાં. (સૂ૦૯૭)
ટીકાનો અથ– ચતુર્માસ પૂરું થયા બાદ તે સ્થળ છોડીને દેશના અન્ય સ્થળોએ વિહાર કરવાનો સાધુઓનો
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #105

આચાર છે. તે સદાચાર મુજબ ભગવાન પણ અન્ય સ્થાનમાં વિચારવા લાગ્યા. કૌશામ્બી–ચંપાપુરી વિગેરે નગરીઓમાં રહ્યા બાદ ભગવાન તે પ્રદેશમાં આવેલા “
વમાનિક નામના ગામની બહાર કાયેત્સર્ગ કરી સ્થિર રહો. અહીં તેમને છેલે ઉપસર્ગ આવ્યો, અને તે ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવના ભવે શમા પાલકના કાનમાં રેડેલા શીશાનું પરિપકવ ફળ હતું. નિકાચિત કર્મ બાંધતી વખતે જે ભાવો દ્વારા બંધાયું હોય તે ભાવેના રસ રૂપે જ આ કર્મ પરિણમે છે. તેના રસમાં કોઈ ફેરફાર પડતો નથી, છતાં જે આત્મા વીર્ય ફેલવે તે તેના અનુભાગમાં ફેર પડે છે. આ ફેર એટલે કે રસની તીવ્રતા મંદતામાં ફેરવાઈ જાય છે. પણ રસ તદન ઉડી જતો નથી. નિકાચિત કર્મવાળાની ગતિ કરતી નથી, પણ જાતિ ફરી શકે છે. નરકનાં સ્થાને સાત જાતનાં બતાવેલાં છે. તે સ્થાનેની કક્ષા આત્મવીય વડે નીચે આવી શકે છે, પરંતુ ગમે તેવા પ્રયાસ દ્વારા પણ નરકગતિથી મુક્ત થવાનું નથી.
નિદ્ધત્ત કર્મોનું જડ ઉંડું હોતું નથી, તેથી તે નિર્દૂલ કરી શકાય છે. પણ નિકાચિત કર્મોને જડમૂળથી કાઢી શકાતાં નથી. પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ અને પ્રદેશ એ ચાર ભેદ છે. નિદ્ધત કર્મોમાં આ ચારે પ્રકારે ભસ્મીભૂત થઈ શકે છે, જ્યારે નિકાચિતમાં પ્રદેશવેદન જરૂર રહે છે. ભગવાને પૂર્વે બાંધેલાં નિકાચિત કર્મ આ ભવે તે મૂળ ૨સમાં ઉદય આવ્યું અને તેના ફળ રૂપે તેમના કાનમાં ખીલા ઠોકાયા.
કમ બરાબર ભેગવાઈ રહ્યું અને તેનો અંત આવતાં સિદ્ધાર્થ શેઠ અને વૈદ્યનું મિલન થયું. આ બનને ધર્માત્માઓનાં મન ભગવાનનું દુઃખ જોઈ ઘણા જ વિહવલ થયા. ખીલા પણ એવી રીતે નાખવામાં આવ્યા હતા કે દેખનારને તે કાનના શણગાર રૂપ લાગે ! કોઈને પણ આ વેદનાનું સ્વરૂપ સમજાયું નહિ. ફક્ત આ બે જ પુણ્યશાળી પુરુષને ભગવાનની વેદનાની પીડા સમજાઈ. આથી યુક્તિ-પ્રયુક્તિ વડે કાનમાથી ખીલાઓને બહાર કાઢી નાખ્યા કાઢતી વખતે ભગવાનના મુખમાંથી નીકળેલી ચીસ એટલી વેદનાપૂર્વકની તીવ્ર હતી કે આસપાસનાં પ્રાણીઓ પ્રજી ઉઠયાં. લેકેતિ એ પ્રમાણે હતી કે ભગવાને પાડેલી ચીસથી પાસેના પર્વતમાં ચિરાડ પડી ગઈ. એવી પ્રબલ વેદના પ્રભુ તે સમયે જોગવી રહ્યા હતા. સંયમી મુનિઓની શુશ્રષા તીર્થંકર ગોત્ર પણ બંધાવી આપે છે; પ્રખર સંયમી મુનિ હોય, સાધનામાં ઓતપ્રોત થયેલ હોય, તેમની સેવા કરવાવાળી વ્યક્તિ, ત્યાગ ભાવની ઈચ્છક અને પોષક હોય તે જરૂર પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય તે નિશ્ચિત વાત છે. આ બંને પુણ્યાત્માએ યથા સમયે મરણ પામી, અયુત નામના બારમાં દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
વેરનો સ્વભાવ કરેળીયાની લાળ જે હોય છે. જેમ કરોળીયાની લાળ બહાર નીકળતાં વધવા જ માંડે છે. અને તેને આરેતારે આવતું નથી, અને તેમાં સપડાયેલ જીવજંતુ તેમાંથી કોઈ કાળે નીકળી શકતું નથી. તે પ્રમાણે વેરની પરંપરા વધતી જ રહે છે અને તે વૈરાનુબંધી કમે એક પછી એક બંધાતા અને ભેગવાતા જાય છે. માટે વેરને બદલો વાળવાની ઇચ્છા ન રાખવી; પરંતુ તેની ક્ષમાપના કરતાં તે નિર્મૂળ અને નિર્જીવ થઈ જાય છે. બીજ બળી ગયા પછી જેમ તેનામાંથી અંકુરો ફૂટતા નથી તેજ પ્રમાણે વે૨નું ઉપશમ થતા તે શમી જાય છે, માટે જે જે ભવમાં વેર ઉત્પન્ન થયાં હોય તે સર્વેનું ઉપશમ માનવ ભવમાં વિવેક અને સમજણપૂર્વક કરી નાખવું જોઈએ. અન્ય ભવમાં આવી સામગ્રી હોતી નથી, તેમ જ જીવને પણ ક્ષપશમભાવ માનવભાવ જેટલે તે નથી. (સૂ૦૯૭)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
८८

Page #106

ભગવાન્ કે વિહાર કા વર્ણન
મૂળના અથ—ાનસે' ઇત્યાદિષ્ઠર્યા સમિતિ સંપન્ન, ભાષા સમિતિ આદિ ઘણા ગુણાથી સંપન્ન અને ગુપ્ત બ્રહ્મચારી, નિ`મ, અકિંચની, અક્રોધી, અમાની, અમાયાવી, નિર્ભ્રાભી, શાંત, પ્રશાંત, ઉપશાંત પિિનવૃત્ત, નિરાક્ષવી, અગ્રન્થી, છિન્નગ્રન્થી, છિન્નઓતી, નિલે`પી, આત્મસ્થિત, આત્મહિતેચ્છુ, આત્મપ્રકાશક,આત્મવીર્યવાન, સમાધિપ્રાપ્ત નિઃસ્નેહી, નિર ંજન, અવ્યાહતગતિ, દેદીપ્યમાન, તત્ત્વપ્રકાશક, ગુપ્તેન્દ્રિય, નિર્લિપ્ત, નિરાવલખી, નિરાલયી, સૌમ્બલેશ્યા તેજસ્વી, ગંભીર, સતા, વિપ્રમુક્ત, અકંપ, સ્વચ્છહૃદયી, અદ્વિતીયજન્મ, અપ્રમત્ત, વીર, વિજ્ઞાન, અજેય, સર્વાંસહ જાવવમાન, વર્ષાકાલ સિવાય ગ્રીષ્મ અને હેમંતના આઠ મહીનામાં ગામમાં એક રાત્રિ અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ સુધી રહેવાવાળા, વાસી ચદન સમાન, માટી અને સેનાને સમાન ષ્ટિએ જોનાર, સુખદુઃખમાં સમાન, ઇહલેાક પરલેકની આસકિત રહિત, અપ્રતિજ્ઞ, સાંસાર પરિગામી, પરાક્રમશીલ એવા ઉપ૨ાકત ગુણાવાળા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર, વિચરવા લાગ્યા. પ્રભુને કયાંય પણ પ્રતિબંધ હતા નહિ.
અહીં નિઃસ્નેહી આદિ શબ્દોનેા અર્થ કરવામાં આવે છે—
ભગવાન, કાંસાના પાત્ર સમાન સ્નેહુવતિ હેાવાથી, તેએ નિ:સ્નેહી કહેવાયા. શં ખ સમાન મળ રહિત હાવાથી તેએ નિરંજન કહેવાયા. જીવની સમાન હોવાથી અન્યાહુતગતિ કહેવાયા. ઉત્તમ સુવર્ણ સમાન તેમની કાયા હાવાથી તે દેદીપ્યમાન કહેવાયા. દત્રુ સમાન તત્વો ને પ્રકાશીત કરવાવાળા હોવાથી, તેઆ તત્વ પ્રકાશક કહેવાયા. કાચબાની સમાન ઇન્દ્રિયાને ગેાપવાવાળા હોવાથી તેએ ગુપ્તેન્દ્રિય કહેવાયા. કમલપત્રની માફક લેપ રહિત હાવાથી નિલિમ *હેવાયા. આકાશ માફક આધાર વિનાના હોવાથી, તેઓ નિરાવલંબી કહેવાયા. પત્રનની સમાન ઘરવગરના હાવાથી નિરાલી કહેવાયા. ચંદ્રમા સમાન સૌમ્ય હોવાથી તેઓ સૌમ્યલેશ્યી ગણાયા, સૂના તેજ જેવું તેમનુ તેજ હેવાથી તેઓ તેજસ્વી લેખાયાં. સાગર સમાન હાવાથી ગ’ભીર ગણુાયા, પક્ષી સમાન ગમે ત્યાં જઈ શકવાવાળા હાવાથી તેઓ સર્વાંતા વિપ્રમુકત કાઇપણ જાતની રૂકાવટ-વગરના લેખાયા, સુમેરૂની સમાન નિશ્ર્ચયમાં મડાલ હાવાથી અકપ-મનાયા, શરદૂઋતુના જળ જેવા સ્વચ્છ હૃદયવાળા ગણાતા, ગેડાના શીંગડાની સમાન અદ્વિતીયએક જન્મ લેનાર કહેવાયા; ભાર ́ડપક્ષી સમાન જાગૃત હોવાના કારણે તેઓ અપ્રમત્ત ગણાયા, ગજ જેવા હેાવાથી ‘વીર’ કહેવાયા; વૃષભ સમાન હોવાથી વીય વાન્-પરાક્રમી-કહેવાયા, સિ'હુ સમાન જોરદાર હેાવાથી અજેય ગણાયાં; પૃથ્વી સમાન સના ભાર ખમવાવાળા હાવાથી તેઓ સવ સહ-સહનાવી મનાયા. ધી હેામેલા અગ્નિ જેવા તેજસ્વી હાવાથી જાજવલ્યમાન ગણાયા; વર્ષાકાળ સિવાયના ગ્રીષ્મ અને હેમંતના આઠ મહીનાઓમાં ગામમાં એક રાત્રિ અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
re

Page #107

સુધી રહેવાવાળા અપકારી ને ઉપકારી માનવાથી સુવાસિત ચંદન સમાન, માટી અને સેનાને સમાન દૃષ્ટિથી જેનાર, સુખદુઃખમાં સમાન, ઈહલોક પરલોકની આસકિત રહિત અપ્રતિ-કેઈપણ જાતની પ્રતિજ્ઞા વગરના, સંસારના પારગામી અને આઠકર્મોને નાશ કરવા માટે પરાક્રમશીલ કહેવાયા.
ભગવાન કે દશ પ્રકાર કે મહાસ્વપ્નદર્શન કા વર્ણન
ઉપરના ગુણેથી વિરાજિત એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કેવા કેવા અધ્યવસાયથી આત્માને ભાવિત કરતા હતા તો કહે છે કે, અનત્તર-સર્વોત્તમ) જ્ઞાન, અનુત્તર દર્શન, અનુત્તર તપ, અનુત્તર સંયમ, અનુત્તર ઉત્થાન, અનુત્તર ક્રિયા, અનુત્તર બળ, અનુત્તર વીયે, અનુત્તર પુરુષકાર, અનુત્તર પરાક્રમ અનુત્તર ક્ષમા, અનુત્તર નિર્લોભતા, અનુત્તર લેશ્યા, અનુત્તર આર્જવ અનુત્તર માર્દવ, અનુત્તર લાઘવ, અનુત્તર સત્ય, અનુત્તર ધ્યાન અને અનુત્તર અધ્યવસાયે વડે પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા હતા. આવી રીતે આત્માને ભાવિત કરતાં, કરતાં તેમને બાર વર્ષ અને તેર પખવાડીયાં પસાર થઈ ગયાં. દીક્ષા પયયના તેરમા વર્ષે ગ્રીષ્મ ઋતુને બીજો માસ અને ચેણું અઠવાડિયું એટલે વૈશાખ સુદ નવમીને દિવસ ચાલતો હતો. ભિક નામના ગામની બહાર, ઋજુ પાલિકા નદીના ઉત્તર કિનારે, સામગ નામના ગાથા પતિના ક્ષેત્ર મળે, સાલ વૃક્ષની નીચે, રાત્રીના સમયે કાર્યોત્સર્ગમાં તેઓ સ્થિત થયા. આ છદ્મસ્થ અવસ્થાની છેલ્લી રાત્રી હતી. આ રાત્રીના સમયે, ભગવાને દશ મહાસ્વપ્ન જોયાં, અને જોતાની સાથે તેઓ પ્રતિબુદ્ધ થયા. તે સ્વપ્ન આ પ્રમાણે હતાં–
સ્વનેનું જ્ઞાન-(૧) એક મહાન અઘારી દીસરૂપધારી તાલપિશાચને સ્વપ્નમાં પિતે હરાવ્યા છે એમ ભગવાને જોયું. (૨) એક અત્યંત સફેદ પાંખવાળા પુરુષ જાતિના કોકિલને જોયે. (૩) એક વિશાળ ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખેવાળા નર-કોકિલને તેમણે જોયો. (૪) એક સુવર્ણમય અને રત્નમય માળાની જોડી જોઈ. (૫) એક વિશાળ સફેદ વર્ણવાળું ગાયનું ધણું દેખ્યું. (૫) ચારે તરફ પુષ્પોથી ભરેલું એક વિશાલ પદ્મ સરવર દેખ્યું. (૭) હજારે જાંવાલા મહાન સમુદ્રને પોતે ભુજાઓથી તરી ગયા હોય તેવું સ્વપ્ન તેમણે જે યુ. (૮) મહાન તેજસ્વી સૂર્યને જોયે. (૯) પીળા રંગના અને લીલા રંગના નીલમ મણિએની કાંતિની સમાન કાંતિવાળા આંતરડાથી મહાન્ “માનુષેત્તર પર્વત ને ચારે બાજુથી વિંટળાએલ જે. (૧૦) મેરૂ પર્વત ઉપરના “મંદારચૂલીકા” નામના શિખર ઉપર એક ઉત્તમ સિંહાસનની ઉપર પિતે બેઠેલા જોયા. આ પ્રમાણે દેખતાંની સાથેજ ભગવાન જાગૃત થયા સૂ૦૯૮ના
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #108

ઇર્યાદિ પાંચ સમિતિ કે લક્ષણ કા વર્ણન / મનોગુપ્તિ કા વર્ણન
ટીકાના અ—તે સમયે ભગવાન મહાવીર ઇર્યાસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણામમિતિ, આદાનભાંડ માત્ર નિશ્ચેષણા સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રવણુ શ્લેષ્મશિધાણુજલ પષ્ઠિાપનિકા સમિતિથી યુક્ત હતા તથા મનેગુપ્તિ, અને વચનગુપ્તિ, અને કાયગુપ્તિથી સપન્ન હતા, ગુપ્ત હતા અને ગુપ્તેન્દ્રિય હતા. પ્રાણીઓની રક્ષા કરતાં યતના પૂર્વક ચાલવું તે ઇર્ચોસમિતિ છે, નિર્દોષ વચનાના પ્રયાગ કરવા તે ભાષાસિમિત છે, એષણામાં એટલે કે આહાર આદિની ગવેષણામાં ઉદ્ગમ અાદ્વિ ૪ર દોષોનો ત્યાગ કરવા તે એષણા સમિતિ છે. ભાંડ-પાત્ર તથા માત્ર-વસ્ત્ર આદિ ઉપકરણાને ગ્રહણુ કરવામાં તથા રાખવામાં અથવા ભાંડ કે વસ્ત્ર આદિ ઉપકરણ તથા અમત્ર એટલે કે પાત્રના આદાન-નિક્ષેપમાં યતના કરવી એટલે કે પ્રતિલેખન અને પ્રમાન કરીને પ્રવૃત્તિ કરવી તે આદાન-ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણા સમિતિ છે. ઉચ્ચાર મળ પ્રસ્રવણ-મૂત્ર, શ્લેષ્મ-કક, શિધાણુ-(લીંટ) જલ-પરસેવાના મેલ, છે બધાના પરિષ્ઠાપન પરડવામાં ચતના કરવી તેને ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ શ્ર્લેષ્મશિ ધાણજલ્લ-પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ કહે છે. ભગવાન મનેાગુતિવાળા હતા. મનેાપ્તિ ત્રણ પ્રકારની છે–(૧)આ ધ્યાન સંબંધી કલ્પનાઓના અભાવ હાવા. (૨) શાસ્રને અનુકૂળ, પરલેાકને સાધનારી ધર્મધ્યાનને અનુકૂળ મધ્યસ્થભાવરૂપ પરણિત (૩) સળી માનસિક વૃત્તિઓના નિરોધથી યોગ નિર્દેધ અવસ્થામાં ઉત્પન્ન થનારી આમરમરૂપ પ્રવૃત્તિ. યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યુ' છે—
विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
આત્મારામ મનસ્તજ્ઞ, મનોદ્યુતિષ્ઠાતા // ? | ત્તિ ।
કલ્પનાઓની જાળથી સર્વથા મુક્ત, સમત્વમાં સુપ્રતિષ્ઠિત અને આત્મામાં રમણ કરનાર મન જ, મને ગુપ્તિ છે, એવું મનેાગ્રુતિના જાણકારોએ કહેલ છે. ૫૧૫
ભગવાન વચનમિવાળા પણ હતા. વચન ગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે, કહ્યુ પણ છે—
વચોગુપ્તિ કા વર્ણન
सच्चा तहेव मोसा व
सच्चा मोसा तहेव य ।
૨૩થી ગમખ્ય મોતા ૩,
મુત્તી સવિ” ॥॥ ત્તિ ।
(૧) સત્યા વચન ગુપ્તિ (૨) મૃષા વચન ગુપ્તિ (૩) સત્યાક્રૃષા વચન ગુપ્તિ અને (૪) અસત્યામૃષાવચન ગુપ્તિ, આ પ્રમાણે વચનગુપ્તિ ચાર પ્રકારની છે. (૧) તેના ભાવા આ છે. વચન ચાર પ્રકારનાં છે, જેમકે-જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવુ તે સત્ય વચન છે. જીવને “આ જીવ છે.” એમ કહેવુ' તે મૃષાવચન છે. આજે આ નગરમાં સા બાળક જન્મ્યાં” આ પ્રમાણે પહેલાં નિણૅય કર્યા વિના કહેવું તે સત્યાષા વચન છે. ગામ આવી ગયુ” આ પ્રમાણે કહેવું તે સત્ય પણ નથી અને મૃષા (અસત્ય) પણ નથી. તેથી તે અસત્યામૃષા વચન છે. એ ચારે પ્રકારનાં વચન મેગના ત્યાગને વચન ગુપ્તિ એટલે કે મૌન કહે છે. અથવા પ્રશસ્ત વચનાના પ્રયાગ કરવા અને અપ્રશસ્ત વચનેને ત્યાગ કરવા તે વચન ગુપ્તિ છે. ભગવાન આ વચનગુપ્તિવાળા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
66
૯૧

Page #109

કાયમુર્તિ કા વર્ણન
ભગવાન કાયસિવાળા પણ હતા. કાયગુપ્તિ બે પ્રકારની છે -(૧) કાયિક ચેષ્ટાઓનો ત્યાગ કરો અને (૨) ચેષ્ટાઓનું આગમ પ્રમાણે નિયમન તેમાં પરષિહક ઉપસર્ગ આદિ ઉત્પન્ન થતાં કાસગ ક્રિયા આદિ વડે શરીરને અચળ કરી લેવું અથવા યોગ માત્રને નિરોધ થઈ જવાની અવસ્થામાં પૂર્ણરૂપે કાયિક ચેષ્ટાનું અટકી જવું તે પહેલી કાયમુર્તિ છે. ગુરુની આજ્ઞા લઈને શરીર, સંથારે, ભૂમિ આદિની પ્રતિલેખના તથા પ્રમાર્જન ક્રિયાઓ કરીને જ શયન આસન આદિ કરવું જોઈએ. તેથી શયન, આસન, નિક્ષેપ, અને આદાન આદિ ક્રિયાઓમાં છાપૂર્વક ચેષ્ટાઓને પરિત્યાગ કરીને શસ્ત્રાનુસાર કાયની ચેષ્ટા હોવી તે બીજી કાયગુપ્તિ છે. કહ્યું પણ છે–
"उपसर्ग प्रसंगेपि, कायोत्सर्गजुषो मुनेः । શિમાત્ર શરીરહ્ય, યષિનિવારે શા
शयनासननिक्षेषाऽऽदान संक्रमणेषु च।
स्थानेषु चेष्टानियमः कायगुप्तिस्तु सा परा" ॥२॥ ઉપસર્ગના પ્રસંગે પણ કાત્સર્ગનું સેવન કરનાર મુનિના શરીરનું સ્થિર હોવું તે પહેલી કાયગુપ્તિ કહેવાય છે. ૧૧ શયન, આસન, નિક્ષેષ (કઈ વસ્તુને રાખવી), આદાન (ગ્રહણ કરવું), તથા સંક્રમણ (આમ તેમ કરવું) આદિ સ્થાનોમાં ચેષ્ટાનું નિયમન હોવું તે બીજી કાયમુર્તિ છે. ભગવાનને ગુરુ ન હતા તેથી તેમની કાયગુપ્તિ ગુરુને પૂછયા વિનાની સમજી લેવી જોઈએ. આ રીતે તેઓ બન્ને પ્રકારની કામગુપ્તિવાળા હતા. એ ત્રણે ગુપ્તિવાળા હોવાથી
ભગવાન કી અવસ્થા કા વર્ણન / ભગવાન કા વિહાર કા વર્ણન
તેઓ ગુપ્ત હતા. તથા ગુએન્દ્રિય હતા. વિષયમાં પ્રવૃત્ત થનારી ઇન્દ્રિયને નિરોધ કરી ચૂક્યા હતા. ભગવાન ગુપ્ત બ્રહ્મચારી હતા. એટલે કે આજીવન મૈથુન ત્યાગરૂપ ચેથા બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું અનુષ્ઠાનૂ કરનાર હતા. તથા મમતા વિનાના હતા, અકિંચન હતા ક્રોધ, માન, માયા અને લાભથી રહિત હતા. આન્તવૃત્તિથી શાંત હતા, બહારથી પ્રશાંત હતા અને અંદર તથા બહારથી ઉપશાંત હતા. બધા પ્રકારના સંતાપથી રહિત હતા. આસ્રવથી રહિત હતા. બાહા અને આભ્યન્તર ગ્રન્થિથી રહિત હતા. દ્રવ્ય-ભાવ ગ્રન્થ (પરિગ્રહ)ના ત્યાગી હતા. આમ્રવના કારણેનો નાશ કરી ચૂકયા હતા. દ્રવ્ય અને ભાવ મળથી રહિત હતા. આત્મનિષ્ઠ હતા. અથવા “ગાદિની “આત્માર્થિક” એવી છાયા હોય છે. તેને અથ છે–આત્માથી, આત્માભિલાષી, એટલે કે- મુમુક્ષ હતા. ભગવાન આત્મહિત
જીવનિકાયના પરિપાલક હતા. આજનો-આત્મજ તિવાળા અથવા માનો એટલે કે મન, વચન, તથા કાયોગને વશ કરનાર હતા. આત્મબળથી સંપન્ન હતા. સમાધિ-મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત હતા. કાંસાંનાં પાત્રની જેમ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨

Page #110

નેહ (રાગ વિનાના હતા. શંખના જેવાં નિર્મળ હતા. જીવના જેવાં અકુંઠિત અબાધ ગતિવાળા હતા. ઉત્તમ સુવર્ણ જેવા સુંદર રૂપવાળા હતા. દર્પણની જેમ જીવ-અજીવ આદિ સમસ્ત પદાર્થોને પ્રકાશિત કરનાર હતા. કાચબાની જેમ પિતાની ઇન્દ્રિયોને ગેપાવનાર-વશ કરનાર હતા. કમળનાં પાનની જેમ સ્વજન આદિની આસક્તિ વિનાના હતા આકાશની જેમ કુળ, ગામ, નગર આદિનું અવલંબન લેતાં નહીં. પવનની જેમ ગૃહ વિનાના હતા. ચન્દ્રમાની જેમ સૌમ્ય વેશ્યાવાળા એટલે કે ક્રોધાદિજન્ય સંતાપથી રેડિત માનસિક પરિણામના ધારક હતા સૂર્યની જેમ દીતતેજવાળા હતા એટલે કે દ્રવ્યથી શારીરિક દીપ્તિથી અને ભાવથી જ્ઞાન વડે દેદીપ્યમાન હતા. સાગરના જેવા ગંભીર હતા. હર્ષ–શક આદિના કારણોનો સંયોગ થવા છતાં પણ નિવિકાર ચિત્તવાળા હતા. પક્ષીની જેમ બધી જાતનાં બંધનોથી મુક્ત હતા. મેરૂ પર્વતની જેમ પરીષહ અને ઉપસર્ગ રૂપી પવનથી ચલાયમાન થતા નહી. શરદઋતુનાં જળ જેવા નિર્મળ ચિત્તવાળા હતા. ગેંડાના શિંગડાની જેમ એક જ અદ્વિતીય ઉત્પન્ન થયેલ હતા. ભાખંડ નામના પક્ષીના જેવા પ્રમાદ રહિત હતા. હાથી જેવા પરાક્રમી હતા. વૃષભની જેમ વીર્યવાન હતા. સિંહ જેવા અજેય હતા. પૃથ્વીની જેમ સર્વેદ-શીત, ઉષ્ણ આદિ સકળ સ્પર્શોને સહન કરનાર હતા. જેવાં ઘીની આહુતિ અપાઈ હોય એવા અગ્નિ જેવા તેજસ્વી હતા. વાસ-વર્ષાઋતુના ચાર મહીનાઓ સિવાય ગ્રીષ્મ અને હેમન્ત ઋતુઓના આઠ મહિના
માં ગામમાં એક રાત અને નગરમાં પાંચ રાતથી વધારે રહેતા નહી. ભગવાન વાસી ચન્દન ક૫ હતા, એટલે કે વાંસલાની જેમ અપકારી પુરુષો પણ પ્રભુને ચન્દનની જેમ ઉપકારક માનતા હતા જેમકે કહ્યું છે
___ “यो मामपकरात्येष, तत्त्वेनोपकरोत्यसौ ।
शिरामोक्षाद्युपायेन, कुर्वाण इव नीरुजम् ।। જેમ શિરામાક્ષ એટલે કે ચડિ ગયેલી નસને ઉતારવા આદિ ઉપાથી રોગીને નીરોગી કરનાર ઉપકારક થાય છે, એજ પ્રમાણે જે મારા પર અપકાર કરે છે, તે વાસ્તવમાં તે ઉપકાર કરે છે.” અથવા વાસી એટલે કે અપકારી વાંસલા પ્રત્યે જે ચન્દનના ટુકડાની જેમ ઉપકારી રૂપે વર્તાવ કરે છે, એટલે કે અપકારી ઉપર પણ ઉપકાર કરે છે, તે વાસી ચન્દન ક૯પ કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે–
"अपकारपरेऽपि परे, कुर्वन्त्युपकारमेव हि महान्तः।
सुरभीकरोति वासीं, मलयजमपि तक्षमाणमपि ॥१॥” इति * જેમ મલયજ-ચન્દન કાપવા છતાં પણ વાંસલાને સુગંધિત કરે છે તેમ મહાન પુરુષ અપકાર કરનાર ઉપર પણ ઉપકાર જ કરે છે. ભગવાન એવા “વાલીચંતન ' હતા. તથા ભગવાન માટી અને પથ્થરના ટુકડાને તથા સેનાને સમષ્ટિએ જોતા હતા. સુખ-દુઃખને સમાન ગણતા હતા. આ લોકમાં યશ-કીર્તિ આદિની તથા પરલૌકિક સ્વર્ગ આદિ સુખોની આસક્તિથી રહિત હતા. આ લેક પલક સંબંધી પ્રતિજ્ઞાથી રહિત હતા. સંસારરૂપી મહાસાગરના પારગામી હતા. કર્મોને મૂળમાંથી જ છેદવાને તત્પર થઈને વિચરતા હતા. આ પ્રમાણે વિચરતા ભગવાનને કોઈ પણ સ્થાને પ્રતિબંધ ન હતે. અનુત્તર એટલે કે લકત્તર-સર્વોત્કૃષ્ટ જ્ઞાન, અનુત્તર દશન (જીવ આદિ પદાર્થોનું શ્રદ્ધાન) અનુત્તર બાર પ્રકારનાં અનશન આદિ તપ, સત્તર પ્રકારનાં અનુત્તર સંયમ, અનુત્તર ઉત્થાન-ઉદ્યમ, અનુત્તર કમ–કિયા, અનુત્તર બળ–શારીરિક શક્તિનો ઉપચય, અનુત્તર વીય–આત્મજનિત સામર્થ્ય, અનુત્તર પુરુષકાર-પુરુષાર્થ અનુત્તર પરાકમ-શકિત અનુત્તર ક્ષમા ! સામર્થ્ય હોવા છતાં પણ બીજાએ કહેલ અપકાર સહન કરવા) અનુત્તર મુકિત,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૯૩

Page #111

નિર્લોભતા, અનુત્તર ગુલલેશ્યા-જીવના શુભ પરિણામ, અનુત્તર સરલતા, અનુત્તર મૃદુતા, અનુત્તર લાઘવ-દ્રવ્યથી અલપ ઉપાધિ અને ભાવથી ગૌરવનો ત્યાગ, અનુત્તર સત્ય-પ્રાણીઓને હિતાર્થ યથાર્થ ભાષણ, અનુત્તર ધર્મધ્યાન અને અનુત્તર આત્મિક પરિણામથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા તથા એ પ્રકારના વિહારથી વિચરતા શ્રી વીર પ્રભુને બાર વર્ષ અને તેર પખવાડિયા પસાર થઈ ગયાં. જ્યારે તેરમું વર્ષ ચાલતું હતું, ત્યારે તે તેરમાં વર્ષની તે ગ્રીષ્મઋતુને બીજો માસ-ચોથું પખવાડિયું-વૈશાખ સુદી એટલે કે વૈશાખ માસના શુકલપક્ષ હતું, તેની નામની તિથિએ વંભિક નામના ગામની બહાર ત્રાજુપાલિકા નદીના ઉત્તર કિનારે સામગ નામના ગૃહસ્થના ખેતરમાં, સાલવૃક્ષની નીચે રાત્રે ભગવાન બિરાજયાં. તે સાલવૃક્ષની નીચે રાત્રિને સમયે, કાત્સર્ગમાં છદ્મસ્થ અવસ્થાની અંતિમ રાત્રિના અંતિમ પ્રહરે, ભગવાન આગળ કહેવાનાર દસ મહાસ્વપ્ન જોઈને જાગ્યા. જેમ કે
દશ મહાસ્વપ્ન દર્શન કા વર્ણન
૧. પ્રથમ સ્વપ્ન-તે દસ સ્વપ્નાઓમાંથી પ્રથમ સ્વપ્નમાં ભગવાને એક વિશાળ તથા ભયાનક રૂપવાળા તાલપિશાચન-તાડના જેવા ખૂબ લાંબા પિશાચને પિતાના પરાક્રમથી પરાજિત થતો જોયો. ૨. બીજું સ્વપ્નએજ પ્રમાણે એક અત્યંત સફેદ પાંખોવાળા નરજાતિના કાયલને જે. ૩. ત્રીજું સ્વપ્ન–એક વિશાળ ચિત્રવિચિત્રચિત્રોથી ચિત્રિત હોવાને કારણે અનેક રંગની પાંખવાળા, એટલે કે વિવિધ પ્રકારના વર્ણવાળી પાંખોવાળા નરકોયલને જોયો. ૪. ચોથું સ્વપ્ન–એક મેટા સર્વરત્નમય માળાઓની જોડી જોઈ. ૫. પાંચમું સ્વપ્ન-સફેદ રંગની ગાયના એક સમૂહને જે. ૬. છઠ્ઠું સ્વપ્ન–એક વિશાળ પદ્મસરોવરને જોયું જે ચારે બાજુએ કમળોથી છવાયેલું હતું. ૭. સાતમું સ્વપ્ન-હજારો મેજાએવાળા એક મહાસાગરને પોતાની ભુજાએથી પાર કરતા પિતાને જોયા. ૮, આઠમું સ્વપ્ન-તેજથી જાજવલ્યમાન વિશાળ સૂર્યને જોયા. ૯ નવમું સ્વપ્ન-હરિ પિંગલ વર્ણની) મણી અને વિરૃર્ય (નીલવર્ણના) મણીના વણુ જેવી કાન્તિવાળાં પિતાનાં આંતરડાંથી માનુષત્તર પર્વતને ચારે તરફથી સામાન્યરૂપે વીંટળાયેલ અને વિશેષરૂપે પરિવેષ્ટિત જોયો. ૧૦, દસમું સ્વમ-એક, મહાન, મેરૂ પર્વતના શિખર પર શ્રેષ્ઠસિંહાસને પિતાને બીરાજતા જોયા, એ દસ સ્વપ્રો જોઈને ભગવાન જાગ્યા છે સૂ૦૯૮ ૫
દશ મહાસ્વપ્ન ફ
મૂલને અર્થ—“” ઇત્યાદિ. આ દશ મહાસ્વપ્રોનાં શું શું મહાનફળ છે. તે કહેવામાં આવે છે.
(૧) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પહેલા સ્વપ્રમાં, જે દિવ્ય અને અઘેરરૂપ ધારણ કરેલ પિશાચ જે, અને તેના પિતા સંગ્રામમાં હરાવ્યો, તેનો અર્થ એ કે, ભગવાન “મેહ” રાજાને સમૂળગો ઉછેદ કરી, મેહનીય કમને નષ્ટ કરશે. ) બીજે સ્વને સફેદ પાંખવાળા નર કોકિલને જોવાથી ભગવાન શુકલ ધ્યાનયુક્ત થશે. (૩) ત્રીજે સ્વપ્ન ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખોવાળા નર-ફોકિલને દેખવાથી ભગવાન, સ્વસમય-પરસમયના નિરૂપણ કરવાવાળા થશે, અને દ્વાદશાંગીના કથન કરવાવાળા બનશે. આ દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન પ્રરૂપશે, તેનું દર્શન કરાવશે. નિર્દેશન કરાવશે તેમજ ઉપદર્શન પણ કરાવશે. (૪) ચેાથે સ્વને સર્વરત્નમય માળાની જોડીને દેખવાથી ભગવાન આગાર અને અણગાર
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #112

અને ધર્મોનું કથન કરશે. (૫) પાંચમે સ્વપ્ને શ્વેતરંગની ગાયાના ધણને દેખવાથી ભગવાન ચારવવાળા ધર્મની સ્થાપના કરશે એટલે તે સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક અને શ્રાવિકા રુપી તીની સ્થાપના કરશે. (૬) છઠ્ઠું સ્વપ્ને કમળાવાળુ સરાવર દેખવાથી, ભગવાન, ભવનપતિ, વ્યતર, જયોતિષિક અને વૈમાનિક દેવાને ઉપદેશ આપશે. (૭) સાતમે સ્વપ્ને મહાસાગરને, સ્વભુજાએ વડે પાર કરતા જોવાથી અનાઢિ–અનંત-ચતુતિરૂપ સ ંસાર સમુદ્રના તેઓ પાર પામશે. (૮) આઠમે સ્વપ્ન તેજોમય સૂય ને જોવાથી ભગવાન, અનંત, અનુત્તર, પ્રતિપૂર્ણ, અપ્રતિષ્ઠાતી, અને નિરાવરણુ શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શીનને પ્રાપ્ત કરશે. (૯) નવમા સ્વપ્ને હરિ નામના મણ અને લિલમ એટલે વૈડૂ^મણીની કાંતિવાળાં પેાતાના આંતરડાંથી ચારેબાજુ વિંટાએલ માનુષાત્તર પહાડને દેખવાથી ભગવાનની કીર્તિ, વણુ શબ્દ અને શ્લાક દેવા મનુષ્યા અને અસુરોમાં ગવાશે. (૧૦) દશમે સ્વપ્ને મેરુ પર્વતના શિખરે સિ ́હાસન ઉપર આરૂઢ થયેલ પેાતાને જોવાથી ભગવાન, દેવ-મનુષ્ય અને તિય ચૈાની પરિષદમાં એસી-કેવલી પ્રરૂપિત ધના ઉપદેશ કરશે, ને ધર્મની પ્રજ્ઞાપના-દર્શન-નિર્દેશન અને ઉપદનપિ પાંચ રીતિ નીતિ સમજાવશે. (સૂ૦૯૯)
ટીકાના અ་—ભગવાને જેએલાં તે પૂર્વોકત દસ મહાસ્વપ્નાનુ` શુ` અતિમહાન ફળ મળશે ? આ પ્રકારની જિજ્ઞાસા થતા તે ફળને આ પ્રમાણે વર્ણવે છે—(૧) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સ્વપ્નમાં જે ભયાનક અને પ્રચ'ડ રૂપવાળા તાડ જેવા પિશાચને હરાજ્યે એના ભાવ એ છે કે તેથી ભગવાન મેાહનીય ક`ને મૂળમાંથી ઉખાડી નાખશે. આ પહેલા મહાસ્વપ્નનુ ફળ છે. (ર) ભગવાને જે શ્વેત પાંખાવાળા નર-કાયલને જોયા, તેના ભાવ એ છે કે ભગવાન શુકલધ્યાનમાં લીન થઇને વિચરશે. આ બીજા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૩) ભગવાને જે ચિત્ર-વિચિત્ર પાંખાવાળા નર કાયલને જોયા, ભગવાન સ્વસિદ્ધાંત અને પસિદ્ધાંતથી યુક્ત ખાર અંગાવાળા ગણિપિટક (આચાર્યોને માટે રત્નાની પેટી સમાન આચારાંગ આદિ)નું સામાન્ય વિશેષરૂપથી કથન કરશે, પર્યાયવાચી શબ્દોથી અથવા નામાદિ ભેદોથી પ્રજ્ઞાપન કરશે, સ્વરૂપથી પ્રરૂપણા કરશે, ઉપમાન ઉપમેય ભાવ આદિ બતાવીને કથન કરશે, બીજાની અનુકંપાથી કે ભવ્ય જીવેાના કલ્યાણની અપેક્ષાએ નિશ્ચયપૂર્વક કરી કરીને બતાવશે, તથા ઉપનય અને નિગમનની સાથે અથવા બધા નયાના દષ્ટિકાણથી, શિષ્યાની બુદ્ધિમાં નિઃશંકરૂપે ઠસાવશે. આ ત્રીજા સ્વપ્નનું ફળ છે. (૪) ભગવાને સમસ્ત રત્નાવાળી માળાની જોડી જોઈ, તેના ભાવ એ છે કે ભગવાન ગૃહસ્થધર્મ અને મુનિધમ એ બે પ્રકારના ધર્મનું સામાન્ય અને વિશેષરૂપથી કથન કરશે, પ્રજ્ઞાપન કરશે પ્રરૂપણા કરશે, દર્શિત કરશે, નિર્દેશિત કરશે. આ ચેાથા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૫) ભગવાને જે શ્વેત ગાવઞ (ગાયાનું ધણુ) દેખ્યુ તેને ભાવ એ છે કે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ ચાર પ્રકારના સંઘની સ્થાપના કરશે. આ પાંચમા મહાસ્વપ્નનુ ફળ છે. (૬) પદ્મોવાળુ' જે સરોવર જોયું, તેના ભાવ એ છે કે ભગવાન ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષિક, અને વૈમાનિક એ ચાર પ્રકારના દેવાને સામાન્ય વિશેષ રૂપથી ઉપદેશ આપશે, પ્રજ્ઞાપન કરશે, દર્શિત, નિદર્શિત તથા ઉપત કરશે. આ છઠ્ઠા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૭) ભગવાને મહાસાગરને પેાતાની ભૂજાએ વડે પાર કર્યા, તેને ભાવ એ છે કે આહિં તથા અન્તવિનાના, ચાર ગતિવાળા સસારરૂપી સાગરને પાતે પાર કરશે. આ સાતમા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. (૮) ભગવાને તેજથી દૈદિપ્યમાન સૂર્ય જોયા, તેને ભાવ એ છે કે ભગવાનને પ્રધાન, સંપૂર્ણ અને સકળ પદાર્થોને જાણવાને કારણે અવિકલ (કૃત્સ્ન), પ્રતિપૂર્ણ (સકલ અશાવાળુ) બધી જાતની સર્જાવટ વિનાનું તથા આવરણ વિનાનુ` કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે. આ આઠમા મહાસ્વપ્નનુ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૯૫

Page #113

ફળ છે. (૯) ભગવાને જે લીલા રંગના અને વૈડૂ મણીની કાન્તિ જેવા પેાતાના આંતરડાંથી માનુષાત્તર પતને બધી તરફથી આવેષ્ટિત અને પરિવેષ્ટિત જોયા, તેના ભાવ એ છે કે સકળ લોકમાં દેવા મનુષ્યા અને અસુરા સહિત સંપૂણ્ લેકમાં ભગવાનનો કીર્તિ ગવાશે. વધુ શબ્દ અને ક્ષેાકના પણ ગીત ગવાશે. “ અહા !આ પુણ્યશાળી છે ” ઇત્યાદિ સઘળી દિશાઓમા પ્રસરનાર સાધુવાદ-પ્રશંસાવચનેને ‘કીતિ ' કહે છે. એક દિશામાં પ્રસરનાર સાધુવાદને “વર્ણ” કહે છે. અધી દિશામાં ફેલાવનાર સાધુવાદને ‘શબ્દ' કહે છે અને જે સ્થાને વ્યક્તિ હેાય ત્યાંજ તેના ગુણ્ણાના વખાણ થાય તેને ક્ષેાક” કહે છે. આ નવમાં મહાસ્વપ્નનુ છે. (૧૦) મેરૂ પર્વત પર, મેરુ પર્વતના શિખર ઉપર ઉત્તમ સિંહાસન પર પેાતાને બીરાજેલા જોયા, તેના ભાવ એ છે કે ભગવાન મહાવીર સ્વામી દેવા, મનુષ્યા અને અસુરો સહિતની મધ્યમાં વિરાજીને સર્વૈજ્ઞ પ્રરૂપિત ધર્માંનું કથન, પ્રજ્ઞાપન, પ્રરૂપણ કરશે, ધને દર્શિત અને ઉપદર્શિત કરશે. એ પદોની વ્યાખ્યા આજ સૂત્રમાં પહેલાં કરાયેલ છે. તેથી સિંહાવલાકન-ન્યાયથી જીજ્ઞાસુઓએ એજ વ્યાખ્યા જોઇ લેવી જોઇએ. આ દસમા મહાસ્વપ્નનું ફળ છે. ાસૂ૦૯૯ા
ભગવાન્ કો કેવલજ્ઞાનદર્શન પ્રાપ્તિ કા વર્ણન
મૂલના અ་- સફ્ળ ' ઇત્યાદિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને તપ સંયમની આરાધના કરતાં, બાર વર્ષ અને તેર પખવાડિયા વ્યતીત થયાં હતાં, ને તેરમું વર્ષ ચાલતું હતું. ગ્રીષ્મૠતુના બીજો મહિના, ચાક્ષુ' પખવાડિયુ એટલે વૈશાખ શુદ્ઘિ વતી હતી. તે દિવસે શુકલ પક્ષના દશમા દિવસ આવી રહ્યો હતા. સાથે સાથે દિવસ પણ સારી, વિજયમુહૂત, અને ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્રના યોગ હતા. દિવસના બ્રીજો પ્રહર ચાલતા હતા. આ સમયે ભગવાન, ‘ગાદોડુ' નામનુ' ઉકડૂ આસન જમાવી રહ્યા હતા તે આસને સ્થિત થઈ, ‘આતાપના’ લેતા હતા. ચતુર્વિધ આહારના ત્યાગ સાથે તેમણે છઠ્ઠની તપસ્યા આદરી હતી. પ્રભુએ બન્ને ઘૂંટણેા ઉપર પેાતાના હાથ રાખ્યાં હતાં. અને માથુ નીચે ઝુકાવ્યું હતુ. ધ્યાનના કાઠામાં મશ્કુલ હતા. તે વખતે તેઓ શુકલધ્યાનમાં આરૂઢ થયેલા હતા. આ સમયે પ્રભુને મુક્તિના હેતુભૂત, અવિકળ, પ્રતિપૂર્ણ, અવ્યાબાધ, અનાવરણુ, અનંત, અને અનુત્તર એવું કેવલજ્ઞાન-કેવલદેશ'ન ઉત્પન્ન થયું. કેવળ જ્ઞાન-કેવળ દન ઉત્પન્ન થતા, ભગવાન અત્ જીન-કેવલી કહેવાયાં. તેએ સજ્ઞ અને સદશી થયા. તેઓ દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ સહિત લાકના જીવાની, આગતિ, ગતિ, સ્થિતિ, ચ્યવન, ઉપપાત, વિગેરે, ચર્યાએને જાણવા અને દેખવા લાગ્યા. દરેક જીવની ખાન-પાન આદિની ક્રિયાએ પણ, તેમના જ્ઞાન દ્વારા જણાતી જતી હતી. પ્રગટક' રહસ્યક, પરસ્પરના ભાષણા, કથન અને મનેાગત ભાવા વિગેરેને તે જાણવા તેમજ દેખતા થકા વિચરવા લાગ્યા. ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શીન ઉત્પન્ન થતા ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યેાતિષિક તથા વિમાનવાસી દેવ-દેવીએ આવવાં લાગ્યાં. આ અવરજવરને પરિણામે, એક મહાન દિવ્ય દેવ પ્રકાશ પડવા લાગ્યા. દેવાના સંઘ કલ-કલ’ અવાજ કરતા ભગવાનના દન કરવા ભીડ કરી રહ્યો હતા. (સૂ॰૧૦૦)
વિશેષા — ભગવાનને ઉગ્ર તપ-સ ંયમની આરાધનાના અંતે, સાડાબાર વર્ષે અને પંદર દિવસના વખત પૂરા થયા હતા. આ સયમની છેલ્લી અવસ્થામાં, તેમને જે દશ મહાસ્વપ્નાને અનુભવ થયા હતા, તે તેમના નિાવરણીય જ્ઞાનના ઉઘાડની પૂર્વભૂમિકાનું દિગ્દર્શીન હતુ. આ સ્વપ્નો સુખદ અનુભવના આગાહીરૂપે હતાં. આ સ્વપ્નાબાદ પણ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૯૬

Page #114

ભગવાન ધ્યાનમાં આરૂઢ થયા હતા. આ ધ્યાન શ્રેષ્ઠ ભૂમિકાનું હતું આ શ્રેષ્ઠ ભૂમિકા શુક્લ ધ્યાન કહે છે. આ શુકલ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર છે. (૧) પૃથકત્વ વિતક સુવિચાર (૨) એકત્વ વિતર્ક અવિચાર (૩) સૂમકિયા અપ્રતિપાતિ (૪) સમૃછિન્ન ક્રિયા અનિવર્તિ શકલ ધ્યાનનો પહેલો પાયો થકત્વ એકત્વ સવિચાર છે, જેમાં તમામ આત્મિક ભાવને પૃથફ પૃથક્ કરી તેના પર સંપૂર્ણ વિર કરતાં કરતાં તમામ ભાવને એકરૂપ બનાવી, આત્મ પરિણતિમાં સ્થિર કરે છે બીજા “શુકલ ધ્યાનના પાયા રૂપે 'એકત્વ પૃથકત્વ અવિચારની શ્રેણી પર જીવ ચડે છે. આ શ્રેણીમાં જગતના સર્વ પદાર્થોની સામદાયિક અંતર અવસ્થાઓ અને તેની પરિણતિઓને જુદી જુદી કરી, તે સર્વ ઉપર સૂક્ષમ ભાવે વિચાર કરે છે અને તેમના વર્ણ—ગંધ-રસ–સ્પર્શ આદિને આત્મ પરિણતિ અને આત્મ શક્તિથી ભિન્ન
કેવલોત્પત્તિ કા વર્ણન
કરી, કેવળ આતમ અવલંબને જીવ સ્થિર થાય છે. આ ક્રિયાઓ પહેલા અને બીજા શુકલધ્યાનના પાયા ઉપર થાય છે. આ બીજા પાયાના અંત સમયે, અને ત્રીજા પાયાના પહેલા સમયે, નિર્વાણુના કારણભૂત, સમસ્ત અંશથી યુક્ત, અવ્યાહત અને આઘાત રહિત, નિરાવરણવાળું અનંત વસ્તુઓના સૂક્ષ્મ પર્યાય અને તેની રૂપાંતર અવસ્થાઓને જાણવાવાળું, અનુત્તર કેવળ જ્ઞાન-કેવલદર્શન, ભગવાનને પ્રાપ્ત થયું. આ પ્રાપ્ત થતાં અશોકવૃક્ષ આદિ આઠ મહા પ્રતિહાર્યો યોગ્ય ભગવાન થયા. રાગ-દ્વેષનો ક્ષય કરવાવાળા “જિન” થયા કેવલજ્ઞાન સંપન્ન, સર્વ પદાર્થોના જ્ઞાતા અને દ્રષ્ટા થયા. સર્વજગતવાસી જતુ જીવોની સકલ અવસ્થાઓ અને તેના રુપાંતરેને ભગવાન જાણુવા-દેખવાવાળા થયા. તેમજ જડ પર્યાયના સૂક્ષ્મ ભાવને પણ જાણવા–દેખવાવાળા થયા. પિતાને જ્ઞાનગુણ અને નિજાનંદી સ્વભાવ, જે અનંતાકાલથી અપ્રગટ હતાં. તે પ્રગટ થયે. આને લીધે અનંત સુખ જે ઢંકાઈ રહેલું હતું તે બહાર આવ્યું; પિતાની દૃષ્ટિ અનંતકાળથી પર પદાર્થરૂપે પરિણમી રહી હતી તે “સ્વ” તરફ વળી ત્યાં સ્થિર થઈ શુદ્ધાશુદ્ધ પર્યાયને પિંડ ગણાતે આત્મા, સમસ્ત પર્યાને શુદ્ધ નિરાવલંબી અને નિજગુણ યુક્ત બનાવી, પિતામાં સમાઈ ગયે. “સમજીને સમાઈ જવું એ અવ્યક્ત “ભાવ” જે દીક્ષા પર્યાય વખતે ભગવાનને પ્રગટ થયો હતો, તે ભાવે વ્યક્તરૂપ ધારણ કર્યું. સર્વ પર્યાયે અને ભાવ, નિજાનંદમાં આવી જવાથી તે સર્વ કેવળ જ્ઞાન સ્વરૂપે પરિણમવા લાગ્યા અને આ પર્યાય સ્થિર અને એકરૂપ થતાં આત્મા અખંડ બની, કેવળ એકરૂપ સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય થયો જે જ્ઞાન અને આનંદ તેને નિજ સ્વભાવ છે. (સૂ૦-૧૦૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #115

ચતુર્થઆશ્ચર્ય (અચ્છેરા ૪) કા વર્ણન
મૂળ અર્થ—‘ત ઈત્યાદિ ઉત્પન્ન નાણ દંસણઘરે અરહાજિન કેવલી” શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વ અને પરના યથાર્થ જાણકાર બન્યા. આ જ્ઞાનની સાથે, તેમને અલૌકિક દિવ્યવાણીની પણ પ્રાપ્તિ થઈ આ વાણીનું શ્રવણ, એક યોજન સુધી થઈ શકતું હતું તેમજ આ વાણીનો પ્રભાવ એ હતો કે સર્વ પ્રાણીઓ આ વાણી દ્વારા વ્યક્ત થતા ભાવેને પિતતાની ભાષામાં સમજી શકતાં આ વાણી દ્વારા ભગવાને પહેલાં દેને ત્યારબાદ મનુષ્યને ઉપદેશ આપે. આ ધમ દેશના અગાઉના તીર્થકરોની “પરંપરાનું પાલન કરવા પૂરતી જ નિવડી. આ ધમ દેશનાંમાં કઈ પણ જીવે વિરતિ લીધી નથી. આ બનાવ ભગવાન મહાવીરની બાબતમાં તેમજ અનંત તીર્થકરોના વ્યવહારમાં પહેલવહેલોજ બન્યા. તેથી તે ચેાથું આશ્ચર્ય થયું.
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અનુક્રમે વિહાર કરતાં કરતાં, પાવાપુરીનામની નગરીમાં પધાર્યા. આ નગરી શ્રદ્ધ-એટલે તેમાં ઉંચા ઉંચા ભવનો રહેલાં હતાં. સ્તિમિત-એટલે સ્વ–પર ચકના ભયથી વિમુક્ત હતી. સમૃદ્ધએટલે ધન અને ધાન્યથી સમૃદ્ધ થયેલી હતી. આ નગરીમાં સિંહસેન નામને રાજા રાજ્ય કરતું હતું. આ રાજા મહાહિમવન પહાડ, મહામલય, મેરૂ અને મહેન્દ્ર પર્વત સમાન શ્રેષ્ઠ હતે આ રાજાને શીલ નામની રાણી હતી. તેમજ હસ્તિપાલ નામનો પુત્ર હતું. આ પુત્રે યુવરાજપદ પ્રાપ્ત કરેલું હતું. આ પાવાનગરીની બહાર, ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં એટલે ઈશાન કોણમાં સર્વઋતુઓના પુષ્પ અને ફળવાળું એક સમૃદ્ધ અને રમણીય ઉદ્યાન હતું. આ ઉદ્યાનની શોભા નંદનવન સમી હતી. આ ઉદ્યાનનું નામ “મહાસેન” રાખવામાં આવ્યું હતું. આકાલ અને આ સમયે ભગવાન મહાવીર આ ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. (સૂ૦ ૧૦૧)
વિશેષાર્થ_અરહા જિનકેવલી’ એવા જ્ઞાન દર્શનના ધારક શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, પાંચ અસ્તિકાયરૂપ લકને દેખવાવાલા થયા. જેની વાણું એક યોજન સુધી સંભળાય એવા વાણી-પ્રભાવક બન્યા. આ વાણીનું વ્યાપકપણું ચારે દિશાઓમાં પ્રસારિત હતું. ભાષાના સવ પુદગલે જુદી જુદી રીતે રૂપાંતર થઈ શંકે, એવા અલૌકિક શબ્દો રૂપિ પરમાણુઓ આ વાણીમાં ગોઠવાયાં હતાં અને ભાષાના મુદ્દગલોને ઉત્પાદ-વ્યય ઝપાટાબંધ થઈ રહેતાં, ધુવણમાં સ્થિર થયે જતાં હતાં તેને લીધે આખી વાણી અખંડરૂપે નીકલતી અને તેના વહનનો પ્રવાહ સલંગરીતે ખંડિત થયા વિના, એક યોજન સુધી ચારે બાજ વહેત. આ તે તે વખતને પ્રબલ વાણી પ્રવાહ વિચાર રૂપે ગોઠવાઈ ભગવાનના સુખમાંથી નીકળ્યા કરતે! આવી વાણી દ્વારા, ભગવાન દેવને અનુલક્ષી તેમને બોધ આપતા તેમજ ત્યાર પછી મનુષ્ય તરફ લક્ષ કરી, તેમને અનુલક્ષી ધમને ઉપદેશ આપતા હતા. આ પહેલ વહેલી જે ધર્મ દેશના આપવામાં આવી હતી, તે લક્ષ્યાંક કેવલ અતીત તીર્થકરોની પરંપરાના પાલન પૂરતું જ હતું. અગાઉના તીર્થકરોની વાણી, કેવલજ્ઞાન થયા પછી છૂટતી હતી ત્યારે, ઘણુ સુલમ બધી જ સંસારથી વિરક્ત થતા હતા.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨

Page #116

આશ્ચર્યદશક (અચ્છેરા ૧૦) કા વર્ણન
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વાણી ઉપરના એ લક્ષ્યાંકાને પ્રાપ્ત કરી શકી ન હતી, તેનુ કારણ, ત્રણ રીતે જણાય છે. પહેલુ કારણ એ કે ચેાથા આરાના કાલનું પ્રાબલ્ય પુરૂ થયું હતું. પાંચમાં આરાના કાલના પ્રભાવ જામતા હતા. તેથી કાલના પ્રભાવે પશુ દુભ ખેાધીપણું આવ્યુ હાય ? બીજું કારણ તે વખતના જીવાની લાયકાત પશુ તૈયાર ન હાય ! જ્યાં ઉપાદાન ન જાગ્યુ. હાય, ત્યાં પ્રચંડ નિમિત્તો પણ શુ કરી શકે ? જીવાની ભૂમિકા વિરાગીપણાને ચેાગ્ય ન થવાને કારણે, ભગવાનનું બાધબીજ ક્ષારરૂપી ભૂમિકામાં પડવાથી, તે ખીજ મળી ગયું. વળી આ જીવાને, મહારના પુણ્યબંધ પ્રમલ નહિ હાવાને કારણે પણ, આ જીવાને, વિરતી દશાવાળા સંચાગા પણ, કદાચ ઉપલબ્ધ ન થઈ શકયા હાય, ત્રીજુ કારણ ત્યાં રહેલા જીવાની ભવસ્થિતિ નહિ પાકી હાય. ગમે તે કારણેા અ ંતર્ભૂત કામ કરી રહ્યા હાય પણ એક વાત તેા સાબીત થાય છે કે મહાવીરની પ્રથમ વાણી, અસરકારક બની નહી! આ ઘટનાને અસંભવિત ચેથા ‘આશ્ચય' તરીકે શાસ્ત્રોમાં ગણવામાં આવ્યું છે.
તીર્થંકરાની વાણી અને દેશનાના વિચાર પ્રવાહ, એટલા બધા અમેધ હોય છે કે, તેનું શ્રવણ થતાં ભવ્ય જીવા અદૃશ્ય સંયમ અને વિશ્તીપણાને અંગિકાર કરે છે. જેમ અષાઢ માસના વરસાદ એકધારા વરસી, પૃથ્વીની અંદર પોતાના જલ પ્રવાહ દાખલ કરી દે છે, તેમ ભગવાન તીર્થંકરની વાણી પણુ, તાતી તેજવતી હાઈ અશુભ વિચારા ને ક્ષણ વારમાં પલ્ટાવી નાખે છે. ને સંસારના ભાવાને ફગાવવામાં ભવ્ય જીવને સહાયક બને છે.
દશ આશ્ચર્ય રૂપ ઘટનાએમાં આ ચેાથી આશ્ર્વરૂપ ઘટના છે, જેને જૈનશાસ્ત્રોમાં ' અચ્છેરા ' કહેવામાં આવે છે. આ દશ અચ્છેરાએ નીચે પ્રમાણે છે- (૧) પહેલું અચ્છેરૂ` એકે ભગવાન મહાવીર ને ઉપસર્ગો થયા. આવા ઉપસર્વાં કેાઈ પણ તીથ' કરીને થયા હોય તેમ જણાતું નથી. તેથી તે આશ્ચયભૂત ગણાય છે, અને એ તીવ્ર ક્રમ`બંધનનુ પરિણામ છે. (૨) બીજું અચ્છેરૂ એ કે ભગવાનનું ગર્ભકાળ દરમ્યાન હરણુ થવુ' આવું આગમન તીર્થંકરાને હાવજ નહિ છતાં પણ તે થયું તેથી આશ્ચય ગણાયું. (૩) ત્રીજી સ્ત્રીનું તીર્થંકર પણે થવું. (૪) ચાથું અભાવિત પરિષદ્-ખાધના કુલ રિહત ખનેલી પહેલી પરિષદ્. (૫) પાંચમું શ્રી કૃષ્ણ મહારાજનું અપર કેકા ' નામની રાજધાની જે ઘાતકી ખંડમાં આવેલી છે ત્યાં જવુ, દ્વેદીનુ ત્યાં હરણ થયું હતું. વાસુદેવ પાતાની ભૂમિની સીમા કાઇ પણ કાલે વટાવી શકતા નથી. છતાં દ્રપદીને ત્યાંથી લાવવા માટે અને પાંડવાનું કામ કરવા માટે શ્રી કૃષ્ણરાજને ત્યાં જવુ પડયું હતુ (૬) છઠ્ઠું-ચંદ્ર અને સૂર્ય દેવે, પેાતાના અસલ સ્વરૂપે કંઈ પણુ વખતે તીથ કરેના સમવસરામાં આવતા જ નથી. છતા ભગવાન મહાવીરના સમવસરણમાં તેમનું આવવું થયું. (૭) સાતમું હરિવંશ કુલની ઉત્પત્તિ, જીગલિઆના એક યુગલને અહિં લાવી તેમાંથી થઈ, તે એક અચ્છેરા ભૂત વાત ખની. 1 (૮) આઠમું શફ્રેંન્દ્ર ને મારવા, ચમરેન્દ્ર મહાન ઉત્પાત મચાવ્યો, તે પણ એક આશ્ચય કારક ત્રીના છે ચમરેન્દ્ર નીચેની ધરતીના ધણી છે. અને શક્રેન્દ્ર પહેલાં દેવલાકના ધણી છે છતાં ચમરેન્દ્ર તેની સાથે યુદ્ધ કરવા તત્પર થયા. (૯) નવમું એકી સાથે એકજ સમયમાં એકસેા આઠ જીવા, સિદ્ધગતિને પામ્યા, તે પણુ આશ્ચય કારક ગણાય. (૧૦) દશમુ... આ શાસનમાં અસતિએની પૂજા જગતમાં થાય તેના ગુણ ગાન ગવાય ! તે એક અચ્છેરૂ છે. ભગવાન ત્યાંથી નીકળી. સમૃદ્ધ એવી પાવાપુરી નગરીમાં પધાર્યા. અહિંના રાજા સિ ંહસેન તે વખતે મહાબલવાન અને સર્વ પ્રકારના આયુધાથી સજ્જ એવા ગણાતા.તે નગરીમાં એક · મહાસેન' નામનું ઉદ્યાન હતું. તે પશુ બધા ઉદ્યાનામાં ઉચ્ચ શ્રેણીનું ગણાતું હતું (સ્૦ ૧૦૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
e

Page #117

પાવાપુરી ઔર વહાં કા રાજા કા વર્ણન / પાવાપુરી મે સોમિલ બ્રાહ્મણ કા યજ્ઞ કા વર્ણન
મૂળના અથ “સેળ જાઢેળ ” ઇત્યાદિ–તે કાળે અને તે સમયે પાવાપુરીમાં કાઇ સેામિત્ર નામના બ્રાહ્મણના યજ્ઞના વાડામાં, યજ્ઞ-ક માં આવેલ અંગોપાંગ સહિત તથા રહસ્ય સહિત ઋગ્વેદ, યજુવેદ, સામવેદ, અને અથ વેદ એ ચારે વેદના, પાંચમા ઈતિહાસના અને છઠ્ઠા નિધટુના સ્મારક (બીજા ંને યાદ કરાવનાર) વારક (અશુદ્ધ પાઠને રોકનારા), અને ધારક (અને જાણનારા), છએ અગાના જાણકાર, ષષ્ટિ તંત્ર (સાંખ્ય શાસ્ત્ર)માં વિશારદ, ગણિતમાં, શિક્ષણમાં, શિક્ષામાં, કલ્પમાં, વ્યાકરણમાં, છંદમાં, નિરૂક્તમાં, જ્યાતિષમાં તથા બ્રાહ્મણાના બીજા ઘણા શાસ્ત્રોમાં તથા પરિવ્રાજકાના આચાર શાસ્ત્રમાં નિપુણ, બધા પ્રકારની બુદ્ધિએથી સપન્ન, યજ્ઞ ક`માં નિપુણ ઇન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર બ્રાહ્મણ પાતપેાતાનાં શિષ્ય પરિવાર સાથે યજ્ઞ કરતા હતા. તેમના સિવાય બીજા પણ ઘણા એ ઉપાધ્યાયે ત્યાં એકત્ર થયા હતા જેમકે— ગાગ્ય, હારીત, કૌશિક, શૈક્ષ, શાડિલ્ય, પારામ, ભારદ્વાજ વાસ્ય સાવણ્ય, મૈત્રેય આંગિરસ, કાશ્યપ, કાત્યાયન, દાક્ષાયણ, શાવતાયન, શૌનકાષન, જાતાયન, આશ્ચાયત દાૉયન, ચારાયણ કાવ્ય, ઔધ્ધ, ઔપમમ્યવ આય વગેરે (સ૦ ૧૦૨)
ટીકાના અથ-તે કાળે અને તે સમયે તે પાવાપુરીમાં સેામિલ નામના એક બ્રહ્મણના યજ્ઞ સ્થળમાં, યજ્ઞક્રિયાને માટે આવેલ ઇન્દ્રભૂતિ આદિ અગિયાર બ્રાહ્મણ પાતપેાતાના શિષ્ય-પરિવાર સહિત યજ્ઞ કરતા હતા. તે બ્રાહ્મણેા ઋક્ યજી સામ અને અથ એ ચારે વેદોમાં, તેમજ પાંચમા ઇતિહાસમાં અને છઠ્ઠા નિઘંટુ (વૈદિક કાષ) માં કુશળ હતા તેઓ છંદ, કલ્પ, જન્મ્યાતિષ, વ્યાકરણ, નિરુકત, તથા શિક્ષા એ છએ અગા સહિત તથા રહસ્ય, સારાંશ સહિત વેદેને સ્મારક હતા, એટલે કે બીજા લેાકેાને યાદ કરાવનાર હતા. વારક એટલે અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરનારને શકતા હતા. ધારક હતા, એટલે કે તેમના અભિધેય અને ધારણ કરનાર-સમજનાર હતા. છંદ આદિ છએ અગાના જાણકાર હતા. સાંખ્ય શાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત હતા. ગણિતમાં, શિક્ષણ (અધ્યાપન)માં શિક્ષામાં, કલ્પમાં વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં, છંદ શાસ્ત્રમાં, નિરુક્ત (નિરુક્ત નામના વેદના અંગ રૂપ શાસ્ત્ર)માં, યેતિષ શાસ્ત્રમાં અને તેના સિવાય બ્રહ્માના બીજા ઘણાં એ શાસ્ત્રોમાં અને રિવ્રાજકા સંબંધી આચાર શાસ્ત્રમાં નિપુણ હતા. બધા પ્રકારની બુદ્ધિમાં નિપુણ હતા. તાત્કાલિક વાતને જાણવાની બુદ્ધિ, ભવિષ્યની વાતને સમજવાની મતિ, અને નવી નવી વાતને શોધી કાઢનારી સૂઝ રૂપ પ્રજ્ઞા એ ત્રણ પ્રકારની બુદ્ધિમાં તેમણે નિપુણતા મેળવી હતી. તે યજ્ઞના અનુષ્ઠાનમાં કુશળ હતા. ઈન્દ્રભૂતિ આઢિ અગિયાર બ્રાહ્મણા સિવાય બીજા ઘણા ઉપાધ્યાયે પણ યજ્ઞમાં એકઠા થયા હતા. તેમાંથી કેટલાકનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે—ગા, હારીત, કૌશિક, પલ, શડિય, પારાશય, ભારદ્વાજ વાસ્ત્ય, સાત્રણ્ય, મૈત્રેય, આંગિરસ, કાશ્યપ, કાત્યાયન, દાક્ષાયણુ શારદ્વાતાયન શૈાનકાયન, નાડાયન, જાતાયન, આય્યાયન, દાર્ભાયન, ચારાયણુ, કાષ્પ, બૌધ્ય, આપમન્યવ, આત્રેય વગેરે (સ૦૧૦૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૦

Page #118

ભગવાન કા સમવસરણ ઔર ઉનકી શોભા કા વર્ણન
મૂળ અર્થ_“તે ' ઇત્યાદિ. તે કાળ અને તે સમયે, પાવાપુરી નગરીમાં, દેવોએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમવસરણની રચના કરી. કેવા પ્રકારની રચના કરી તે કહે છે કે-વાયુકુમાર દેએ એક એક જન સુધી ચારે તરફની ભૂમિને, સંવત્તક વાયુદ્વારા, સાફ કરી તે જમીન ઉપરના કચરાને વાળીચોળી એક તરફ દૂર ફેંકી દીધા. મેઘકુમાર દેવોએ, અચિત્ત જળની વર્ષા કરી અન્ય દેવોએ ત્રણ પ્રકારના ચાર ચાર દરવાજા સહિત ગઢા બનાવ્યા. પહેલા પ્રકારના ગઢે ચાંદીના હતા આ ગઢના દરવાજાને સેનાના કાંગરાં કરવામાં આવ્યાં હતાં. બીજા પ્રકારનો ગઢ સુવર્ણન બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેના કાંગરાં રત્નોથી શણગારવામાં આવ્યાં હતાં. ત્રીજી પ્રકારને ગઢ રત્નને બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેના કાંગરા હિરા માણેકનાં હતાં. આ સમવસરણમાં, ચોસઠ ઈન્દ્રો હાજર રહ્યા હતા આ ઈન્દ્રોએ, સમસ્ત જીના મનને હરી લે તેવા, આઠ મહાપ્રતિહાય પ્રગટ કર્યો. જેનાં નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) અશોકવૃક્ષ (૨) અચિત્ત પુષ્પવૃષ્ટિ (૩) દિવ્યધ્વનિ (૪) ચામર (૫) સ્ફટિક રત્નનું સિંહાસન (૬) ભામંડળ (૭) દુંદુભી (૮) આતપત્ર(છત્ર.)
કે કોઈ સ્થળોએ, રન્નેના પાંદડાવાળાં, તે કોઈ ઠેકાણે રોના ફૂલવાળાં, તે કઈ ઠેકાણે રત્નોના ફળવાળાં વૃક્ષો રોપવામાં આવ્યાં હતાં. કોઈ ભૂમિ વૈડૂર્યરત્ન જેવી હતી, કઈ ભૂમિ નીલમમણિના તેજ જેવી હતી, કઈ ભૂમિ ફટિકરત્ન સમાન ઉજજવળ જણાતી, તેમજ કઈ ભૂમિને પ્રકાશ રત્નમય ભાસતે હતે. કઈ ભૂમિતળ પદ્યરાગ મણિન વણ જેવું દીસતું, કેઈ ભૂમિ નવ પ્રભાતના સૂયતેજ સમુ લાગતું, તે કઈ સ્થળ મધ્યાહનના સૂર્ય સમ પ્રકાશતું હતું. કેઈ ધરાતલ કરેડો વિદ્યુતના ચમકારા જેવું જાજવલ્યમાન દેખાતું હતું. સમવસરણની ચારે બાજુ પચ્ચીસ-પચ્ચીશ યોજન સુધી, ઈતિ, ભીતિ, મહામારી, મરકી, કોલેરા, પ્લેગ, દુષ્કાળ, લડાઈ, યુદ્ધ, આધિ, વ્યાધિ, વૈર, ઝઘડા વિગેરે ઉપશાન્ત થઈ ગયા હતા. આ પ્રદેશનો સર્વ સમૂહ સુખમય બની ગયે. શરદ-વસંત આદિ છએ તુઓનો પ્રભાવ જણાવા લાગ્યો. ભગવાનનો પ્રતાપ, કડો ચંદ્રમા, કરોડો સૂર્ય અને વિદ્યુત તેમજ મણિઓથી પણ અધિંકાધિક પ્રકાશમાન જણાતો હતો સમવસરણની ભૂમિ સ્વર્ગથી પણ અનંતગણી શોભા આપી રહી હતી (સૂ૦૧૦૩)
વિશેષાર્થ-સમવસરણ ને જૈન પારિભાષિક શબ્દમાં, “અમે સરણ” કહે છે. તેને આનો અર્થ એ નીકળે છે કે, દરેક પ્રાણી ભૂત-જીવ-સત્તવને “સમાન શણું, મળી રહે છે. એકજ ભૂમિ ઉપર તમામ પ્રાણીઓ સમસ્ત પ્રકારના અને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના વેરભાનું વિસમરણ કરી, સમાન ભૂમિકા ઉપર સર્વ એકત્ર થાય છે એટલે વસી રહે છે તેવા ભાવ પણ આમાંથી નીકળે છે. આઉપરાંત ધર્મોપદેશ માટે સર્વોત્કૃષ્ટ શભા સ્થાન ! એ ભાવ પણ પ્રગટ થાય છે. આ સભાસ્થાનનું નિર્મા છું મનુષ્યની શક્તિ બહાર છે. તેનું નિર્માણ અદ્દભુત શક્તિવાળા દે વડે કરવામાં આવે છે. સાફસૂફીમાં એક રજ પણ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી. તેના ઉપર દૈવી શક્તિ વડે સુગંધિત દ્રવ્યો મિશ્રિ અચિત્ત જલન છંટકાવ કરવામાં આવ્યું હતું. આ છંટકાવના લીધે, પૃથ્વીમાંથી ઉષ્ણુન્શીત મિશ્રિત હવાની લહેરીઓ છૂટતી તેથી તે. સર્વને ખુશનુમા અને દિલને આનંદદાયક બની રહેતી. આ કાર્ય બાદ. અન્ય દેએ ત્રણ પ્રકારના ગઢની રચના કરી. “સોમરણને કુત્રિમ નગર બનાવવાની યોજના હોય છે. ફરક એટલેજ હોય છે કે, આ કૃતિમ નગરમાં ફક્ત “ધર્મદેશના' જ થઈ શકે બીજી કોઈ શારીરિક કે માનસિક પ્રવૃત્તિનું આ ધામ ન હતું.
આ સમવસરણનો પ્રવેશદ્વારવાળે ગઢ ચાંદીને બનાવ્યો હતે. તે ગઢની શોભામાં વૃદ્ધિ કરવા, કાંગરાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. આ કાંગરાં સેનાનાં હતાં. અનુક્રમે આગળ જતાં સેનાને ગઢ બનાવવામાં આવ્યા હતા. જેને દરવાજો
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૧

Page #119

પણ સુવર્ણમય અને ગઢના કાંગરા રત્નથી સણગારવામાં આવ્યાં હતાં. હજુ પણ આગળ વધતાં એક ત્રીજા ગઢની રચના કરવામાં આવી હતી. આ ગઢનું નિર્માણ, પ્રવેશદ્વાર સાથે રત્નનું બનાવેલું હતું અને તેના ઉપર વિવિધ પ્રકારના મણિઓનાં કાંગરાં કરવામાં આવ્યાં હતાં. આ ત્રણ ગઢ તેના પ્રવેશદ્વાર સાથે પસાર કર્યા પછી જ, ધર્મ દેશનાના સભામંડપ તરફ જઈ શકાતું હતું. આ સમેસરણની રચના દેવકૃત છે એમ બતાવવા સારું, ત્યાં આઠ પ્રકારની અલૌકિક વસ્તુઓ દષ્ટિગોચર થતી હતી. (૧) ભગવાનના શરીરથી બાર ગણે ઉંચે અશોકવૃક્ષ, (૨) અચેત ફની વૃષ્ટિ (3) દિવ્યધ્વનિ, (૪) ચામર (૫) ફટિક સિંહાસમ (૬) તેમના મુખ ઉપર પ્રસરી રહેલ ભામંડળ, (૭) દેવદુંદુભી (૮) છત્ર ઉપર છત્ર એમ ત્રણ છત્રો,
આ સમવરણની શોભાનું ફરી વર્ણન કરવામાં આવે છે-સમવરણમાં ઠેરઠેર રત્નમય પત્રે પુષ્પ અને ફલવાળા વૃક્ષોનું આરોપણ થયેલું હતું. તેનું ધરાતલ અને સપારી વિવિધ રત્નોના તેજથી વિવિધ પ્રકાશ આપતી હતી એટલે સમવસરણના કેઈ ભાગમાં રનમય પાંદડાંવાળા તે કોઈ ભાગમાં રત્નમય ફળવાળા તે કોઈ ભાગમાં રત્નમય ફૂલેવાળાં વૃક્ષે હતાં. ત્યાની ભૂમિને ભાગ કઈ ઠેકાણે વૈર્યમય લેવાથી અનુપમ હરિતરંગ ધારણ કરતો હતે. કેક ઠેકાણે નીલમણિમય હોવાને લીધે નીલિમાયુક્ત હતે, કઈ ઠેકાણે ટિકમય હોવાથી સફેદ હતે, કઈ ઠેકાણે જાતિ રત્નમય હોવાથી ભાસ્કર હતું. કોઈ ઠેકાણે પદ્મરાગ મણિમય હોવાથી અનોખી લાલિમાંથી વ્યાપ્ત હતા. કોઈ ઠેકાણે સુવર્ણમય હોવાથી હલ્કા પીળાવર્ણવાળે હતો. કેઈ ઠેકાણે બાળસૂર્યની સમાન અત્યંત લાલવર્ણવાળો હતો. કેઈ ભૂભાગ મધ્યાહ્નકાળના સૂર્યની સમાન પ્રભાવવાળે હતે. કઈ ભાગ કરો | વીજળીની પ્રભાવાળા ભાસતે હતે.
સમવસરણની ફરતી ચારે બાજુએ, સો સો ગાઉ સુધી, કોઈ પણ સ્થળે કઈ જાતના ઉપદ્ર નજરે પડતા નહીં. ‘ઇતિ’ એટલે એક જાતનો ઉપદ્રવ આ ઈતિના છ પ્રકાર છે. (૧) અતિવૃષ્ટિ (૨) અનાવૃષ્ટિ (૨) ઉંદરડાઓ (૪) તીડ (૫) પટને ઉપદ્રવ, (૬) દુશમન રાજાનું ચડી આવવું. આ ઉપરાંત આધિ (માનસિક પીડા) વ્યાધિ (શારિરીક પીડા , ઉપાધિ (આકસ્મિક પીડા) કયાંય દૃષ્ટિગોચર થતાં ન હતાં. શરદ, શિશિર, હેમન્ત, વસંત, ગ્રીષ્મ અને વર્ષો આ છએ હતુઓને પ્રભાવ એકત્ર થઈ પોતપોતાની વિશિષ્ટતા, ત્યાં બતાવી રહ્યો હતે. એટલે ત્યાં આવતા દેવો મનુષ્ય અને તિયયને કોઈ પણ એક ઋતુને ઉકળાટ મુંઝવી રહ્યો ન હતો. તેને લીધે, તેમને ત્યાંની હવા, સર્વથા અનુકૂળ જણાવાથી તેઓ એકાગ્ર ચિત્ત ભગવાનની વાણીને સાંભળી શકતાં હતાં. સમસરણના સિંહાસન ઉપર બિરાજેલ ભગવાન મહાવીરને દેહ કેટિ, સૂર્ય, ચંદ્ર, વિદ્ય, અને મણિઓના સમૂહથી પણ વધારે કાન્તિવાળો દેખાતો હતે. ટૂંકમાં આ “સમવસરણની શેભા, સ્વર્ગની શોભાને પણ ટક્કર મારે તેવી અનુપમ અને અદૂભૂત હતી. (સૂ૦-૧૦૩)
મૂળનો અર્થ—‘તસિતાસિસ ઇત્યાદિ આ દિવ્ય સમવસરણમાં બીરાજતા ભગવાનના દર્શન માટે તથા તેમને ધર્મોપદેશ સાંભળવા સારું ભવનપતિ, વ્યંતર, તિષિક અને વિમાનવાસી દેવ અને દેવીઓ પોત-પોતાના પરિવાર સાથે ત્યાં આવી રહ્યા હતા. તેઓ પિતાની સાથે પોતાની રિદ્ધિ-સમૃદ્ધિથી સર્વ પ્રકારના ઘુતિથી, તમામ પ્રકારના વિમાની દીપ્તીથી, દિવ્ય શોભાથી, શરીર પર ધારણ કરેલ તમામ પ્રકારના આભૂષણો-ઘરેણાઓના તેજની જવાલાઓથી, શરીરની દિવ્ય પ્રભાએથી, દિવ્ય શરીરની કાંતીઓથી ઉદ્યોતિત કરતા થકા અને વિશેષરૂપથી પ્રકાશયુકત થઇ આવી રહ્યા હતા. આવી રીતે, દેવી અલંકારેથી અલંકૃત, અને આભુષણોથી વિભૂષિત એવા દેવ-દેવીઓને આવતાં જોઈ, યજ્ઞ કરવાવાળા સર્વ બ્રાહ્મણ, અંદરોઅંદર આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા; આ પ્રકારે નિવેદ કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે સાક્ષી પુરવા લાગ્યા. આ પ્રકારે સંભાષણ કરવા લાગ્યા કે, “અહો યજ્ઞાથી ઓ ! યજ્ઞને પ્રભાવ તે જુઓ ! સર્વ દેવ-દેવીઓ આ યજ્ઞને જોવા માટે તેનો પ્રસાદ અને હવિષ લેવા માટે સર્વ પરિવાર અને ઋદ્ધિ
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૦૨

Page #120

સાથે આવી રહ્યાં છે !” જે જે લોક સમુદાય ત્યાં ઉપસ્થિત થયેલ હતું, તે આ સાંભળી આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ બોલવા લાગ્યા કે, “આ બ્રાહ્મણો ધન્યવાદને પાત્ર છે! આ યજ્ઞાથી ઓ પુણ્યશાળી અને સુલક્ષણોવાળા છે ! કે જેના યજ્ઞમાં સાક્ષાત દેવ-દેવીઓ આવી રહ્યા છે! (સૂ૦-૧૦૪)
વિશેષાર્થ–સમવસરણની રચના ખુદ દેએ બનાવી હતી અને તે રચના કરવામાં દેવોએ અત્યંત જહેમત ઉઠાવી હતી. કારણ કે ઈન્દ્રો તથા અન્ય સમકિતી દે તીર્થકરના યથાગ્ય “આત્મ સ્વરૂપને જાણવાવાળા હતા. તેથી તેનો ભક્તિભાવ તેમના પર અથાગપણે વરસી રહ્યો હતો. આને લીધે આત્મસ્વરૂપની વાણી સાંભળવા તેઓ ત્વરાથી આવી રહ્યા હતા. પરંતુ સમય અને સંગનો લાભ ઉઠાવી લેકેને રંજન કરવાવાળા પણ આ દુનિયામાં ઘણા પડયા છે. આ યજ્ઞાથીઓની મનોકામના ભૌતિક પદાર્થોને સંયોગ મેળવવા પુરતોજ હતું. તેમાં કેઈ નવીનતા તો હતી જ નહિ ! પરંતુ દુન્યવી લેકે સાંસારિક સુખનેજ ઈચછે છે. કારણકે આ સુખાભાસથી પર એવું એવું અતીન્દ્રિય સુખ અંતરાત્મામાં વસી રહેલું છે. તે તે તે બિચારાઓને ભાન પણ હોતું નથી, તેમજ તે ભાન કરાવવા વાળા વિરલ જ હોય છે ! આથી યજ્ઞાથીઓ પિતાની મહત્તા બતાવવા, ઉપસ્થિત થયેલા લોકોને, આંગુલિનિર્દેશ કરી રહ્યા હતા કે, દેવનું જૂથ આ૫ણુ યજ્ઞના હવનહામ જોવા માટે તેમજ ખીર વૃત આદિ પદાર્થોને પ્રસાદ લેવા સારૂં પોતપોતાના વિમાને અને વૈભવ સાથે આવી રહ્યું છે. આ વખતે ત્યાં હાજર રહેલી જનમેદનીએ દેવોનું આગમન જોઈ આશ્ચર્ય અને વિસ્મય પામીને કહેવા લાગ્યા કે આ યાજ્ઞિક બ્રાહાણોને ધન્ય છે, તેઓ પ્રશંસનીય છે. કૃતકૃત્ય છે. કૃત પુણ્ય છે. અને અલક્ષણોથી સંપન્ન છે. કે જેથી તેમનાં યજ્ઞસ્થળે દેવદેવીઓ પ્રત્યક્ષ હાજર થાય છે. (સૂ૦-૧૦૫)
યજ્ઞ કે વાડે મેં ઉપસ્થિત બ્રાહ્મણો કા વર્ણન
મૂળનો અથ“ પરોપર ઈત્યાદિ આ યજ્ઞાર્થીઓ પરસ્પર એ પ્રમાણે બોલતા હતા કે એટલામાં દેવ યજ્ઞસ્થાન ઓળંગીને આગળ ચાલ્યા ગયા. આમ થવાથી તેઓ સ્તબ્ધ બની ગયા, નિસ્તેજ થઈ ગયા. તેઓના મુખ કરમાઈ ગયા, અને ચહેરા ઉપર દીનતા અને ફિકાશ જણાવા લાગી. આ વખતે અંતરિક્ષમાં દૈવી ઘોષણા અને ગેબી અવાજે થવા લાગ્યા, તેમ જ દિવ્ય પિોકારે સંભળાવા માંડયા કે—“હે ભાઈઓ! તમે પ્રમાદ તજી આ વ્યક્તિને ભજવા માંડે, તેનું ભજન મુક્તિપુરીના સથવારા સમાન છે. આ ભજન અત્યંત સુખદાઈ અને કલ્યાણકારી છે. આ વર્ધમાન “જિન” અખિલ લોકમાં હિતકારી અને સકલ જીના ઉપકારી છે, તેમજ તેઓ શુભ પ્રતધારી પણું છે.”
પિતાના યજ્ઞની પ્રસંશાને બદલે મહાવીરની પ્રસંશા સાંભળી તેઓની ગજગજ ફુલતી છાતીનાં પાટીયાં બેસવા લાગ્યાં! શ્વાસ રૂંધાવા લાગ્યા ! તેઓમાંથી પ્રથમ ગૌતમ ગોત્રી ઈન્દ્રભૂતિ નામનો બ્રાહ્મણ કોપાયમાન થઈ લાલપીળ બની ગયે. અને તે ક્રોધાવેશથી ધમપછાડા કરતો બાલવા લાગે કે–“મારી હયાતિમાં એ તે બીજે કેણુ છે કે જે પિતાને સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શ માની રહ્યો છે? એમ લાગે છે કે જરૂર કોઈ પાખંડી અને વિતંડાવાદી તેમજ ધૂત અને કપટજળી ઈન્દ્રજાળ રચી રહ્યો હોય ! તે તે સર્વજ્ઞને આડંબર કરી, ઇન્દ્રજાળને પ્રયોગ કરી. સર્વ દેવ-દેવીઓને પણ ઠત્રી રહ્યો છે ! આથી દેવ યજ્ઞના વાડાને તેમજ સાંગોપાંગ વેદને જાણવાવાળા મને પણ ત્યજીને આગળ ચાલ્યા જય છે. દેવનાં માથા ફરી ગયાં છે કે તીથજળને છેડી ખાડાના પાણીની ઈચ્છા કરી રહ્યા છે ! આ દેવો ઘૂંક
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૦૩

Page #121

ગળફાના સ્વાદ લેનાર કાગડા જેવા દેખાય છે ! પાણીના ત્યાગ કરી જમીનની વાંછના કરનાર મેંઢક જેવા જાય છે! ચંદનની ગંધને તજી મળની ગંધ લેવાવાળી માખીઓ જેવા આ દેવા લાગે છે! આંબાવૃક્ષને બદલે કાંટાવાળા ખાવળની ઝંખના કરવાવાળા ઊંટ જેવા તેઓ દેખાય છે! સૂર્યના તેજના ત્યાગ કરીઅંધકારની ઇચ્છા કરનાર ઘૂવડા જેવા આ દેવા દેખાય છે! ખરેખર તેએ યજ્ઞની પવિત્ર ભૂમિને છાંડીને ધૂતની ધૃત શાળામાં જઇ રહ્યા છે! બરાબર છે, જેવા દેવ, તેવા
પૂજારા.
નિશ્ચયથી જણાય છે કે આ દેવા નથી, પણ દેવભાસ-ખાટા દેવ છે. ખરી વાત છે કે ભમરાઓ આંખાની મંજરી ઉપર ગુજારવ કરે છે અને કાગડાએ લીંબડાના ઝાડ પર કાકા કરે છે. ખેર, હું તેની સજ્ઞતા અને અહંતાના ચૂરેચૂરા કરી નાખીશ! શું હરણ સિંહ સાથે ખેલ કરી શકે ? શું અંધકાર સૂર્યંની સાથે રિફાઈ કરી શકે ? શુ’ પતગીએ આગ ઉપર જીત મેળવી શકે ? શું કીડી સમુદ્રનુ` પાણી પી શકે ? શું સપ ગરૂડને હરાવી શકે ? શું પત વજાને તાડી શકે ? શુ' મે હાથી સાથે યુદ્ધ કરી શકે ? આવી રીતે આ ઇન્દ્રજાળીએ મારી સામે એક પળ પણ ટૂંકી શકશે નહિ ! હમણાં જ હું તેની પાસે જઇ, તેની ખેલતો બંધ કરાવી દઉં ! સૂર્યના તેજ આગળ બીચારા આગિયાની શી વથાત? હું કોઈની પણ સહાયતા આ કામમાં ઈંઋતે નથી, શુ' અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્ય કેાઈની રાહ જોતા હશે ? માટે હવે હું શીઘ્ર ત્યાં જઈ પહેાંચું !
આ પ્રમાણે કવાટ કરી, હાથમાં પુસ્તક લઇ, પાંચસેા શિષ્યના સમુદાયને લઇને પ્રભુ પાસે જવા તે રવાના થયેા. તેના પટ્ટશિષ્યે તેમનું કમંડળ અને દતુ આસન હાથમાં પકડયું હતું. પીતાંબર ધારણ કર્યું હતું. તેને ડાબા ખભા યજ્ઞોપવીત વડે શેાભી રહ્યો હતો. પેતાના ગુરુ ‘ઇન્દ્રભૂતિ'ના યશેગાન અને જયજયકાર એલાવતા તેના શિષ્ય સમુદાય પણ તેની સાથે ચાલી રહ્યો હતા. યશોગાન કેવા પ્રકારનાં હતાં, તે કહે છે—“ હે સરસ્વતી રૂપી કડીને ધારણ કરવાવાળા ! હું વાદી-વિજયની લક્ષ્મીના ધ્વજરૂપ ! હે વાદિઓના મુખ રૂપી દ્વારાને બંધ કરવાવાળા ! હે વાદી રૂપી હાથીનું વિદારણ કરવાવાળા પંચાનન કેશરી સિંહ સમાન ! હું વાદિઓના અશ્વય રૂપી સાગરને ઘેળીને પી જવાવાળા અગસ્ત્ય મુનિ ! હું વા≠િ રૂપી સિંહના અષ્ટાપદ ! હું વાઢિ વિજય વિશારદ ! હે વાદિવ્રુન્દ ભુપાલ ! હે વાદિઓના કાલ સમાન! હે વાદિ રૂપી કદલી વૃક્ષને કાપવાવાળી તલવાર સમાન! હે વાદિ રૂપી અંધકારને નષ્ટ કરવાવાળા સૂર્ય ! હું વાદરૂપી ઘઉંને પીસવાવાળી ઘંટી સમાન! હું વાદિરૂપી કાચા ઘડાને ફાડનાર મુગર સમાન ! હે વાદિ રૂપી ઘૂવડાના સૂર્ય સમાન ! હું વાદિ રૂપી વૃક્ષાને ઉપાડી ફેકી દેનાર ગજરાજ સમાન! હે વાદ રૂપી દૈત્યાના દેવેન્દ્ર ! હે વાદિ શાસક નરેશ! હે વાદિ–કસ-કૃષ્ણ ! હે વાઢિહરણેાના સિંહ! હે વાકિ રૂપી તાવના નાશ માટે વરાંકુશ ઔષધ સમાન ! હે વાદિ સમૂહને પરાજીત કરવાવાળા મલ ! હે વાદિના શરીરમાં ઘાચવાવાળા તીક્ષ્ણ શલ્ય ! હે વાદિ રૂપી પતંગાને ભસ્મ કરવાવાળા દીપક ! હું વાદિ ચક્ર-ચૂડામણિ ! હું પંડિત શિશમણિ ! હું વાદિ વિજય વિજેતા ! હું સરસ્વતી દેવીના કૃપાશીલ! વિદ્વાનેાના ગને તાડનાર સુરંગ સમાન ! ” આવાં યોાગાન કરાવતા ઇન્દ્રભૂતિ પોતાના શિષ્ય સમુદાયની સાથે પ્રભુ પાસે પહોંચ્યા. ત્યાં પહેાંચતાં જ સમવસરણનું ભવ્ય અને તેજોમય દન જોઈ તેઓ બધા ચકિત ચિત્ત બની ગયા. (સૂ॰૧૦૫)
વિશેષા—જ્યારે બ્રાહ્મણે એ જોયું કે દેવે તે યજ્ઞભૂમિને વટાવીને તેથી પશુ આગળ વધી રહ્યા છે, ત્યારે તેઓ નિરાશ થઈ ગયા. તેમની સુખની કાન્તિ એછી થવા લાગી. તેને પેાતાની પ્રતિષ્ઠા અને કીર્તિ ઓછા થતાં જણાયાં.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૪

Page #122

આ ઉપરાંત દેવેની ઘોષણા તેમના સાંભળવામાં આવતી આવી ઘોષણા અને કલરવમાં, તેઓ કહેતા સંભળાયા કે – “હે ભવ્ય જી ! તમે તમારી નિદ્રા ઉડાડો! આ અમુલ્ય અવસર ફરી ફરી નહિ આવે! આ અપૂર્વ અવસરનો લાભ લઈ કલ્યાણ સાધે! મેક્ષ રૂપી નગરીમાં જવાનો આ સંસ્કૃષ્ટ સથવારે તમને મળી શકે છે ! આત્માને અનંત સુખ આપવાવાળું ધામ તમારે આંગણે આવીને ઉભું રહ્યું છે! ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીને ભજે, તેની ઉપાસના કરે.
આ ભગવાને અનંત આપદાઓ વેઠી, ઉત્કૃષ્ટ આત્મતિને પ્રમટાવી છે, તેમ જ સંસારના ત્રિવિધ તાપનું શમન કર્યું છે. તમારે આ સંસારની આગ ઝરતી જવાલાઓમાંથી ઉગરવું હોય તે, તેમને ઉપદેશ સાંભળે ! તેમના કથનને વિચાર કરે ! આ ભગવાનને હથે, ત્રણે લેકનું હિત વસ્યું છે. સંસારના અપરંપાર દુઃખમાંથી છૂટવાને તેઓ ઉપદેશ આપી રહ્યા છે. કારણ કે તેઓએ આ જ્ઞાનદશા, સ્વયં પ્રાપ્ત કરી છે. તેઓએ રાગ-દ્વેષ વિકાર આદિન બાળી ભસ્મ કર્યા છે. તેઓ સામાન્ય આસપુરુષોમાં પણ શ્રેષ્ઠતા ધરાવે છે.
દેવેની આ પ્રમાણેની ઘોષણા સાંભળી, તેઓ વધારે, ગુંચવણમાં પડયા. તેમને લાગ્યું કે, જે આને ઉપાય નહિ કરવામાં આવે તે મને કાબુ આપણા હાથમાંથી સરી પડશે! તમામ યજ્ઞાથી એમાં, ઇન્દ્રભૂતિને ઘણું લાગી આવ્યું. તેના ક્રોધની સીમા વધી ગઈ. કારણ કે તેનું માન તે વખતના સમાજમાં અદ્વિતીય હતું. તેનું જ્ઞાન વિશાળ અને અપ્રતિમ હતું. તેને પ્રભાવ ચારેબાજુ પડી રહ્યો હતો. તેનું વાકચાતુય ભલભલા દલિલબાજીએને હંફાવી નાખતું. તેની હરિફાઇ કરી શકે તેમ તે વખતના સમાજમાં, કોઈ દષ્ટિગોચર થતું ન હતું. તેની વિદ્વત્તા, ભાષાઓ ઉપર કાબુ, તેમજ પ્રાભાવિક ઓજસની તુલના થઈ શકે તેમ ન હતી. તેને મન ભગવાન પાખંડી અને વિતંડાવાદી જણાતા. આ ઉપરાંત, ભગવાને લેકેને ઈન્દ્રજાળ દ્વારા વશ કર્યા છે, તેમ તેને જણાયા કરતું હતું. તેથી ભગવાન “માયાવી પૂતળું છે તેમ તેની માન્યતા હતી મનુષ્ય સ્વભાવ એટલે બધા ભેળે અને સરળ હોય છે કે, તેને વશ કરવામાં ઝાઝી મહેનત પડતી નથી; પણ દે જે ચતુર અને દાક્ષિણ્ય યુકત હોય છે, તેઓ પણ આ ઈન્દ્રજાળિયાની જાળમાં સપડાઈ ગયા ! મારું જ્ઞાન અગાધ અને અસીમ છે, તેમજ ચાર વેદોના મૂળભૂત અર્થો અને તેના રહસ્યને જાણવાવાળું છે, વળી વેદના અંગે પાંગ ઉપરાંત, શ્રુતિ-સ્મૃતિ-પુરાણ-છંદ-કાવ્ય-અલંકાર-વ્યાકરણ-ઉપનિષ-બહત્ સંહિતા અને વૈદિક ગ્રન્થના આરોગ્ય શાસ્ત્ર વિગેરેને પિછાણવાવાળું છે, છતાં, આ દે મારું પણ ઉલ્લંઘન કરી આગળ ધપી રહ્યા છે યજ્ઞરૂપી પવિત્ર ભૂમિને અવંઘગણી, તેઓ આ વાડિયા પુરુષ તરફ જઈ રહ્યા છે !
આ દવે ખરેખર ભૂલ કરી રહ્યા છે ! તેઓ તીથજળને છેડી, ખાડાખાબોચીયાના ગંધાતા પાણીના પીનારા કાગડાએ સમાન છે. યજ્ઞભૂમિને મૂકી તે ધૂર્તની પાસે જઈ રહ્યાં છે, અને જળની ઉપેક્ષા કરીને સ્થળને ઈચછનાર દેડકાની સમાન છે. શ્રીખંડ આદિચંદનને તજી દુગધને પસંદ કરનાર માખીઓની સમાન છે. આમ્રવૃક્ષને મૂકી શૂલ અને કાંટાથી ભરપૂર બાવળની અભિલાષા કરવાવાળા ઊંટની સમાન, સૂર્યના પ્રકાશની અવલેહના કરવાવાળા ઘુવડોની સમાન જણાય છે કે, જેઓ આવા રૂડા આલ્હાદજનક યજ્ઞસ્થાનને ત્યાગ કરી ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં અદશ્ય થવાવાળા માયાવીની પાસે જઈ રહ્યા છે. ખરી વાત છે કે “જેવા દેવ છે તેવા પૂજારી” હોય છે. આ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૫

Page #123

દેવા નથી પણ દેવાભાસ છે, એટલે દેવ જેવા જણાતા આ કેઈ ખીજાજ છે. ભમરાએ આંબાની માંજરી પર ગુંજારવ કરે છે પણ કાગડાએ લીંબડાના ઝાડને જ પસંદ છે. ખેર ! વેને તે ધૂની પાસે જવા દે. પણ હું તેની પાસે જઈ તેની સજ્ઞતાના ભુક્કા ઉડાડી દઈશ ! શું હરણિયું સિ'હુની સાથે યુદ્ધ કરી શકે છે એવી જ રીતે અંધકાર સૂર્યની સાથે પતગિયા અગ્નિની સાથે કીડી સમુદ્રની સાથે, સર્પ ગરૂડની સાથે, પત વાની સાથે અને મેઢા હાથીની સાથે શું યુદ્ધ કરી શકે છે ? કદાપિ નહિ. આવી જ રીતે તે ધૂત ઇન્દ્રજાળિયા મારી સામે એક ક્ષણભર પણ ટકી શકવાના નથી. હું હમણાં જ તેની પાસે જઈ દવેને પણ ઠગવાવાળી તેની ધૃતતાને ખુલ્લી કરી નાખીશ! સૂર્યની સામે બિચારા આગીયા શું વસ્તુ છે? એટલે કાંઈ નહિ. મારે બીજાની સહાયતા લેવાની જરૂર નથી. હું તેને પરાસ્ત કરવાને એકલેા જ શક્તિમાન છું. ઇન્દ્રભૂતિ આ પ્રમાણે વિચારધારાએ ચડી ત્યાં જવાના નિર્ણય કર્યા. પોતાના હાથમાં વિદ્વતાને શાલે તેવું એક પુસ્તક લીધું. તે ઉપરાંત અન્ય સાધના જેવાં કે કમંડળ આદિ તેમ જ ચટ્ટાઈ, ચાખડી વગેરે લઈ, પિતાંબર ધારણ કરી, યજ્ઞાપત્રીતથી શૈાભાયુક્ત થઈ પાંચસે। શિષ્યાના સમુદાય સાથે ઇન્દ્રભૂતિ, ગૌતમ ભગવાન જે સ્થળે બિરાજ્યા છે ત્યાં જવા રવાના થયા. ચાલતી વખતે ગગનને પણ ભેદી નાખે તેવા જય-જયકારવાળા પાકારો પાડીને શિષ્યવૃંદ ઉપડયું. રસ્તામાં પેાતાના ગુરુના યશોગાન ગાતાં ગાતાં આ ટોળું રસ્તે કાપવા લાગ્યુ.
પેાતાના ગુરુની પ્રતિષ્ઠા, અજેય ગુણુ, દલીલેાનું સામર્થ્ય પણું, વાદિ તરફના પ્રભાવ, નીડરતા, શૈલી, આવડત, વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ, વિષયના રહસ્યની આરપાર ઉતરી જવાવાળી તીવ્રબુદ્ધિ, અનેક દૃષ્ટિબિંદુએ વડે પેાતાના વિષયને અને ધારણાને મજબૂત કરવાનું પરાક્રમ વિગેરેનાં ગુણગાનેા કરતાં, આ ટોળું પસાર થવા લાગ્યું. સિંહ અને હાથીની ઉપમાં, અંધકાર અને સૂ, ઘડા અને લાકડી વૃક્ષ અને ગજરાજ, દેવ અને દાનવ, કૅસ અને કૃષ્ણ, સિંહ અને મૃગલાં, કદલી અને કૃપા, ઘુવડ અને સૂર્ય, સિંહ અને અષ્ટાપદ, જવર અને જવરાંકુશ વિગેરેની ઉપમા અને ઉપમેયને આધાર લઇ પાતાના ગુરુ આ ઈન્દ્રજાળિયાને જરૂર પરાસ્ત કરશે એવા દંભી અને ખડ઼ાઇખાર ઉર્દૂગારા સાથે આ શિષ્યમડલ ચાલતું હતું,
આવા ઉપમાના ઉપરાંત પ્રતિવાદીને હરાવવામાં પેાતાના ગુરુદેવની તીવ્ર શક્તિ રહેલી છે તેવુ સામ પ્રગટ કરતા ચાલ્યા જતા હતા. જેમ પતંગ અગ્નિમાં, શરીર મૃત્યુમાં, અજ્ઞાની પંડિતમાં ખતમ થઈ જાય છે તેમ આ ‘વÖમાન’ પણ અમારા ગુરુની આગળ પરાજય પામશે! કારણ કે તેઓ, સકલ શાસ્ત્રો અને તેના અર્થમાં પાર’ગત છે, તમામ ક્લાના જાણકાર છે, પડિતામાં શિરોમણિ છે, અધિષ્ઠાત્રી દેવીનુ' કૃપાભાજન છે, વિદ્વાનોના ગનુ નિકંદન કાઢવાવાળા છે, તેમજ વિજ્ઞાન વિગેરેમાં સશ્રેષ્ઠ છે, આ પ્રમાણે ખડાઈએ હાંકતાં, ગપગાળા ફેલાવતા, અવનવી વાતા કરતા આ શિષ્યા સમવસરણુ નજીક આવી પહેાંચ્યા. ત્યાં તે સમવરણની અદ્વિતીય રચના, અનુપમ શાલા અને અપૂર્ણાંકૃતિને જોઈ ડઘાઈ ગયા! દિગ્મૂઢ થઈ ગયા ! આંખો ફાટી રહી! માં વકાસી રહ્યા ! ક્રાંતમાં આંગળી ઘાલી ગયા ! આગળ ચાલતાં લેાકેાત્તર પુરુષ-ભગવાનને કાંચનવર્ણો દેહ અને તેનુ લાલિત્ય જોઈ તેઓ શાનશુધ ખાઈ બેઠાં ! તેમનુ તેજ, પ્રભાવ અને મુખ ઉપર તરતી તનમનાટવાળી સૌમ્યતા જોઇ તેમના ગવ ગળવા માંડયા ! ક્રોધની પારાશીશીનુ અંતર ઘટવા લાગ્યું ! આ બધું જોઇ, જાણી, અનુભવી તે વિચારવા લાગ્યા અને ‘હાયકારા’ના નિસાસે તેના મુખમાંથી નીકળવા માંડયા! (સ્૦૧૦૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૬

Page #124

ઇન્દ્રભૂતિ બ્રાહ્મણ કા આત્મવિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
ગણધરવાદ મૂળને અર્થ- સેજ જાહે” ઇત્યાદિ. તે કાળ અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે, ગૌતમ ગોત્રી ઈન્દ્રભૂતિને સંબધીને, હિતકર, સુખકર અને શાંતિકારક, મીઠી મધુરી વાણીને ઉચ્ચારી. ભગવાનની શાંતિ પ્રિયવાણીનું શ્રવણ કરવાથી, તેનું ચિત્ત ચક્તિ થયું તેમજ પોતાનું નામ, તેમના જાણવામાં આવતાં તેને આશ્ચર્ય પણ થયું. “હું જગત પ્રસિદ્ધ છું, ત્રણે જગતને ગુરુ છું. તે મારું નામ કોણ નથી જાણતું ? આવા તેના ક્ષુદ્ર જાણપણાને લીધે વિસ્મય પામવા જેવું છે જ નહિ! પરંતુ જે આ વ્યક્તિ, મારા મનમાં રહેલ શંકાનું દર્શન કરાવે અને તેનું નિવારણ કરે, તે કાંઈક આશ્ચર્ય પામવા જેવું ખરું !”
ઈદ્રભૂતિ આવી રીતે વિચાર કરતો હતો ત્યાંજ ભગવાનનો પ્રશ્ન આવી પડયે કે “હે ગૌતમ! તારા મનમાં જીવ'ના અસ્તિત્વ સંબંધી શંકા છે એ વાત બરાબર છે? અને તારા મનમાં “જીવ’ના વિદ્યમાન પણ વિષે શંકા પણ રહે તેવું વેદવાકય” પણ મોજુદ છે? આ વેદવાકય એમ કહે છે કે “વિજ્ઞાનધનતેઓ મૂખ્ય સમુસ્થાય પુરતાનુવિનતિ, ન ચિરંજ્ઞાતિ” ઈતિ વિજ્ઞાનઘનજ આ ભૂતેથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે વિજ્ઞાનઘન પાછું પ્રાણીઓમાં જ લીન થઈ જાય છે, અને તેથી, આ વિજ્ઞાનઘનમાં પલેક સંજ્ઞા નથી, આ પ્રમાણેનું વેદ વાય, છે તે બરાબર ને?” આ પ્રમાણેના વેદવાકયનું પુનરુચ્ચારણ કરી, ભગવાન ગૌતમને કહે છે કે, “હે ગૌતમ ! તું આ વેદવાકયને અર્થ જાણતા નથી. માટે હું તે તમને સમજાવું છું કે, જીવનું અસ્તિત્વ છે. કારણ કે આ વિદ્યમાન.પણું” ચિત્ત, ચિતન્ય, વિજ્ઞાન તથા સંજ્ઞા લક્ષણો દ્વારા જાણી શકાય છે.” જે જીવની હયાતી ન હોય તે, પુણ્યપાપને કર્તા કોને ગણ? તમારા યજ્ઞ, દાન વિગેરે કાર્ય કરવાવાળા નિમિત્તભૂત કોણ છે? તમારા વેદ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “આ આત્મા નિશ્ચયથી જ્ઞાનમય છે” અર્થાત આ આત્મા ખુદ જ્ઞાનપિંડ જ છે, આથી સિદ્ધ થાય છે કે દરેક પ્રાણીમાં જીવ નામનું તત્વ મેજુદ છે.
આ પ્રકારે પ્રભુનાં વચન સાંભળી ઇન્દ્રભૂતિનું મિથ્યાત્વ પાણીમાં મીઠાની માફક ઓગળી ગયું. સૂર્ય પ્રકાશ થતાં જેમ અંધકાર દૂર થઈ જાય છે તેમ તેનું મિથ્યાત્વ નાશ પામ્યું. જેમ ચિંતામણીની ઉપલબ્ધિ થતાં ગરીબાઈ દૂર થાય છે તેમ સત્ય જ્ઞાનની સમજણ થતાં તેનું મિથ્યાભિમાન અપ થઈ ગયું. તેણે થોડી વાતચીતમાં સર્વસ્વ ગ્રહણ કરી લીધું. ત્યારબાદ ઈન્દ્રભૂતિએ ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યો, અને બાલવા લાગ્યા કે
હે ભદન્ત ! હું મંદ બુદ્ધિવાળે આ૫ની પરીક્ષા કરવા આવ્યો હતો. જાણે વામન ઝાડની ઉંચાઈને માપવાં ચાલ્યા હોય! હે સવામિન! આપે જે મને બોધ આપ્યો તેના વડે હ કતાર્થ થયો છું ને સંસારથી વિરતિ પામ્યો છું, માટે મને દીક્ષિત કરી દુઃખની પરંપરારૂપ એવા આ સંસારમાંથી મને મુક્ત કરે.” “આ મારો પ્રથમ ગણધર થશે એમ કહી પાંચસો શિષ્યના પરિવાર સહિત ઇન્દ્રભૂતિ બ્રાહ્મણને ભગવાને દીક્ષા આપી. તે સમયે ગૌતમ ગોત્રી ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જયેષ્ઠ શિષ્ય બન્યા. ઈસમિતિ, ભાષા સમિતિ, એષણસમિતિ, આદાન ભાંડપાત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ, ઉચ્ચારપ્રસ્ત્રવણલેષ્મશિઘાણજ૯લ પરિઝાપન સમિતિ યુક્ત બન્યા મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૦૭

Page #125

કાયગુપ્તિના પશુ ધારક બન્યા. ગુપ્તેન્દ્રિય, ગુપ્તબ્રહ્મચારી, ત્યાગી, પાપભીરૂ, તપસ્વી, ક્ષમાશીલ, જીતેન્દ્રિય, ચિત્તશેાધક, નિદાનવિહીન, ઉત્સુકતા રહિત સ્થિર અને સંયમી બન્યા. આવી આઠ પ્રવચન માતા યુક્તખની નિગ્રન્થ પ્રવચનને શિરોધાય કરી તે વિચરવા લાગ્યા. આ ગૌતમગાત્રી ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર, સાત હાથીની ઉંચાઈવાળા હતા. તેમનું શારીરિક કદ સમચતુરસ્ર સંસ્થાનવાળુ હતુ. તેમને શારીરિક માંધા વજ્રરૂષભનારાચ સહનનવાળા હતા. તેમના વણુ કસાટી ઉપર સાનુ` કસવાથી જેવા લીટા થાય તેવા રંગના ઘઉં વર્ણો ચકચકિત હતા તેમ જ કમલની અંદર રહેલ કેસરપુંજ જેવા ગારા–તપખિરિયા રંગના હતા. તે ઉગ્ર તપસ્વી, દીસ તપસ્વી, તપ્તતપસ્વી અને મહાતપસ્વી અન્યા. તેઓ ઉદાર ઘાર, મહાગુણી અને મહાબ્રહ્મચારી થયા. દેહની મમતા રહિત બની, વિશાલ તેોલેશ્યાના ધારક થઈ તેમ જ તેને યથાયેાગ્ય ગુપ્ત રાખી ચૌદ પૂર્વીના જ્ઞાતા થયા. ચાર જ્ઞાનના ધણી અને સમસ્ત અક્ષરજ્ઞાનેામાં નિપુણ બન્યા. તેઓ ભગવાનની સમીપ રહી વિનયપૂર્વક ખેઠતાં, ઉઠતાં ધ્યાનમાં લીન રહી સંયમ, તપ અને ભાવથી આત્માને ભાવિત કરી વિચરવા લાગ્યા. (સ્૦૧૦૬)
ટીકાના અથ——તે કાળે અને તે સમયે એટલે કે જયારે ઇન્દ્રમ્રુતિ પેાતાના શિષ્યપરિવારની સાથે ગવ સહિત ભગવાન મહાવીરની પાસે પહોંચ્યા ત્યારે ભગવાને “હું ગૌતમગાત્રી ઇન્દ્રભૂતિ” એ પદથી સંખેાધીને કલ્યાણકારી, સુખકારી અને મધુર વાણીથી ખેલ્યા. ભગવાન દ્વારા કરાયેલ પેાતાના નામ અને ગેાત્રનું ઉચ્ચારણ સાંભળીને ઇન્દ્રભૂતિના મનમાં ઘણું આશ્ચર્ય થયું. તે વિચારવા લાગ્યા કે ભગવાને અપરિચિત એવા મારૂં નામ-ગાત્ર કેવી રીતે જાણ્યું ? એવુ વિચારીને ફરી ઇન્દ્રભૂતિએ પેાતાના મનનું સમાધાન કર્યું કે નામ-ગાત્ર જાણવામાં નવાઇ શી છે ? હું જગતમાં વિખ્યાત છું અને ત્રણે લોકના ગુરુ છું. એવા કયા માળક, યુવક અને વૃદ્ધ છે કે જે મારૂ નામ નહીં જાણતા હોય ? હા, નવાઇ તા ત્યારે માનીશ જ્યારે તે મારા મનમાં જે સશપ છે તેને કહી દે અને તેનુ નિવારણ પણ કરી નાખે ગૌતમ ઇન્દ્રભૂતિ આમ વિચારતા જ હતા ત્યારે ભગવાને તેમને કહ્યું—“હે ગૌતમ ! ઇન્દ્રભૂતિ તમારા મનમાં આ સ ંદેહ છે કે જીવ (આત્મા)નું અસ્તિત્વ છે કે નથી ? કારણ કે વેદોમાં એવુ કહેલ છે કે—‘વિજ્ઞાનયન દ્વૈ તેમ્નો પૂતેભ્યઃ સમુત્યાય પુનસ્તાન્યેવાનુંવિનતિ ન મેસ્વસંજ્ઞાઽત * ઇતિ વિજ્ઞાનઘન આત્મા ભૂતાથી ઉત્પન્ન થઈને તેમનામાં જ લીન થઈ જાય છે, પરલાકસ ંજ્ઞા નથી. હું આ વિષયમાં કહું છું કે તમે વેદ-પદોના વાસ્તવિક અ જાણતા નથી. પૂર્વોક્ત વેદવાકયના તમે સમજેલ અથ આ છે ઘન આનદ આદિ સ્વરૂપ હોવાને કારણે વિજ્ઞાન જ વિજ્ઞાનઘન કહેવાય છે. તે વિજ્ઞાનઘન જ પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થનાર પૃથ્વી આદિ ભૂતાથી ઉત્પન્ન થઇને ભૂતામાં જ અવ્યક્ત રૂપે લીન થઈ જાય છે. મૃત્યુ પછી ફરી જન્મ લેવા પ્રેત્ય કહેવાય છે. એવી પ્રેત્યસ’જ્ઞા એટલે કે પરલેકગમનરૂપ સંજ્ઞા નથી.” તેથી તમે માને છે કે જીવ નથી. એ વાકયને વાસ્તવિંક અથ આ છે—જ્ઞાનાપયેાગ અને દર્શનાયાગ રૂપ વિજ્ઞાન વિજ્ઞાનધન કહેવાય છે. વિજ્ઞાનથી અભિન્ન હાવાથી આત્મા વિજ્ઞાનઘન છે અથવા આત્માના એક એક પ્રદેશ અનન્ત વિજ્ઞાન-પર્યાયાના સમૂહરૂપ છે, તે કારણે આત્મા વિજ્ઞાનધન જ છે. આ આત્મા એટલે કે વિજ્ઞાનઘન ભૂતાથી ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે ઘટને કારણે આત્મા ઘવિજ્ઞાન રૂપ પરિણિતવાળા હોય છે. કારણ કે ઘવિજ્ઞાનના ક્ષયાપશમના એટલે કે ઘરવિજ્ઞાનના આવરણના ક્ષયે પશ્ચમના ત્યાં આક્ષેપ હોય છે, નહીં તેા નિવિષય હેવાને કારણે તેમા મિથ્યાપણાના પ્રસંગ થઈ જશે. તેથી પૃથ્વી આદિ ભૂતાથી કયાંક ઉત્પન્ન થઇને પછી આત્મા પણ તે ભૂતાને નાશ થતાં તે ભૂત-વિજ્ઞાનધન રૂપ પર્યાયથી નાશ પામે છે અથવા ભૂતે અલગ થતાં સામાન્ય ચૈતન્યના રૂપે સ્થિર રહે છે, તેથી તેની પ્રેત્ય સંજ્ઞા નથી એટલે પ્રાકૃતિક ઘટાદિ વિજ્ઞાનની સંજ્ઞા તેમાં રહેતી નથી, તેથી જીવ છે એ જ મત સિદ્ધ થાય છે. અંતઃકરણને ચિત્ત કહે છે. ચેતનના ભાવને ચૈતન્ય કહે છે એટલે કે સંજ્ઞાનના
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૦૮

Page #126

જે કતાં હોય તે ચૈતન્ય છે. વિશિષ્ટ જ્ઞાન વિજ્ઞાન કહેવાય છે, ચેષ્ટા સંજ્ઞા કહેવાય છે. એ ચિત્ત, ચિતન્ય, વિજ્ઞાન અને સંજ્ઞા આદિ લક્ષણેથી જીવનું જ્ઞાન થાય છે તેથી જીવની સિદ્ધિ થાય છે.
જીવની સિદ્ધિ (સાબિતી)ને બીજો ઉપાય બતાવે છે–જે જીવ ન હોય તે પુન્ય અને પાપને કર્તા જીવ સિવાય બીજું કેણુ હશે ? એટલે કે કઈ પણ હોઈ ન શકે. જીવ વિના પુન્ય પાપને ઉત્પન્ન કરનાર વ્યાપાર સંભવિત નથી. તેથી પુ–પાપને કર્તા હોવાથી જીવનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. જીવ છે, આ મતને ફરી પુષ્ટ કરે છે–તમે માનેલ યજ્ઞ દાન આદિ કાર્યો કરવાનું નિમિત્ત જીવના અભાવમાં કોણ હશે ? જીવ જ તે કાર્યો કરવાનું નિમિત્ત હોઈ શકે છે, કારણ કે વ્યાપાર જીવને આધીન છે તેથી પણ જીવ છે એ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે જીવનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરીને હવે વેદના પ્રમાણુથી તેને સિદ્ધ કરવાને માટે કહે છે–તમારા શાસ્ત્રોમાં પણ કહેલ છે–“સર્વ પ્રથમ નમઃ” ચિત્ત આદિ લક્ષણોથી પ્રતીત થનાર આ આત્મા જ્ઞાનઘન રૂપ છે તેથી જીવ છે એ મત સિદ્ધ થયા. ઈત્યાદિ પ્રભુનાં વચને સાંભળીને ઈન્દ્રભૂતિનું મિથ્યાત્વ એજ પ્રમાણે ઓગળી ગયું કે જેમ પાણીમાં મીઠું ઓગળી જાય છે, સયનો ઉદય થતાં અધિકાર નાશ પામે છે અને ચિન્તામણી મળતાં જેમ દરિદ્રતા નાશ પામે છે. ઇન્દ્રભૂતિને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થઈ ત્યારબાદ ઈન્દ્રભૂતિએ ભગવાન મહાવીરને વંદના અને નમસ્કાર કર્યા. વંદ પ્રમાણે કહ્યું-ભગવદ્ ! જેમ વામન વૃક્ષની ઉંચાઈ માપવાને માટે જાય તેમ હું મતિહીન આપ સર્વજ્ઞની પરીક્ષા કરવા આવ્યું હોં. હે પ્રભો ! આપે મને જે બોધ આપે છે તેથી હું કૃતકૃત્ય થયે છું. હું સંસારથી વિરક્ત થઈ ગયો છું. વિરક્ત થવાને કારણે મને દીક્ષા આપીને દુઃખથી ભરેલ આ સંસાર રૂપી સાગરમાંથી તારો. ત્યારે ભગવાન મહાવીરે “આ ઇન્દ્રભૂતિ મારો પહેલો ગણધર થશે” એમ કહીને પાંચસે શિષ્યો સાથે ઇન્દ્રભૂતિને પિતાને હાથે દીક્ષા આપી.
તે કાળે અને તે સમયે ગૌતમ ગોત્રીય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જયેષ્ઠ-સૌથી પહેલા શિષ્ય થયા. તેઓ કેવા હતા તે કહે છે–તે ઇર્યાસમિતિ હતા એટલે કે ઈર્ધાસમિતિથી યુક્ત હતા, એજ પ્રમાણે ભાષાસમિતિ, એષણા સમિતિ, આદાન ભીડમાત્રનિક્ષેપણ સમિતિ હતા. ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ શ્લેષ્મશિંઘાણ જલ ૫રિષ્ઠાપનિકા સમિતિ હતા, મન સમિતિ હતા, વચન સમિતિ હતા, કાય સમિતિ હતા, મને ગુપ્ત એટલે મને ગુપ્તિથી યુક્ત હતા, એજ પ્રમાણે વચન ગુપ્ત હતા, કાયગુપ્ત હતા, ગુખ હતા, ગુપ્તેન્દ્રિય હતા, ગુપ્ત બ્રહ્મચારી હતા. ઈસમિતથી માંડીને ગુપ્તબ્રાચારી સુધીના પદેના અથ ૧૭૪માં સૂત્રની ટીકાના ગુજરાતી ભાષાનુવાદથી સમજી લેવું જોઈએ. તે ત્યાગીત્યાગશીલ હતા, વનમાં જે લાજવંતી નામની વનસ્પતિ થાય છે તેની જેમ પાપમય વ્યાપારેથી લજજાશીલસંકોચશીલ હતા. છઠ, અઠમ આદિની તપસ્યાથી યુક્ત હતા ક્ષમાશીલ હોવાને લીધે બીજા દ્વારા કરાયેલ અપકારને સહન કરી લેતા હતા. ઇન્દ્રિયાને વશ કરી ચૂક્યા હતા. અંતઃકરણના શોધક હતા. નિદાન (નિયાણું, એટલે કે ભવિષ્ય કાળ સંબંધી વિષયની તૃષાથી રહિત હતા, ઉત્કંઠાથી રહિત હતા. સ્થિર હતા. અને સમીચીન સાધુ-આચારમાં તત્પર હતા એજ નિગ્રન્થ પ્રવચનને આગળ કરીને વિચારતા હતા.
તે ગૌતમ ગોત્રીય ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર સાત હાથ ઉંચા શરીરવાળા હતા સમચતુરસ સંસ્થાનવાળા હતા. હાથ, પગ, ઉપર અને નિચેના ચારે ભાગ જેને સમાન હોય તેને સમચતુરસ્ત્ર કહે છે. એવા આકાર વિશેષને સમચતુરસ સંસ્થાન કહે છે. તેમને મના સંદનન હતું. ખીલીના આકારના હાડકાને વજા કહે છે. તેના ઉપર વેસ્ટનપટ્ટની આકૃતિના હાડકાને ત્રાષભ કહે છે. બને તરફના મકટ બંધને નારાજ કહે છે. તેથી બન્ને તરફથી
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૦૯

Page #127

મટ બંધથી બાંધેલી અને પટ્ટની આકૃતિના ત્રીજા હાડકાથી વીંટાયેલ બન્ને હાડકાંઓ ઉપર, એ ત્રણેને ફરીથી દૃઢ કરવાને માટે જ્યાં ખીલીના આકારનુ વજા નામનું અસ્થિ લાગેલુ હાય તે વઋષભ-નારાચ કહેવાય છે. જેના દ્વારા શરીરના પુલ દઢ કરાય, તે અસ્તિ નિચય-હાડકાંની રચના વિશેષને સંહનન કહે છે. એવું વઋષભ નારાચ સહનન ઇન્દ્રભૂતિ અણુગારને પ્રાપ્ત થયેલ હતું. તેમનું શરીર એવું ગૌર-વણું હતું કે જેમ સેાનાના ટુકડાને કસોટી પર ઘસવાથી સાનેરી અને ચળકતી રેખા થાય છે, અથવા જેવા કમળના પરાગ હોય છે. તાપય એ કે તેમનું શરીર કસેટી પર ઘસેલા સુવણ ની રેખા અને કમળનાં કેસરા જેવું ચળકતું અને ગૌર વર્ણનુ હતુ. અથવા કસોટી પર ઘસેલા સુવર્ણની અનેક રેખાઓનાં જેવા ગેારા શરીરવાળા હતા.
ઇન્દ્રભૂતિ કા દીક્ષાગ્રહણ ઔર ઉનકા સંયમારાધન કા વર્ણન
વધતા જતા પરિણામેાને કારણે તથા પારણાદિમાં વિચિત્ર પ્રકારના અભિગ્રહ કરવાને કારણે તેમનુ અનશન આદિ ખાર પ્રકારનું તપ ઉત્કૃષ્ટ હતું, તેથી તએ ઉગ્ર તપસ્વી હતા વધારે તપસ્યાવાળા હાવાથી દીપ્ત તપસ્વી હતા. મેટા માટી તપસ્યા કરવાને કારણે મહાતપસ્વી હતા પ્રાણી માત્ર તરફે મિત્રભાવ રાખતા હોવાથી ઉદાર હતા પરિષદ્ધ, ઉપસ અને કષાય રૂપી શત્રુઓના નાશ કરવામાં ભયાનક હાવાથી ધાર હતા. તે ઘાર (કાયા દ્વારા દુષ્કર) મૂળ ગુણાવાળા હાવાથી ઘાર ગુણવાન હતા. દુશ્ર્વર તપશ્ચરણના ધારક હતા. કાયર માણસેાદ્વારા આચરી ન શકાય એવા બ્રહ્મચર્યનુ પાલન કરતા હતા. તેમણે દેહાધ્યાસના ત્યાગ કર્યો હતે, અથવા તેએ શરીરના સંસ્કાર ( શ્રૃગાર )થી રહિત હતા. વિશિષ્ટ તપસ્યા વડે પ્રાપ્ત થયેલ વિશાળ તેજોલેશ્યા નામની લબ્ધિ તેમણે શરીરમાં જ લીન કરી દીધી હતી. ચૌદ પૂર્વાના ધારક હતા. મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મન:પર્યાંવજ્ઞાનથી યુક્ત હતા. તેમની બુદ્ધિ સમસ્ત અક્ષરામાં પ્રવેશ કરનારી હતી. તે ભગવાનથી વધારે દૂર પણ ન રહેતા અને અન્યત નજીક પણ ન રહેતા-ઉચિત સ્થાન પર રહેતા હતા. ત્યાં ઘુંટણે! ઉપર કરીને તથા મસ્તક નમાવીને ધ્યાન રૂપી કાષ્ટકા પ્રાપ્ત હતા. કોઇ પણ એક વસ્તુમાં એકાગ્રતાપૂર્ણાંક ચિત્તનું સ્થિર હોવું તેને ધ્યાન કહે છે, તે એજ ધ્યાન રૂપી કાષ્ઠ (કાઠી)માં રહેલ હતા. એટલે કે જેમ કેાઠીમાં રહેલ અનાજ આમ તેમ વેરાતું નથી, એજ પ્રમાણે ધ્યાન ધરવાથી ઇન્દ્રિયાની તથા મનની વૃત્તિ બહાર જતી નથી. આશય એછે કે ઇન્દ્રભૂતિ અણગારે પાતાની ચિત્તની વૃત્તિને નિય ંત્રિત કરી લીધી હતી. તેએ સત્તર પ્રકારના સર્ચમ અને બાર પ્રકારના તપ વડે આત્માને વાસિત કરતા વિચરવા લાગ્યા. (સ્૦૧૦૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૧૦

Page #128

અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણ કા કર્મ કે વિષય કા સંશય નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળને અર્થ–સT ” ઈત્યાદિ. સમસ્ત વિદ્યામાં પારંગત એવા અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણે, ઇન્દ્રભૂતિના જેજ વિચાર કર્યો. કે, ખરે ખર ! આ પુરુષ ઈન્દ્રજાલીયા જ દેખાય છે ! તેણે તે, મારા ભાઈ ઈન્દ્રભૂતિ જેવાને પણ, પિતાના ફાંસલામાં જોડી દીધો. હવે હું ત્યાં જાઉં ! અને પોતાને સર્વજ્ઞ માનતા એવા ઠગને પરાજીત કરી, મારા જ્યેષ્ઠ ભાઈને
ત કરી, સાથે લેતા આવું ! આ પ્રકારે નિર્ણય કરી પોતાના પાંચસે શિષ્યાના પરિવાર સાથે ગવ સહિત પ્રભુ સમીપે પહોચ્યો. ભગવાને તેનું નામ અને સંશયને ઉલેખ-કરી, તેને સંબો , ને કહેવા લાગ્યા કે,-હે અગ્નિભૂતિ ! તારા મન માં કર્મસંબંધી સંશય છે કે નહિ? કમ હશે કે કેમ તેવી શંકા તું સેવી રહ્યો છે કે નહિ?
g gવેઃ °C સર્વે મૂતં ચ માથ' અર્થાત-આ જગતમાં જે પુરુષ છે તે જ પુરુષ છે, જે થઈ ગયા છે, અને ભાવીકાલે થવાના છે તે બધા પુરુષ જ છે ! આ વેદ વચનથી, તને એવું જ્ઞાન પ્રાદુર્ભત થયું છે કે, આ જગત આત્મામય છે. કર્મ જેવું કાંઈ છે જ નહિ.” જે કર્મનું વિદ્યમાનપણું હોત તે, પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણ દ્વારા જણાયા વિના રહેત નહિ પણ તેની ઉપલબ્ધિ થતી નથી, માટે કમ જેવું કાંઈ છે જ નહિ. જે કદાચ “કમ” માનવામાં આવે તે, અમૂર્ત જીવની સાથે મૂતને તે સંબંધ કેવી રીતે હેઈ શકે ? ” “મૂર્ત કર્મ દ્વારા, અમૂર્ત આત્માને ઉપઘાત કે અનુગ્રહ કેવી રીતે જણાય? જેમ આકાશ અમૂર્ત છે, તેને મૂર્ત એવા ખગ આદિથી કાપી શકાય નહિ જેમ ચંદન મૂર્ત છે તે તે, અમૂર્ત એવા આકાશને લેપતુ નથી; તેમ આત્મા અમૂત છે, અને કમ મૂર્ત છે, તે મૂર્ત પદાર્થ, અમૂર્ત સાથે કેવી રીતે એક રૂપ થઈ શકે ? શું આવા પ્રકારના તારા મંતવ્યો વતે છે તે બરાબર છે ને? વેદના સૂત્રને તું ઉપર પ્રમાણે અર્થ કરે છે તે પણ બરાબર છે ને ?”
અગ્નિભૂતિએ “હકાર માં પ્રત્યુત્તર આપે અને જે જે ઉપર પ્રમાણે તેના અભિપ્રાય હતા તેની કબુલાત કરી. ભગવાને વળતો જવાબ આપી કહ્યું કે, “ આવા તારા અભિપ્રાયો ખોટા છે. અતિશય જ્ઞાની પુરુષો, પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ વડે કમેન દેખે છે; અને અલ્પજ્ઞાની જીની વિચિત્રતા જોઈ અનુમાનપણે કમને જાણે છે. કર્મની વિચિત્રતાને લીધે પ્રાણીઓમાં સુખદુઃખના ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, કેઈ જીવ જો રાજા થાય તે, કઈ હાથી કે ઘડો થઈ તે રાજાનું વાહન બને છે. કર્મની વિચિત્રતા ને લીધે કોઈ પગે ચાલે છે, તે કઈ માથે છત્ર ધારણ કરાવે છે કમને લીધે, કોઈ ભુખ્યા દુબલ માનવ રેટ માટે દિન રાત ભટકે છે છતાં તેને પેટ પૂરતું મળતું નથી!”
એકી સાથે અને એક જ સમયે વ્યાપાર કરવાવાળા વેપારીઓમાં એક પાર પામે છે, ત્યારે બીજે ડૂબી જાય છે. આ તમામનું મૂળભૂત કારણ કર્મોદય છે. કોઈ પણ કાર્યની પછવાડે કારણ તે હોવું જોઈએ; કારણ વિના કાર્ય બનતું નથી. જેમ મૂર્ત ઘડાને સંબંધ અમૂર્ત આકાશ સાથે થાય છે તેમ કમને સંબંધ આત્મા સાથે જણાય છે. જેમ મત સ્વરૂપી મધ અને મૂર્ત સ્વરૂપી ઔષધિઓ વડે જીવને ઉપઘાત અને અનુગ્રહ થાય છે, તેમજ જણાય છે, તેમ અમૃત જેવાને પણ મૂર્ત કર્મોદ્વારા ઉપઘાત અનુગ્રહ થાય છે. વેદવાક અને વેદવાણીમાં કયાંય પણ કમને નિષેધ કરવામાં આવ્યો નથી, માટે કર્મ છે તે સિદ્ધ વસ્તુ છે. આ પ્રમાણે પ્રભુના કથનથી સંશય દૂર થતાં તે હર્ષિત થયો. સંતુષ્ટ થઈ તેણે પણ પિતાના પાંચ શિષ્યોના સમુદાય સાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (સૂ૦૧૦૭)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૧૧

Page #129

ટીકાને અર્થ–ઇન્દ્રભૂતિની દીક્ષા પછી સઘળી વિદ્યાઓમાં નિપુણ અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણે ઈદ્રભૂતિના જે વિચાર કર્યો કે વાત જરૂર સાચી છે કે તે મહાવીર એક મહાન ઈન્દ્રજાળી લાગે છે. તેણે મારા ભાઈ ઈનદ્રભૂતિને પણ ઠગી લીધો. હવે હું જાઉં છું અને અસર્વજ્ઞ હોવા છતાં પણ પિતાને સર્વજ્ઞ સમજનાર માયાવીને પરાસ્ત કરીને માયાથી ઠગાએલા મારા ભાઈને પાછો લાવીને જ જંપીશ આ પ્રમાણે નિર્ણય કરીને તે અગ્નિભૂતિ પિતાના પાંચ શિષ્યની સાથે અભિમાનપૂર્વક ભગવાનની પાસે ગયા.
ભગવાને અગ્નિભૂતિને તેના નામથી સંબોધન કરીને તથા તેમના હદયમાં રહેલા સંદેહને જાહેર કર્યો. ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું હે અગ્નિભૂતિ ! તમારા મનમાં કર્મના વિષયમાં સંદેહ રહે છે કે કેમ છે કે નથી? વેદનું વચન છે કે “gg gવે U" સર્વે અમૂર્ત વર્ગ માથ” આ વાકયનો આશય એ છે કે આ જે વર્તમાન છે, જે ભૂત છે અને જે ભાવી છે, તે બધી વસ્તુ પુરુષ (આત્મા)જ છે. “gu’ શબ્દની પાછળ વપરાયેલ “ (૪) કર્મ આદિ વસ્તુઓનો નિષેધ કરવાને માટે છે. તેથી તાત્પર્ય એ નીકળ્યું કે પુરુષના સિવાય કઈ પણ વસ્તુ નથી. ઈત્યાદિ વેદવચન પ્રમાણે જે થયું, જે છે અને જે થશે, બધી વસ્તુ આત્મા જ છે. આત્માથી ભિન્ન બીજે કઈ પદાર્થ નથી. તેથી કમનું પણ અસ્તિત્વ નથી. કમ હોત તો પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેથી તેની પ્રતીતિ થાત, પણ પ્રત્યક્ષ આદિ કઈ પણ પ્રમાણથી કમની પ્રતીતિ થતી નથી. છતાં પણ કદાચ કમનું અસ્તિત્વ માની લેવામાં આવે તે મૂર્ત કર્મની સાથે અમૂર્ત જીવને સંબંધ કેવી રીતે હોઈ શકે? મૂત અને અમૂર્તિને અન્ય સંબંધ સંભવી શકે નહી. તદુપરાંત અમત આત્માને મૂર્ત ઉપઘાત-નરક-નિગોદ આદિ ગતિઓમાં લઈ જઈને પીડા પહોંચાડવી અને અનુગ્રહ -સ્વગ આદિ ગતિમાં પહોંચાડીને સુખને ઉપભોગ કરાવવો તે કેવી રીતે હોઈ શકે? એ સંભવિત નથી કે મૂત અને અમૂર્તમાંથી એક ઉપઘાત્ય હોય અને બીજું તેનું ઉપઘાતક હોય તથા એક અનુગ્રાહ્ય હોય અને બીજુ અનુગ્રાહક હોય. આ વિષે દષ્ટાંત આપે છે કે,-જેમ આકાશ તલવાર આદિ દ્વારા કાપી શકાતું નથી તેમજ શ્રીખંડ ચંદનાદિના લેપથી લેપી શકાતું નથી. આ પ્રમાણે અગ્નિભૂતિના મનોગત સંશયનું સમર્થન કરીને તેનું નિરાકરણ કરવાને માટે કહે છેહે અગ્નિભૂતિ, તમારે આ મત મિસ્યા છે. કારણ કે સર્વસ, કમને પ્રત્યક્ષથી જુએ છે, જેમ ઘટ પટ આદિને અથવા હથેલીમાં રાખેલ આમળાને જુએ છે. અ૯પણ પુરુષ જીવની ગતિ આદિની વિલક્ષણતાને જોઈને અનુમાન પ્રમાણુથી કમને જાણે છે. અનુમાનને પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે-જીવ કર્મથી યુક્ત છે, કારણ કે તેમની ગતિમાં વિચિત્રતા દેખાય છે. તથા કર્મની વિચિત્રતા–ભિન્નતાને કારણે જ, વિચિત્રકર્મવાળા પ્રાણીઓનાં સુખ-દુઃખ આદિ વિચિત્ર ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે કઈ જીવ રાજા થાય છે, કાઈ ઘેડો થાય છે, અને કોઈ હાથી થાય છે. ઘેડો કે હાથી થઈને રાજાનું વાહન બને છે, કોઈ જીવ તે રાજાને પાયદળ સૈનિક થાય છે અને કોઈ તેને છત્રધારક-તેના પર છત્ર ધારણ કરાવનાર થાય છે. એ જ પ્રમાણે કોઈ જીવ ભૂખથી પીડાય છે, જે પિતાના કમની વિચિત્રતાને કારણે દિવસ અને રાત ભીખને માટે ભટકે છે તે પણ ભીખમાં કંઈ પામતો નથી તથા એક જ સમયે વ્યાપાર કરનાર વહાણુમાં સફર કરતા વેપારીઓમાંથી એક સકુશળ સમુદ્રપાર કરે છે અને બીજે સમુદ્રમાં જ ડૂબી જાય છે. એ બધા વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ કમ જ છે, કર્મના સિવાય બીજું કંઈ પણું લાગતું નથી.
શંકા-પૂર્વોકત વિચિત્ર કાર્ય સ્વભાવથી જ થાય છે તેથી મને તેનું કારણ માનવું તે વ્યર્થ છે.
સમાધાન-તમે સ્વભાવને વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ કહે છે તો બતાવો કે સ્વભાવ શું છે? તે કઈ વસ્તુ છે કે અવસ્તુ? જે વસ્તુ હોય તેનાથી કાર્યોની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. જે વસ્તુ હોય તે મૂત” છે કે અમૂર્ત ? જે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૨

Page #130

અમૂર્ત હોય તે તમારા મત પ્રમાણે તે મૂર્ત કાર્યોને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. જે મૂર્ત હોય તો પછી તે કર્મ જ છે. એજ વાતને મનમાં લઈને કહે છે-“1 વસ્તુ” ઇત્યાદિ
ઘટપટ આદિ કોઈ પણ કાર્ય કારણવિના ઉત્પન્ન થઈ શકતાં નથી. કારણથી જ કોઈ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જીવન રાજા થવું આદિ વિચિત્ર કાર્યોનું કારણ કમને સ્વીકારવું જોઈએ. આ પ્રમાણે કમની સત્તા સિદ્ધ કરીને હવે મૂર્ત કર્મ અને અમૃત જીવન સંબંધ યુકિતથી સિદ્ધ કરે છે-“મા” ઈત્યાદિ
જેમ મૂર્ત ઘડાનો અમૂર્ત આકાશની સાથે સંબંધ હોય છે, એ જ પ્રમાણે મૂત કમને અમૂર્ત જીવની સાથે સંબંધ સમજી લેવું જોઈએ. અથવા જેમ વિવિધ પ્રકારના મૃત મઘોના દ્વારા જીવન ઉપધાત. (વિરૂપતા આદિ દોષોની ઉત્પત્તિ થવાથી હાની) થાય છે. કહ્યું પણ છે
वैरुप्यं व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपातो, विद्वेषो ज्ञाननाशः स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्च सद्भिः । पारुष्यं नीचसेवा कुल-बल-तुलना धर्मकामार्थहानिः,
कष्ट भोः ! पोडशेते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः ।। इति । ટલે કે મદિરા પીવાથી આ સોળ હાનિકારક દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. (૧) વિરૂપતા (ર) વિવિધ પ્રકારની વ્યાધિઓ (૩) સ્વજને દ્વારા તિરસ્કાર (૪) કાર્ય કાળની બરબાદી (૫) વિષ (૬) જ્ઞાનને નાશ (૭) સ્મરણ શકિત અને બુદ્ધિની હાનિ (૮) સજજનથી વિખૂટાપણું (૯) કઠોરપણું (૧૦) નીચ લોકોની સેવા (૧૧) કુળ, (૧૨) બળ, (૧૩) તુલના (૧૪) ધર્મ, (૧૫) કામ અને (૧૬) અર્થની હાની બીજી પણ કહે છે કે
श्रूयते च ऋषिमंद्यात् प्राप्तज्योतिमहातपाः । स्वर्गाङ्गनाभिराक्षिमो मूर्खचनिधनं गतः ॥१॥ कि चेह बहुनोक्तेन प्रत्यक्षेनैव दृश्यते ।
दोषोऽस्य वर्नमानेऽपि तथा भाण्डनलक्षणः ॥२॥ इति । એટલે કે-સાંભળવામાં આવે છે કે જ્ઞાન-યોતિ પ્રાપ્તઅને મહા તપસ્વી ઋષિ પણ મદીરા પાનને કારણે અપ્સરાઓથી અભિભૂત થઈને મુખ મનુષ્યની જેમ તને કેળીયે બન્યા છે. | ૧ |
આ વિષે વધારે કહેવાથી શો લાભ? મદિરાપાનની બુરાઈ તો વર્તમાન કાળમાં પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. શરાબી બધે નિંદાય છે. (નોંધઃ-આ વિષયમાં વિશેષ જિજ્ઞાસા ધરાવનારે પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ધારીલાલજી મહારાજે રચેલ
આચારમણિ મંજૂષા”નામની ટીકાવાળા દશવૈકાલિક સૂત્રના પાંચમાં અધ્યનના બીજા ઉદેશની “સુવા મi વાવિ ઈત્યાદિ છત્રીસમી આદિ ગાથાઓની વ્યાખ્યા જોઈ લેવી જોઈએ.—પ્રકાશક) તથા જેમ વિવિધ પ્રકારની મૂર્ત ઔષધિઓથી
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૩

Page #131

અમૂર્ત જીવનો અનુગ્રહ થાય છે-રોગનો નાશ થાય છે, બળ-પુષ્ટિ આદિની ઉત્પત્તિ થઈને ઉપકાર થાય છે, એ જ પ્રમાણે અમૂત જીવને કર્મથી પણ ઉપઘાત અનુગ્રહ જાણી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે દૃષ્ટાંતથી કર્મનું અસ્તિત્વ બતાવીને અગ્નિભૂતિના પરમ માન્ય પ્રમાણને પ્રદર્શિત કરવાને માટે કહે છે-આ સિવાય અતિશય માન્ય વેદોમાં પણ કોઈ પણ સ્થાને કમને નિષેધ નથી. વેદોમાં કર્મને નિષેધ ન હોવાથી પણ “કમ છે” તે સિદ્ધ થાય છે.
આ પ્રમાણેના પ્રભુના કથનથી હર્ષ અને સંતોષ પામેલ અગ્નિભૂતિએ પણ, ઈન્દ્રભૂતિની જેમ, પાંચસે શિષ્ય સાથે શ્રી મહાવીર પ્રભુને હાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરી (સૂ૦ ૧૦૭)
વાયુભૂતિ બ્રાહ્મણ કા તજ્જિવતછરીર કે વિષય મેં સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષાગ્રહણ વર્ણન
મૂળનો અર્થ– ત્યારબાદ વાયુભૂતિ બ્રાહ્મણે જાણ્યું કે, ભાઈઓ દીક્ષિત થઈ ગયા છે. આ સાંભળી તેને પ્રતીતિ થઈ કે જરૂર “વદ્ધમાન સ્વામી ” સર્વજ્ઞ જણાય છે. તેની સર્વજ્ઞતા ને લીધે, મારા બંને ભાઈઓ, સંસારથી વિરક્ત થયા, માટે મારે સંશય પણ ત્યાં જઈ વ્યકત કરૂં અને તેથી હું પણ નિવતું ! મારે સંશય એ છે કે “સર્વતરછff” અર્થાતુ જીવ છે તેજ શરીર છે, અને શરીર છે તે જ જીવ છે. આ બંને ભિન્ન નથી પણ એકજ છે, આવી શંકાનું સમાધાન “વર્ધમાન” પાસે જઈ કરી આવું ! આ પ્રમાણે વિચારગ્રસ્ત બની નિર્ણય કર્યો, અને પિતાના પાંચસો શિષ્ય સમુદાય સાથે પ્રભુની સમીપે આવવા તે રવાના થયા. પ્રભની સમીપ આવી, યથાસ્થિત સ્થાન પર બેઠા. ત્યાર પછી પ્રભુએ, તેમની ઉપર દૃષ્ટિ કરી, તેમના ખરા નામનું સંબોધન કરીને તેમના મનમાં “જીવ-અને શરીર એકજ છે” એ ઘોળાઈ રહેલી શંકા, સભા સમક્ષ પ્રગટ કરી. “ તારા મનમાં સંદેહ છે કે, જીવ અને શરીર જુદા નથી, પણ એકજ છે. કારણ કે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણ વડે, તેની ઉપલબ્ધિ થઈ શકતી નથી જલના પરપોટા સમાન, જીવ શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને તેમાંજ વિલય થાય છે. શરીરથી કઈ ભિન્ન પદાર્થ છે જ નહિ. કે પરલોકમાં જતે હાય ! “વિશાધનશ્વેતે મૂતમ્યઃ” ઈત્યાદિ આ વેદવાક વડે, તું તારી માન્યતા ને પુષ્ટિ આપે છે.”
ઉપર દર્શાવેલી વાયુભૂતિની માન્યતાને નિર્મૂળ કરવા, ભગવાન સમાધાન આપે છે કે, સર્વ પ્રાણીઓ જુદા જુદા ભાસે છે, તે તેનું પ્રમાણ છે. જીવમાં સ્મૃતિ વિગેરે ગુણો રહેલા છે, તે તેની બીજી પ્રત્યક્ષતા છે. ઈન્દ્રિય અને શરીરની રચના ભિન્ન ભિન્ન જણાય છે, તે પણ તેને પૂરાવે છે. કારણ કે ઇન્દ્રિયોને નાશ થતાં પણ, ઇન્દ્રિય દ્વારા જણાવેલ વિષયોની સ્મૃતિ રહે છે. પહેલા સાંભળેલા શબ્દો, પહેલી દેખાએલ વસ્તુઓ, અગાઉ સુંઘાએલ પદાર્થો, ખટામિઠા વિગેરે ચાખેલા રસ, કઠોર-સુંવાળા વિગેરે સ્પર્શાએલા સ્પર્શે, જ્યારે યાદ કરીએ છીએ ત્યારે સ્મરણમાં આવે છે. આ “સ્મરણ” જીવ સિવાય કોને થાય ? તમારા શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે “ ન તપના પ બ્રહ્મા નિત્યં કવિ દિ શુદ્ધ ઘં પત્તિ ધીરા થતા સંવતભાના ઇતિ આ નિત્ય તિ સ્વરૂપ નિર્મળ આત્મા, સત્ય-તપ અને બ્રહ્મચર્ય દ્વારા ઉપલબ્ધ થાય છે, કે જે આત્માને ધીર-વીર સંયમવાન યતિ જોઈ શકે છે.” જે જીવ જુદો ન હોય તે, આ કથન કેવી રીતે સંગત ગણાય? આથી સિદ્ધ થાય છે કે, જીવ શરીરથી ભિન્ન અને સ્વતંત્ર છે. પ્રભુના આવા પ્રવચનથી વાયુભૂતિનો સંશય દૂર થયે. ને પ્રતિબંધ પામી, પ્રભુ આગળ દીક્ષા લેવા તત્પર થયા ભગવાને પણ ચગ્ય અવસર જાણી, તેમને પાંચસો શિષ્યોની સાથે દીક્ષા આપી દીક્ષિત કર્યા. (સૂ૦૧૦૮)
વિશેષાર્થ-ઇન્દ્રભૂતિ અને અગ્નિભૂતિની પ્રતિષ્ઠા ઘણી હતી, છતાં તેઓ પણ પ્રભાવિત થઈ સંસારથી વિરક્ત બન્યા. માટે આ પુરુષ કેઈ સામાન્ય શક્તિનો નથી, પણ અદૂભૂત વિજ્ઞાનને ધારક હોવો જોઈએ. જેમ મારા બંને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૪

Page #132

ભાઇઓની અને અમારા બધાની જે જે શંકાએ અમને મુંઝવે છે, તે બધી શંકાએ અનુક્રમે નિમૂળ થતી જાય છે. જીવનું અસ્તિત્વ અને ક્રમનુ હાવાપણું, આ બન્ને શ કા અમારા મનમાં વતતી હતી, તેનું નિવારણ આ વ્યક્તિએ સચેટ કથન દ્વારા કરી આપ્યા પછી, મને પણ ઘેાડી ઘેાડી શ્રદ્ધા તેના પર આવતી જાય છે. માટે હું પણ મારી શકા તેની આગળ પ્રદર્શિત કરી, તેને ખુલાસા મેળવું! આવું વિચારી તે પ્રભુ પાસે ગયા એટલે ‘શરીર અને જીવ’ એકજ છે. તે જાતની તેમની શકા, પ્રભુએ સ્વય' પ્રગટ કરી. આથી વાયુભૂતિને પોતાના મનની વાત એમણે કેવી રીતે જાણી તે જોઇ વિસ્મય થયા. ભગવાને, જીવાની સ્મૃતિ, જીજ્ઞાસા, ચિકીર્ષા, જીગમિષા, આશંસા વિગેરે ગુણૢાને ઉલ્લેખ કરી સમજાવ્યું કે, આ બધા ગુણ્ણા, જડ શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી, કારણ કે આ ગુણા, ચેતનાશક્તિવાળા અને ચેતના શક્તિથી ભરપૂર છે, ત્યારે જડમાં ચેતના શક્તિ બિલકુલ નથી, તે આ ગુણેા જડમાંથી કેવી રીતે ઉદ્ભવ પામી શકે? માટે આ શુણાવાળું જીવતત્વ, શરીરતત્વથી, તદ્દન ભિન્ન અને નિરાળું છે. ઇન્દ્રિયા દ્વારા મેળવેલ જ્ઞાનપણ, ઇન્દ્રિયા લુપ્ત થવા છતાં, સ્મરણમાં રહી શકે છે આ સ્મરણ શક્તિ જીવની છે, જડ શરીરની નથી માટે જીવ અને કાયા અને ભિન્ન છે.
તમારા શાસ્ત્રોમાં પણ કહ્યુ` છે કે સંયત આત્માએ પાતાની ઇન્દ્રિયાને કાચમાની માફક ગાઠવી તેમજ મનને વિષયામાથી ખેંચી લઈને પોતાના સાક્ષાત્કાર કરવા બ્લેઇએ. આ બધું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુરૂપ હે।વાથી જીવ અને કાયા જુદા છે એમ સિદ્ધ થાય છે. ભગવાનની આવી અપૂર્વ વાણીનું શ્રવણુ થતાં વાયુભૂતિના અ ંતર્ગત ભાવેા કેવી રીતે પલટાયા તે કહે છે કે
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
દેહ જીવ એક રૂપે ભાસે છે અજ્ઞાન વડે; ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ પણ તેથી તેમ થાય છે. જીવની ત્તિ અને રેગ શાક દુઃખ મૃત્યુ; દેહના સ્વભાવ જીવપદમાં જણાય છે. એવા જે અનાદિ એક રૂપના મિથ્યાત્વ ભાવ; જ્ઞાતિના વચના વડે દૂર થઈ જાય છે. ભાસે જડ ચૈતન્યને પ્રગટ સ્વભાવ ભિન્ન; બન્ને દ્રબ્યા નિજ નિજ રૂપે સ્થિત થાય છે. જડ ને ચૈતન્ય અને દ્રવ્યને સ્વભાવ ભિન્ન;
૧૧૫

Page #133

સુપ્રતિતપણે બન્ને જેને સમજાય છે સ્વરૂ૫ ચેતન નિજ જડ છે સંબંધ માત્ર; અથવા તે ગેય પણ પરદ્રવ્યમાંય છે. એ અનુભવને પ્રકાશ ઉલ્લાસિત થયો જડથી ઉદાસી તેને આત્મવૃત્તિ થાય છે. કાયાની વિચારી માયા, સ્વરૂપે માયા એવા,
નિગ્રન્થનો પંથ ભવ અંતનો ઉપાય છે. ઉપર પ્રમાણેની અંતરધારા વાયુભતિની મભૂમિકા ઉપર ઉડી આવતાં, આનંદથી તેનું હૈયું ફૂલાવા લાગ્યું. તેણે સમય માત્રને પ્રમાદ નહિ કરતાં ભગવાનની પાસે પાંચસો શિષ્યો સાથે દીક્ષા ગ્રહણ્ કરી.
કેટિ વર્ષનું સ્વપ્ન પણ, જાગૃત થતાં સમાય;
તેમ વિભાવ અનાદિ, જ્ઞાન થતાં દૂર થાય.” આ પ્રમાણે વાયુભૂતિ જાગૃત થતાં સ્વાનુભવ કરવા તરફ વળ્યા અને પિતાની આત્મ-પરિણતિને પિતાનામાં વાળવા દઢીભૂત બન્યું. (સૂ૦૧૦૮)
વ્યક્ત નામક બ્રાહ્મણ કા પંચભૂત કે અસ્તિત્વ વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળ અર્થ–“તy ઇત્યાદિ. ત્યારબાદ વ્યક્ત નામના ચોથા બ્રાહ્મણે વિચાર કર્યો કે આ ખુદ ત્રણ વેદ
મજ સગાસહોદરે પોતપોતાના સંશાનું નિવારણ કરી દીક્ષિત થયા ! આ ઉપરથી માલુમ પડે છે કે તે કંઈ અલૌકિક પુરુષ છે ! હું પણ તેમની પાસે જાઉં ! કદાચ તે મારી શંકાને નિવારશે તે હું પણ તેમની પાસે દીક્ષા-પર્યાય ધારણ કરીશ. આમ વિચારી તે પણ પાંચસે શિષ્યો સાથે પ્રભુ પાસે પહોંચી ગયો.
પ્રભુએ તેના નામ અને સંશયનો ઉલ્લેખ કરી કહ્યું કે “હે વ્યક્ત ! તારા મનમાં એ સંશય છે કે પૃથિવી આદિ પાંચ ભતો હશે કે નહિ ? અને જે હોય તે પણ જળ-ચંદ્ર સમાન મિથ્યા છે, તેમજ આ સમસ્ત જગત શ, રૂપ છે. વેદમાં પણ કહ્યું છે કે –“નોપમ વૈ સંવરમ્ ” તમામ સ્વમવતું છે. આ બધી બાબતમાં તેને શંકા ઉડી છે તે વાત ઠીક છે ને ? વ્યક્ત જવાબ વાળ્યું કે “હા, તેમજ છે, મને ઉપરની વાતોમાં ગાઢ શંકાઓ વતે છે. ભગવાને તેના મનનું સમાધાન કરવા કહ્યું કે “આ તારી માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. જે તારા કહેવા મુજબ આ બધુ ત્રણે લોકમાં દેખાતા નગર આદિ તેમજ અન્ય પદાર્થો સ્વમવત્ છે; તે તે નજરેનજર કેમ દેખાય છે?
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૬

Page #134

વેદમાં પણ કહ્યું છે કે—‘ પૃથ્વી દેવતા, આપો દેવતા' આ પૃથ્વી એક દેવતા છે અને જળ પણુ દેવતા છે; તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે પૃથ્વી માઢિ પંચમહાભૂત વિદ્યમાન છે. વેદવાકયને આવા સવળે! અથ મળતાં તેની મિથ્યા માન્યતા અદશ્ય થઈ ગઈ, તેને પણ સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય આવતાં પાંચસે શિષ્યેાની સાથે પ્રભુની સમીપે તે દીક્ષિત થયા. (સૂ॰૧૦૯)
વિશેષા ઇન્દ્રભૂતિ–અગ્નિભૂતિ અને વાયુભૂતિ ત્રણે સગા સહાદર હતા તેમજ પંડિત તરીકે પણ તે પંકાતા હતા. તેઓ વેદત્રયી સ્વરૂપ હતા આ ત્રણ પ્રખર પડિતા પણ વમાન સ્વામી આગળ નમી પડ્યા, ને જ્યારે તેમનું કથન તેમને ખરેખર ગળે ઉતર્યુ હશે ત્યારેજ આત્માર્થ સાધવા તે નિકળી પડયા હશે ! આથી એમ સમજાય છે કે ‘મહાવીર’ લેાકેાત્તર પુરુષ હાવા જોઈએ એમ પ્રતીતિ થાય છે. હું પણ તેમની નિકટ જાઉં, અને આ સંસારની બળતરાના અંત લાવું આવું વિચારી ‘વ્યક્ત' પંડિત પણ પેાતાની દૃઢ થયેલ માન્યતાનુ નિરાકરણ શેાધવા પાંચસે શિષ્યા સાથે ઉપડયા.
ભગવાને તેના મનમાં રહેલી શકાને પેાતાના જ્ઞાન દ્વારા જાણી લીધી અને કહ્યું કે ‘તારામાં એ જાતને અભિપ્રાય વરતી રહ્યો છે કે પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતે આ જગતમાં છેજ નહિ. પરંતુ જેમ જળમાં ચંદ્રનુ પ્રતિબિંબ દેખાય છે, ને તે જળના ચંદ્રમાજ છે એમ આપણે માનીએ છીએ તેમ ચંદ્રમાની પ્રતીતિ માફક આ પૃથ્વી આદિનુ દેખાવુ' તે પણ એક બ્રાન્તિ માત્ર છે ! આ જગત શૂન્ય રૂપજ છે! બ્રાન્તિપણે આ સર્વ પદાર્થો દેખાય છે, ભ્રાન્તિપણેજ સગા સહાદર લેખાય છે. વાસ્તવિક રીતે તે આ વધુ દેખાય છે તે કલ્પનાનાજ સંસાર છે, “ કલ્પનાથીજ ઉભા થયા છે અને કલ્પના ખસી જતાં શૂન્યપણુ જ ભાસે છે. જેમ સ્વપ્નમાં સકલ પદાર્થો ષ્ટિગાચર થાય છે અને લેગવાય છે તેને વાસ્તવિક માની તેને રસ ચૂસાય છે, મિત્ર દુશ્મનને ભેદ જણાય છે. પણુ સ્વપ્ન ખસી જતાં કાંઇ પણ દેખાતું નથી આ એક ભ્રમ હતા એમ જાણી આપણે નિદ્રામાં સૂઈ જઈએ છીએ. અગર નિદ્રામાંથી જાગૃત થઇએ છીએ તેમ આ સંસાર પણ એક દીધ સ્વપ્ન છે એટલે જાગીને જોતાં અગર મૃત્યુ વખતે આમાનું કોઈ આપણને જણાતું નથી તેથી મેં આ ખાટુ' જોયુ તેવા ભ્રમ ઉપસ્થિત થાય છે.”
ભગવાને તેના ઉપર પ્રમાણેના મત જાણી લઇ સમજાવતાં કહ્યુ કે આ તારી બધી માન્યતા સત્યથી વેગળી છે. સ્વપ્નમાં તા કેઇ પણ પદાર્થીની હયાતી જણાતી જ નથી, ત્યારે આ જગતમાં તું ઘેાડા, હાથી, મહેલ, મહેલાતા, નદી, તળાવ વિગેરે અનેક પદાર્થો યથા તથ્ય જુએ છે. જો આકાશમાં ચંદ્ર ન હોય તે શું તે જળમાં દેખાઈ શકે? સ્વપ્નમાં પણ જે જે પદાર્થો વાસ્તવિક રીતે માજીદ છે તેથી જ તે પદાર્થોં સ્વપ્નમાં ભારે છે. જો પદાર્થાનુ’ અસ્તિત્વ ન હોય તે તે પદાર્થો કેવી રીતે દેખાઇ શકે ? સ્વપ્નમાં જે જે પદાર્થો આભાસ તરીકે જણાય છે તે આભાસી પદાર્થોમાં અક્રિયા હોતી નથી, તેથી સ્વપ્ન બાદ તે તેને જણાતાં નથી, ત્યારે સંસારના સર્વ પદાર્થો અક્રિયાસંપન્ન છે. માટે જ તે દેખાવા ચાગ્ય છે અને તેમનું અસ્તિત્વપણું વાસ્તવિક રીતે ટકેલું છે. ‘આભાસ ’ એ મૂળ વસ્તુ નથી, ખાલી પ્રતિબિંબ છે માટે તે અક્રિયા સપન્નથી સ પદાથ અથ ક્રિયા સંપન્ન છે. કંઈ ને કંઈ પરિણામ ક્રિયા સહિત જ સ` પદાર્થ જોવામાં આવે છે. જે જે કાઈ ક્રિયા છે તે તે સ` સફળ છે, નિક નથી. આવી અક્રિયાને લીધે તેના રૂપ, રંગ, વણુ, કદ વગેરેમાં ફેરફાર થયા કરે છે. માટે જ પૃથ્વી આદિ પદાર્થો ભ્રમજનક નથી પણ વાસ્તવિક છે. વેદમાં પણ આ પદાર્થોને દેવની કક્ષામાં મૂકયા છે. કારણ કે આ પદાર્થોની
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૧૭

Page #135

શક્તિ એટલી બધી હોય છે કે તેને માનવી દૈવી શક્તિ તરીકે ઓળખે છે એટલા માટે જ આ પાંચ મહાભૂતની પછવાડે દેવતા’ શબ્દ મૂકો છે, આ પદાર્થો પિતાની શક્તિ દ્વારા ગમે તેવું રૂપાંતર કરી શકે છે અને એક આગુમાત્રમાં તીવ્ર શક્તિ રહેલી છે, તે સ્કની તે વાત જ કયાં રહી ? આથી આ પાંચ ભૂત સ્વસિદ્ધ થાય છે. આવું અપૂર્વ સામર્થ્ય જડ દ્રમાં હોય છે તેવું કથન મહાવીર સ્વામીના સ્વયંમૂખેથી સાંભળતાં તેમના શબ્દોમાં વ્યક્ત’ને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ ને તે પણ પાંચસે શિષ્યાની સાથે દીક્ષિત થયા. (સૂ૦૧૦૯)
સુધર્મા નામક બ્રાહમણ કા સમાનભવ વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળને અર્થ–“ વિ ઈત્યાદિ ઈન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ અને વ્યક્તએ “ચારે પંડિત દીક્ષિત થઈ ગયા” એ સાંભળીને ઉપાધ્યાય સુધર્મા નામના પંડિત પણ પોતાના સંશયોના નિવારણ માટે પાંચસે શિષ્યોની સાથે પ્રભુની પાસે પહોંચ્યા. પ્રભુએ તેને કહ્યું–હે સુધર્મા ! તમારા મનમાં એ સંશય છે કે-જે જીવ આ ભવમાં જેવો હોય છે. પરભવમાં પણ તે એજ થઈને જન્મે છે, જેમ શાલિ વાવવાથી શાલિ જ ઉગે છે, પણ જવ આદિ ઉગતા નથી. વેદ-વચન પણ એવું છે કે“ વૈ કુપવમસ્તુતે નવા પશુવ.” એટલે કે પુરુષને પુરુષત્વ પ્રાપ્ત થાય છે અને પશુ, પશુત્વને જ પામે છે. તમારો આ વિચાર મિથ્યા છે. મૃદતા આદિ ગુણોથી યુક્ત એવો જે જીવ મનુષ્ય આયુના બા બાપે છે, તે મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે જે તીવ્રતર માયા-મિથ્યાત્વ આદિ ગુણોથી યુકત હોય છે, તે મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થત નથી પણ તિર્યંચરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. એમ જે કહેવાય છે કે કારણને અનુરૂપ કાર્ય થાય છે, તે બરાબર છે. પણ તેથી એ સિદ્ધ થતું નથી કે જે વર્તમાન ભવ છે, એ જ આગામી ભવ હશે, કારણ કે વર્તમાન ભવ અને આગામી ભવમાં પરસ્પર કાર્ય-કારણભાવ નથી. એટલે કે આગામી ભવનું કારણું વર્તમાન ભવ છે, એમ માનવું તે ભ્રમભર્યું છે. વર્તમાન ભવમાં, જે જીવના પરિણામ-અધ્યવસાય જેવા હોય છે, એ જ અધ્યવસાયરૂપ કારણને અનુસાર આગામી ભવને આયુબંધ બંધાય છે. અને આયુબંધના કારણુ પ્રમાણે જ આગામી ભવ થાય છે. “જે કારણને અનુસાર જ કાર્ય થતું હોય તે છાણ- વગેરેમાંથી વીંછી વગેરેની ઉત્પત્તિ સંભવી ન શકત” આ કથન પણ અસંગત છે. કારણકે છાણ આદિ, વીછી આદિના જીવની ઉત્પત્તિનું કારણ નથી, પણ ફક્ત વીછી આદિના શરીરની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ હોય છે. અને છાણ આદિરૂપ કારણતથા વીંછી આદિ શરીરરૂપ કાર્યમાં અનુરૂપતા છે જ. છાણ આદિમાં રૂપ, રસ, આદિ પુદ્ગલતાના જે ગુણ હોય છે, તે જ ગુણ વીંછી આદિનાં શરીરમાં પણ હોય છે. આ પ્રમાણે કાર્ય-કારણની અનુરૂપતા સ્વીકારી લેવાથી પણ એ સિદ્ધ થતું નથી કે જે પૂર્વ ભવ હોય છે તે આગામી ભવ પણ હોય છે. તેમાં પણ કહ્યું છે-“શ્રી વૈgs ગાયતે સTષો ઢા” એટલે કે જે મનુષ્ય મળ સાથે જલાવાય છે, તે અવશ્ય શિયાળ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ઈત્યાદિ. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે બીજા ભવમાં જીવ જુદા રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથન સાંભળીને સુધર્મા ઉપાધ્યાયને સંશય નાશ પામ્યો. તેમણે પાંચસે શિષ્યો સાથે દીક્ષા લીધી સૂ૦૧૧ના
ટકાને અથડ–ઇન્દ્રભૂતિ આદિ ચારે પંડિતોએ પ્રભુની પાસે દીક્ષા લીધી એ સાંભળીને ઉપાધ્યાય સુધર્મા નામના વિદ્વાન પણ પોતાના સંશયને દૂર કરવા માટે પાંચસો શિષ્યોની સાથે ભગવાનની પાસે ગયા. ભગવાને પિતાની પાસે આવેલ સુધર્મા પંડિતને કહ્યું- હે સુધર્મા ! તમારા મનમાં એવો સંશય છે કે જે જીવ આ ભવમાં જે નિ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૮

Page #136

પામ્યો છે, તે જીવ આગામી ભવમાં પણ તેજ યોનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જેમ શાલિ નામનું અનાજ વાવવાથી શાલિ જ ઉગે છે, તે સિવાય જવ આદિ ઉગતાં નથી. વેદના આ વાકયને કારણે તમને એ સંશય થયો છે“ગુરુષો વૈ પુરુષત્વ પશવ પશુઢ”—અવશ્ય પુરુષ પુરુષપણાને પામે છે અને પશુ પશુપણાને પામે છે. તમારે આ મત મિથ્યા છે, કારણું કે જે જીવ માર્દવ (નમ્રતા) આદિ ગુણાવાળા હોય છે, તે મનુષ્યનિને યોગ્ય આયુ-બધ બાંધે છે, અને મનુષ્યાચું બાંધનાર મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, પણ જે જીવ માયા-મિથ્યાત્વ આદિ ગુણવાળો હોય છે, તે મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થતું નથી, પણ તિર્યંચ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. કારણને અનુરૂપજ કાર્ય થાય છે એમ જે કહેવાય છે તે સત્ય છે, પણ એટલાથી વર્તમાન ભવની ભવિષ્યકાળના ભાવ સાથેની સમાનતા સિદ્ધ થતી નથી. વર્તમાન ભવ, ભવિષ્યના ભવનું કારણ હોય છે એ જે મત છે તે ભ્રામક છે. વર્તમાન ભવ ભવિષ્યના ભવનું કારણ હોતું નથી પણ વર્તમાન ભવમાં જે પ્રકારના અધ્યવસાય હોય છે, તે પ્રકારના અધ્યવસાયરૂપ કારણ પ્રમાણે જ ભવિષ્યના ભવ સંબંધી આયુ બાંધે છે અને તે પ્રમાણે જ જીવોને ભવિષ્યકાળનો ભવ હોય છે. તથા કારણને અનુરૂપ કાયનો સ્વીકાર કરતાં છાણ આદિથી વીછી આદિની ઉત્પત્તિની સંભાવના હોતી નથી, એમ જે કહેવાય છે તે પણ અસંગત છે, કારણ કે છાણ વગેરે વીછી વગેરેના જીવની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ નથી પણ તેમના શરીરની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ છે. છાણ આદિ રૂપ કારણ અને વીંછી આદિનાં શરીરરૂપ કાર્યમાં સાદશ્ય (સમાનતા) છે જ, કારણ કે છાણ આદિમાં રૂપ, રસ આદિ પુ%ના જે ગુણ છે તેજ ગુણ વીંછી આદિનાં શરીરમાં પણ હોય છે. આ પ્રમાણે કાર્ય–કરવામાં સાદૃશ્યને સ્વીકારવા છતાં પણ “જે પૂર્વભવ હોય છે તે ઉત્તરભવ હોય છે” એ સિદ્ધ થતું નથી. આ કેવળ મારો જ અભિપ્રાય નથી, પણ વેદમાં પણ કહ્યું છે“ના વ પ ના ચ:
જે મનુષ્ય મળ સહિત જલાવાય છે તે એકકસ શિયાળ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ભવાન્તરમાં વિસશતા પણ હોય છે. આ પ્રમાણે શ્રી મહાવીરનાં વચનો સાંભળીને સુધર્માના સંશયનું પણ નિવારણ થઈ ગયું. તેમણે પણ પિતાનાં પાંચસે શિષ્યો સહિત પ્રભુ પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. વસૂ૦૧૧ની
મઠીક નામક પંડિત કા બધૂમોક્ષ કે વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળનો અર્થ “as ” ઈત્યાદિ સુધર્મા નામના ઉપાધ્યાયને અણગાર થયેલ સાંભળી, મંડિક નામને વિદ્વાન બ્રાહ્મણ પણ સાડાત્રણ શિષ્યોના પરિવાર સાથે, ભગવાન સમીપ ગયે. તેને સંબોધી વાત કરતાં, ભગવાન બાલ્યા કે, હે મડિકશું તારા મનમાં બંધ અને મોક્ષ સંબંધી શંકા છે? જીવ ને બંધ-મોક્ષ હોય કે નહિ ? આ નિર્ગુણ અને વ્યાપક આત્મા બંધાતો નથી, સંસારમાં ફરતો નથી તેમજ મુકત પણ હેતે નથી, અને કોઈને મુકત કરી પણ શકતો નથી. તારા વેદવાકયમાં “સ vs વિપુળા વિયું વદતિ સંપતિ વા મુરચતે ભાવતિ વા” આ પ્રમાણે તું કહે છે કે જીવને મોક્ષ કે બંધ હતો જ નથી. તારો મત એ છે કે જે અન્ય માનવામાં
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૧૯

Page #137

આવે તે આ “બન્ધને અનાદિ માનવો પડે, તે તેનો અંત હોઈ શકે નહિ. કારણ કે જે બાબત અનાદિ હોય તે અનન્ત હેવી જોઈએ. અગર જીવને બંધ આદિવાળે માને છે, કયારે બંધની ઉત્પત્તિ થઈ? તેમજ તે ક્યારે અને કેવી રીતે છૂટી શકે ? ઉપર પ્રમાણેને તારે મત પ્રવર્તી રહ્યો છે પરંતુ તે મત મિથ્યા છે. કારણ કે સંસારમાં જે સુખ ભગવે છે, તે શુભ કર્મને બંધ છે; અને દુઃખ ભોગવે છે, તે પાપ કર્મ (અશુભ)ને બંધ છે, અને આ સમસ્ત શુભાશુભ કમરને નાશ થતાં, જીવ મુકત થાય છે. ને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે. તે કહ્યું કે, અનાદિબંધ છૂટે નહિ, તે પણ ખોટું છે. કારણ કે આ જગતમાં. કંચન અને માટીને સંગ અનાદિને છે; છતાં તે છૂટી જાય છે; તો “કામ” પણ જડ દ્રવ્યના સૂક્ષ્મ રજ છે, માટે તે પણ છૂટું થવું જોઈએ. મૂળભૂત વાત એ છે કે “મમત વધ્યતે કg નિમમતિ પ્રમુગ્રેસે '' જીવના મમત્વ ભાવને લીધે બંધ થાય છે; અને મમત્વ ભાવ છૂટતાં જીવને મોક્ષ થાય છે. ફરી પણ કહ્યું છે
મૌર્યપુત્ર પંડિત કા દેવોં કે અસ્તિત્વ વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
"मन एव मनुष्याणां, कारणं बन्धमोक्षयोः ।
વળ્યાય વિષયાણજીં, મુત્ત નિર્વિયં મના” ? તા. આ બંધ અને મોક્ષના કારણભુત “મન” છે. વિષયમાં જે “મન” આસક્તિ રાખે તે “મન” બંધ કરે છે અને જે વિષયથી નિવૃત્ત રહે છે તે મુક્તિને પામે છે. આથી જીવને બંધ અને મેક્ષ છે તે સાબીત થાય છે.
આમ સાંભળી મંડિક તાજુબ થયો. તેને ભ્રમ ભાંગી ગયે. તે પ્રતિબંધ પામતાં સાડાત્રણસો શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયે. મંડિકને પ્રતિબંધ પામેલ જોઈ મૌર્યપુત્ર પણ પોતાના સાડાત્રણસો શિષ્યના પરિવાર સાથે શંકાના નિવારણ અર્થે પ્રભુ પાસે ગયો. પ્રભુએ પણ તેને પૂછ્યું કે “હે મૌર્યપુત્ર! તમારા દિલમાં એવી શંકા છે કે દેવ” નથી, તમે દેને (ઇન્દ્ર, યમ, વરુણ, કુબેર વિગેરેને) માયાવી માને છે તે વાત બરાબર છે ને ? " તમને સંદેહ છે તે અસ્થાને છે. વેદ-વાકય પણ કહે છે કે “યજ્ઞપુજા યજ્ઞમાનમ્રતા સ્ત્રો છત્તિ યજ્ઞરૂપ આયુધવાળા યજ્ઞકર્તા શીધ્રપણે સ્વર્ગમાં જાય છે. જે તમારા કહેવા મુજબ દેવ ન હોય તે દેવલોક પણ ન હે જોઈએ, તે આ “સ્વ” રૂપી કથન જે વેદ-વાક્યમાં કહેવામાં આવ્યું છે તે તમારા કથન સાથે કેવી રીતે બંધબેસતું છે ? આ વેદ-વાક્યથી જ સિદ્ધ થાય છે કે દેવો છે અને દેવેની સત્તા પણ છે. શાસ્ત્રની વાતને તમે ગ્રહણ ન કરે તે પણ આ પરિષદમાં જે દેવો સાક્ષાત બેઠા છે તેને જોઈ લ્યો. પ્રભુનું આવું વચન સાંભળી મૌયપુત્ર પણ સંશય રહિત થયો ને સાડાત્રણ શિષ્યો સાથે તેણે પણ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી. (સૂ૦૧૧૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૦

Page #138

મઠીક પંડિત કા બધૂમોક્ષ કે વિષય મેં સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
વિશેષાર્થ–“સુધર્મા’ જેવા વિદ્વાન ઉપાધ્યાય પણ ભગવાનની વાણીથી ચલિત થયા એમ જાણવાથી મંડિક પણ પિતાના સાડાત્રણ શિષ્યોના સમૂહ સાથે ભગવાન તરફ જવા રવાના થયો. ભગવાને તેના મનની સપાટી પર તરતા ભાવને જોઈ લીધા, ને તે ભાવોમાં બંધ-મોક્ષ રૂપી શંકાઓ ઉઠતી હતી તે તેમણે જાણી લીધી. ભગવાને તે શંકાઓને આગળ કરી મંડિકને કહ્યું કે તને જીવના બંધ અને મોક્ષની શ્રેણી બેટી લાગે છે? જો તું બંધ અને મોક્ષને કલિપત માનતે હોય તે તું ખોટે રસ્તે છે! તારા કથન મુજબ આ આત્મા નિગુણ અને સર્વવ્યાપી છે તેથી તેને બંધ કે મોક્ષ હોય જ નહિ એ તારો અભિપ્રાય છે. ઉપરની તારી માન્યતા તદન ગેરરસ્તે દોરનારી છે. જગતમાં ઉઘાડી આંખે દેખાય છે કે
એક રાંક ને એક નૃપ, એ આદી જે ભેદ, કારણ વિના ન કાર્ય તે, તેજ શુભાશુભ વેધ શુભ કરે ફળ ભોગવે, દેવાદિ ગતિ માંય; અશુભ કરે નર્કાદિ ફળ, કમરહિત ન કયાંય. જે જે કારણુ બંધના, તે બંધને પંથ; તે કારણ છેદક દશા, મેક્ષ પંથ ભવ અંત. રાગ દ્વેષ અજ્ઞાન છે, મુખ્ય કમના ગ્રંથ; થાય નિવૃત્તિ જેહથી, તેજ મોક્ષને પંથ. આત્મા સત્ ચૈતન્યમય, સર્વાભાસ રહિત;
જેથી કેવળ પામીએ, મોક્ષપંથ તે રીત. અર્ધા–એક રાંક છે અને એક રાજા છે એ શબ્દથી નીચપણું, ઉંચપણું, કુરૂપપણું, સુરૂપપણું એમ ઘણું વિચિત્રપણું છે, અને એ જે ભેદ રહે છે તે–સર્વ સમાનતા નથી. તેજ શુભાશુભ કર્મને બંધ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. કેમ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. શુભ કર્મ કરે તો તેથી દેવાદિ ગતિમાં તેનું શુભ ફળ ભેગવે. અને અશુભ કર્મ કરે તે નરકાદિ ગતિને વિષે તેનું અશુભ ફળ ભોગવે. તને કર્મને બંધ સમજાવ્યું. હવે તે બંધના વિરોધી સ્વભાવને મેક્ષ કહે છે. જે જે કારણો વડે બંધ થાય છે તે તે કારણેને છેદવાથી મોક્ષ માગ આવી મળે છે અને ભવનો અંત આવી જાય છે. કર્મના બંધનમાં રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાન પાયારૂપે છે. આ ત્રણેનું એકત્વ એ કર્મની ગાંઠ છે. આ ત્રણ વિના કમને બંધ થાય જ નહિ; અને આ ત્રણેથી નિવૃત્તિ કરવી તે “મોક્ષ” કહેવાય. માક્ષ કેને? આત્માન ! આ આત્મા કેવો છે? તે તે કહે છે કે “સત રૂ૫, અવિનાશી, ચૈતન્યમય, સ્વભાવમય, અન્ય સર્વ વિભાવ અને દેહાદિ સંયોગના આભાસથી રહિત એવો કેવળ એટલે “શુદ્ધ આત્મા” આ દશા પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રવૃત્તિ તે મેક્ષ માગ અને આ “દશા પ્રાપ્ત થાય એટલે “મોક્ષ થયો કહેવાય.”
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૧

Page #139

મૌર્યપુત્ર કા દેવોં કે અસ્તિત્વ કે વિષયમેં સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
ભગવાને બંધ અને મોક્ષનું કથન, માર્ગ અને શુદ્ધતા એ ત્રણે બતાવતાં મંડિક વિસ્મિત થયા અને પ્રવજ્યા અંગિકાર કરી તે વિરક્ત બન્યો. તેના સાડાત્રણ શિષ્યએ પણ તેજ માર્ગ ગ્રહણ કર્યો.
શંકા-અગ્નિભૂતિની કર્મ સંબંધની અને મેડિકની કમ–બંધ સંબંધની શંકાઓમાં શું ફરક છે?
સમાધાન–અગ્નિભૂતિને તે ખુદ “કમમાંજ સંદેહ હતું. તેને મન “કેમ” જેવું કાંઈ છે જ નહિ એમ લાગતું. પરંતુ મંડિક કર્મના અસ્તિત્વને સ્વીકારતું હતું, પણ જીવ અને કમને સંબંધ થતું હશે કે કેમ? તેની શંકા તે સેવી રહ્યો હતે આ બંનેમાં આટલું અંતર છે.
મંડિકને પ્રવજીત થયેલ જાણી મોયપુત્ર પણ પોતાની શંકાના નિવારણ અર્થે સાડાત્રણસો શિષ્ય સાથે ઉપચો. મીયત્રની શંકા દેવ’નું અસ્તિત્વ છે કે નહિ તે બાબતનું હતું. તેનું કહેવું હતું કે આ બધા ઇન્દ્રોમ કબેર વરુણ આદિને કેણે જોયા છે? તેની શંકાના નિવારણ અર્થે ભગવાને વેદ-વાકયને દાખલે ટાંકી બતાવ્યો ને સ્વર્ગની હયાતી બતાવી દીધી. જે જે શભ કર્તવ્ય ધર્મ સંબંધી હોય તે સર્વ કર્તવ્યનું યથાર્થ પાલન કરનાર દેવગતિમાં જાય છે એમ વેદની વાત ભગવાને કરી. આ ઉપરાંત તેમની પરિષદમાં આવેલા દેવેની હાજરી બતાવી તેની શંકા નિર્મૂળ કરી, આથી તે પોતાના સાડાત્રણ શિષ્ય સમુદાય સાથે દીક્ષિત થઈ ભગવાનની આજ્ઞા એ વિચરવા લાગ્યા. (સૂ૦૧૧૧)
અચલભ્રાતા નામક પંડિતકા પુણ્ય પાપ કે વિષયમેં સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળને અર્થ—“વિક્રુત્ત ઈત્યાદિ. મૌરિય પુત્રને પ્રવજિત થયેલ જાણી, અકંપિતે વિચાર કર્યો કે, જે જે તેની પાસે ગયા, તે પાછા વળતા જ નથી. તેણે તે, સર્વના સંશય દૂર કર્યા. દૂર થતાં તેઓ દીક્ષિત થઈ, આત્મ સુધારણ તરફ વળી ગયા. હું પણ જાઉં અને મારી શંકાઓને દૂર કરૂં ! આમ વિચારી ત્રણ શિખે સાથે તે પ્રભુ સમીપે પહોંચ્યો. પહોંચતાં વેંત જ પ્રભુએ તેને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે અકંપિત! તારા મનમાં સંદેહ છે કે નારકીના
છો હશે કે કેમ? કારણ કે તારા શાસ્ત્રમાં એવું વાક્ય છે કે–“ન દ પેજ નર નારદ શક્તિ પરભવમાં નરકમાં નારક નથી.” આ તારું મંતવ્ય મિથ્યા છે. નારકી છે! પણ તેઓ અહીં આવતા નથી; તેમજ મનુષ્ય પણ ત્યાં જઈ શકતો નથી. તે પણ લોકેત્તર પુરુષો તેમને પ્રત્યક્ષપણે જોઈ રહ્યા છે. તમારા શાસ્ત્રમાં એવું વાકય પણું જોવામાં આવે છે કે, "નાર ૧ નાથત થ દ્વાનમmત'' ઈતિ, અથર્-જે શૂદ્રનું અન્ન ખાય છે, તે નારકીપણે ઉત્પન્ન થાય છે” જે નારકીના જી ન હોય, તે આ વાક્યની સંગતતા કેવી રીતે થઈ શકે? માટે સિદ્ધ થાય છે કે, નારકીના છાનું અસ્તિત્વ છે. આવું સાંભળી, અકંપિત પણ પિતાના ત્રણ શિષ્ય સાથે અણગાર થયે.
અકંપિતની દીક્ષા સાંભળી, પુણ્ય-પાપમાં સંદેહ રાખવાવાળે અચળભ્રાતા નામને પંડિત પણ ત્રણ શિષ્યો સાથે પ્રભુની પાસે ગયો તેને જોઈ ભગવાને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે અચળભ્રાતા ! તારા મનમાં એવી માન્યતા થઈ ગઈ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૨૨

Page #140

છે કે, જ્યારે પુણ્ય ઘણું વધી જાય, ત્યારે ઘણું સુખ આવી મળે છે, એટલે ધણું સુખના હેતુરૂપ બને છે. અને જ્યારે ઘટતું જાય ને અ૬૫ થઈ જાય, ત્યારે તે પુણ્ય, પાપનું કારણ બની જાય છે ? આ ઉપરાંત શું તું એમ પણ માની રહ્યો છે કે, પાપ જેવું કઈ તરવ પુણ્યથી નિરાઈ નથી, અથવા આ એક તત્વ બંને રૂપ છે ? તેમજ બંને અલગ-અલગ છે? આથી વળી આગળ વધી તું એમ માની રહ્યો છે કે આ જગતમાં “આતમા સિવાય બીજો કોઈ પદાથ નથી ? કારણ કે વેદવાકય એમ કહે છે કે આ જગત કેવળ બ્રહ્મમય છે, બ્રહ્મમય હતું ને બ્રહ્મમય રહેશે ? તેને પણ તું એમ જ માને છે ? કેમ એમ જ ને ? તારા આવા પ્રકારના તમામ અભિપ્રાયો નિરાધાર છે. આલોકમાં પુણ્ય-પાપના ફળો પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. આ સિવાય વ્યવહારમાં પણ દેખાય છે કે દીર્ઘ આયુ, લક્ષ્મી, સુંદર રૂપ, આરોગ્ય, સારા કુળમાં જન્મ આદિ પુણ્યના ફળ છે, અને આનાથી વિપરીતતાવાળું અલ્પ આયુ વિગેરે પાપનાં ફળરૂપ છે. માટે પુણ્ય અને પાપને સ્વતંત્ર સમજવા જોઈએ. સમસ્ત જગત “આત્મમય છે એ વિષયમાં અગ્નિભૂતિના પ્રશ્નમાં જે ઉત્તર દેવાયો હતો તે ઉત્તરથી સમજણ કરી લેવી. તમારા સિદ્ધાંતમાં પણ પુણ્ય અને પાપને સ્વતંત્રપણે અંગીકાર કરવામાં આવ્યાં છે જેમ કે- “guઃ પુન જર્મuri; પાપઃ નિ જર્મ એટલે પુણ્ય કર્મથી પુણ્યવાન થવાય છે અને પાપકર્મથી પાપવાન બનાય છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે પુણ્ય અને પાપ બંને સ્વતંત્ર પદાર્થો છે. આવું સાંભળી અચળભ્રાતાને સંશય છેદાઈ ગયા અને તે પણ પિતાના ત્રણ શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયો. (સૂ૦૧૧૨)
અકલ્પિત નામક પંડિત કા પરભવ મેં નારક નહીં હૈ ઇસ વિષય કે સંશય કા નિવારણ
ઔર દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
મૌર્યપુત્ર વિગેરેને વૈરાગ્યમાં ઝુલતા ફરેલા જોવામાં આવતાં અકંપિતના મનભાવે પણ બદલાયા. તેને આત્મા પણ કકળી ઉઠશે. નારકીના જીવે છે કે નહિ તેવી શંકા સેવત તે ભગવાન પાસે આવી પહોંચે. ભગવાને તેને સમજાવ્યું કે નારકીના જીવો અહી આવી શકતા નથી. કારણ કે તેઓનું શરીર એવું હોય છે કે નરક બહાર જઈ શકતા જ નથી. તેમ જ અહિં આવવું ઘણું દૂર છે તેમ જ કઠીન છે. તેથી માનવ જેમ ત્યાં જઈ શકતું નથી; તેમ જ તેઓ પણ અહીં આવી પણ શકતા નથી. આટલા બધા આવાગમન માટે દૈવી શક્તિ એટલે અપાર શક્તિ હેવી જોઈએ તે તેમનામાં નથી હોતી.
આ ઉપરાંત તેઓ પરમાધમ દેવેની અધીનતામાં રહેલા છે. તેઓ પાપના ઉદયે, ત્યાંની ક્ષેત્રવેદના ઉપરાંત પરધમીના પ્રહારે સતત અમોઘપણે સહ્યા જ કરે છે, આથી તેઓ અહીં આવી શકતા નથી તેમ જ માર આડે કાંઈ સૂઝતું પણ નથી અને પરમધમીના તંત્ર નીચેથી ઘડીએક પણ અળગા થઈ શકતા નથી. નારકોનું અસ્તિત્વ છે એમ વેદાનું પણ કથન છે. “નારાજ છે નાયરે જ રાજામગ્નાતિ” એટલે જે દ્ધનું અન્ન ખાય તે નારક થાય છે અગર નારક નહીં હેત તે આ વાકય કેવી રીતે સુસંગ બનત? તેથી સિદ્ધ થાય છે કે નારક જીવોની સત્તા છે. આવી અપૂર્ણ વાણુથી અકપિત પિગળી ગયો અને પિતાના ત્રણ શિષ્યો સાથે તે પણ દીક્ષિત થઈ ગયે, ૮
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૩

Page #141

અચલભ્રાતા નામક પંડિત કા પાપ પુણ્ય વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
અક'પિતનું પ્રત્રજન સાંભળી પુણ્ય-પાપ એ એક જ તત્વ છે એવી માન્યતાવાળા અચળભ્રાતા નામના પતિ ત્રણસેા અંતેવાસઓને સાથે લઈ ભગવાન પાસે પહેાંચ્યા, તેના સિદ્ધાંત એવે હતા કે જ્યારે પૂણ્ય ઉચ્ચ કેટમાં પ્રવંતુ હાય છે ત્યારે તે સુખનું કારણ બને છે અને પુણ્ય ઘટતુ જાય અગર અલ્પ થઇ જાય ત્યારે તે દુઃખનું કારણ અને છે. આ અને તત્વાને અચલભ્રાતા એક રૂપ માનતા હતા,
ભગવાને તેને પ્રત્યક્ષતાપૂર્વક બતાવ્યુ. જગતમાં જે જે જીવા સુખમય સ્થિતિ ભગવી રહ્યા છે તે પુણ્યના ફળ રૂપે છે અને દુ:ખમય સ્થિતિ અલ્પ કે વધારે તે બધું પાપના ફળ રૂપે હોય છે. પુણ્ય અને પાપાના ઉદય સાથે સાથે પણ વતતા હોય છે. એક બાબતમાં પુણ્યના ફળ રૂપે સુખના અનુભવ થતા હોય છે, ત્યારે સાથે સાથે બીજી બાબતમાં પાપના ઉદયે દુઃખ વેદતા હોય છે. પૈસે ટકે સુખી જાતે જીવ, ઐરા-છેાકરાં તેમ જ શારીરિક વેદનાને ઉદયે દુઃખ અનુભવતા માલુમ પડે છે. માટે પુણ્ય-પાપની પર્યાયો, સ્વત ંત્ર, પરસ્પર નિરપેક્ષ અને પૃથક્ પૃથક્ હોય છે.
જો કારણમાં ભેદ ન હોય તે, કાર્ટીમાં ભેદ પડતા નથી. સુખ અને દુઃખ બંને પરસ્પર વિશેષી સČરૂપે છે. માટે તેના કારણેા પશુ, પસ્પર વિરુદ્ધ હાવા જોઈએ, એટલે અલગ અલગ હાવા જોઈએ. જો પુણ્ય પાપ બંન્નેને એક માના, તે તેના સુખ અને દુ.ખ બન્ને પરિણામેા જુદાજુદી હોઈ શકે નહિ. માટે તે અભિન્ન નથી, પણુ ભિન્ન છે. દીપકની મદતા, અંધકાર ને ઉત્પન્ન કરી શકતી નથી, તેમ પુણ્યની મંદતા દુઃખને ઉત્પન્ન કરી શકતી નથી. તમારા આગમ શાસ્ત્રોમાં પણ પુણ્ય અને પાપના તત્ત્વને જુદાં ગણ્યાં છે. જેમકે-ગુખ્ય: વેન મેળા, વાવ: વાવે ન મેળા” એટલે યજ્ઞ કરવાવાળા, પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે, અને તેને સ્વર્ગીય સુખાની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ તમારા શાઓમાં નિર્દેશન છે. અમારા મત પ્રમાણે, કોઇ પણ એ પદાર્થા, સČથા સિન્ન કે સર્વથા અભિન્ન હોતાં નથી. છતાં, અચળભ્રાતાના સ ંદેહ જે સર્વાંદા અભેદ પક્ષના હતા, તેને નિર્મૂળ કરવા, અને દરેક પદાર્થને એકાંતિક નહિ પણ અનેકાતિક દૃષ્ટિએ જોવા, ભગવાને સમજ આપી હતીઃ
આ રીતે પેાતાને અનેકાંત દૃષ્ટિનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં, અચલષ્ઠાતા વૈરાગ્ય ને પામ્યા, અને સ્વયં દીક્ષિત થયા. તેની સાથે તેના ત્રણસેા શિષ્યાએ પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (સૂ॰૧૧૨)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૨૪

Page #142

મેતાર્ય પંડિતકા પરલોકવિષયક સંશયકા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
મૂળના અથ મેયો વિ' ઇત્યાદિ. મેતાય પણ પેાતાના સંશયનું નિરાકરણ શેાધવા, પ્રભુ પાસે ત્રણસે શિષ્યા સાથે આવી પહેાચ્યા. મેતાર્યાંની શંકા એ હતી કે, 'પરલોક' છેજ નહિ. કારણકે વેદોમાં એવું કહેવાયું છે કે “વિજ્ઞાનનÊતેો મૂતેષઃ સમુથાય પુનસ્તાન્યેવાનુ ત્રિનયતિ, ન કેહ્ન સંજ્ઞાઽસ્ત” ઈતિ, અર્થાત-વિજ્ઞાન ધન આત્મા જાતેજ, ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, ને તે ભૂતામાંજ સમાઇ જાય છે. માટે પરલેાક’ સંજ્ઞા નથી. વિગેરે.
તમારી આ માન્યતા પાયા વિનાની છે. પરલેાક-પુનર્જન્મ વિગેરે પણ છે જો તે ન હોય તા‚ તાત્કાળિક ઉત્પન્ન થયેલ બાળકને, માતાનુ` સ્તનપાન કરવા કેમ ઇચ્છા થાય ? તમારા સિદ્ધાંતમાં પણ કહ્યું છે કે, "यं यं वापि स्मरन् भावं, स्यजत्यन्ते कलेवरम् । તે તમેનૈતિ સૌન્તેય ! સવા સમાય માવિત”
કૃતિ
અર્થાત્−અે અર્જુન ! અંત સમયે જીવ જે જે ભાવે અને જેજે સ્મરણ-ચિંત્વન કરે છે, ને તેનુ સ્મરણચિંત્વન કરતાં, પેાતાનું શરીર તજે છે, તેને ભાવે સ્મરણુ અને ચિંત્વન લઈને તે જીવ કરી અવતરે છે. માટે પરલેાકનુ અસ્તિત્વ સ્વીકારવાનું રહે છે. આ ઉપદેશથી મેતા નું મન પીગળી ગયું. અને પેાતાના ત્રણસેા શિષ્યા સાથે તેણે દીક્ષા અંગીકાર કરી.
પ્રભાસ પંડિત કા નિર્વાણ વિષયક સંશય કા નિવારણ /
મેતાર્ય કા પરલોક વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
મેતા મુનિએ પણ, દીક્ષા લીધી છે એમ જાણી અગ્યારમાં પંડિત પ્રભાસ પણ; ત્રણસો શિષ્યા સાથે, પેાતાની માન્યતાનું સ્પષ્ટીકરણ મેળવવા સારૂં પ્રભુ પાસે જવા રવાના થયા. પ્રભુએ તેની માન્યતા જ્ઞાનદ્વારા જાણી લીધી; ને ‘નિર્વાણુ' નથી તેમ તેની માન્યતાની તેણે રજુઆત કરી. આ સાથે તેનું ખીજુ` પણ એ મંતવ્ય હતું કે, સંસારના અભાવ તેનું નામ ‘નિર્વાણ' છે. તેમજ, જેમ દિવાની શિખાની સમાન જીવના નાશ થવા તે નિર્વાણ’કહેવાય છે.
પ્રભાસ પંડિત કે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
ભગવાન ઉપર વર્ણવેલ તેના વિચારી ને નિર્મૂળ કરવા, સમજણ આપે છે કે, વેઢાક્તિ નરામર્સે હૈ તસર્વે यदग्निहोत्रम् ’ઇતિ અર્થાત્–આજે અગ્નિહેાત્ર છે, બધું જરા-મરણ માટે છે. આથી પ્રતીત થાય છે કે, જીવને સંસારના અભાવ નથી. જો દીપક સમાન જીવના નાશને નિર્વાણુ તરીકે માનવામાં આવે તે, જીવના અભાવ માન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૨૫

Page #143

વાનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. માટે તારે આ સંદેહ પાયા વગરને છે. ‘નિર્વાણ અને મોક્ષ” બંને એકજ અથ બતાવવાવાળા પર્યાયવાચક શબ્દ છે. જે જીવ બંધાએલ છે, તેને જ મોક્ષ હોય! જીવ કર્મોવડે બંધાયેલ હોય તેનેજ વિશેષ પ્રયત્ન વડે મોક્ષ થઈ શકે મોક્ષની બાબતમાં છઠ્ઠ ગણધર મંડિકને જે દલીલ વડે સમજાવવામાં આવ્યું, તે દલીલે અહીં પણ સમજી લેવી. તમારા શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે, “ ગ્રહણી વિતળે રમપર તત્ર રં કહ્યું જ્ઞાનનનને ર ઈતિ અર્થાતુ-બે પ્રકારના બ્રહ્મ જાણવા જોઈ એ એક “પરબ્રહ્મ અને બીજા અપરબ્રહ્મ આ બંનેમાં પબ્રા, સત્ય, જ્ઞાન અને અનંત સ્વરૂપ છે. આથી “મોક્ષને સદૂભાવ સિદ્ધ થાય છે. આવા અદ્વિતીય પ્રવચન દ્વારા, પ્રભાસને સંશય ટળી ગયો, અને ત્રણસો શિષ્યો સાથે તે દિક્ષીત થયા. કથા ગણધરને કર્યો સંશય હતે ? આ વિષયમાં અહીં બે સંગ્રહિણી ગાથાઓ આપવામાં આવે છે–
जीवे य कम्मविसये तज्जीव य तच्छरीर भूए य । तारिसयजम्मजोणी परेभवे बंध मुक्खे य (१) ॥
ગણઘરોં કે સંદેહ કા સંગ્રહ
देवे नेरइयपुण्णे, परलोए तह य होइ निव्वाणे ।
एगारसावि संसयच्छेए पत्ता गणहरत्तं (२) इति અર્થાત–-અગ્યાર ગણધરને નિચે લખ્યા મુજબ, અગ્યાર વિષયમાં શંકા-હતી (૧) ઇન્દ્રભૂતિને “જીવ’ના વિષયમાં, (૨) અગ્નિભૂતિને “કમ બાબતમાં (૩) વાયુભૂતિ ને તજજીવ અને તછરીરમાં એટલે જે શરીર છે તેજ જીવ છે આ વિષયમાં, (૪) વ્યક્તને પાંચ મહાભૂત બાબતમાં, (૫) સુધર્માને પૂર્વભવ જેજ ઉત્તરભવ હોય તેને લગતાં વિષયમાં, (૬) મંડિકને બંધ–મક્ષ સંબંધી, (૭) મૌર્યપુત્રને દેવે” સંબંધી, (૮) અકંપિતને “નારકીના મજુદપણા વિષે, (૯) અચલભ્રાતા ને પુણ્ય-પાપ ને લગતે, (૧૦) મેતાર્યને પરેક સંબંધી, (૧૧) પ્રભાસને મોક્ષની બાબતમાં સંશય હતે.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૬

Page #144

ગણઘરોં કે શિષ્ય કે સંખ્યા કા વર્ણન
આ અગ્યારે બ્રાહ્મણે પિતાના વિષય સંબંધી જે જે શંકાઓ તેઓ સેવી રહ્યા હતા, તે તે શંકાઓનું વ્યક્તિગત નિરાકરણ થતાં તેઓ તીવ્ર વૈરાગ્યને પામ્યા. સંસારની અપારતાને જાણ, તેઓ દીક્ષિત થઈ ગણધર પદ ને પ્રાપ્ત થયા. કયા કયા ગણધર કેટકેટલા શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયાં તે બતાવવાવાળી સંગ્રહણી ગાથા અહિ કહેવામાં આવે છે--
"पंचसो पंचाहं, दोहं चिय होय सद्ध तिसओ य ।
सेसाणं च चउण्हं, तिसओ हवइ गच्छो ॥” इति અર્થાત–શરૂઆતના પાંચગણધર, પાંચસો-પાંચસે શિષ્ય સાથે બે સાડાત્રણસો સાથે અને બાકીના ચારે ત્રણસે ત્રણ શિષ્યોના સમુદાય સાથે દીક્ષા ધારણ કરી. આ પ્રમાણે પ્રભુ પાસે બધા મળી ચુમાળીસસે બ્રાહ્મણોએ એટલે અગ્યાર ગણધરની સાથે બધા ચમાળીસસે ને અગીયાર બ્રાહ્મણોએ દીક્ષા પર્યાય અંગિકાર કરી. (સૂ૦-૧૧૩)
ગણધરવાદ સંપૂર્ણ !
મેતાર્ય પંડિત કા પરલોક વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
ટીકાને અથ–મેતા પણ પિતાના સંશયના નિવારણ માટે પિતાના ત્રણસો શિષ્ય સાથે પ્રભુની પાસે આવ્યા. ભગવાને તેને કાં–હે મેતાય! તમારા મનમાં એ સંશય છે કે–પરલોક નથી. કારણ કે વેદોમાં કહેલ છે કે વિજ્ઞાન ઘનજ આત્મા એ ભૂતથી ઉત્પન્ન થઈને ફરી એજ ભૂતેમાં લીન થઈ જાય છે, પરલોક નથી, ઈત્યાદિ (આ વાક્યનું વિવેચન ઈન્દ્રભૂતિના પ્રકરણમાં કરાઈ ગયું છે તેમાંથી જોઈ લેવું.) હે મેતાય! એવું તમે માને છે તે વ્યર્થ છે. પરલેકનું અસ્તિત્વ જરૂર છે. જે પરલોક ન હોત તે તુરતના જન્મેલા બાળકને માતાના સ્તનનું દૂધ પીવાની બુદ્ધિ કેવી રીતે હોત? પરલોક સ્વીકારતાં તે પૂર્વભવના દૂધ પીવાના સંસ્કારથી માતાનું સ્તનપાન કરવાની ચેષ્ટા સંગત થઈ જાય છે. તમારા સિદ્ધાંતમાં પણ કહે છે-“હે અર્જુન! જીવ મરણુકાળે જે જે ભાવેનું સ્મરણ-ચિન્તન કરતા શરીરનો પરિત્યાગ કરે છે, તે અન્તિમ સમયમાં ચિત્િત ભાવોથી ભાવિત-વાસિત થઈને તે તે ભાવને પ્રાપ્ત કરે છે” ઈત્યાદિ. તેથી પરલોકને સ્વીકારવું જોઈએ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૨૭

Page #145

મેતાર્ય પંડિત કા પરલોક વિષયક સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકે દીક્ષાગ્રહણ કા વર્ણન
આ પ્રમાણે સાંભળીને અને વિશેષ રૂપે અંતઃકરણમાં ધારણ કરીને મેતાર્યું પણ સંશયરહિત થઈને ત્રણસો શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયા. ૧૦
મેતાને દીક્ષિત થયેલ સાંભળીને અગિયારમાં પ્રભાસ નામના પંડિત પણ ત્રણસે અંતેવાસિયો સાથે પિતાના સંશયને દૂર કરવાને માટે શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસે ગયા. ભગવાને પ્રભાસને કહ્યું- હે પ્રભાસ! તમારા મનમાં એ સંશય છે કે નિર્વાણ છે કે નથી? જે નિર્વાણુ હોય તે શું તે સંસારને અભાવ જ છે એટલે કે ચાર ગતિઓમાં ભ્રમણ રૂપ સંસારનું અટકી જવું–શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિત થવું જ છે ને ? અથવા દીપકની ચેતના નાશની જેમ જીવને સર્વથા અભાવ થઈ જવો એ જ નિર્વાણ છે? એ બન્ને પક્ષમાંથી જે સંસારને અભાવ નિર્વાણ છે એ પહેલો પક્ષ માનવામાં આવે તે તે વેદની વિરૂદ્ધ છે, કારણ કે વેદોમાં કહેલ છે કે-“આ જે વિવિધ પ્રકારના અગ્નિહોત્ર છે તે બધા જરા અને મરણનું કારણ છે.” આ વેદવાકયથી તે એ જ સિદ્ધ થાય છે કે જીવને સંસારને અભાવ હોઈ શકતું જ નથી. જે દીપ–શિખાના નાશ થવા સમાન નિર્વાણુ–મેક્ષ મનાય તે જીવના સર્વથા અભાવની અનિષ્ઠાપત્તિ નડે છે. નિર્વાણના વિષયમાં તમને આ સંશય છે. આ સંશય મિથ્યાજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયો છે. કારણ કે નિર્વાણુ અને મોક્ષ એ બને એકાWવાચક શબ્દો છે. મેક્ષ બદ્ધ (બંધાયેલ) જ થાય છે. જીવ અનાદિ કાળથી જ્ઞાનવરણીય આદિ કર્મોથી બદ્ધ છે તેથી વિશેષ પ્રયત્ન કરવાથી તેનો મેસ થાય છે જ. આ વિષયમાં મેડિકના પ્રશ્નમાં જે કહ્યું છે તે બધું અહીં પણ સમજી લેવું જોઈએ.
તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાનવરણીય આદિ કર્મોથી જ્યારે આમાં મુક્ત થઈ જાય છે તો તેમાં પાધિક ભાવકમાનિત વિકાર પણ રહેતો નથી. તે સમયે આત્મા પિતાના વાસ્તવિક શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી લે છે. જન્મ, જરા અને મરણથી તદ્દન રહિત થઈ જાય છે એ જ મોક્ષનું સ્વરૂપ છે. “અગ્નિહોત્ર જરા-મરણનું કારણ છે” આ કથનથી એ સાબિત થતું નથી કે જીવને જરા-મરણને અભાવ થઈ શકતું જ નથી. આ વાકયમાં તે પ્રતિપાદન કરાયેલ છે કે અગ્નિહોત્ર જરા-મરણના અંતનું કારણ નથી, પ્રત્યુત જરા-મરણનું કારણ છે. એમાં ધ્યાન, અધ્યયન, તપશ્ચરણ આદિ કારણોથી થનાર જરા-મરણના અભાવ રૂ૫ મેક્ષ નિષેધ કરાયો નથી. અગ્નિહોત્ર આરંભસમારંભ અને હિંસાજનિત તથા સ્વર્ગ અને વૈભવ આદિની કામના વડે પ્રેરિત અનુષ્ઠાન છે તેથી તેને જરા-મરણનું જે કારણ કહેલ છે તે યોગ્ય જ છે. મેક્ષ સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્રથી મળે છે, તેને નિષેધ ઉપર્યુક્ત વાકયમાં નથી. હું જ એમ કહું છું એટલું જ નહીં. પણ તમારા શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે-બ્રહાના બે ભેદ છે–પર અને અપર–આ બે ભેદમાંથી જે પરબ્રહ્મ છે તે સત્ય, જ્ઞાન અને અનંત સ્વરૂપ છે. વેદમાં પણ કહ્યું છે...“ નાનસનનું ત્ર” જે જીવને મોક્ષ ન હોત તે તેને સત્ય, જ્ઞાન અને અનંત સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાત? એવી સ્થિતિમાં પ્રમાણરૂપ માનેલ તમારા વેદોનું કથન કઈ રીતે સંગત થશે? વેદના આ વાકયથી તે મોક્ષની સત્તા જ સિદ્ધ થાય છે તેથી મેક્ષ છે તે નિ:સંદેહ સિદ્ધ થાય છે. પ્રભુના આ પ્રકારનાં વચન સાંભળીને પ્રભાસે પણ સંશયરહિત થઈને પિતાના ત્રણ શિષ્યો સાથે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૨૮

Page #146

ગણઘરોં કે સંદેહ કા સંગ્રહ
એ અગિયાર ગણધરેના સંશયના વિષયમાં બે સંગ્રહણી ગાથાઓ છે–(૧) ઇન્દ્રભૂતિને જીવના વિષયમાં સંશય હતે. (૨) અગ્નિભૂતિને કર્મના વિષયમાં સંશય હતે. (૩) વાયુભૂતિને એ જ જીવ છે અને એ જ શરીર છે એ સંશય હતા, (૪) વ્યક્તને પાંચ ભૂતાના વિષયમાં સંશય હતો. (૫) સુધર્માને એ સંશય હતો કે જે જીવ આ ભવમાં જ છે, પરભવમાં પણ તે જ જમે છે. (૬) મંડિકને બંધ અને મોક્ષના વિષયમાં સંશય હતે. (૭) મૌર્યપુત્રને દેવાના અસ્તિત્વના વિષયમાં સંશય હતે. (૮) અકલ્પિતને નારકીના વિષયમાં સંશય હતો. (૯) અચલભ્રાતાને પૂન્ય-પાપના વિષયમાં સંશય હતે. (૧૦) મેતાર્યને પરલેકને વિષે સંશય હતો. (૧૧) પ્રભાસને મેક્ષના અસ્તિત્વ વિષે સંશય હતે. ઈન્દ્રભૂતિથી માંડીને પ્રભાસ સુધીના તે અગિયારે ગણધર પોતપોતાને સંશય દૂર થતાં ગણધરતા-ગણધરની પદવી પામ્યા.
ગણઘરોં કે શિષ્યસંખ્યા કા વર્ણન
કયા ગણધર કેટલા શિષ્યો સાથે દીક્ષિત થયા તે બતાવનારી સંગ્રહણીગાથા આ પ્રમાણે છે–ઇન્દ્રભૂતિ, અગ્નિભૂતિ, વાયુભૂતિ, વ્યક્ત અને સુધર્મા એ પાંચે ગણધરોમાં પ્રત્યેકનું પાચ-પાંચસેનું શિષ્યગણ હતું. ત્યારબાદ મંડિક અને મૌર્ય પુત્ર એ બનેમાના દરેકનું સાડાત્રણસનું શિષ્યગણ હતું. બાકીના ચાર–અકમ્પિત, અચલભ્રાતા, મેતાય અને પ્રભાસ એ દરેકનો ત્રણ ત્રણસો શિખ્યાને સમૂહ હતા. આ પ્રમાણે પ્રભુની પાસે બધા મળીને ચુંમાળીસસે બ્રાહ્મણે જે આ અગી આર ગણધરના શિષ્યો હતા તેઓ દીક્ષિત થયા હતા. (સૂ૦૧૧૩).
છે ગણધરવાદ સમાપ્ત છે
ચતુર્વિધ સંઘ ની સ્થાપના ઔર ચાતુર્માસ સંખ્યા કથન
મૂળને અથ–સે ' ઇત્યાદિ. તે કાળે અને તે સમયે ચંદનબાળા ભગવાનને કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ એમ જાણી દીક્ષા ગ્રહણ કરવા ઉદ્યત બની, અને પ્રભુની પાસે આવી પહોંચી. તેણીએ પ્રભુને આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૯

Page #147

ગણઘરોં કો ત્રિપદીપ્રદાન કા વર્ણન
પૂર્ણાંક વંદન નમસ્કાર કરી નિવેદન કર્યુ” કે-હે ભગવન્ત ! સ’સારથી ઉદ્વેગ પામી આપની સમીપ દીક્ષા અંગીકાર કરવા માગું છું.' શ્રમણ ભગવાને અવસર જાણી સંમતિ આપી અને ચંદનબાળાની દીક્ષા થતાં ઘણી ઉગ્રવંશી, ભાગવંશી અને રાજન્યવંશીની કન્યાએ તેમ જ અમાત્ય વગેરેની પુત્રીઓએ સસાર છેાડી પ્રત્રજયા અંગીકાર કરી. આ ઉપરાંત ઉગ્રપુલ, ભાગકુલ વિગેરેની નર–નારીએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત એમ બાર પ્રકારના વ્રતવાળા ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કર્યાં અને ભગવાને આવા નર-નારીઓને શ્રાવક અને શ્રાવિકાપદ્ય અર્પણ કર્યુ. ત્યારબાદ તીથંકર નામ-ગોત્રના ક્ષય કરવા માટે ભગવાને સાધુ-સાધ્વી અને શ્રાવિક-શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. ત્યારપછી ઇન્દ્રભૂતિ વિગેરે ગણધર દેવાને ઉત્પાદ, વ્યય, અને ધ્રૌવ્યની ત્રિપદીનું પ્રદાન કર્યું". આ ત્રિપદીના આધારે ગણધરોએ દ્વાદશાંગ ગણિપટકની રચના કરી.
નવપ્રકાર કે ગણોં કે ભેદ કા વર્ણન ઔર ભગવાનકી ધર્મદેશના કા વર્ણન / ભગવાન કે ચાતુર્માસ સંખ્યા કા કથન
આ અગીઆર ગણધર દેવાના નવ ગચ્છ થયા. સાત ગણુધરાની જુદી જુદી વાંચના હોવાને કારણે સાત ગચ્છ ગણાયા. અકપિત અને અચલભ્રાતા બન્નેની પરસ્પર સમાન વાંચના હોવાથી તેઓના એક ગચ્છ થયા. આ પ્રકારે મેતા અને પ્રભાસ ખન્નેની એક જ વાંચના હાવાથી તેમના પણ એક ગચ્છ ગણાયા. આ પ્રકારે અગિયાર ગણધરોનાં નવ ગચ્છ થયા.
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મધ્યમ પાવાપુરીથી વિહાર કરી અનેક ભવ્ય જીવાને પ્રતિબંધ દેતા દેતા જનપદમાં વિચરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે અનેક દેશેામાં વિહાર કરી ભગવાને લેાકેાની અજ્ઞાનરૂપી દરિદ્રતા દૂર કરી. અને જ્ઞાનાદિ સંપત્તિનું દાન કર્યું. જેમ આકાશમાં પ્રકાશિત થતે સૂર્ય અંધકારને દૂર કરી જગતને આન‘તિ બનાવે છે તેમ જગતભાનુ ભગવાને મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારનુ` નિવારણ કરી જ્ઞાન દ્વારા લેાકને આહ્વાદિક મનાવ્યા. ભવરૂપી કૂવામાં પડેલા ભવ્યેાને જ્ઞાનરૂપી દોરી વડે બહાર કાઢયા. ભગવાને મેઘની માફક અમેઘપણે ધર્મોપદેશની ધારા વડે પૃથ્વીને સિંચન કર્યુ
આ પ્રમાણે નિર'તર વિહાર કરતાં, ભગવાને એકતાલીસ ચતુર્માસ પૂર્ણ કર્યો. તેનું વન નીચે મુજબ છેઃ— પહેલુ' ચામાસું અસ્થિક ગામમાં (૧), એક ચંપાનગરીમાં (૨), એ પૃષ્ઠ ચંપાનગરીમાં (૪), બાર ચાતુર્માસ વૈશાલી નગરી અને વાણિજય ગામમાં (૧૬) ચૌદ ચાતુર્માસ રાજગૃહિ નગરીના નાલંદા નામના પાડામાં (૩૦), છ ચામાસાં મિથિલામાં (૩૬), એ ફ્લિપુરમાં (૩૮), એક આલ ભિકા નગરી (૩૯), એક શ્રાવસ્તી નગરીમાં (૪૦), અને એક વજાભૂમિ નામના અનાર્ય દેશમાં (૪૧), ત્યારબાદ વિહાર કરતાં કરતાં ભગવાને અંતિમ બેતાલીશમું ચાતુર્માસ પાવાપુરીમાં, હસ્તિપાલ રાજાની જૂની દાશાળા (જકાતસ્થાન)માં કર્યુ. (સ્૦૧૧૪)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૩૦

Page #148

ચન્દનબાલા કે દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
વિશેષાર્થ-બચપણમાં જ સંસારને દુઃખદ અનુભવ મળતાં, ચંદનબાલામાં તીવ્ર વૈરાગ્યની ધારા છૂટી. સંસાર તરફનો વેગ ઘટવા માંડે ! ભગવાનને આહારદાન આપ્યા પછી, તેનું મન પ્રત્રજ્યા તરફ રહેતું હતું. તે કાળ તે સમયે ભગવાનને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું જાણી, ચંદનબાલાની દીક્ષા માટેની તાલાવેલી જાગી. અને ભગવાનની પાસે આવી દીક્ષાની માગણી કરી. ભગવાને તેને દીક્ષા આપી. ચંદનબાલાની પાછળ, ઉંગકુળ, ભેગકુળ આદિની હેનદિકરીઓ, વહઆરો, માતાઓ, પ્રૌઢાઓ અને કુમારિકાઓએ પણ દીક્ષા લીધી, જેઓ દીક્ષા લેવા અસમર્થ હતા તેઓએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાત્રત, એમ બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ અંગીકાર કરી શ્રાવક શ્રાવિકા થયા.
ચતુર્વિધ સંઘ ની સ્થાપના ઔર ગણઘરોં કો ત્રિપદીપ્રદાન કા વર્ણન
ભગવાને સાધુ સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. કેવલજ્ઞાન થતાં, સર્વ ઈચ્છાઓ નિમૂળ થઈ જાય છે. છતાં આવી ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરવાની ઈચ્છા ભગવાનને કેમ થઈ આવી હશે? તેના જવાબમાં એ કે, આ સ્થાપના ઈચ્છાપૂર્વક કરવામાં આવી ન હતી. પરંતુ ભગવાને, પૂર્વભવે જે તીર્થંકર નામકમ ઉપાર્જન કર્યું હતું, તેમાં તેના ફળરૂપે, “તીર્થ” આવવાનું હતું. તેથી આ તીર્થની સ્થાપના પૂર્વ પ્રાગાદિ કર્મના ઉદયે થઈ.
પછી પ્રભુએ ગણધર દેવને ત્રિપદીનું દાન કર્યું. આ ત્રિપદી એટલે ત્રણ પદો જેવાં કે-ઉત્પાદ, વય, અને ધ્રૌવ્ય. ઉત્પાદ એટલે ઉત્પત્તિ, વ્યય એટલે નાશ અને ધ્રૌવ્ય એટલે ટવાપણું–સ્થિરતા. આ ત્રિપદી આપતાં, ભગવાને નિરુપણ કર્યું કે, જખતના સમસ્ત પદાર્થોની, જેવા કે ચેતન, અચેતન, મૂર્ત, અમૂર્ત સૂફમ, કે સ્થૂલ વિગેરેની ત્રણ અવસ્થાઓ થયા કરે છે, આ અવસ્થાઓને, જૈન-પારિભાષિક શબ્દોમાં “પર્યા” કહેવામાં આવે છે, આ પર્યાય, સમયે સમયે દરેક પદાથની બદલાતી જ રહે છે; આગળની પર્યાય નાશ પામે છે અને નવી ઉત્પન્ન થાય છે. છતાં જે દ્રવ્ય આશ્રિત, આ પર્યાયે ઉત્પન્ન અને નાશ થાય છે, તે દ્રવ્યમાં કાંઈ પણ ફેરફાર થતા નથી અને દ્રવ્ય,
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૩૧

Page #149

નવપ્રકાર કે ગણોં કા ભેદ પ્રદર્શન
દ્રવ્યપણે ટકી રહે છે, માટે પ્રત્યેક પદાર્થ બૌવ્યશીલ હોય છે. એટલે દરેક દ્રવ્ય, ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રોવ્યપણે રહેલું છે. પદાર્થ પર્યાયની અપેક્ષાએ, “ઉત્પત્તિ શીલ અને ‘વ્યય’ શીલ મનાય છે, પણ દ્રવ્ય અપેક્ષાએ, “ધ્રૌવ્ય” શીલ માનવામાં આવે છે. પ્રત્યેક પદાર્થ, પ્રતિક્ષણ પૂર્વ પર્યાયનો પરિત્યાગ કરે છે, ઉત્તર પર્યાયને ગ્રહણ કરે છે, છતાં દ્રવ્ય તે જ્યાં હોય ત્યાંજ પડયું રહે છે. જીવને, મનુષ્ય પર્યાયની અપેક્ષાએ વિનાશ ગણાય છે, દેવ-પર્યાયની અપેક્ષાએ, ઉત્પાદ ગણાય છે, અને આત્મ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, ધ્રૌવ્ય મનાય છે. આ ત્રિપદીની પ્રાપ્તિ થતાંજ, ગણધર દેવની જ્ઞાનશક્તિ ઘણી વૃદ્ધિ પામી. મૂળ તે તેઓ જ્ઞાની હતા. જ્ઞાનના ઈચ્છુક હતા, અને જ્ઞાન પિપાસુ પણ હતાં! પણ તેઓની જ્ઞાનશક્તિ, અવળી ચાલી ગયેલ હતી. તેમાં ભગવાનને યોગ પ્રાપ્ત થતાં, તે જ્ઞાનશક્તિ સવળી બની, અને જ્ઞાનને અખૂટ પ્રવાહ જે અવરોધિત થયે હતું, તે ત્રિપદી દ્વારા બહાર અમેઘપણે વહેવા લાગ્યા, અને ભગવાનની વહેતી વાણીને ઝીલવા લાગે. કેવલીની વાણીનાં સૂક્ષમતમ ભાવેને ઝીલવાં, ગણધર પણ શક્તિમાન હતાં નથી; છતાં સર્વ કરતાં, તેમની ગ્રાહ્યશક્તિ ઘણી તીવ્ર હેવાથી તે મોટા પ્રમાણમાં તેનું ગ્રહણ કરી શકે છે. આ વાણીને, ગણધર દે ઝીલતા ગયા, અને તેને દ્વાદશાંગ રૂપ પેટીમાં વણતાં ગયાં, આ દ્વાદશાંગ રૂપ પેટીમાં, આચારાંગ” આદિ બાર અંગેની રચના કરવામાં આવી છે. ગણધર દે, બુદ્ધિશાળી, તીવ્ર બુદ્ધિના ધણી તેમજ તીવ્ર ગ્રાહક શક્તિના ધારક હોવાથી, ભગવાનના વાક અને શબ્દોને સમજી, તેનું અત્યંત વિસ્તૃત રૂપ તેઓએ બનાવ્યું. આ ઉપરથી એવો અભિપ્રાય નીકળી આવે છે કે, સમગ્ર જૈનદર્શનને મૂળ આધાર, ઉત્પાદ-વ્યય અને ધ્રૌવ્યની ત્રિપદી ઉપર છે. આ ત્રિપદીનો વિશેષ વિચાર, તેનું મંથન, અને સ્વાધ્યાય એ જૈનદર્શનને સાર છે. જૈનદર્શનનું સમસ્ત ચિંતન, આ ત્રિપદીની ભૂમિકા ઉપરજ કેન્દ્રિત થયું છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૩૨

Page #150

ભગવાન શ્રી ધર્મદેશના કા વર્ણન
અગીયાર ગણધરના નવ ગચ્છ થયા, જેવા કે ઈન્દ્રભૂતિથી મૌર્યપુત્ર સુધીના સાત ગણધરની જુદી જુદી વાચનાને લીધે સાત ગછ થયા. અકંપિત અને અલભ્રાતા, આ બેઉની સરખી વાચના હોવાથી આ બેઉનો એક આઠમે ગ૭ થયો. એવી જ રીતે મેતાર્ય અને પ્રભાસ, આ બેઉની સરખી વાચના હેવાથી આ બેઉને એક-નવમે ગચ્છ થયો. આ પ્રમાણે નવ ગરછ થયા. ભગવાન પાવાપુરીમાંથી વિહાર કરી, દેશે દેશમાં વિચારવા લાગ્યા. ભગવાનના પુણ્યપ્રભાવે, ભવ્યજનેને સિતારો તેજ થવા લાગ્યા. તેઓ સંસારના તાપથી મુક્ત થયા. સંસારની કાળી બળતરામાંથી છૂટી, શીતળ છાંયડી તળે આવવા લાગ્યા. જ્ઞાનપ્રકાશ થતાં, અંધકાર દૂર થવા લાગ્યા. ભવરૂપી કૂવામાંથી હમેશને માટે બહાર નીકળી, ભગવાનની વાણીરૂપ ગંગાજળનું તેઓએ પાન કર્યું* આરંભ અને પરિગ્રહ એ સંસારનું મૂળ છે, એમ ભગવાન દ્વારા નીકળેલ વાણીથી જાણ્યું આ આરંભ અને પરિગ્રહ, સર્વ પ્રકારના કલેશના મૂળ છે, તેમ જાણી ઘણા ભવી જીએ, તેને સદંતર ત્યાગ કર્યો, અને જે સદંતર ત્યાગી શક્યા નહિ, તેઓ, તેનું પરિમાણ કરી, અનાસકત ભાવે રહેવા લાગ્યા. સમ્યકજ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રયુકત વાણીનું શ્રવણું થતાં, ઘણુ જીવ મેક્ષના પથિકો બન્યા. ભગવાનની વાણી નિર્મળ અને નિર્દોષ હતી, તેથી તે વાણી એ ઘણું જીવોને સાચા રાહે સ્થિર કર્યા. ભગવાનની વાણીનું શ્રવણ, જેઠ માસના ધગધગતા ઉનાળામાં અકળાએલા અને જેમ ઠંડુ બરફનું પાણી મળતાં શાંતિ પ્રસરે છે, તેમ સંસાર તાપથી તપેલા જીવને ઠંડકવાળું બન્યું. અને તેઓ પણ, આગેકદમ ભરવા લાગ્યા. જેમ અખૂટ મેઘ ધારાથી. પૃથ્વી, ધન ધાન્ય સંપત્તિ વડે નાચી ઉઠે છે, તેમ ભગવાનની દિવ્યવાણી વડે, લોકોમાં ઉત્સાહ અને આનંદ ઉભરાવા લાગ્યા. અને લાકા સાચા જ્ઞાન અને સાચા ચારિત્રના આરાધક બન્યા.
તીર્થકરોની પરંપરા અનુસાર, ભગવાનના ચોમાસાની ગણત્રી, દીક્ષાના દિવસથી શરુ થાય છે, આ પ્રમાણે ગણતાં, પ્રભુને એકતાલીસ ચાતુર્માસ થાય છે. આ સઘળા ચાતુર્માસે મૂળ પાઠના અનુવાદોમાં બતાવવામાં આવ્યા છે. જદ જીદા સ્થળે, ચોમાસા કરવાથી તે વખતે વરતતી દેશની સઘળી સીમાઓને આવરી લેવામાં આવી હતી. આથી સઘળા મનુષ્યો, ભગવાનની વાણીને અપૂર્વ લાભ મેળવી શક્યા હતા. છેલ્લે એટલે કે બેતાલીસમું ચાતુર્માસ પાવાપુરીમાંજ કે જ્યાં સંઘની સ્થાપના, ત્રિપદીનું પ્રદાન વિગેરે થયું હતું, તેજ ગામમાં થયું. અહીં ભગવાને તે વખતે પાવાપુરીમાં રાજ્ય કરતા હસ્તિપાલ નામના રાજાની દાણુશાળામાં (જકાતસ્થાનમાં ચોમાસું કર્યું. (સૂ૦૧૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૩૩

Page #151

ગૌતમસ્વામીકો દેવશર્મ બ્રાહ્મણ કો પ્રતિબોધિત કરને કે લિયે નજદીક કે ગાંવમેં ભેજને કા વર્ણન
મળનો અથs_“તે જ ઈત્યાદિ. તે કાળ અને તે સમયે ભગવાન મહાવીરે પોતાને નિવણકાળ નજીક આ જાણી “ઇન્દ્રભૂતિને મારા ઉપર અથાગ પ્રેમ છે, અને તેને લીધે, તેનું કેવળજ્ઞાન અવરોધાઈ જશે” એમ વિચારી ગૌતમ સ્વામીને તે દિવસે સાંજે દેશમાં બ્રાહ્મણને પ્રતિબંધ કરવા મોકલી દીધા. આ દેવશર્મા બ્રાહ્મણ, નજીકના ગામમાં રહેતે હતો. અને તે મેક્ષ પથિક તેમજ સત્યને ગ્રહણ કરવાવાળા જણાતો હતો. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્રીસ વર્ષ ગ્રહસ્થાવાસમાં રહ્યા. બાર વર્ષથી કંઈક અધિક–અર્થાત બાર વર્ષ સાડા છ માસ છવાસ્થ–પર્યાયમાં રહ્યા. ત્રીસ વર્ષમાં કાંઈક ઓછા કેવલી પર્યાયમાં વિચર્યા. આવી રીતે બેંતાલીશ વર્ષ સાધુપર્યાયમાં રહ્યા અને સમગ્ર રીતે બેંતેર વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું. ત્યારબાદ વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્રકમ ક્ષીણ થતાં, અવસર્પિણી કાળના દુષમસુષમા આરાને ઘણો ખરો ભાગ વ્યતીત થતાં ત્રણ વર્ષ અને સાડા આઠ માસ બાકી રહેતાં, પાવાપુરીમાં, હસ્તીપાલ રાજાની જુની કરશાળા-દાણુશાળામાં, બેંતાલીસમા માસામાં અને ચતુર્માસના સાતમા પખવાડિયામાં, કારતક વદ અમાવાસ્યી (ગુજરાતી આસો વદી અમાસ-દીવાળી)ની છેલ્લી અર્ધરાત્રીએ, એકલા નિર્જલ બેલાનું તપશ્ચરણ કરીને, પર્યક–પલાંઠી આસનવાળીને ભગવાન વિરાજ્યા. દુઃખ વિપાક નામના સૂત્રના દશ અધ્યયન અને સુખવિપાક સૂત્રના દશ અધ્યયનનું પ્રવચન કર્યા બાદ, તથા અણપૂછાએલ છત્રીસ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા પછી, છપ્પન અધ્યયનનું ફરમાન કર્યા બાદ, “પ્રધાન’ નામના મરુદેવના અધ્યયનનું પ્રવચન ચાલતું હતું તેવામાં, ભગવાન કાળધર્મ પામ્યા. કાળધર્મ પામતાં સંસારથી નિવૃત્ત થયા; પુનરાગમન રહિત બન્યા. ઉર્ધ્વગતિ કરી ગયા. જન્મ જરા અને મરણના બંધનથી રહિત થઈ સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુકત, પરિનિવૃત, અને સર્વદુઃખના અંતકારી થયા, પરમશાંતિ ને પામી સમસ્ત દુઃખોથી રહિત બન્યા. તે કાળ અને તે સમયે “ચંદ્રનામનું બીજ વરસ ચાલતું હતું. તેમાં પ્રીતિવર્ધન માસ હતો. અને નંદિવર્ધન નામનું પખવાડિયું હતું “અગ્નિવેશ્ય” અથવા ઉપશમ” નામને દિવસ હતે. દેવાનંદા અથવા “નિરતિ’ નામની રાત્રી હતી. “અ” નામને લવ હતા. “મુહૂત” નામને પ્રાણ હતો “સિદ્ધ' નામનું સ્તક હતું. “નામ” નામનું કારણ હતું. “સર્વાર્થસિદ્ધ’ નામનું મુહૂર્ત હતું, અને સ્વાતિ નક્ષત્રને ચંદ્રમા સાથે યોગ વરતી રહ્યો હતે. જે રાત્રિએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા, તે રાત્રીએ ઘણા દેવદેવીઓના આવાગમનને લીધે દેવ-પ્રકાશ થવા પામ્યો હતો.
આ ઉપરાંત દેવનો મેળો જામ્યો હતે. દેવોના કલકલાટની સાથે ઘણી ભીડ પણ જામી હતી. (સૂ૦ ૧૧૫)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૩૪

Page #152

ભગવાન કે નિર્વાણ કા વર્ણન
વિશેષાર્થ– ભગવાન મહાવીરે પિતાને અંતકાલ નજીકમાં પ્રવર્તતે જે-એટલે દેહ છૂટવાનો વખત આવી પહોંચ્યું છે એમ જાણ્યું તેઓને જણાતું હતું કે ઇન્દ્રભૂતિ નામને મારા પટ્ટશિષ્યને મારા પર ઘણે અનુરાગ છે.
તમ મારા દેહાવસાન વખતે પોતાની જ્ઞાનભૂમિકાથી કદાચ મ્યુત થાય! તે તેને નિરાવરણ એવું કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવામાં વિદ્ધ ઉપસ્થિત થાય, એટલા માટે ગૌતમસ્વામીને પાસેના ગામમાં રહેનાર દેવશર્મા નામના બ્રાહ્મણના પ્રતિબંધ માટે દિવસે જ મોકલી દીધા.
શ્રમણ ભગવાનનું સમગ્ર જીવનનું સિંહાવકન કરતાં આપણને જાણવા મળે છે કે તેઓને ત્રીશ વરસને સમય ગૃહસ્થ જીવનમાં પસાર થયું. આ જીવનમાં બાલ્યાવસ્થા બાદ કરતાં તેમનો બાકીના ગૃહસ્થ જીવનમાં તેમણે પિતાનો ગૃહસ્થ કાળ સંયમીપણે અને વિરક્ત દશામાં ગાળે. બાર વર્ષથી અધિક વખત કઠીન સાધુ અવસ્થામાં પસાર કર્યો. આ કાળમાં તેમણે ભગીરથ પ્રયાએ આદર્યા અને આત્મસાધનાની પ્રાપ્તિ કરી. બાકીના ત્રીશ વર્ષો કેવલીપણે વ્યતીત કરી તેર વર્ષનું સમય આયુષ્ય તેમણે પૂરું કર્યું. આ પ્રકારે ભગવાને બેંતાલીસ વર્ષોનું ચારિત્ર પાનું: કેવળજ્ઞાન થાય છે, છતાં દેહની સ્થિતિ ઉભી રહે છે. આ દેહને આધારે વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર કમે રહેતાં હોય છે. દેહ છૂટતાં આ કર્મોને પણ સદંતર નાશ થઈ જાય છે અને જીવ નિરાકાર અવસ્થા પ્રકટ કરી સિદ્ધ થાય છે.
ભગવાનના અંતિમકાળ વખતે અસર્પિણી કાળ ચાલતો હતો. આમાં પણ દુષમ સુષમાં નામના ચેથા આરાને લગભગ પૂરો સમય વ્યતીત થયો હતો એટલે ચોથા આરાના ફક્ત ત્રણ વર્ષ અને સાડાઆઠ મહિના જ બાકી રહ્યા હતા. આ સમયે ભગવાન પાવાપુરીમાં હતા. ત્યાંના રાજા હસ્તિપાલ હતા. તેની ગણશાળામાં પણ ભગવાને બેતાલીસમ ચાતુર્માસ કર્યું હતું. આ ચતુર્માસનો ૨ મહિનો ચાલી રહ્યો હતો. તેમ જ ચતુર્માસનું સાતમુ પખવાડિયું વ્યતીત થઈ રહ્યું હતું. આ માસ કાદંતક મહિનાનો હતો, જેને આપણે આસો માસ તરીકે ગણીએ છીએ.
કાર્તિક વદ (ગુજરાતીમાં આ વદ) અમાસને દિવસે અર્ધ રાત્રિના પાછલા પહોરે ભગવાન મોક્ષ પધાર્યા, ભગવાનને દેહ છૂટતી વખતે ભગવાન એકલા જ મોક્ષગામી હતા. તે સમયે જગતનો કોઈ પણ જીવ સિદ્ધ થયે જ ન હતે. અંતિમ સમયે ભગવાને એવીહારના ત્યાગરૂપ છડૂ આદરેલ હતું. તપશ્ચરણ સાથે પદ્માસન વાળી સ્થિર કાચા મન, વચનના ચોગે વિવાજ્યા હતા. શુકલ ધ્યાનના ચોથા પાયે આરૂઢ થઈ પાંચ લઘુઅક્ષર એટલે “-૬-૩
–ર્ આ પાંચ અક્ષરોના ઉચ્ચારણમાં જેટલે વખત પસાર થાય તેટલો વખત તે પાયે રહી શેષ રહેલા વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર આ ચારે કર્મોનો ક્ષય કરી મોક્ષ પધાયા.
જે વખતે ભગવાન તપસ્યા સાથે પદ્માસન વાળી બેઠા હતા તે સમયે ભગવાનની વાણીને છેવટને પ્રવાહ નીક જ હતો. જેમ ભાદરવા માસને છેલ્લે વરસાદ પૂણુશકિતથી ધોધમાર પડે છે તેમ ભગવાનની આ વાણું છેલ્લી હતી. તેથી જેટલા શબ્દો વાણી દ્વારા આવવા બાકી હતા તે સર્વ શબ્દાદિક પુદગલે અખંડપણે વહેતા થયા ને વાણી રૂપે ગોઠવાઈ સ્વયં મુખેથી ધ્વનિ મારફત નીકળવા મંડયા.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૩૫

Page #153

આ વખતે ભગવાનના પ્રવચનમાં વિપાક સૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ જેને દુઃખવિપાક તરીકે ઓળખવામા આવે છે, તેમ જ વિપાકસૂત્રને! બીજો શ્રુતસ્કંધ જેમાં પુણ્યના સુખરૂપ ફળા વષઁવ્યાં છે તે વિપાકસૂત્ર વાણીમાં આવતુ. આ ઉપરાંત વણપુછેલા એવા છત્રીસ અધ્યયનવાળું ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર તેમના મુખ દ્વારા નીકળતુ હતુ, તેમ જ છપ્પન અધ્યયને પણ પ્રવચનમાં જણાતાં હતાં. આ અધ્યયનામાં ‘મરુદેવનું અધ્યયન ચાલતું હતું તે દરમ્યાન ભગવાનને દેહ છૂટી ગયા અને અજર-અમર અવિનાશી અને ચૈતન્ય સ્વરૂપ એવા પદને ભગવાનને આત્મા પામ્યા. તે વખતે કયા કયા ચાગે, નક્ષત્ર, મુહૂર્તો, માસ, દિન વિગેરે વરતી રહ્યાં હતાં. તેનું મ્યાન મૂ પાઠમાં અંકિત કરવામાં આવ્યું છે. (સૂ॰૧૧૫)
ગૌતમસ્વામી કે વિલાપ કા વર્ણન
મૂળના અથ་~‘તદ્ નું સે' ઇત્યાદિ. ત્યારબાદ ગૌતમસ્વામી ભગવાન મહાવીરનું નિર્વાણુ સાંભળી ઘડીભર શૂનકાર થઈ ગયા. તેમને વજ્ર જેવા આઘાત લાગ્યા. ત્યારપછી મેહવશ થઈ વિલાપ કરવા મંડયા. વિલાપ કરતાં કરતાં ખેલવા લાગ્યા કે હે ભગવાન! આપે શું કર્યુ? આપ તમારા ચરણસેવકને તરડી મેાક્ષ પધારી ગયા શું હું તમારા હાથ પકડી બેસી જવાનેા હતેા ? શું મેક્ષમાં ભાગ પડાવવાના હતા ? જેથી તમાએ મને દૂર મેકલી આપ્યા! શુ' તમે મને સાથે લઈ જાત તે ત્યાં જગ્યાના તાટ પડત ? મહાપુરૂષ સેવક વિના ઘડી પણ રહી શકતા નથી! આપે કઈ નીતિનું પાલન કર્યુ? આ ા ઉલટી વાત ખની! સાથે લેવાનું તા દૂર રહ્યુ, પણ અંતિમ સમયે તમે નજરથી દૂર કર્યો ! મે” આવા કચે। અપરાધ કર્યાં હતા ? અરે મને ગાયમા! ગાયમા ! કહી
"
ગૌતમસ્વામી કે અવધિજ્ઞાન પ્રયોગ કરને કા વર્ણન
કાણુ ખેલાવશે ?’ હું કાને પ્રશ્નો પૂછીશ ? મારી શંકાનું સમાધાન કેાણ કરશે ? જગતના મિથ્યાત્વ રૂપ અંધકારને કાણ દૂર કરશે ? આ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં ગૌતમસ્વામીએ વિચાર કર્યો કે એ સાચું છે ! વીતરાગતા રાગરહિત જ હાય ! જે રાગરહિત થયા છે તેજ વીતરાગ કહેવાય ! આવા વીતરાગી કાના ઉપર રાગ કરે ? આવું સમજતાં ગૌતમ સ્વામીએ અવિધજ્ઞાનને ઉપયેગ મૂકયા.
અવિધજ્ઞાનથી જોતાં જણાયું કે ભવરૃપમાં હડ સેવનારી મેાહવાળી વાણી એલી વીતરાગને ઠપકો દેતાં મહાન અપરાધ થાય છે ! આથી તેએએ થયેલ અપરાધની માફી માગીને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા. પશ્ચાત્તાપ સાથે વિચારા ઉદ્ભવ્યાં કે “ગો હૈં નથિ મે જોર, નાદમનસ્ક સ વિ।
વ મળળમળતા, અદ્દીમજીસાસ જ્।। ? ।। ત્તિ |
હું કાણુ, મારૂં કાણુ ? હું કાને ? આમાં એકલે જાય છે અને એકલેા આવે છે! તેની સાથે કઈ જતું જતુ નથી, તેમ જ આવતું પણ નથી ! હું... એકલેા જ છુ'! મારૂ કોઈ નથી અને હું પણુ કાઇના નથી ! આ પ્રકારે મનથી અદ્વીપ થઇ આત્મા ઉપર રાજય ચલાવનાર થવુ જોઈએ.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૩૬

Page #154

ગૌતમ સ્વામી કે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ કા વર્ણન
આ પ્રમાણે એકત્વ ભાવનાથી ભાવિત થઈ ગૌતમ સ્વામીએ કારતક સુદ એકમના દિવસે સૂર્યોદય વખતે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું". આ કેવળજ્ઞાન લોકાલેકને જોવાવાળું નિર્વાણના કારણભૂત, સ્વપરપ્રકાશક, પ્રતિપૂર્ણ, અવ્યાહત, નિરાવરણ, અનત, અનુત્તર અને શ્રેષ્ઠ હોય છે. કેવળજ્ઞાન સાથે કેવળદશન પણ ઉત્પન્ન થયું. તે સમયે ભવનપતિ, વ્યંતર, જતિષક અને વિમાનવાસી દેવદેવીઓને સમૂહ પોતપોતાની રિદ્ધિ-સમૃદ્ધિ સાથે ઉતરી આવ્યો અને કેવળજ્ઞાનને ઉત્સવ ઉજવ્યું. ત્રણે લેકમાં અપૂર્વ આનંદ વ્યાપી રહ્યો. મહાપુરુષને સર્વવ્યવહાર હિતકર જ હોય છે. કહે છે કે
અહંવારો વિ હિસ; રો વિ ગુમત્તિ .
- વિસારે વરસાણી, પિત્ત જોયામિળો” | ૨ અર્થાત્—આશ્ચર્ય છે કે ગૌતમ સ્વામીને અહંકાર, બાધ પ્રાપ્તિનું કારણ બની ગયું. રાગ ગુરુભક્તિનું કારણ
દીપાવલી આદિ કી પ્રસિદ્ધિ કે કારણ કા વર્ણન
થઈ પડયું શાક અને કેવલ જ્ઞાનનું કારણ થયું.
જે રાત્રીએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મુક્ત થયા તે રાત્રીએ દેએ ખૂબ પ્રકાશ પાથર્યો અને તેથી જ તે રાત્રી લેકમાં “દિવાળી” તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી.
કાશી દેશના મલકિ જાતિના નવ મુગટબંધ રાજાઓ અને કેશલ દેશના લેછકિ જાતિના નવ એમ કુલ અઢાર દેશના રાજાઓએ સંસાર પાર કરવાવાળા બએ પિષધ ઉપવાસ કર્યા હતા. કાશી દેશના રાજાઓ મલિક” તરીકે અને કૌશલ દેશના રાજાએ “લેકિ” તરીકે ઓળખાય છે.
બીજે દિવસે કારતક સુદ એકમના દિવસે દેવેએ ગૌતમસ્વામીના કેવળજ્ઞાનને મહિમા કર્યો, તેથી તે “નૂતન વર્ષારંભ” તરીકે ઓળખાય છે.
ભગવાનને મોક્ષ પધાર્યા જાણી શેકગ્રસ્ત થયેલા ભગવાનના જયેષ્ઠ ભ્રાતા નંદીવર્ધને ઉપવાસ કર્યો. તેમની સુદર્શના હેને નંદિવર્ધનને સાંત્વના આપી તેમને પોતાને ઘેર પારણું કરાવ્યું તેથી ભાઈબીજ તરીકે પ્રખ્યાત છે. (સૂ૦૧૧૬)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૩૭

Page #155

ગૌતમસ્વામી કે વિલાપ કા વર્ણન
ટીકાનો અર્થ-જ્યારે ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા તે સાંભળીને ગૌતમસ્વામીને જાણે વજાપાત થયો હોય તેવો આઘાત લાગ્યું. આ પ્રમાણે ક્ષણવાર મૌન રહીને સૂનમૂન થઈ ગયા. ત્યારબાદ મેહને વશ થઈને તે વિલાપ કરવા લાગ્યા છે, હે, ભગવાન ! મહાવીર ! અરે રે ! વીર ! આપે આ શું કર્યું ? ચરણ સેવક એવા મને દૂર મેકલીને આ૫ મેક્ષે સિધાવ્યા ! શું હું આપનો હાથ પકડી બેસી જવાને હતા ? શું આપના મેક્ષમાં ભાગ માગત? તો મને શા માટે દૂર મોકલી દીધો ? જે મને–ગરીબ સેવકને આપની સાથે લઈ ગયા હોત તો શું મોક્ષ-નગરમાં જગ્યા ન મળત ? મહાપુરુષ સેવક વિના એક ક્ષણ રહેતા નથી, આપે આ પરિપાટી (નિયમ) કેમ ભૂલાવી દીધી ? આ તે અવળી જ વાત બની ગઈ ! ખેર, સાથે લઈ જવાનું તે દૂર રહ્યું પણ મને આંખ સામેથી
ગૌતમસ્વામી કે અવધિજ્ઞાનપ્રયોગ કા વર્ણન
પણ અદ્રશ્ય કર્યો? મેં એ કયો અપરાધ કર્યો હતો કે જેથી આપે આમ કર્યુ? હવે આપ દેવાનુપ્રિયના અભાવમાં કેણ ગોયમા, ગોયમા’ કહીને મને સંબોધન કરશે? કેમને હું પ્રશ્નો પૂછીશ ? કોણ મારા મનના પ્રશ્નોનું સમાધાન કરશે ? લેકમાં મિથ્યાત્વરૂપી અંધકાર ફેલાશે. હવે કણ તને દૂર કરશે ?
આ પ્રમાણે વિલાપ કરતાં ગૌતમસ્વામીએ મનમાં વિચાર કર્યો કે સત્ય છે. વીતરાગ રાગ વિનાના હોય છે. જેનું નામ જ વીતરાગ છે તે કોના પર રાગ રાખે? કેઈના પર પણ નહી ! એમ સમજીને ગૌતમસ્વામીએ અવધિજ્ઞાનને ઉપયોગ કર્યો. અવધિજ્ઞાનના ઉપયોગથી તેમને લાગ્યું કે આ પ્રમાણે ભગવાનને ઠપકે આપ તે મારે અપરાધ છે. આ અપરાધ ભવરૂપ કૂવામાં પાડનાર અને મોહજનિત છે એમ જાણીને તેમણે પિતાના અપરાધ માટે પશ્ચાત્તાપ કર્યો અને વિચાર કર્યો કે સંસારમાં મારું કોણ છે ? અને હું એને છું? એટલે કે મારું કોઈ નથી
ગૌતમસ્વામી કે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્તિ કા વર્ણન
અને હું કઈ નથી, કારણ કે આમાં બીજા કોઈ પણ આત્માના સાથ વિના એકલે જ પરલોકમાંથી આવે છે અને એકલે જ પરલેકમાં જાય છે. આત્માની સાથે કોઈ આવતું પણ નથી અને જતું પણ નથી. કહ્યું પણ છે
હું એકલે છું-અદ્વિતીય છું. મારું કોઈ નથી અને હું કઈ નથી. આ પ્રમાણે મનથી પિતાને દૈન્યરહિતઉદાર આત્માનું અનુશાસન કરે.”
આ પ્રમાણે એકત્ર ભાવનાથી પ્રભાવિત થયેલ ગૌતમ સ્વામીને કાર્તક સુદ એકમે બરાબર સૂર્યોદયને સમયે જ લેક અને અલકને જાણવા–દેખવાને સમર્થ મોક્ષના કારણભૂત, સમસ્ત પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનાર, અવિકલ–સંપૂર્ણ, સઘળી જાતની આડખિલીઓ વિનાનું, સઘળા પ્રકારના આવરણે વિનાનું, સઘળા પ્રકારની દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૩૮

Page #156

ગૌતમસ્વામી કે કેવલજ્ઞાનપ્રતિ સે દેવોં કે ઉસકા મહોત્સવ મનાને કો વર્ણન
ભાવ સંબધી પરિધિએ (સીમા) વિનાનું તથા શાશ્વત-સ્થાયી અને સર્વોત્તમ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયું. ભગવાન ગૌતમ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી થઈ ગયા. તે સમયે ભવનપતિ વ્યંતર, તિષિક અને વિમાનવાસી ચારે નિકાના દેવ અને દેવીઓએ પોતપોતાની અદ્ધિ-સમૃદ્ધિની સાથે ગૌતમ સ્વામી પાસે આવીને કેવળજ્ઞાનને મહોત્સવ ઉજવ્યું. તે સમયે ત્રણે લોકમાં આનંદ આનંદ છવાઈ ગયે.
મહાપુરુષોની સઘળી ક્રિયાઓ હિતકારી હોય છે. જુઓને, ગૌતમ સ્વામીને પિતાની વિદ્યાનું અભિમાન થયું તે તેથી તેમને સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયું. એટલે કે અહંકારથી પ્રેરાઈને તેઓ ભગવાનને પરાજિત કરવા ઉપડ્યા તે સમ્યક્ત્વ પામ્યા. એ જ પ્રમાણે તેમને રાગભાવ ગુરુભક્તિનું કારણ બને. ભગવાનના વિરહથી ઉત્પન્ન થયેલ ખેદ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું કારણ બન્યું. આ પ્રમાણે ગૌતમ સ્વામીનું આખું ચરિત્ર આશ્ચર્યજનક-અનેખું છે. જે રાત્રે
દીપાવલ્યાદી પ્રસિદ્ધિ કે કારણ કા વર્ણન
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કાળધર્મ પામ્યા, તે રાત્રિને દેએ દિવ્ય પ્રકાશથી પ્રકાશિત કરી નાખી હતી. ત્યારથી તે રાત્રિ “દીપાવલિના આ નામથી પ્રસિદ્ધ થઈ મલ્લકી જાતિના કાશી દેશના નવ ગણરાજાઓએ તથા લચ્છકી (લિચ્છવી) જાતિના કેસલ દેશના નવ ગણરાજાઓએ, આ રીતે અઢારે ગણરાજાઓએ સંસાર જન્મમરણને અન્ત લાવનાર બે બે પિષધપવાસ કર્યા. પિષધ એટલે કે ધર્મની પુષ્ટિ કરનાર ઉપવાસ પોષપવાસ કહેવાય છે. અથવા ધમનું પિષણ કરનાર, આઠમ આદિ પર્વ દિને કરાતા, આહાર આદિને ત્યાગ કરીને જે ધર્મધ્યાન પૂર્વક નિવાસ કરાય છે, તે પિષધોપવાસ કહેવાય છે. બીજે દિવસે એટલે કાતક શદી એકમે દેવોએ ગૌતમ સ્વામીના કેવળજ્ઞાનને મહોત્સવ ઉજવ્યો હતે. તે કારણે તે દિવસે-કાર્તક સુદી એકમ-નૂતન વર્ષને પ્રથમ દિવસ કહેવાય. ભગવાન મહાવીરના મોટા ભાઈ નન્દિવર્ધન, ભગવાને મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો તે સાંભળીને, શેકના સાગરમાં ડૂબીને ઉપવાસ કર્યું હતું ત્યારે નન્દિવર્ધનની બેન સુદર્શનાએ તેમને શાત્વના દઈને અને પિતાના ઘેર લાવીને ઉપવાસનું પારણું કરાવ્યું. આ કારણે કાર્તક સુદી બીજ “ભાઈ બીજ”ને નામે પ્રખ્યાત થઈuસૂ૦૧૧૬ો.
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૩૯

Page #157

ભગવાન્ કે પરિવાર કા વર્ણન
ભગવાનના પરિવારનું વર્ણન
મૂળના અથ”—તળ શાહેળ” ઈત્યાદિ. તે કાળ તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ને, ઇન્દ્રભૂતિ વિંગેરે ચૌદ હજાર સાધુઓની ઉત્કૃષ્ટ સાધુસ ́પદા હતી. ચંદનબાળા વિગેરે છત્રીશ હજાર સાધ્વીની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. શ’ખ, પુષ્પકલિ વિગેરે એક લાખ ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકોની શ્રાવક સંપદા હતી. સુલસા રેવતી વિગેરે ત્રણ લાખ અઢાર હજાર શ્રાવિકાઓની સ'પદ્મા તેમને હતી. જીન નહિં પણ જીન સમાન, સર્વાક્ષરસન્નિપાતી અર્થાત્ સર્વશ્રુતના જાણનાર અને જેની વૃત્તિ સત્ય પ્રરૂપણા કરવાવાળી, એવા ચૌદ પૂર્વ ધારકાની, ત્રણસો ઉત્કૃષ્ટ ચૌદ પૂર્વધારી સંપદા હતી. અતિશયની પ્રાપ્તિવાળા તેરસેા અધિજ્ઞાનીઓની અવધિજ્ઞાની સંપદા હતી. સાતસેા ઉત્પન્ન વરજ્ઞાન દનને ધારણ કરવાવાળા કેવળજ્ઞાનીઓની કેવળી સ`પદા હતી. દેવ નહિ પણ દેવઋદ્ધિને પ્રાપ્ત સાતસે મુનિએની ઉત્કૃષ્ટ સંપદા હતી. અઢી દ્વીપ અને એ સમુદ્ર પન્તના પર્યાક્ષસ'ની પંચેન્દ્રિય જીવાના મનેાગત ભાવેને જાણવાવાળા પાંચસે વિપુલમતિ જ્ઞાનીઓની વિપુલમતિ-સંપદા હતી. દેવા, મનુષ્ચા અને અસુરે સહિતની પરિષદમા વાદ-વિવાદમાં પરાજિત ન થવાવાળા ચારસા વાદીઓની ઉત્કૃષ્ટ વાદીસંપદા હતી. સિદ્ધો યાવત્ સમસ્ત દુ:ખાથી રહિત સાતસા સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ સિદ્ધ–સંપદા હતી. આ પ્રકારે ચૌદસે આયિકા-સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ સોંપદા હતી. આ પ્રમાણે બન્ને મળી એકવીસસેા સિદ્ધોની સંપદા હતી. ગતિકલ્યાણ, સ્થિતિકલ્યાણ અને ભાવીભદ્ર આઠસા અનુત્તરા૫પાતિકે અનુત્તર વિમાનમાં જવાવાળાની ઉત્કૃષ્ટ સ’પદ્મા હતી. એ પ્રકારની અંતકૃતભૂમિ હતી. (1) યુગાન્તકૃત ભૂમિ, (૨) પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિ. (સૂ॰૧૧૭)
વિશેષા—તે કાળ અને તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું શાસન એટલુ બધુ વેગવન્તુ` હતુ` કે ચૌદ હજાર પુરુષો સાધુ પર્યાય પાળી રહ્યા હતા. ભગવાનના પ્રવચનનેા ઉદ્દેશ કેવળ ભાવી જીવાને સંસારસાગરમાંથી મચાવી લેવાના હતા, તેમના પ્રવચનની પ્રથમ ભૂમિકા વૈરાગ્ય હતી. આ પ્રવચના એટલા બધા નિર્દોષ હતા અને શીતલ વહેતાં કે ચેગ્ય જીવાતું વલણ આ તરફ થઈ રહ્યું હતું ને સંસારતાપમાંથી ઉગરવાના માર્ગ ભગવાનની નિર્દોષ અને નિર્માંળ વાણી છે, એમ સમજી ઘણા આત્માથી અને મેાક્ષાથી જીવાએ સાધુતા અંગીકાર કર્યાં.
પુરુષો ઉપરાંત નિર્માળ અને સરળ હૃદયની બહેનેા પણ સ્વઉદ્ધાર નિમિત્તે ભગવાન પાસે દીક્ષિત થઇને લગવાનની અમૃતમય વાણીનું પાન કરવા લાગી. આ વાણી દિલને ઠંડક આપનારી હોવાથી આત્મરસ જામવા લાગ્યા. તેના પ્રતાપે સ્ત્રી-સમુદાયે મહાત્રતા અગીકાર કર્યાં, જેમની સંખ્યા છત્રીસ હજારની હતી, પુરુષા કરતાં સ્ત્રીઓના હૃદયા ધર્મોથી વધારે રંગાય છે; તેથી તેમની સંખ્યા પુરુષ કરતાં વધતી ગઈ. તેમનામાં સૌથી મોટા અને અગ્રેસરપદે ચંદનબાળા હતાં.
જેએ સાધુપણુ લેવાને અશક્ત નિવડયા તેઓએ ખાર વ્રત ધારણ કર્યાં, એટલે સંસારમાં રહી પાપભીરૂ બની સર્વ પ્રકારના વ્યાપારો તથા ભાગ અને ઉપભાગની વસ્તુઓનુ પરિમાણ કરી ધાર્મિક ક્રિયા કર્યા કરતા. નીતિપૂર્ણાંક ધન પ્રાપ્ત કરી. નિષ્પાપી જીવન વિતાવવાના પ્રયાસે તે કરતા. આવે વગ ઘણા મેટા હતા અને તેની સંખ્યા એક લાખ ઓગણસાઠ હજારની થઈ. આ વર્ષાંતે શ્રાવક ન” કહેવામાં આવ્યેા, જે ભગવાનના પ્રરૂપેલા સિદ્ધાંતા અનુસાર ચાલી તેમના અનુયાયીઓ ગણાતા હતા. તેએમાં શંખ જેવું ખીજું નામ શતક હતુ' તે અને પુષ્કલિ વિગેરે મુખ્ય હતા. સંસારમાં રહેતા સ્ત્રીવર્ગ પણુ ભગવાનના પ્રરૂપેલા ખાર ત્રતાને અંગીકાર કરી જીવન
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૪૦

Page #158

વિતાવતે. તે શ્રાવિકા વર્ગની સંખ્યા પણ ત્રણલાખ અઢાર હજારની હતી, તેમાં મુખ્યપણે સુલસા દેવી અને રેવતી દેવી હતાં. રેવતીએ ભગવાનને ઔષધનું દાન આપ્યું હતું.
જિન નહિ પણ જિન સરિખા એટલે સર્વજ્ઞ નહિ પણ સર્વજ્ઞ સમાન જેનું જ્ઞાન હતું, “સર્વાક્ષરસન્નિપાતી” એટલે સંપૂર્ણ શ્રતજ્ઞાનના જ્ઞાતા, અને યથાર્થ –એટલે સર્વજ્ઞ સમાન ઉત્તર આપવાવાળી ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાન ધારણ કરવાવાળા ચૌદ પૂર્વધારીઓની ત્રણસોની સંખ્યા હતી. આ શ્રુતજ્ઞાનીઓને ઉપદેશ સર્વજ્ઞ જેવો જ છે. આવા તજ્ઞાનીઓ શ્રત કેવલીઓ' તરીકે ઓળખાય છે. કારણ કે જેમ કેવલીઓને કેવલજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હોય છે તેમ આ શ્રુતકેવલીઓને કેવલજ્ઞાન પક્ષ હોય છે. કેવલીઓના જેટલું જ તેઓ અનુમાન પ્રમાણથી જ જાણી શકે છે અને કહી શકે છે. આવા કેવલી” સામાન્ય શ્રુતકેવલીઓ કહેવાય. શ્રત કેવલીઓ ને કેવલીઓ વચ્ચે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ જેટલો જ ફરક હોય છે.
પ્રભાવ પાડી શકે તેવા ઉત્કૃષ્ટ શક્તિધારક અને અવધિજ્ઞાનના ધારક એવા મુનિઓની સંખ્યા તેરસો જેટલી હતી. ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાન અને દર્શનના ધારક એવા સાતસે કેવલજ્ઞાનીએ પ્રભુ પાસે હતા. દેવ નહિ પણ દેવ જેટલી દિવ્યશક્તિના ધારક એવા વૈક્રિયલબ્ધિને ધારણ કરવાવાળા સાતસો વિક્રિયિકાને સંઘ પ્રભુ પાસે હતો. જંબદ્વીપ, ઘાતકી ખંડ અને અર્ધ પુષ્કરાઈ દ્વીપ, એવા અઢી દ્વીપો તથા લવણ સમુદ્ર અને કાલોદધિ સમુદ્ર એવા બે સમુદ્રોમાં રહેલા તમામ પર્યાપ્તિ પ્રાપ્ત કરેલ સંજ્ઞીજીવોના મગત ભાવ અને વારંવાર ફરતી મનની અવસ્થાને જાણવાવાળા વિપુલમતિ મન:પર્યાય જ્ઞાનના ધરવાવાળા વિપુલમતિઓની સંખ્યા પાંચ જેટલી હતી. દેવ-મનુષ્ય અને અસુરે સહિતની સભામાં શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં કદાપિ પણ પરાજીત ન થાય તેવા વાદીઓની સંખ્યા ચારસની હતી.
ઉપર જણાવેલા મન:પર્યવજ્ઞાનના ધારકોમાં બે વિભાગો હોય છે. (૧) ત્રાજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાનવાળા. (૨) વિપુલમતિ મન:પર્યવજ્ઞાનને ધારણ કરવાવાળા. તેમાં વિપુલમતિ જ્ઞાન ઋજુમતિજ્ઞાન કરતાં સૂક્ષ્મભાવને તથા મનમાં થતા પરિવર્તનને જાણી શકે છે. જુમતિવાળાની સંખ્યા દર્શાવવામાં આવી નથી. ઋજુમતિજ્ઞાન ધરાવવા
આત્માઓ દ્રવ્ય અને ભાવ મનની સપાટીએ તરતા ભા–વિચારેને જાણી શકે છે. ત્યારે વિપુલમતિવાળા મનના અંતર્ગતમાં જે વિચાર ઉપસ્થિત થતાં હોય તેને વિશિષ્ટ પણે જાણી શકે છે. અહિં વાદીઓની વાત કરી તે વાદીઓ એકાંતિક વાદ કરીને પોતાના સંપ્રદાયને સ્થિર કરવામાં પ્રખર અને
હિ* કહેવું નથી; પણ અનેકાંત દષ્ટિથી વાતને સિદ્ધ કરવાવાળા આ વાદીઓ હતા. સિદ્ધયH એટલે સિદ્ધ બદ્ધ મુક્ત પરિનિવૃત અને સર્વ દુઃખના અંત કરનાર એવા સાતસો સિદ્ધોની સંખ્યા હતી. આ પુરુષ સિદ્ધો ઉપરાંત સ્ત્રી–સિદ્ધો પણ હતા, જેમને “આયિકાઓના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આ સિદ્ધ આયિકાઓની સંખ્યાને આંકડો ચૌદસ સુધી પહોચતે હતો. બધા સ્ત્રી-પુરુષ સિદ્ધો મળી એકવીસ હતા. આ ભવમાં ભગવાનની સમીપે સાધુપણામાં વિચરી રહ્યા હતા, તેમાં કેટલાક જી આવતા ભવમાં દેવલોકમાં ત્રેવીશ સાગરપમનું આયુષ્ય લઈ દેવપણે ઉત્પન્ન થશે ને ત્યારપછીને ભવ મનુષ્યને કરી મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરશે, એવા અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવાવાળાઓની સંખ્યા આઠ જેટલી હતી.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૪૧

Page #159

અન્તકૃતભૂમિ કો વર્ણન
બે પ્રકારની “અંતકત ભૂમિકા” કહેવામાં આવી છે (૧) યુગાન્તકૃત ભૂમિકા, (૨) પર્યાયાન્તકૃત ભૂમિકા. કાળની એક પ્રકારની હદને “યુગ” કહે છે. કાળના પણ વ્યવહારિક દૃષ્ટિએ ભાગલા પાડવામાં આવ્યા છે. આવા એક ભાગલાને “યુગ કહે છે. આવા યુગોને પણ ક્રમ હોય છે. કારણ કે તેની પણ ક્રમબદ્ધ અવસ્થા છે, જે યુગમાં સમાનતાની અપેક્ષાએ ગુરુ, શિષ્ય, પ્રશિષ્ય, વિગેરેની અનુક્રમે અવસ્થાએ થતી રહેતી હોય અને આવા ફેરફારો ક્રમ પ્રમાણે થયા કરતા હોય તે “યુગ” “ક્રમબદ્ધ યુગ” તરીકે ઓળખાય છે. પારમાર્થિક ભાવે ગુરુ, શિષ્ય વિગેરે ક્રમથી થવાવાળી વ્યક્તિઓ “યુગપ્રધાનપુરુષ” તરીકે કહેવાય છે. આવા યુગપ્રધાન પુરુષોની પણ ભૂમિકાઓ હોય છે. આ ભૂમિકાએ પાકતા આવા યુગપ્રધાન પુરુષે પણ બંધ થઈ જાય છે, તેથી આવા સર્વોત્તમ પુરુષોની ભૂમિકા અદૃશ્ય થયેલી મનાય છે. આવી ભૂમિકાને “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા” કહેવાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એમ છે કે ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણથી આરંભ કરી જંબુ સ્વામીના નિર્વાણ પર્યન્તના કાળને “યુગાન્તકાળ કહે છે ને આ યુગાન્તકાળ જે ભૂમિકાએ વરતી રહ્યો હતે તે ભૂમિકા “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા” તરીકે ઓળખાય છે. જંબુસ્વામી પછી એક્ષપર્યાય બંધ થઈ ગઈ છે એમ શાસ્ત્રોક્ત વચન છે એટલે જ બુસ્વામી જેવા છેલા મહાન યુગપુરુષ જે ભૂમિકાએ થઇ ગયા તે મોક્ષભૂમિકા હવે બંધ થઈ ગઈ છે તેથી તે ભૂમિકા “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા' તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. મેક્ષભૂમિકાની પહેલાં કેવલી પર્યાયની ભૂમિકા હોય છે. મોક્ષપર્યાયભૂમિકા જેને “યુગાન્તકૃત ભૂમિકા કહે છે તે તે બંધ થઈ ગઈત્યારપછીની કેવલી પર્યાયની ભૂમિકાની વાત કરીએ.
મુક્તિ-માગ સહાયકારક ભૂમિકાને પર્યાયાન્તકત ભૂમિકા કહે છે. ભગવાનની કેવલી પર્યાયને અહિં પર્યાય” કહેવામાં આવી છે. આ પર્યાય ઉત્પન્ન થતાં જેમણે ભવનો અંત કર્યો મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી તેવા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત જીવોની ભૂમિકા “પર્યાયાન્તકત ભૂમિકા” કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાન મહાવીરની કેવલી પર્યાય થયાં. પછીના ચાર વર્ષ બાદ “પર્યાયાન્તકત ભૂમિકા” શરૂ થઇ. આ “પર્યાયાન્તકત ભૂમિકાને “મોક્ષમાર્ગની ઉત્તર ભૂમિકા' કહે છે. (સૂ૦૧૧)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૪૨

Page #160

ભગવાન કે પાટ કા વર્ણન
મળ અને ટીકાને અર્થof sui' ઇત્યાદિ. તે કાળ અને તે સમયે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ તેમની પાટે સુધર્માસ્વામી બિરાજ્યા એમ શાસ્ત્રોક્ત કથન છે. સુધર્મા સ્વામી કરતાં પહેલો હક્ક ગૌતમ સ્વામીને હતું, કારણ કે તેઓ દીક્ષામાં વડીલ હતા તેમ જ કેવલી પણ હતા, ત્યારે સુધર્મા સ્વામી ‘કેવલી” પણ ન હતા, તેમ જ દીક્ષા અને વયમાં પણ ગૌતમ સ્વામી કરતાં નાના હતા તે ગૌતમ સ્વામીને બદલે સુધર્મા સ્વામી પાટ ઉપર બિરાજીત થયા તે કેમ બન્યું?
તેના પ્રત્યુત્તરમાં શાસ્ત્રોક્ત ખ્યાન એમ છે કે “હે આયુમન ! મેં સાંભળ્યું છે કે તે ભગવાને એમ કહ્યું છે” કેવલી પાટ ઉપર બેસે તે કેવલી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી હોય છે, અને તેને કોઈના પ્રવચનનો ઉલ્લેખ કરવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પાટે સ્થિત થયેલ વ્યક્તિ ભગવાનના પ્રવચનો ઉલ્લેખ ન કરે તો ભગવાનના શાસનનો લેપ થાય માટે ગૌતમ સ્વામી પાટે ન બિરાજ્યા. (સૂ૦૧૧૮)
કેવલી પાટ ઉ
. પાટે સ્થિત બરાજ્યા. (સ
સુધર્મસ્વામી કે પરિચય કા વર્ણન
સુધર્મા સ્વામીનો પરિચય મૂળને અર્થ–ોણા શનિ’ ઈત્યાદિ. સુધર્મા સ્વામી કલ્લાક નામના સંનિવેશમાં ધમિલ્લ બ્રહ્મણની ભદિલા નામની ભાર્યાની કુક્ષિએ ઉત્પન્ન થયા હતા. ચૌદ વિદ્યામાં પારંગત હતો. તેઓની ઉંમર પચાસમે વર્ષે પહોંચી ત્યારે તેઓ દીક્ષિત થયા હતા. ત્રીસ વર્ષ સુધી વધમાનસ્વામીની સમીપમાં રહ્યા હતા. ભગવાનના નિર્વાણ બાદ બાર વર્ષ સુધી છાસ્થ અવસ્થામાં હતા એટલે બાણુમા વર્ષના અંતમાં તેમને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. આ કેવલજ્ઞાન ગૌતમસ્વામીના નિર્વાણ બાદ થયું હતું. તેઓ આઠ વર્ષ સુધી કેવલી અવસ્થામાં રહ્યા. બધુ મળી એક વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કરી તેઓ મોક્ષ પધાર્યા. તેઓ ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ વીશ વર્ષ પૂરા થયે મોક્ષ ગયા હતા. મેક્ષ પધાર્યા પહેલાં તેઓએ જંબુસ્વામીને પિતાની પાટે સ્થાપિત કર્યા હતા. (સૂ૦ ૧૧૯)
ટીકાને અથ–કલાક નામના સંનિવેશમાં ધમ્મિલ નામને એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેની પત્નીનું નામ ભલિા હતું. સુધર્મા સ્વામી તેને પેટે જન્મ પામ્યા હતા. તેઓ અન્વેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ અને અર્થવવેદમાં નિપુણ હતા. શિક્ષા-કપ-વ્યાકરણ-નિરૂક્ત-જ્યોતિષ અને છંદ એવા વેદના છએ અંગોમાં પારંગત હતા. મીમાંસા ન્યાય ધર્મશાસ્ત્ર અને પુરાણું વિગેરે બધી મળી ચૌદ વિદ્યાઓમાં પ્રવીણ હતા. પ્રભુને રોગ તેમને પચાસમાં વર્ષે પ્રાપ્ત થયે. ત્રીશ વર્ષ સુધી તેમણે ભગવાનને સમાગમ કર્યો. ત્યાર પછી સાધુચર્યામાં ઘણું આગળ વધી ખાણુમાં વર્ષે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી આઠ વર્ષ સુધી કેવલી અવસ્થામાં સ્થિત રહી સમું (૧૦૦) વર્ષ પૂરું કર્યા બાદ એટલે ભગવાન મોક્ષે ગયા પછી વીસ વર્ષ પૂરા થયે મોક્ષમાર્ગ ખુલ્લું રહે ને ભગવાનની દ્વાદશાંગી લેકને સતત સાંભળવા મળે તે ઈરાદાથી જંબૂસ્વામી જેવા ઉત્તમ અને યોગ્ય પુરુષને પાટે સ્થિર કર્યા. (સૂ૦૧૧૯)
શ્રી કલ્પ સૂત્ર: ૦૨
૧૪૩

Page #161

જંબૂસ્વામી કે પરિચય કા વર્ણન
જંબુસ્વામીના પરિચય
મૂળના અથ રાશિદું' ઇત્યાદિ. રાજગૃહી નગરીમાં ઋષભદત્ત શેઠને ધારિણી નામની ભાર્યો હતી. તેને જબૂ નામના એક પુત્ર હતા, તે પાંચમા દેવલાકથી આવ્યા હતા. સેાળ વષઁની ઉમરે તેણે સુધર્માસ્વામીની પાસે ધમ સાંભળ્યા. આ સાંભળી તેને પ્રતિધ થયા. પ્રતિમાધ થતાં તેમણે શીલવ્રત અંગીકાર કર્યુ” ને સાથે સાથે સમ્યક્ત્ત્વને પણ ધારણ કર્યાં. માતા-પિતાના પ્રબલ આગ્રહથી તેમણે આઠ કન્યાઓ સાથેનું પાણિગ્રહણ કર્યુ. પ્રથમ રાત્રીએ પણ તે આવી સ્નેહાલ અને સુંદર પત્નીાના પ્રેમથી મેાહિત ન થયા. તેમણે આખ રાત પ્રશ્નોત્તરી કરી આઠે સ્ત્રીઓને વૈરાગ્યની ભાવના જાગૃત કરી.
આ વખતે તેમના ઘરમાં ચારસે નવાણુ' ચારા દાખલ થયા. આ ચારેના ઉપરી પ્રભવ નામના મેટ ચાર હતો, તેને પણ જ ંબૂએ એધ આપી વૈરાગ્યવાન બનાવ્યા. ત્યારબાદ બીજે દિવસે પાંચસેા ચાર, આઠ પોતાની પત્નીએ, તેમના માિિપતાએ તથા પેાતાનાં માતિષતા સાથે એમ કુલ મળી જમ્મૂ શિખે પાંચસેા સત્તાવીશ જણે દીક્ષા ગ્રહણુ કરી. દીક્ષા લેતા પહેલાં પોતાની પાસે નવાણું કરાડ સાનૈયા હતા, તેના પણ પરિત્યાગ કર્યાં. આ ધનના ત્યાગ કરી સુધર્માં સ્વામી પાસે આવી સ`જણાએ અણુગાર ધર્માંને અપનાવ્યો.
જબુસ્વામી સેળ વગૃહસ્થાશ્રમમાં, વીસ વર્ષોં છદ્મસ્થ અવસ્થામાં ને ચાલીસ વર્ષ કેવલી અવસ્થામાં રહ્યા હતા. કુલ એંસી વર્ષોંનું આયુષ્ય પૂરૂ કરી પ્રભવઅણુગારને પાતાની પાટે સ્થિત કરી નિર્વાણ પધાર્યા. વીર નિર્વાણુ બાદ ચાસઠમે વર્ષે તે મુક્તિપદને પામ્યા ને તેમની વાણીનું સ્થાન પ્રભવ નામના અણુગારને સોંપાયું. જ ખૂસ્વામી મેક્ષ પધારતાં દશ સ્થાનાના વિચ્છેદ થયા. જે નીચે પ્રમાણે છે–(૧) મનઃ પ`વજ્ઞાન, (૨) પરમ અવિધિજ્ઞાન, (૩) પુલાકલબ્ધિ, (૪) આહારક શરીર, (૫) ક્ષપકશ્રેણી, (૬) ઉપશમશ્રેણી, (૭) જિનકલ્પ, (૮) ત્રણ ચારિત્ર, (૯) કેવલજ્ઞાન, (૧૦) મેાક્ષ.
દશ સ્થાને સાથે ખતાવતી એ ગાથાઓ અહિં વણી લેવામાં આવી છે——
बारस वरिसेहिं गोयमु सिद्धो वीराउ वीसइ सुहम्मो । चउसट्ठीए जंबू, बुच्छिन्ना तत्थ दसठाणा ॥ १ ॥
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
મળ પમોદિ પુજાપ, બાળ, વવા, ઉસમે, જ્જે संजमतिग केवल सिज्झणा य जंबुम्मि बुच्छिन्ना ॥ २॥ इति ।
અર્થાત્ શ્રીવીર નિર્વાણથી ખાર વર્ષ ગૌતમ, ત્રીસ વર્ષોં વીતતાં સુધર્મા અને ચાસઢ વર્ષ વીતતાં જ ખૂનુ નિર્વાણુ થયું. તે પછી નીચે જણાવેલા દશ સ્થાનકા લાપ થઈ ગયાં.
જંબૂ સ્વામી બાદ લાપ થયેલ સ્થાનકા (૧) મનઃ પવજ્ઞાન, (૨) પરમ અવધિજ્ઞાન, (૩) પુલાકલબ્ધિ, (૪) આહારક શરીર, (૫) ક્ષપકશ્રેણી, (૬) ઉપશમશ્રેણી, (૭) જિનકલ્પ, (૮) ત્રણ સંયમ (૯) કેવલજ્ઞાન, (૧૦) મુક્તિ. (સૂ॰૧૨૦)
૧૪૪

Page #162

ટીકાને અર્થ– રાજગૃહ નગરમાં કાષભદત્ત શેઠને ધારિણી નામની પત્નીના ઉદરે જન્મ પામેલ. બ્રહ્મ નામના પાંચમા દેવલેકમાંથી આવેલ જંબુ નામને પુત્ર હતા. સેળ વર્ષની ઉમરે તેણે સુધર્માસ્વામી પાસે ધર્મને ઉપદેશ સાંભળે અને પ્રતિબંધ પામ્યો. પ્રતિબંધ પામીને શીલ અને સમ્યક્ત્ત્વ અંગીકાર કર્યું. માતા-પિતાના આગ્રહથી તેણે આઠ કન્યાઓ સાથે લગ્ન કર્યા. પણ વિવાહની રાત્રે-સુહાગરાત્રિએ તે જ બૂકુમાર તે આઠ અનુરાગવાળી કન્યાએની પ્રણય-પરિપૂર્ણ વાણીથી મોહિત થયે નહીં. તેમની સાથે જંબૂકુમારની આપસમાં કથાઓ-પ્રતિકથાઓ થઈ. આઠે રમણીઓએ જંબકુમારને પિતાની તરફ આકર્ષવાને માટે અનેક કથાઓ કહી. તેમના ઉત્તરમાં જંબુકમારે પણ કથા કહી. આ પ્રમાણે ઉત્તર-પ્રત્યુત્તર થતાં આઠ નવોઢા પત્નીઓ પણ પ્રતિબંધ પામી.
એજ વિવાહની રાત્રે ચારસે નવાણું (૪૯) ચરોને સાથે લઈને પ્રભવ નામને પ્રખ્યાત ચાર ચોરી કરવાને માટે જંબકુમારના ઘરમાં ઘૂસ્યો. તેમને પણ તેણે પ્રતિબંધિત કર્યા. ત્યારબાદ સૂર્યોદય થતાં પાંચસે ચેરાની સાથે આઠે પત્નીઓની સાથે, પત્નીઓનાં માતા-પિતાની સાથે અને પિતાનાં માતા-પિતાની સાથે એમ કુલ પાંચ સત્તાવીસમાં તે પિતે દહેજ (કરિયાવર)ની નવાણું કરોડ સુવર્ણ મુદ્રાઓને અને પિતાની અખૂટ સંપત્તિને ત્યાગ કરીને સુધર્મા સ્વામીની પાસે દીક્ષિત થયા.
જબૂસ્વામી સેળ વર્ષ સુધી સંસારમાં રહ્યા, વીસ વર્ષ સુધી છદ્મસ્થાવસ્થામાં રહ્યા, ચુંમાળીશ (૪૪) વર્ષ સુધી કેવળી–પર્યાયમાં રહ્યા. આ પ્રમાણે એંશી (૮૦) વર્ષનું કુલ આયુષ્ય ભેગવીને, પ્રભવ અણગારને પોતાની પાટ પર પ્રતિષ્ઠિત કરીને શ્રી મહાવીર ભગવાનના નિર્વાણ કાળથી ચોસઠમા વર્ષે મેક્ષે સિધાવ્યાં. જ્યાં સુધી જબ્બે સ્વામી મેક્ષ પામ્યા ન હતા, ત્યાં સુધી ભરત ક્ષેત્રમાં આગળ કહેલ દસ સ્થાન હતા
(૧) મન:પર્યવજ્ઞાન (૨) પરમાવધિજ્ઞાન (3) પુલાક-લબ્ધિ (૪) આહારક-શરીર (૫) ક્ષપક-શ્રેણી (૬) ઉપશમ-એણું (૭) જિન-કલ્પ (૮) ત્રણ ચારિત્ર પરિહાર-વિશુદ્ધિ, સૂફમ-સાપરાય અને યથાખ્યાત (૯) કેવળજ્ઞાન મોક્ષ તેમના નિર્વાણ બાદ એ દસ સ્થાન વિર છેદ પામ્યા. તે વિશે બે સંગ્રહણી ગાથાઓ છે.
વીર-નિર્વાણને બાર વર્ષ પસાર થતાં ગૌતમ સિદ્ધ બન્યા, વીસ વર્ષ વીતતાં સુધર્માસ્વામી મેક્ષ ગયા તથા ચાસઠ વર્ષ વીતતાં જંબૂસ્વામી મોક્ષ ગયા. જંબૂરવામાં મેક્ષે જતાં નીચેના દસ સ્થાન વિછિન્ન થઈ ગયાં. તે દસ સ્થાન આ છે-(૧) મન:પર્યવજ્ઞાન (૨) પરમાવધિજ્ઞાન, (૩) જુલાકલબ્ધિ, (૪) આહારક-લબ્ધિ, (૫) ક્ષપકશ્રેણી, (૬) ઉપશમ શ્રેણી, (૭) જિનક૯૫, (૮) ત્રણ ચારિત્ર, (૯) કેવળજ્ઞાન અને (૧૦) મેક્ષ. જંબુસ્વામી મોક્ષે જતાં આ દસ સ્થાન વિચ્છિન થયાં (સૂ૦૧૨૦)
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૪૫

Page #163

પ્રભવસ્વામી કે પરિચય કા વર્ણન
મૂલને અં- સિઝિંજૂસમિમ્મિ ' ઇત્યાદિ જ ધ્રૂસ્વામી મેક્ષ પધારતાં, પ્રભવસ્વામી તેમની પાટે બિરાજ્યા તેમની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે છે તે જણાવે છે. વિંધ્ય પર્વતની પાસે જયપુર નામે નગર હતું. ત્યાં વિન્ધ્યક નામે રાજા હતા. તેને બે પુત્રા હતા. તેમાંના એક જયેષ્ઠપ્રભવ કહેવાતા, અને બીજા કનિષ્ઠપ્રભવ કહેવાતા. કોઈપણ કારણ વશાત્ ગુસ્સે થઈને જયેષ્ડપ્રભવે જયપુર નગરથી બહાર નીકળી વિન્ધ્યાચલ પહાડના એક વિષમ સ્થાનમાં એક નવું ગામ વસાવી, તે ત્યાં રહ્યો. ત્યાં તેણે ચારી ડાકુ અને ધાડ આદિ વડે આજીવિકા કરવા માંડી. એક વાર તેણે સાંભળ્યું કે, રાજગૃહ નગરીમાં ઋષભદત્ત નામના શેઠ રહે છે. તેને એક પુત્ર છે, જેનું નામ જ બૂકુમાર છે. તેનું લગ્ન આઠ સર્વશ્રેષ્ઠ કુમારીકાઓ સાથે થયેલ છે. આ આઠ કુમારીકાઓ ઘણા ધનાઢય પિતાની પુત્રીઓ છે. તેઓ નવ્વાણુ કરાડ સેાનામહારા દાયજામાં લાવેલ છે. આ ઉપરાંત દર-દાગીનાના તા કોઇ આરો—તારા નથી ! એવુ અઢળક દ્રવ્ય તે પેાતાના પિયરથી લાવી છે,
આવું સાંભળી, પ્રભવચાર પેતાના ચારસે નવ્વાણું ચાર સાથી સાથે રાજગૃહનિગરીમાં આવી પહોંચ્યા. ચેરી કરવાના ઈરાદાથી, તે જ બ્રૂકુમારના ઘરમાં પ્રવેશ્યા. તેણે અવસ્થાપિની વિદ્યાની પ્રાપ્તિ કરી હતી. તેથી ઘરના સર્વાં માણુસાને નિદ્રાધીન કરી નાખ્યા. પરંતુ જમ્મૂ કુમાર, ભાવ સાધુ થઈ ચુકયા હતા તેથી તેની ઉપર આ વિદ્યાની અસર ન થઈ. તેથી તેએ જાગતા રહ્યા. તેના જાગવાથી, તેમની આઠ ભાર્યાઓ પણ જાગતીજ રહી. ત્યારખાદ પ્રભવ ચાર તમામ સેાના મહારે ભેગી કરી ગાંસડીમાં બાંધી, પેાતાના સાથીઓ સાથે રવાના થવા તૈયાર થયા તે વખતે તે જમ્મૂ કુમારે નમસ્કાર મંત્રના પ્રભાવ વડે, તેને ઉભે સ્થિર કરી દીધા. એવા ઉભેા રાખી દીધા કે ત્યાંથી ચસકી પશુ શકયેા નહિ ! પ્રભવ સ્ત ંભિત થતાં, તે અચએ પામ્યા, ને તેને કાંઈ સૂઝ પડી નહીં. તેની આવી દશા જોઇ, જમ્મૂકુમાર હસ્યા. તેમનુ હાસ્ય જોઈ તે ખેલી ઉઠયા કે ‘હે ભાગ્યવાન ! મારી અવસ્થાપિની વિદ્યા નકામી થઈ ગઈ! તે વિદ્યાએ આપની ઉપર અસર કરી નહીં પર ંતુ ઉલટું હું સ્ત...ભિત થઇ ગયા ! આથી જણાય છે કે, આપ કોઈ અદૂભુત વ્યક્તિ લાગે છે ! આપ મહેરબાની કરી મને તે ‘તંભની’ વિદ્યા આપે. તેના બદલામાં હું આપને મારી ‘અવસ્વાપિની’ વિદ્યા
શીખવી દઉં !
પ્રભવનું આવું કથન સાભળી જંબૂ કુમાર ખેલ્યા. ‘આ લૌકિક વિદ્યાએ અધેગતિનું કારણ છે. તારી વિદ્યાના પ્રભાવ મારી ઉપર પડયા નહીં અને મારી વિદ્યાએ તારી પર અસર પાડી ! આમાં કોઈ અલૌકિકતા નથી, પણ નમસ્કાર મંત્રને પ્રભાવ છે ! આવું કહી જ બૂકુમારે, પ્રભવને ચારિત્ર ધના ઉપદેશ આપ્ચા. આ ઉપદેશ સાંભળી, પ્રભવ આદિ સર્વે ચારાના મનમાં વિરતિ ભાવ ઉત્પન્ન થયા. બીજે દિવસે જ બ્રૂકુમાર સાથે, આ પાંચસે ચારોએ સુધર્મા-સ્વામી પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. જણૢસ્વામીની મુક્તિમાદ, પ્રભવ સ્વામી તેમની પાટે આવ્યા. તેઓ કલ્પવૃક્ષ સમાન ભવ્ય જીવેાના મનારથે પૂરા કરવા લાગ્યા. શ્રુતજ્ઞાનરૂપી કિરણા વડે, મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૪૬

Page #164

કરવા લાગ્યા. ભવ્ય જીવાના હૃદય-કમળાને વિકાસ કરતા કરતા, સુધર્માવામી દ્વારા પોષાએલ ચતુર્વિધ સંઘ રૂપી વાડીનું પોતાના ઉપદેશ અમૃતદ્વારા, સિચન કરતાં ઉપશમ, વિવેક અને વિરમણુ આદિપુષ્પાથી પુષ્પિત કરતાં અને આત્મકલ્યાણુરૂપ ફળોથી ફલિત બનતાં વિચરવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણે વિચરતાં કાલ અવસરે કાલ કરી તેઓ સ્વર્ગમાં ગયા. સ્વર્ગથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થશે, ને ત્યાંથી કં ક્ષય કરી, સિદ્ધ ગતિને પામશે. (સૂ૦ ૧૨૧)
ટીકાના અસ્પષ્ટ છે (સૂ૦ ૧૨૧)
ઉપસંહાર ઔર ગ્રન્થસમાપ્તિ
ઉપસ હાર
મૂળના અ—હવે સૂત્રકાર આ કલ્પસૂત્રને કલ્પવૃક્ષ સમાન નિરૂપિત કરી તેનું ફૂલ બતાવે છે. કલ્પસૂત્રરૂપ ભગવાન મહાવીરનું આ ભવ-વૃક્ષ છે! નયસારને ભવ, આ ભવ-વૃક્ષની ભૂમિ છે. ભાવનાએ, તે ભવવૃક્ષની કયારી છે. આ વૃક્ષમાં સકિત તેનુ' બીજ છે; અને નિઃશકિત આદિ પાણી છે. ॥ ૧॥ નને જન્મ અંકુર છે. વીસ સ્થાનકે એ મહાવીરના ભવવૃક્ષની વાડ છે. મહાવીરને ભવ વૃક્ષ છે, ને ગણધા તેની શાખાઓ છે. ॥ ૨ ॥ ચતુર્વિધ સંઘ શાખામાંથી ફૂટેલી પ્રશાખાઓ છે. સમાચારીએ તેના પાંદડા છે. ત્રિપદી તેનું ફૂલ છે. ખાર અંગ (દ્વાદશાંગી) વૃક્ષની સૌરભ-સુગંધ છે. ૫ ૩૫ મેક્ષ તે વૃક્ષનું ફળ છે. અવ્યાબાધપણુ અનંતતા, અને અક્ષય સુખ, તે વૃક્ષના રસ છે. આ પ્રકારે કલ્પસૂત્ર, વીર ભગવાનનું ભવવૃક્ષરૂપ છે. ૫૪
આ કલ્પસૂત્ર ભવ્ય જીવેાના મનારથા સફળ કરવાવાળું કલ્પવૃક્ષ છે. અભીષ્ટ પ્રદાન કરવાવાળુ છે. વિનયપૂર્ણાંક તેનુ' નિત્ય સેવન કરતાં આ સૂત્ર સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવે છે. ા પા
(ઇતિ કલ્પસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ )
ટીકાના અથ—સૌથી પહેલાં વૃક્ષની ઉત્પત્તિને ચેાગ્ય સારી જમીન જોઈ ને કયારી બનાવીને આમ્ર આદિ રસદાર ફળાનાં બીજ ત્યાં વાવવામાં આવે છે. પછી તેને પાણી પાવામાં આવે છે. ત્યારબાદ તે ખીજ અંકુર રૂપે ઉગે છે. તેના રક્ષણ માટે વાડ બનાવાય છે. આ પ્રકારના પ્રયત્નાથી તે ખીજ પાન, ડાળિયા, અને પ્રશાખાએ (ટહનચેા) વાળાં વૃક્ષ રૂપે પરિણમે છે. તે વૃક્ષાને સરસ અને સુગ ંધિદાર ફૂલા અને ફળે આવે છે.
એજ પ્રમાણે આ કલ્પસૂત્ર ભગવાનનાં ભવ-વૃક્ષ જેવું છે. તેની ભૂમિ-ઉત્પત્તિ સ્થાન નયસારને ભવ છે. અનિત્ય અશરણુ આદિ ખાર ભાવના તેની કયારી છે. સામકિત તેનું બીજ કહેવાયું છે. નિઃશ ંકિત આદિ સમ્યકૃત્વના આઠ આચાર તેને સિંચવાનાં જળ જેવાં છે. વીસ સ્થાનક તેની વાડ છે. એવે આ વીર ભવ વૃક્ષના જેવા છે.
શ્રી કલ્પ સૂત્ર : ૦૨
૧૪૭

Page #165

ગૌતમ આદિ ગણધર આ વૃક્ષની શાખાઓ છે. ચતુર્વિધ સંઘ પ્રશાખાઓ-શાખાઓની શાખાઓ છે. આવશ્યક આદિ સાધુ-આચારરૂપ દસ પ્રકારની સામાચારિયો તેના પાન છે. ઉત્પાદ, વ્યય. ધ્રૌવ્યરૂપ ત્રિપદી તેની પુષ્પાવલી છે. દ્વાદશાંગી તેની સુગંધ છે. મોક્ષ તેનું ફળ છે. અવ્યાબાધ, અનંત-અસીમ અને અક્ષય સુખ તેને રસ છે.
આ પ્રકારના આ કલ્પસૂત્ર સ્વરૂપ ભગવાન મહાવીરનું ભવવૃક્ષ સમજવું જોઈએ. આ કલ્પસૂત્ર મુમુક્ષુ જીવની અભિલાષા પૂર્ણ કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. તેથી સધળા અભિષ્ટ પદાર્થ દેનારું છે. વિનયપૂર્વક હમેશાં તેનું પઠન પાઠન, શ્રવણ શ્રાવણ, મનન આદિ રૂ૫ આરાધના કરવાથી તે સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ આપે છે. જે ૧-૫ છે
પ્રિયવ્યાખ્યાની, સંસ્કૃત પ્રાકૃતવેત્તા, જૈનાગમનિષ્ણાત, પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના મુખ્ય શિષ્ય પંડિત મુનિશ્રી કયાલાલજી મહારાજ દ્વારા રચિત શ્રી કલ્પસૂત્રની ક૫મંજરી વ્યાખ્યા સંપૂણ થઈ..
| ગુમ મૂયાત || || શ્રીરહ્યું છે
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૪૮

Page #166
શ્રી મહાવીર સ્વામી તપ કા કોષ્ટક सिरिमहावीरसामिकयतवकोटुगं तवाण नामाणि पारणा संखा तवदिवसा दिवसा 108 Memorr9 rrrrrr ur 180 150 | छम्मासियं | पंचदिवसूर्ण छम्मासिय 175 चउमासियं तिमासिय अड्ढत्तिमासियं दुमासियं अद्धेगमासियं एगमासियं 9 | अड्ढमासियं 10 अट्ठभत्तं 11 छट्ठभत्तं | 229 458 229 12 भदपडिमा 13 महाभदपडिमा 14 सवओभदपडिमा योगफलम् | 315 | 4165 | 351 / ग्यारह वर्ष छ मास पचीस दिन की तपस्या हुई, और ग्यारह मास इक्कीस दिन पारणा के हुए। 2 mare શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ 02 148