________________
મઠીક પંડિત કા બધૂમોક્ષ કે વિષય મેં સંશય કા નિવારણ ઔર ઉનકી દીક્ષા ગ્રહણ કા વર્ણન
વિશેષાર્થ–“સુધર્મા’ જેવા વિદ્વાન ઉપાધ્યાય પણ ભગવાનની વાણીથી ચલિત થયા એમ જાણવાથી મંડિક પણ પિતાના સાડાત્રણ શિષ્યોના સમૂહ સાથે ભગવાન તરફ જવા રવાના થયો. ભગવાને તેના મનની સપાટી પર તરતા ભાવને જોઈ લીધા, ને તે ભાવોમાં બંધ-મોક્ષ રૂપી શંકાઓ ઉઠતી હતી તે તેમણે જાણી લીધી. ભગવાને તે શંકાઓને આગળ કરી મંડિકને કહ્યું કે તને જીવના બંધ અને મોક્ષની શ્રેણી બેટી લાગે છે? જો તું બંધ અને મોક્ષને કલિપત માનતે હોય તે તું ખોટે રસ્તે છે! તારા કથન મુજબ આ આત્મા નિગુણ અને સર્વવ્યાપી છે તેથી તેને બંધ કે મોક્ષ હોય જ નહિ એ તારો અભિપ્રાય છે. ઉપરની તારી માન્યતા તદન ગેરરસ્તે દોરનારી છે. જગતમાં ઉઘાડી આંખે દેખાય છે કે
એક રાંક ને એક નૃપ, એ આદી જે ભેદ, કારણ વિના ન કાર્ય તે, તેજ શુભાશુભ વેધ શુભ કરે ફળ ભોગવે, દેવાદિ ગતિ માંય; અશુભ કરે નર્કાદિ ફળ, કમરહિત ન કયાંય. જે જે કારણુ બંધના, તે બંધને પંથ; તે કારણ છેદક દશા, મેક્ષ પંથ ભવ અંત. રાગ દ્વેષ અજ્ઞાન છે, મુખ્ય કમના ગ્રંથ; થાય નિવૃત્તિ જેહથી, તેજ મોક્ષને પંથ. આત્મા સત્ ચૈતન્યમય, સર્વાભાસ રહિત;
જેથી કેવળ પામીએ, મોક્ષપંથ તે રીત. અર્ધા–એક રાંક છે અને એક રાજા છે એ શબ્દથી નીચપણું, ઉંચપણું, કુરૂપપણું, સુરૂપપણું એમ ઘણું વિચિત્રપણું છે, અને એ જે ભેદ રહે છે તે–સર્વ સમાનતા નથી. તેજ શુભાશુભ કર્મને બંધ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. કેમ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. શુભ કર્મ કરે તો તેથી દેવાદિ ગતિમાં તેનું શુભ ફળ ભેગવે. અને અશુભ કર્મ કરે તે નરકાદિ ગતિને વિષે તેનું અશુભ ફળ ભોગવે. તને કર્મને બંધ સમજાવ્યું. હવે તે બંધના વિરોધી સ્વભાવને મેક્ષ કહે છે. જે જે કારણો વડે બંધ થાય છે તે તે કારણેને છેદવાથી મોક્ષ માગ આવી મળે છે અને ભવનો અંત આવી જાય છે. કર્મના બંધનમાં રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાન પાયારૂપે છે. આ ત્રણેનું એકત્વ એ કર્મની ગાંઠ છે. આ ત્રણ વિના કમને બંધ થાય જ નહિ; અને આ ત્રણેથી નિવૃત્તિ કરવી તે “મોક્ષ” કહેવાય. માક્ષ કેને? આત્માન ! આ આત્મા કેવો છે? તે તે કહે છે કે “સત રૂ૫, અવિનાશી, ચૈતન્યમય, સ્વભાવમય, અન્ય સર્વ વિભાવ અને દેહાદિ સંયોગના આભાસથી રહિત એવો કેવળ એટલે “શુદ્ધ આત્મા” આ દશા પ્રાપ્ત કરવામાં પ્રવૃત્તિ તે મેક્ષ માગ અને આ “દશા પ્રાપ્ત થાય એટલે “મોક્ષ થયો કહેવાય.”
શ્રી કલ્પ સૂત્રઃ ૦૨
૧૨૧
