Book Title: Jain Hiteshi 1914 Ank 10 11
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522808/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 11 vA~ bhAga ( zrAvaNa, bhAdra, vIra ni0saM0 24411 aMka 10-11 jo paryuSaNaparva athavA pavitra jIvanakA paricaya | dharma jIvanako ucca banAtA hai vahI dharma mujhe mAnya hai / dharmake jo kArya, jo kriyAyeM aura jo bhAvanAyeM jIvanako U~cA banAneke Azaya se vaJcita haiM ve cAhe jaise pratiSThita puruSakI batalAI huI kyoM na hoM - svayaM brahmA bhI unake upadeSTA kyoM na ho, unheM mAnaneke lie maiM tayAra nahIM / dharmakI jo AjJAyeM ArogyarakSAmeM sahAyaka hoM, jo dhArmika kriyAyeM manuSyako saMsArake prati usake jo kartavya haiM unake pAla - nemeM yatheSTa bala-pradAna karatI hoM, aura jo dhArmika bhAvanAyeM AdhivyAdhi-upAdhike samudrameM par3e hue manuSyako tairanekI kalA sikhalAtI hnoM, ve AjJAyeM, kriyAyeM aura bhAvanAyeM mujhe mAnya haiM aura pratyeka vicArazIla manuSyako mAnya honI cAhie / For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 8763 jaimAhitaiSI anupayogI kriyAoM, AjJAoM aura bhAvanAoMmeM apanI zakti aura samayakA vyaya karanA mujhase- bIsavIM zatAbdike gaMbhIra jIvanakalahake bIca rahanevAle tuccha manuSyase--nahIM bana sakatA / upayogitA ( utility ) hI isa jamAnekA dRSTibindu hai| isa lie, jisa paryuSaNaparvako jainasamAja hajAroM varSoM se pAlatA A rahA hai aura pAlatA hai, vaha pAlane yogya hai yA nahIM, isa praznapara maiM upayogitA athavA yUTiliTIkI dRSTise vicAra karanA cAhatA huuN| maiM isa siddhAntako nahIM mAnatA ki ise lAkhoM manuSya pAla rahe haiM, isa lie mujhe bhI pAlanA cAhie, yA yaha prAcIna samayase calA A rahA hai aura apane bar3e bar3e pUrvajoMne isakA pAlana kiyA hai, isa lie pAlanIya hai| __isI taraha kevala isa kAraNa bhI maiM isakA aMgIkAra nahIM kara sakatA hU~ ki isake pAlaneke lie amuka amuka mahApuruSoMkI AjJA hai| kyoMki krizciyana, musalamAna Adi sAre dharmoM ke anuyAyI bhI to apanI pratyeka kriyAko isI taraha paramezvarakI AjJA aura Izvaranirmita granthase vihita batalAte haiM, parantu jainadharmAnuyAyI apanI buddhise prazna karake unakI kriyAoMko svIkAra karanese iMkAra kara dete haiN| paryuSaNa parvako svIkAra karaneke pahale usakA artha yA svarUpa samajha lenA cAhie, aura usakI upayogitA bhI jAna lenI caahie| maiMne isa viSayameM apanI zaktike anusAra jo kucha adhyayana aura manana kiyA hai, usase mujhe nizcaya ho gayA hai isa parvakA pAlana avazya For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNaparva athavA pavitra jIvanakA pricy| 575 karanA cAhie; balki yadi bana sake to ise jo daza dinake bhItara maryAdita kara diyA hai so bar3hAkara apane jIvanakI avadhike barAbara vistRta kara denA caahie| paryuSaNa athavA paryupAsanA, arthAt apane bhItara trigar3harUpa gar3hakI oTameM virAjehue AtmadevakI upAsanA, AtmAvaramaNa, AtmasthiratA, AtmaikatA, mana vacana kAyake yogoMkA AtmAbhimukhIkaraNa aura vizeSa spaSTa zabdomeM kahanA ho to Atmika jIvana, daivIjIvana athavA pavitra jIvana / - yadyapi AtmAke lie AtmikajIvanameM jInA sahaja athavA svAbhAvika hI hai aura isa kAraNa yaha bahuta hI sugama kAma hai; tathApi AtmAne apanI hI icchAse jo jo zarIra bA~dhe hai ve saba apane svabhAvake anurUpa rAta dina pravartita hote rahate haiM, isa kAraNa unake bhItara nivAsa karanevAle AtmAko, unake gAr3ha sahavAsake kAraNa unakA svabhAva hI nija svabhAva jAna par3atA hai aura isase svasvabhAvakA smaraNa nahIM rahatA hai / sthUla zarIra, taijasa yA icchAzarIra, aura kArmANa yA vicArazarIra, ina tInoM zarIroMke sAtha satata sahavAsa rakhanevAlA AtmA inake dharmoMko apanA dharma mAnane lagatA hai aura vaha yahA~ taka ki svasvabhAvako to bilakula hI bhUla jAtA hai| jisa taraha gaNikAke sahavAsameM rahanevAle puruSako zAyada hI kabhI apanI patnIkA smaraNa hotA hai, usI taraha AtmAko bhI ina tIna zarIroM ke nirantara sahavAsake kAraNa svasvabhAvakA smaraNa zAyada hI kabhI hotA hai aura vaha bhI prayatna karanese hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jainahitaiSI isa parase tIna siddhAnta phalita hote haiM-1 svabhAva athavA svasvabhAvameM ramaNa karanA manuSyake lie svAbhAvika hai, azakya nhiiN| 2 parantu manuSya prAyaH vibhAvameM athavA jar3abhAvameM hI magna rahatA hai-parapradezameM hI aura svabhAvaviruddha vAtAvaraNameM hI sArA jIvana athavA jIvanakA adhika bhAga vyatIta karatA hai| 3 aura svabhAvaviruddha vAtAvaraNameM rahaneke kAraNa use svabhAvataH hI duHkhAnubhava karanA par3atA hai, jisa taraha ki havAmeM svecchAvihAra karanevAle kisI pakSIko yadi machaliyoMke sAtha sarovarameM rahanA par3e to use duHkha hI hogaa| yadyapi yahA~ jisa prakAra machalI yA pAnI svayaM 'duHkha' nahIM hai-vAstavameM duHkha koI padArtha hI nahIM hai-svabhAvaviruddha vartAva karanese jina pariNAmoMkA anubhava hotA hai unheM hI duHkha kahate haiM-usI prakAra zarIroM athavA sRSTike padArthoMke kisI bhAgavizeSameM koI 'duHkha' nAmakI cIz2a bharakara nahIM rakha dI gaI hai ki jisase usakA saMga karanevAleko duHkha cipaka jAtA ho; tathApi jaba amaryAdita svabhAvavAlA AtmA ina modita svabhAvavAle zarIroM yA padArthoMmeM nivAsa karane lagatA hai taba usa svabhAvaviruddha kAryase svabhAvataH hI kucha apriya anubhava hotA hai aura use hI hamane 'duHkha' saMjJA de rakkhI hai / vAstavameM duHkha sukha ye saba kalpanAyeM haiM, vinA astitvake kore nAma mAtra haiM / ataeva duHkhake dUra karanekA kevala eka hI mArga ho sakatA hai ki vibhAvase mukta hone aura svabhAvameM rakta honeke lie jitanA bana sake utanA udyoga krnaa| For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNaparva athavA pavitra jIvanakA pricy| 577 amuka sthalameM baiTheMge tabhI vibhAva-viraktatA hogI, amuka jAtike vastra pahareMge tabhI svabhAvakA smaraNa hogA, amuka maMtra yA pAThakA jApa kareMge, tabhI svabhAvakI ramaNatA hogI, amuka prakArakI kriyA kareMge tabhI AtmalInatA hogI- isa tarahakA na koI niyama hai aura na ho sakatA hai / kyoMki sthala, vastra, pATha, kriyA ye saba svayaM bhI vibhAva haiM-jaMDa haiM / jo pantha yA sampradAya sabase zreSTha honekA dAvA karatA ho usIkI AjJAke anusAra vastra pahane jAveM, usIkI batalAI huI ugra tapazcaryA kI jAve aura usIke pavitra zAstra jihvAgra kara liye jAveM, to bhI aisA ho sakatA hai ki vibhAva vRtti na miTe aura svabhAvalInatA na ho / kyoMki sAdhanoMmeM svayaM koI zakti nahIM hai-ve AtmAbhimukhIkaraNake nimitta mAtra haiN| yaha saca hai ki sAdhana kisI na kisI acche Azayase batalAye jAte haiM; parantu ve jar3a zarIrake lie nahIM kintu AtmAke lie haiM aura unakA upayoga AtmAbhimukha vRttise jitane parimANameM kiyA jAyagA utane hI parimANameM unase AtmasmaraNa aura AtmasthairyakA honA saMbhava hai| - upara jo tIna sAde siddhAnta batalAye gaye haiM ve sAde hone para bhI bahuta gahana haiM, bArabAra vicAra karane yogya haiM aura hRdayapaTa para likha rakhane yogya haiM / svabhAvameM ramaNa karanA manuSyake lie yadyapi cirakAlIna vibhAvaparicayake kAraNa kaThina hai, parantu azakya nahIM hai-balki svabhAvaramaNatA, dhArmika jIvana, pavitra jIvana yA daivI jIvanako hamane jitanA samajha rakkhA hai utanA kaThina bhI nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - eka kAma abhyAsa Adata yA Tevake binA atizaya kaThina jAna par3atA hai, parantu vaha kAma kaThina nahIM hotA usakA abhyAsa DAlanA yA use apanI Adata banA lenA hI kaThina hotA hai / Adata yA Teva par3I ki vaha kAma sugama aura svAbhAvika ho jAtA hai / pAnImeM DubakI lagAnA bahuta hI kaThina kAma hai, parantu Adata par3a jAnese vahI eka mAmUlI bAta ho jAtI hai aura isa kAraNa lAkhoM AdamI DubakI lagAnemeM hI AnandAnubhava karate haiM / isI taraha AtmAkI upAsanA, AtmaramaNatA yA dhArmika jIvanakA bhI sArA dAromadAra Teva yA Adata para hai| zarAba pInevAle kahate haiM ki kreDa nAmakI zarAbakA pyAlA jaba sabase pahale ve apane mu~hake pAsa le gaye, taba aisA mAlUma huA ki kai huI jAtIM hai, parantu pIche abhyAsa par3a jAnepara unheM isa zarAbake Age aura saba zarAboMkA maz2A tuccha mAlUma hone lagA ! yogI janoMko zaharake kolAhala aura ThATavATake pAsa jAnA bhI pasanda nahIM AtA, para jisa ekAntavAsase hama loga ghabar3Ate haiM usameM unheM niHsIma Ananda AtA hai / eka zaharake eka mInArameM bahuta bar3I ghar3I lagI huI thI / eka pAgala manuSya usIke samIpa rahatA thA / isa lie jyoMhI ghaMTA bajatA thA tyoMhI vaha eka-do - tIna- ginane lagatA thA - yaha bAta usakI AdatameM zAmila ho gaI thI / eka bAra ghar3I bigar3a gaI aura ghaMTA bajanA banda ho gayA; to bhI kahate haiM ki vaha pAgala apanI Adatake anusAra ThIka ghaMTe para eka - do-tIna Adi ginane laga jAtA thA ! eka nirdoSa manuSya bAsTAilake kilemeM kaida kara diyA gayA thA / 578 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNaparva athavA pavitra jIvanakA paricaya / 579 lambI sajAkI avadhi bIta jAnepara jaba vaha jelakhAnekI adherI koTharI se bAhara nikAlA gayA, taba usane yaha prArthanA kI thI ki mujhe usI aMdherI koTharImeM apanA zeSa jIvana vyatIta karanekI AjJA dI jAya ! varSoM ke abhyAsake kAraNa, Adata par3a jAneke kAraNa vaha sthAna hI use sukharUpa bhAsane lagA thA aura use chor3akara prakAzameM Anese use duHkha hotA thaa| bIr3I sigareTa curuTa pInA aura tamAkhU khAnA pahale to burA mAlUma hotA hai-inake pIne khAnese eka tarahakI aruci hotI hai; parantu kucha samayameM Adata par3a jAnese ye balAyeM bhI majedAra jAna par3ane lagatI haiM / DA0 eTarabarI nAmakA vidvAn kahatA hai ki " pahale mujhe daphtarake aura hisAbakI jA~ca karaneke kAmameM jarA bhI acchA na mAlUma hotA thA-merI tabIyata Uba jAtI thI, parantu aba lagAtAra isI kAmameM lage rahanese mujhe isameM bar3A Ananda AtA hai|" ina saba dRSTAntoMse lArDa bekanake ye vAkya sarvathA satya mAlUma hote haiM ki "jo cIz2a hameM pahale burI aura kaThina mAlUma hotI hai vahI cIz2a, jaba hamAre abhyAsameM A jAtI haiAdatameM dAkhila ho jAtI hai, taba itanI AnandadAyaka svAbhAvika aura sugama ho jAtI hai ki utanI aura koI cIja nahIM hotI ! " manuSyasvabhAvakI racanAkA yaha rahasya--yaha chupI huI kala jAna lenese manuSyako eka prakArakA AzvAsana milatA hai / vaha isa vizvAsako dUra kara sakatA hai ki dharmamaya yA pavitrajIvana bahuta kaThina hai aura. Adata DAlanekA prayatna karane lagatA hai| jagatke akAraNabandhu tIrthakaroMne bhI isa Adatake DAlaneke lie hI paryuSaNaparvakI yoja For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 wwwwwwwww jainahitaiSI nA kI hai| paryuSaNaparvako paryupAsanAkA paricaya karAnevAlA, Atmika jIvanakI Teva DAlanevAlA, eka pATha-eka abhyAsa pATha (Exercise) . samajhanA caahie| . merI samajhameM, vibhAvake vAtAvaraNameM 365 dina phiranevAle yA asvAbhAvika jIvana vyatIta karanevAle manuSyako kevala daza dinoMmeM svAbhAvika jIvanakA paricaya karAneke lie--AntarjIvanakA abhyAsa athavA Teva DAlaneke lie hI paryuSaNaparvakI yojanA kI gaI hai| ina daza dinoMmeM jisa prakArakA jIvana vyatIta kiyA jAtA hai, usI prakArakA jIvana vyatIta karanekI Teva hamezako lie par3a jAya to manuSya kRtakRtya ho jAya / ___ yahA~ isa praznakA khulAsA karanekI AvazyakatA hai ki paryuSaNa parvake liye bhAdrapadakA mahInA hI kyoM niyata kiyA gayA ? yaha samaya kisI aitihAsika ghaTanAke smaraNArtha nahIM cunA gayA hai, arthAt na to ina dinoMmeM pahale kisI mahAn puruSakA koI kalyANaka huA hai aura na koI vizeSa smaraNIya dhArmika ghaTanA huI hai| ataH merI samajhameM to isa cunAvakA yA pasandagIkA kAraNa naisargika saundarya hai| arthAt isa samaya prakRtike sAre padArtha ArdratA, navInatA, saundarya aura zakti prApta karate hue jAna par3ate haiM / sArA jagat ha~satA-khilatA-vikasatA huA mAlUma hotA hai / ye saba saMyoga AtmavikAsake vicAroMke lie bahuta hI anukula haiM aura isa lie saMbhava hai ki paryupAsanA, AtmaramaNatA yA devIjIvanakA paricaya karAneke kAryake lie yaha samaya pasanda kiyA gayA ho / logoMko isa For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNaparva athavA pavitra jIvanakA pricy| 581 wwwwwwwww samaya bahuta phurasata mila sakatI hai, ina dinoM muniyoM sAdhuoMkA samAgama ho sakatA hai, ityAdi kaI kAraNa isa viSayameM upasthita kiye jAte haiN| parantu unameM vizeSa tathya nahIM jAna par3atA / eka to sAdhu yA muni pratyeka grAma yA nagarameM upasthita nahIM ho sakate aura dUsare yaha parva usa samayase calA A rahA hai jaba sAdhu muni bastImeM rahate hI na the / prAcIna kAlameM AjakalakI apekSA khetI adhikatAse hotI thI aura jainadharmakA pAlana karanevAle haz2AroM lAkhoM zrAvaka khetI karate the, isase yaha kahanA bhI ThIka nahIM ki phurasatake kAraNa ye dina pasanda kiye gaye haiN| eka prazna yaha bhI ho sakatA hai ki bhAdoM sudI 5 ko hI paryuSaNa parva zurU ho aura caturdazIko hI samApta ho, isakA kyA kAraNa ? kyA inase Age pIcheke divasoMmeM naisargika AkarSaNa yA saundarya kama ho jAtA hai ? yadi merA kalpanA karanekA adhikAra chInA na jAya to isakA uttara maiM yaha dU~gA ki paryuSaNa parvakI yojanA karanevAle mahApuruSa yadi cAhate to inase Age pIcheke dinoM meM bhI itanI hI yogyatAke sAtha isa parvakI sthApanA kara sakate-unheM kisI tithi yA samayapara kisI tarahakA rAga dveSa na thA; parantu jaba kisI samAjake lie kAyade kAnUna banAye jAte haiM taba koI na koI nizcita bAtato mukarrara karanI hI par3atI hai| jaise ' tAjirAta hinda ' meM kisI aparAdhake lie 50) se 100) takakA daNDa mukarrara hai, to isase kyA yaha samajha lenA cAhie ki vaha aparAdha 50) ke hI yogya hai. 48) yA 49) ke yogya nahIM ? 50) se 100) takake badale 40) se 60) yA 60) se 120) Adi aura bhI cAhe jo For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 jainahitaiSI saMkhyA niyata kI jA sakatI hai aura usakI bhI pahalI saMkhyAke hI barAbara sArthakatA ho sakatI hai; parantu vicAranekI bAta yaha hai. ki koI na koI saMkhyA to niyata karanI hI par3egI; samAjake vyavahArake lie yaha hai bhI bahuta Avazyaka / isI taraha caudasa, pUnoM ekama Adi koI na koI eka tithikA ,paryuSaNakI samAptike lie niyata karanA Avazyaka thA / kyoM ki eka to iMsa antima dinake Avazyaka kAryoMmeM kSamApanA, prArthanA aura vizvabhAvanA Adi tattvoMkA khAsa taurase samAveza kiyA gayA hai, aura dUsare ye saba bhAvanAyeM saba sthAnoMmeM eka hI samaya hoM to inakA saMyukta bhAvanAbalase vizvake mAnasika vAtAvaraNa para bahuta bar3A prabhAva par3atA hai| vartamAna jainasamAja kSamApanA athavA hArdika audAryake rahasyase prAyaH anabhijJa hai; sAMvatsarika pratikramaNameM jo vizvabhAva ( lokAlokasvarUpakI kalpanA ) prApta hotA hai usakI kalpanA nahIM kara sakatA hai, aura pratikramaNake antakI prArthanAke tArase jina zaktiyoMkI vandanA kI jAtI hai unakA apanemeM AkarSaNa nahIM kara sakatA hai, isase saMbhava hai ki vaha uparyukta kAraNoMkI gaMbhIratAko svIkAra na kara sake; parantu usake mAnane na mAnanese unakI sacAI kama nahIM ho sktii| ___ aba hameM vAstavika mahattvake muddepara AjAnA cAhie / kisa prakArake jIvanakA abhyAsa DAlaneke lie paryuSaNa parvakI yojanA kI gaI hai ? saMkSepameM yadi hama kahaiM ki daivI jIvanakA, to prazna hotA hai ki kyA daivI jIvana mAnavIya jIvanase bhinna yA viruddha hai ? nahIM, jisa taraha eka manuSyakA manuSyarUpa jIvana hotA hai, usI For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNa parva athavA pavitra jIvanakA paricaya | 583 taraha usakA mRtyuke vAdakI sthitimeM bhI jIvana hotA hai - yaha bAta dUsarI hai ki donoMmeM sthUla zarIrake sadbhAva aura abhAvakA bheda ho / jisataraha manuSyake icchAyeM, vicAra, bhAvanAyeM, pariNAma, Adi bAteM manuSya jIvanameM hotI haiM usI taraha mRtyuke bAda kI sthitimeM bhI rahatI haiM / prakRti kisI Akasmika parivartana yA raddobadalako | sahana nahIM kara sakatI hai / jo manuSya manuSyarUpameM saMkIrNahRdaya hai, vaha badalakara devarUpameM vizAla hRdaya kaise ho jAyagA ? isI taraha manuSyakI avasthAmeM jo zokAtura udAsa Anandarahita hai vaha mRtyuke bAda ekAeka chalAMga mArakara zuddha Anandamaya siddha sthitimeM kaise pahu~ca jAyagA ? yaha maiM pahale hI kaha cukA hU~ ki prakRtike kAryoMmeM uchala kUda yA ekAeka bar3AbhArI parivartana honA saMbhava nahIM hai / isalie AnandasvarUpakI bhAvanA bhAo, Ananda anubhavana karanekA abhyAsa karo aura saMkaTarUpa paristhitiyoMmeM bhI AtmasthiratA yA AnandAnubhava karanA siikho| aisA karanese tumheM Teva par3a jAyagI, dhIre dhIre vaha Teva balavatI ho jAyagI aura antameM tumheM akhaNDa AnandarUpa sthitimeM pahu~cA degI / jina kriyAoMkI Atmika balako bar3hAne ke Azaya se yojanA kI gaI hai, una sabako karate hue bhI yadi tuma rotI sUrata banAye rahoge, udAsa rahoge, sarvatra duHkha tathA pApoMkI. hI kalpanA kiyA karoge aura eka kaunemeM baiThakara binA arthake stotrapATha kiyA karoge to ukta kalpanAke anusAra hI tumhArI mRtyuke bAdakA jIvana gar3hA jAyagA / aura loga cAhe jo kaheM, para hama jainoMko to 'janmavaeNTI' ke sAtha hI yaha jJAna pilA diyA jAtA hai ki AkAza meM koI aisA rAjA nahIM baiThA hai jo prArthanAoMkI For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - yA stotroMkI khuzAmadase prasanna hokara svarga yA mokSa de detA ho, yA amuka amuka korI bhAvazUnya kriyAoMke karanese rIjhakara siddhazilAkA nivAsa pAritoSika meM de detA ho / jaba koI denevAlA hai hI nahIM taba yahI mAnanA Adhika yuktiyukta hai ki eka janmameM jaisI icchAyeM, vicAra aura bhAvanAyeM hotI haiM unhIMke anusAra jIvako nayA svarUpa prApta hotA hai / deva sthUla ( audArika) dehake bandhanase rahita eka prakArake manuSya hI haiM, isalie jahA~ daivI jIvanakA upadeza diyA jAya vahA~ ucca mAnavajIvana prApta karanekA upadeza samajhanA cAhie / I 584 taba ucca mAnava jIvanake aMga kauna kauna haiM ? uccatama manuSya bhagavAn mahAvIrane dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ye cAra aMga ucca jIvana ke batalAye haiM / uttamakSamAdi daza dharma bhI inhIM meM garbhita haiM / ina cAra aMgoMkA nAmoccAraNa yadyapi hama pratidina kiyA karate haiM; parantu inakA rahasya bahuta kama loga samajhate haiM aura isIlie jainoMkA vyavahAra athavA jIvana zuSka, anudAra aura aneka aMzoMmeM ghRNotpAdaka dikhalAI detA hai / ina cAra aMgoMse ucca mAnavajIvanakI dIvAla khar3I hotI hai aura inhIM cAra aMgoMkI kasarata paryuSaNa parvakI yojanA kI gaI hai / paryuSaNa parvake samasta kartavya karmoMkA inhIM cArake bhItara samAveza ho jAtA hai| 1 tapakA rahasya aura dAnazIlakA rahasya jainahitaiSIke pichale aMkoMmeM nikala cukA hai * jainahitecchuke khAsa aMkase anuvAdita / 1 For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bhaan| pApakA bhAna / ( mahAtmA kezavacaMdrasenakI DAyarIse) me rA hRdaya nirantara yahI pukAratA rahatA hai ki maiM pApI hU~, maiM pApI huuN| do paharako, zAmako, hara samaya jabataka ki maiM jAgatA rahatA hU~ tabataka isa pApake bhAnako maiM dUra nahIM kara sakatA / saMsArake zabdakoSameM corI, lUTamAra Adi pApa kahe jAte haiM, para mere zabdakoSameM pApakA artha hRdayakA kA~TA, manakI pIDita dazA aura durbalatA hai| pApI honekI kalpanAko bhI merA mana pApa samajhatA hai / pApamaya bartAvako hI pApa mAnakara maiM santuSTa nahIM huA; kintu pApI bananekI yogyatAkA honA, pApakA pAtra honA yaha bhI mere manako kaSTa pahu~cAtA hai| jaba antarAtmAkA prakAza pahalI hI bAra mere hRdayapara par3A, taba pramAda, jar3atA, nirbalatA aura aneka prakArakI viSayAbhilASAyeM Adi choTe bar3e pApoMko maiMne dekhA / ye saba aniSTake mUlakAraNa vahA~ guptarUpase chupa rahe the aura yadi antara tmAkA prakAza unapara pahale par3A huA hotA to ve isa samaya dekha bhI na par3ate / jabataka yaha sthUla zarIra hai taba taka kAma krodhAdike kAraNa bhI haiN| maiM yaha nahIM kahatA ki manuSya pApameM hI paidA huA hai, kintu jaba manuSyakI pravRtti For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - | 1 vAsanAoMkI tRptikI ora jhukatI hai taba vaha pravRtti pApase hI paidA hotI hai / jaba kabhI dUsaroMkI dhana-sampatti dekhakara kSaNabharake lie bhI mere mana meM yaha vicAra AtA hai ki isakI dhana-daulata yadi mujhe mila jAya to kitanA acchA ho, taba maiM apaneko saca - muca hI cora samajhatA hU~ | jIvana jaba saMkaTameM A par3atA hai aura mana nirbala ho jAtA hai taba jhUTha bolanemeM A vaha pratyakSa asatya na bhI ho to bhI apane - Upara burA asara utpanna karanevAlA ho jAtA hai / yaha pApa hai / isI taraha maiM vAstavameM jitanA hU~ usase apaneko thor3A bhI ucca samajha, isakA nAma abhimAna hai / hRdayameM dUsaroMkI apekSA maiM apaneko adhika pasanda karU~ aura dUsaroMke sukhakI apekSA apane sukhake lie adhika prayatna karU~, isameM svArthapanekA adhika pApa hai / isa prakAra maiM apane hRdayameM choTe-moTe aneka pApoMko dekhatA rahatA hU~, jo viSThAke kIr3oMkI taraha mere hRdayameM nirantara hirate-phirate rahate haiM / maiMne apane antima cabAlIsa varSoMmeM aise kitane pApa kiye haiM yadi maiM unakI ginanI karane baiThUM to unakI saMkhyA karor3oMpara jA pahu~cegI / mujhameM antarAtmAkA balavAn prakAza itanA vyApta ho rahA hai ki usameM sUkSmase sUkSma pApa bhI dRSTimeM par3a binA nahIM rahatA / yaha pApakA bhAna mujhe asahya kaSTa pahu~cAtA rahatA hai / maiM apane manakI sthitikA itanA balavAn sAkSI hU~ ki mAnoM merA janma ina pApoMkI ginatI karaneke lie hI huA hai, aisA mujhe jAna par3atA hai / saberese sA~jhataka maiM inhIM pApako ginA 1 586 For Personal & Private Use Only jAtA hai aura cAheM sAmanevAle ke manake Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bhAna / karatA hU~ / ye pApa kSaNabharameM svArthake rUpameM, kSaNabharameM abhimAnake rUpameM, kSaNabharameM lAlasAoMke rUpameM, kSaNabharameM jhUThake rUpameM, kSaNapara dhana daulata ke gumAna ke rUpameM aura kSaNabharameM kisI aura dUsare hI rUpameM, isa taraha nirantara hI mujhe darzana diyA karate haiM / inakI ginatIkA kAma merI buddhi nahIM kintu merA hRdaya sadA prajvalita rahatA hai| use ArAma nahIM / makar3Ike jAlemeM jyoMhI koI makkhI Akara pha~sI ki makar3I turanta hI use pakar3aneko daur3atI hai, ThIka usI taraha mere AdhyAtmika zarIrameM jyoMhI koI pAparUpI makkhI Akara pha~sI ki use merA hRdaya zIghra hI pakar3a letA hai / 587 jIvanake jisa kisI pradezameM koI burA vicAra utpanna ho, karttavyakA pUrNatayA pAlana na ho, karane yogya koI zreSTha kArya na kiyA jA sake, kisI pavitra guNakI nindA yA burAI ho jAya, athavA apanI koI nirbalatA na sudhArI jA sake to merA nirantara jAgRta rahanevAlA upayogamaya hRdaya turanta hI ina saba bAtoMko dekha letA hai / merA hRdaya antyanta hI sUkSmadarzI aura marmakA jAnanevAlA hai / mujhe dukhI banAnekI isameM bar3I pracaNDa zakti hai / maiM sAdhAraNa bhAvase bhI kisIkA kucha aparAdha kara letA hU~ to mujhe sAre dina-rAta jarA bhI caina nahIM par3atA / maiM apane naukarakI tanakhvAha yadi kisI dina derase detA hU~ to merA antarAtmA ekadama pukAra uThatA hai ki "are o pApI, tU itanA anyAya karatA hai !" kadAcit maiM kahU~ ki tanakhvAha kala dU~gA, to vaha bola uThatA hai ki 1 For Personal & Private Use Only hRdaya karatA hai / kSaNabharake lie bhI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenahitaiSI - ! " kyA tU Aja khAnekA kala khA sakegA ? tU paisevAlA hai aura sukhase khAtA-pItA hai, isalie samajhatA nahIM hai ki terA naukara garIba hai aura paiseke binA usa becAreko aneka kaSTa sahanA par3ate haiM; isa dazA meM bhI tU usakI car3hI huI tanakhvAha kala dene ko kahatA hai !" isase adhika aura kyA kahU~ ? duniyAmeM aisA eka bhI pApa nahIM jise maiM na kara sakU~ / apanI isa sthitike - dekhate merI una logoMpara bhI zraddhA nahIM hotI ki jo pavitrapanekA abhimAna karate haiN| mujhe yadi koI pApI kahe to maiM jarA bhI zaramindA nahIM hotA / aura saca bhI hai ki jo manuSya hRdayameM rahanevAle lAkhoM pApoMko hamezA hI ginA karatA hai, use yadi koI pApI kahakara pukAre to usake lie burA kyoM mAnA jAya ? are logo, z2arA A~kheM kholakara dekho ki jise tuma itanA mAna dete ho, vaha kaisA pApI hai| tuma usa pApIko pAparUpameM dekhataka nahIM sakate, vicAra taka nahIM sakate isase merA pazcAttApa, merA kaSTa bahuta hI ugrarUpa hai dhAraNa kara uThatA 1 588 * parantu paramAtmAkI mujhapara kRpA hai| isalie jaba maiM dUsarI dRSTi se dekhatA hU~ to mujhe jAna par3atA hai ki mere samAna sukhI manuSya thor3e hoMge / ye pAparUpI narakake kIr3e - jo A~kha, kAna, aura jabAnadvArA ubharAte rahate haiM tathA bAhara Ate rahate haiM - merA hita hI karate haiM / eka ora jaise maiM narakakA sA anubhava karatA hU~ usI taraha dUsarI ora svargakA sA anubhava bhI karatA rahatA hU~ / jo zarIra bahuta samayase rogavaza ho rahA hai aura aneka tarahakI vyAdhiyoM For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakA bhAna / 589 gayA hai usameM rogake sthAnakA nirNaya karanA bahuta hI kaThina hai; parantu nirogI zarIrameM vyAdhikA cihna . bahuta jaldI jAna liyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki antarAtmA dvArA prakAzita hRdayameM pAparUpI rogakA mujhe jhaTase bhAna ho jAtA hai| maiM turanta hI usakA upacAra karane laga jAtA hU~ aura taba maiM IzvarArAdhana aura yogasAdhanAmeM tallIna ho jAtA huuN| jo dasa pA~ca hI pApoMkA bhAna mujhe hotA rahatA ho, yA dasa pA~ca hI pApoMko maiM apane dvArA honekI kalpanA kara bailUM aura unheM dUra honepara maiM apane AtmAko pavitra mAna lU~ to yaha merI bhUla hogI; para merA antarAtmA to mujhameM asaMkhya pApoMkA bhAna sadA jAgRta rakhatA hai aura ekake pIche. ekako, isI taraha saba pApoMke dUra karane aura Age Age unnati karate rahaneke lie preraNA karanA rahatA hai| kabhI nAstika dazAmeM maiM aisA bhI bola uThatA hU~ ki " kyA Izvara hai ? khrISTa aura caitanyaAdike prakAzamaya mukha kyA aba taka maujUda haiM ? " isa zaMkAke samayameM mujhe kitanA kaSTa hotA hai, use maiM kyA kahU~ ? taba " are pApI ! aba bhI tU isa bAtakI zaMkA karatA hai ? " isa prakAra kahakara aura daur3a-dhUpa karake maiM zAntinagarake AnandAzramameM praveza karatA huuN| manuSya ekabAra jaba taka rogI na ho taba taka use tandurustIkI kImata mAlUma nahIM hotii| maiMne jisa prakAra saMtApakA anubhava kiyA hai usI prakAra usase chuTakArA pAnekI AnandadazAkA bhI anubhava kiyA hai| jisa prakAra ghar3IkA miniTakA kATA nirantara TakaTaka karatA rahatA hai usI prakAra mere hRdayameM bhI svara uThatA rahatA hai ki For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSImmmmmmmm rwmmmmmmmmmmmmmmm " abhI tujhe bahuta kucha prApta karanA hai| tU kucha bhI nahIM hai| terI pragati abhI prAthamika sthiti kI hai|" ghor3e para jisa prakAra cAbukakI mAra par3atI hai usI prakAra mujhapara bhI isa antarasvarake cAbukakI mAra par3atI rahatI hai| ina sabameM yadi maiM kucha nayApana dekhatA hU~ to vaha yaha hai ki jaba maiM rotA hU~ taba ha~satA bhI huuN| jyoMhI merA ronA bar3hatA hai tyoMhI ha~sanA bhIbar3hata hai| jo davA tandurustI de sakatI hai use aisA kauna abhAgA hogA jo na piye ? maiM to yahI cAhatA hU~ ki mere pApoMkA bhAna bar3hatA hI rahe / pApake bhAnameMse utpanna honevAle pazcAttApa aura kaSTAdiko maiM sadA cAhatA huuN| paramAtmAkI sattA aisI premamaya hai ki kaSToMmeM bhI vaha Ananda detI hai / aparAdhakA jo bhAna kaSTa detA hai vaha Ananda bhI detA hai| pApoMkA pazcAttApa AtmAko paramAtmAke sAtha milAtA hai| paramAtmAkI sattAko samajhaneke bAda aura usa sattAke sAtha sammukhatAkA anubhava kiye bAda prAyaH kaSTa aura santApa kucha ginatImeM nahIM rhte| jisane usa sattAko apanA sarvasva arpaNa kara diyA use phira kisa bAtakI cintA ? isa sattAke sAthameM becAre pApoMkI sattA kisa khetakI mUlI hai ? .. mitro, maiMne tumheM jIvanakI a~dherI aura ujelI ina donoM dizA oMkA jJAna karAyA / jo tumane koI pApa kiyA ho to apane AtmAko asukhI hone do / zAntisvarUpa paramAtmA tumhAre pAsa Akara tumhAre hRdayako apanI svarUpabhUta zAntise khUba bhara degaa| . - udayalAla kAzalIvAla / For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta bhAskara . jaina siddhAntabhAskara | sarU (3) 591 bhA skarakI dUsarI tIsarI kiraNameM jitane lekha haiM unameM padmapurANa' aura ' harivaMza purANa' zIrSaka do lekha usake sampAdakaka yogyatAko bahuta hI spaSTatA se prakaTa karanevAle haiM, isalie hama sabase pahale unhoMkI AlocanA karanA cAhate haiM:ina lekhoMmeM raviSeNAcAryakRta padmapurANa aura jinasenAcAryakRta harivaMzapurANake maMgalAcaraNa, prazasti aura kathAsUtrake zloka uddhRta karake unakA anuvAda likha diyA gayA hai / acchA hotA yadi sampAdaka mahAzaya anuvAda prakAzita karanekI kRpA na karate - isase unakI bahuta kucha pratiSThA banI rahatI / ye anuvAda sAfa sAfa batalA rahe haiM ki ve kevala saMskRtajJAnase hI nahIM, vicArabuddhise bhI zUnya haiM / unameM itanI bhI yogyatA nahIM ki anuvAdoMko par3hakara yaha jAna leM ki inameM kucha doSa hai yA nahIM / dUsaroMse lekha likhavAne aura lekha saMgraha karaneke sivAya sampAdakakA yaha bhI kartavya hai ki vaha dUsaroMke lekhoMkI jA~ca kara sake - yaha samajha sake ki ve prakAzita karane yogya haiM yA nahIM / padmapurANa aura hari - vaMzake ukta lekhoMke viSayameM seTha padamarAjajI yaha kahakara chuTTI nahIM pA sakate ki unakA anuvAda svayaM hamane nahIM kiyA hai, isalie hama usake uttaradAtA nahIM haiM / yadi aisA kaheMge to ve vidvAnoM 1 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 . jainahitaiSI* mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwxxxmmmmmmww..... kI dRSTimeM aura bhI gira jAyeMge-mAnoM ve yaha batalA deMge ki hama sampAdakake kartavyase bhI sarvathA ajJAna haiN| . __pahalI kiraNameM paM0 jhamanalAlajI mahAzayane jo pANDitya dikhalAyA thA isa kiraNa-yugalameM paM0 haranAthajI dvivedIne usakA bhI nambara le liyA / dvivedIjIne ina lekhoMmeM kevala apanI mUrkhatAhIkI hada nahIM batalAI hai kintu apane AzrayadAtA seThanIko bhI kalazepara car3hA diyA hai| isa anuvAdameM jo bhUle haiM ve itanI bhaddI haiM ki unheM jAnakara svayaM seTha padamarAjajI hI kaha baiTheMge ki hAya ! mujhe ina paNDitoMne bar3A dhokhA diyA ! ___ yadyapi anuvAdakI eka bhI paMkti aisI nahIM hai jisameM koI na koI bhUla na ho; parantu hama yahA~ kevala . vahI aMza uddhRta kareMge jisase pAThaka sAre anuvAdakI uttamatAkA anumAna kara skeN| padmapurANa / padmapurANake prAraMbhameM granthakA saMkSipta kathAsUtra hai / yaha lagabhaga 54 zlokomeM hai| ise isa granthakA saMkSipta sUcIpatra kahanA cAhie / isakA pahalA zloka yaha hai: padmaveSTitasambadhakAraNaM tAvatra ca / traizalAdigataM vakSye sUtra saMkSepi tadyathA // 45 // isakA bhAvArtha yaha hai ki " maiM yahA~ usa kathAsUtrako sakSepameM kahU~gA jisameM padmacarita ( padmaceSTita ) ke kahejAnekA kAraNa bata* lAyA hai aura jise trizalAke putra mahAvIra bhagavAn Adine prakaTa For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasiddhAntabhAskara / 593 " kiyA hai / " paM0 haranAthajI isakA anuvAda karate haiM- " trizalAdinAyakasambandhI vRtAnta isa padmapurANameM maiM kahatA hU~ / " kahie pAThaka, Apa kyA samajhe ? trizalAdinAyakasambandhI vRttAnta Apane aura bhI kabhI isa purANameM sunA thA ? upasarga jayantasya kevalajJAnasampadam / nAgarAjasya saMkSobhaM vidyAharaNasarjane // 52 // isakA vAstavika artha isa prakAra hotA hai - " saMjayanta nAmaka munipara vidyuddaMSTra nAmaka vidyAdharake dvArA aneka tarahake upasarga yA upadrava honA, munikA kevalajJAna prApta karanA, muni-upasargake kAraNa dharaNIndrakA vidyuddaMSTrpara krodhita hokara usakI vidyAyeM chInalenA aura phira yaha batalAnA ki ye vidyAyeM tujhe isa prakAra tapa Adi karanese phira prApta ho jAya~gI / " dvivedIjI isakA artha karate haiM- " jayantakA upasarga aura kevala jJAnakI prApti, vidyAdhyayanAdhyApanameM nAgarAjakA saMkSobha / " kyA seTha padamarAjajI anuvAdakake isa vAkya---- vidyAdhyayanAdhyApanameM nAgarAjakA saMkSobha ' kA kyA artha hotA hai batalAnekI kRpA kareMge ? vidyA par3hane par3hAnese nAgarAja nArAz2a ho gayA, yahI ki aura kucha ? ajitasyAvataraNaM pUrNAmbudasutA sukham / vidyAdharakumArasya zaraNaM pratisaMzrayam // 53 // isakA sIdhA artha yaha hai-" ajitanAthakA janma, pUrNameghake putra meghavAhanakI vipatti, aura usa vidyAdharakumAra ( meghabAhana ) kA bhAgakara ajitanAthake samavasaraNakA Azraya lenA / " para For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 jainahitaiSI ~ ~ ~ ~ anuvAdaka mahAzaya isakA artha karate haiM-"ajitanAthakA. avatAra, pUrNAmbudakI laDakIkA saukhya, vidyAdharakumArakI zaraNa / " yadi thoDIsI takalIpha uThAkara bhASA padmapurANa hI bA~ca liyA hotA to becArA pUrNameghakA lar3akA lar3akI honese to baca jAtA ! taDitkezasya caritamudadheramarasya ca / kiSkindhAndhrakhagotpAdaM zrImAlAkhecarAgamam // 56 // vadhAdvijayasiMhasya kopaM cAzanivegajam / isakA vAstavika artha yaha hai-" vidyutkeza vidyAdharakA carita; usakI rAnI zrIcandrAke kucoMko udyAnakrIr3Ake samaya eka bandarane noca liyA isa kAraNa vidyutkezakA use bANase mAra DAlanA aura usakA udadhikumAra jAtikA deva honA, isa taraha udadhidevakA carita; kiSkindha aura andhraka vidyAdharoMkI utpatti, Adityapurake rAjakI kanyA zrImAlAke svayambarake lie vidyAdhara rAjAoMkA Agamana, zrImAlAkA kiSkindhako byAha leneke kAraNa vidyAdharoMmeM yuddha, usameM vijayasiMhakA mArA jAnA aura isa kAraNa usake pitA azanivegakA krodhita honA / " parantu anuvAdaka mahAzaya yaha artha karate haiM-" samudra-devatA tathA taDitakezakA caritra, vijayasiMhake mAranese vajrasadRza vegavAle krodhakA vrnnn|" dekhie, kitane saMkSepameM kara diyA ! dvivedIjIne samajhA hogA ki jainoMke yahA~ bhI samudrako devatA mAnA hogA, isa lie usakA carita padmapurANameM avazya likhA hogA ! 56 veM zlokakI dUsarI tukakA artha likhanekI to Apane AvazyakatA hI na samajhI / tasirI tukareM For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaasddhaantbhaaskr| becAre azanivegakI to khUba hI durdazA kara DAlI-krodhakA vizeSaNa banAkara usake astitvako hI miTA DAlA ! kathAsUtrakA sArAkA sArA anuvAda isI tarahakA kiyA gayA hai| becAre dvivedIjI kareM bhI kyA ? jainapadmapurANakI kathAoMkI unheM kabhI havA bhI lagI ho taba na ? yaha kArya to seTha padamarAjajIkA thA ve to apaneko jainadharmakA bhI vidvAn samajhate. haiM; yadi eka naz2ara idhara DAla lete, to yaha anartha kyoM hotA ? granthake antimabhAgake bhI kucha zlokoMke anuvAdakA namUnA lIjie: upAyAH paramArthasya kathitAstattvato budhAH sevyatAM zaktito yena niSkAmatha bhavArNavAt // 37 // isakA artha yaha hai ki " he sajjano, parama artha arthAt mosake jo vAstavika upAya ( darzana jJAna cAritra ) kahe gaye haiM unheM apanI zaktike anusAra sevana karo jisase saMsAra samudrase pAra ho jaao|" parantu anuvAdakajI kahate haiM-" paramArthake ThIka ThIka upAya vidvAn hI ( Apa yA seThajI ? ) kahe gaye haiM, isa lie yathAzakti inakI sevA karake ( avazya hI ) saMsAra samudrase Apa loga pAra hoNge|" lIjie, bhAskarakA yaha nayA siddhAnta suna lIjie aura isako zaghi amalameM laaie| .. yaha samajhameM na AyA ki padmapurANake maMgalAcaraNa kathAsUtra AdimeM ye 12 pRSTha kyoM kAle kiye gaye ? inameM granthakartAkA For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 janahitaiSI nAma aura granthanirmANa samaya, ina do bAtoMke sivAya aura to koI bhI aitihAsika bAta nahIM AI / balki granthAntake jina 5 - 6 zlokoMmeM raviSeNane apanI guruparamparA - indraguru - divAkarayatiarhanmuni-lakSmaNasena - raviSeNa' --- batalAI hai unakA hI lopa kara diyA / ye zloka prAyaH saba hI pratiyoMmeM milate haiM, aura bhASAvacanikAmeM bhI inakA artha kiyA gayA hai, phira mAlUma nahIM sampAdakane ukta zlokoMko itihAsakI cIz2a kyoM na samajhA ? kathAsUtra AdikA upayoga to taba mAlUma hotA jaba sampAdaka mahAzaya isa granthake viSayameM ekAdha svataMtra lekha likhanekI kRpA karate aura usameM raviSeNa Adike viSayameM kucha nayA prakAza DAlate / para yaha likheM kaise ? isake lie to parizramakI z2arUrata hotI hai ! binA parizramake hI prazaMsAkI lUTa karanevAle bhalA isa jhaMjhaTa meM kyoM par3ane lage ! harivaMzapurANa | aba harivaMzapurANake maMgalAcaraNAdike anuvAdake bhI kucha namUne dekha lIjie: jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam 1 vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate // 30 // isa zlokakA bhAvArtha yaha hai ki "" samantabhadrAcAryake vacanajo ki ' jIvasiddhi ' aura ' yuktyanuzAsana nAmaka zAstroMke pragaTa karanevAle haiM - mahAvIra bhagavAnake vacanoMke sasAna prakAzita ! For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 597 hote haiM / " parantu dvivedIjI isakA artha karate haiM-" saMsArameM jIvasiddhi karake akATya yuktiyoMse bharI huI saMbhrAnta varikese zrIsamantabhadra svAmIkI bAteM Aja sarvatra mAnanIya ho rahI haiN|" becAre dvivedIjI to Thahare kore kAvyatArtha, isalie ve to samajheM hI kyA ki jIvasiddhi aura yuktyanuzAsana nAmake koI grantha bhI haiM-unheM to apanA vibhaktyartha karanese matalaba; aura sampAdaka Thahare seThajI, unheM apane saikar3oM kAmoMke mAre phurasata kahA~ jo aisI bAteM soca sakeM ! isake Ageke prAyaH sabhI zlokoMkA artha aisA hI U~TapaTIMga kiyA gayA hai| mahAsenasya madhurA zIlAlaGkAradhAriNI / kathA na varNitA kena vaniteva sulocanA // 34 // isa zlokameM mahAsena kavike ' sulocanA kathA ' nAmaka kAvyakA ullekha kiyA gayA hai, parantu use kathAkA vizeSaNa mAnakara yaha artha kiyA gayA hai-" sundara A~khavAlI strIkI sI mahAsenakI vinayAlaMkArAlaMkRtA kathA kauna nahIM varNita karegA ? " kRtapadmodayodyotA pratyahaM privrtitaa| mUrtiH kAvyamayI loke raveriva raveH priyA // 35 // varAMganeva sarvAgairvarAMgacaritArthavAk / kasya notpAdayedgADhamanurAgaM svagocaram // 36 // ina zlokoM meM padmapurANake kartA raviSeNakI aura unakI racanAkI prazaMsA kI gaI hai| inakA bhAvArtha isa prakAra hai-ye bar3e hI suMdara zloka haiM-" ravi ( sUrya ) ke samAna padmodaya karanevAlI For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 jainahitaiSI ( kamaloMko khilAnevAlI aura kavike pakSameM padmapurANako racanevAlI ), raviSeNakI kAvyamayI pyArI mUrti isa lokameM pratidina parivartita hotI rahatI hai ( sUrya pratidina parivartana karatA rahatA hai aura kavike kAvyakI pratidina AvRttiyA~ hotI rahatI haiM ) / unhIM raviSeNakA varAMgacarita nAmakA kAvya vArAMganAke samAna kisako svAnubhavagocara gaharA anurAga utpanna nahIM karatA ? " bhAskarameM isakA artha isa prakAra kiyA gayA hai-" pratidina kAvyazobhA athavA lakSmIko baDhAnevAlI saMsArameM kAvyamUrtikI sI sUryapriyAkI nAI varAMga zabdako caritArtha karanevAlI varAMganAkI aisI kavitA bhalA kisake manameM subhaga anurAga utpanna nahIM karatI / " sAvadhAna pAThaka ! kahIM bIMcameM Thahara na jAie, barAbara eka svAsameM pUrA pATha par3ha jAie ! rahA artha, so usakI to Apa cintA hI mata kIjie, ina vAkyoMparase usakA samajhanA to chadmasthoMkI buddhise atIta - harivaMzapurANake maMgalAcaraNAdikI pratyeka paMkti azuddhiyoMse bharI huI hai| itanA sthAna nahIM ki una saba azuddhiyoMkI alocanA kI jAya-pAThakoMko vaha rucikara bhI nahIM ho sakatI / mAlama nahIM seThajI aise anadhikArI logoMke hAthase jainagranthoMke abhiprAyoMkI yaha durdazA kyoM karAte haiM ? candragirikA pricy| _ yaha lekha chaha pejakA hai| isameM zravaNabelagulake candragiri nAmaka parvatakA aura usaparake mandira AdikA varNana hai| saMbhavataH yaha rAisa sAhabake a~garejI grantha ' inaskrapzana eT zravaNabela For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAsaiddhAntabhAskara | golAke AdhArase likhA gayA hai aura isI kAraNa isameM atyuktiyoM aura ati prazaMsAoMkA abhAva na honepara bhI U~TapaTA~ga bAteM bahuta kama haiM / isameM eka jagaha likhA hai ki mahArAja azokane zravaNabelagula grAmake nAmameM sarovara zabda jor3a diyA / para yaha na mAlUma huA ki isake lie kucha pramANa bhI hai yA nahIM / candraguptabastI nAmaka mandirake viSayameM bhI likhA hai ki use samrAT azokane banavAyA thA / isase mAlUma hotA hai ki sampAdaka mahAzaya azokako bhI jaina samajhate haiM ! pahale aMkake candraguptavAle lekhameM unhoMne eka jagaha likhA bhI hai ki azoka apane rAjyAbhiSekake 13 veM varSa taka jaina thA - pIche bauddha ho gayA thA / parantu yaha nirI gappa hai aura sAmpradAyika mohavaza likhI gaI hai| bauddhadharma dhAraNa karaneke pahale vaha vedAnuyAyI thA - kamase kama yaha to nizcita hai ki jaina nahIM thA / apane giranArake pahale zilAlekhameM vaha spaSTa zabdoM meM likhatA hai ki- " pahale merI pAkazAlA meM pratidina hajAroM jIva mAre jAte the; parantu aba ( bauddhadharma dhAraNa karane para) bhojanake lie kevala tIna hI prANI mAre jAte haiM aura Age ye bhI na mAre jAya~ge / " isase spaSTa hai ki vaha pahale mAMsabhakSI ajaina thA / isa viSaya meM aura bhI aneka pramANa diye jA sakate haiM / sampAdaka mahAzayake pAsa jaina honeke koI pramANa hoM to unheM prakaTa karanA cAhie / kamase kama kisI jainagranthakA hI pramANa denA cAhie jisameM likhA ho ki azoka jaina thA / 1 bAhubalisvAmIkI pratimApara eka tarapha likhA hai ki cAmuNDarAyane banavAI aura dUsarI ora likhA hai ki gaMgarAjane caityAlaya 599 : For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 jenahitaiSI banavAyA / sampAdaka mahAzaya kahate haiM ki " ye gaMgakulotpanna parama jainadharmAbhimAnI mahArAja gaMgarAja cAmuNDarAyake do sau varSe pIche hue haiN|" parantu gaMgarAja gaMgakulake kisa rAjAkA nAma thA aura usane kabase kaba taka rAjya kiyA hai yaha batalAnekI AvazyakatA nahIM samajhate / hamArI samajhameM cAmuNDarAya jinake maMtrI the ve mahArAja rAcamalla hI ukta caityAlayake banavAnevAle hoMge / ve gaMgavaMzake hI the aura jainadharmake anuyAyI the| gaMgarAja nAma unhIMke lie AyA hai| jaba donoM lekha eka hI samayake likhe hue haiM taba gaMgarAjako cAmuNDarAyake 200 varSa bAdakA batalAnA asaMgata hai| hA~, rAcamallake eka bhAIkA nAma rakkasa gaMgarAja thaa| usane I0 san 997 se 1008 taka rAjya kiyA hai| prasiddha jaina kavi nAgavarmA (cAmuNDarAyake guru ajitasenakA ziSya) isakA Azrita kavi thaa| saMbhava hai ki gaMgarAja usIkA saMkSipta nAma ho / garaja yaha ki rAcamalla yA unakA bhAI, ina domeMse kisI ekako caityAlayakA - banavAnevAlA samajhanA caahie| isa lekhameM bhI sampAdakane tIna cAra pratijJAyeM kI haiM jo abhI* taka pUrI nahIM huI haiM aura zAyada Age bhI na hoMgI / isa taraha kI pratijJAyeM karanA unakI lekhazailImeM dAkhila hai! ____ isa lekhameM candraguptabastI Adike jo 4-5 citra diye haiM, ve rAisa sAhabakI pustakase' jyoMke tyoM utAra liye gaye haiN| usa samaya phoTo Adi lenekA adhika subhItA na hogA, isaliye : rAisasAhabane mandiroMke rekhAcitra hAthase khIMca liye hoMge aura unheM For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 601 hI pustakameM chapavA diyA hogA / bar3e aphasosakI bAta hai ki jo jo sampAdaka apane patrake eka eka aMkako eka eka varSameM taiyAra karate haiM aura isakA kAraNa sAdhanasAmagrI jor3anekA aTUTa parizrama batalAte haiM tathA jo pratyeka aMkake lie haz2Ara hajAra rupayA kharca kara DAlate haiM unase ukta mandiroMkI tAjA phoTo ma~gavAkara na lagavAI gaI ! digambaramatapara eka videzI vidvAnkA vicAra / yaha eka pAdarI sAhabake aMgarejI lekhakA anuvAda hai; para yaha nahIM batalAyA gayA ki mUla lekha kisa pustakaparase liyA gayA aura vaha kisa samayakA likhA huA hai| lekha acchA hai, para purAnA mAlUma hotA hai aura isa kAraNa usameM kaI bhramapUrNa bAteM maujUda haiM jinheM isa samayake itihAsajJa nahIM mAnate / jaise, isameM eka jagaha likhA hai ki gautama ( indrabhUti ) mahAvIrake ziSya the aura vahI pIchese buddha nAmase prasiddha hue / para yaha bhrama hai| mahAvIrake ziSya gautama gaNadharase gautama buddha pRthak vyakti haiN| pahale brAhmaNa the aura dUsare kSatriya rAjaputra / grIka logoMne jina jimnAsophisTa sAdhuoMkA ullekha kiyA hai unako digambarajainasampadAyake sAdhu siddha karanA bahuta kaThina hai| unakI caryA digambara jainasAdhuoMse bahuta bhinna batalAI gaI hai| kevala nagna honese yA mAMsabhojI na honese unheM digambara kahanA jabaradastI hai| sikandara bAdazAhane jisa jimnAsophisTa sAdhuke pAsa apanA dUta mejA thA, vaha IzvarakA kartRtva mAnanevAlA, apakva phalamUla For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janahitaiSI - 602 jala pInevAlA thA / mAlUma nahIM mUla 1 khAnevAlA aura nadI kA lekhakakA dhyAna ina bAtoMkI ora kyoM nahIM gyaa| isameM eka jagaha likhA hai ki " kapilake bAda bhAratavarSa meM jinake dhArmika sAmrAjyakA DaMkA baja gayA thA vaha jainiyoMke tattvavettA prAtaHsmaraNIya tIrthaMkara zrI 1008 pArzvanAtha svAmI the / " kyA ye ' prAtaHsmaraNIya ' Adi zabda mUla lekhaka pAdarI sAhabake likhe hue haiM ? hamArI samajhameM eka pAdarI isa taraha kabhI nahIM likha sakatA, taba sampAdaka mahAzayako yA anuvAdaka mahAzayako kyA AvazyakatA thI ki apanI bhakti aura zraddhAko dUsareke lekhameM ghusakara prakAzita kareM ? kyA Azcarya hai ki lekhake anyAnya aMzoMmeM bhI isa bhakti aura zraddhA ke mohase -- jisakA itihAsase koI sambandha nahIM hai-- sampAdaka mahAzayane mUla lekhakake vicAroMmeM bhI thor3A bahuta parivartana kara diyA ho aura taba hama kaise vizvAsa kara sakate haiM ki lekhake saba vicAra mUla lekhakake haiM ? aise anuvAdoMpara vizvAsa karanA jokhimakA kAma hai / eka aitihAsika patrake abhimAnI sampAdakako anuvAdakake uttaradAyitvakA itanA bhI jJAna na honA AzcaryakA viSaya hai / - jinasenAcAryakA pANDitya / isake lekhaka paM0 haranAthajI dvivedI haiM / Apane AdipurANase bahuta se zloka uddhRta karake yaha batalAyA hai ki jinasena svAmI bar3e nAmI kavi the, unakI upamA, utprekSA, vyAkaraNajJatA Adi bahuta U~ce darjekI kI haiM / isa viSaya meM hameM kucha kahanA nahIM hai, hama bhI jinasena For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| svAmIko acchA kavi samajhate haiM; parantu dvivedIjIne yaha lekha hamArA vizvAsa hai ki kevala apane seThajIko prasanna karaneke lie likhA hai; unake hRdayase usakA koI sambandha nahIM hai| lekhameM tathya bhI bahuta thor3A hai / zabdAmbara aura prazaMsAkI bharamAra hI adhika hai / bahutasI aprAsaGgika bAteM bhI likha dI gaI haiN| eka jagaha Apane mAlUma nahIM kisako lakSya karake yaha likhA hai ki-" kitane hI loga bhagavajinasenako eka sAdhAraNa vidvAn nizcita karaneke lie lambI caur3I ceSTA kara rahe haiM / " aura phira isake lie Apane paMcamakAlako doSa diyA hai| yaha to Apane eka hI kahI / are bhAI, unheM sAdhAraNa vidvAn kauna banAtA hai so to batalA do; vyartha hI paMcamakAlako kyoM kosa rahe ho ? eka itihAsake patrameM isa prakArakI bAteM acchI nahIM mAlUma hotI / kisIke banAnese koI choTA bar3A nahIM bana sakatAjo jitanA hotA hai utanA hI rahatA hai / Apa jaise cAhe jitane kirAyeke lekhaka mila jAveM, para kyA Apa samajhate haiM ki isase Apake sampAdaka mahAzayakI yogyatA bar3ha jAyagI ? kabhI nhiiN| lekhake antima bhAgameM jinasena aura kAlidAsake samAnabhAvavyaMjaka do do zloka uddhRta kiye gaye haiM / dvivedIjIne vAstavameM apane Antarika vizvAsake anusAra dikhalAnA to yaha cAhA hai ki kAlidAsakI chAyA lekara jinasenane apane zloka race haiM, parantu apane bhole seThajIko prasanna karaneke lie isa samAnatAkA niSkarSa yaha nikAlA hai-" ukta zlokoMse pAThaka svayaM vicAra kara sakate For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 janahitaiSI - ki bhagavajjinasena aura kavivara kAlidAsa ye donoM samasAmayika kavi apane kAvyameM sarvotkaSTatA dikhalAne ke lie kitanA prayAsa karate the ? kevala prayAsa hI taka nahIM balki saphalatA bhI prApta karate the, jisakI sAkSitA uparyukta padya hI de rahe haiN| " bAha dvivedIjI / isa jagaha to Apane seThajIko khUba hI bnaayaa| hama logoMkI choTIsI samajhameM to yaha bAta nahIM AI ki jo zloka bilakula milatejulate hue haiM ve apane apane kAvyameM sarvotkRSTatA dikhalAne ke liye bane hue kaise kahe jAsakate haiM? unake viSayameM aisA kyoM na kahA jAya ki ekane dUsarekI chAyA lI hai? yadi Apa kAlidAsa aura jinasenako samasAmayika kahate haiM aura seThajIkA hI mana rakhanA cAhate haiM to yahI kyoM nahIM kahate ki kAlidAsane jinase - ke zlokoM kI chAyA lI hai ? para aisA Apa kyoM likhane lage ? Apa to becAre seThajIko banA rahe haiM ! antameM AdipurANakA eka zloka diyA hai jisameM ' amoghazAsana' zabda AyA hai / isa zloka meM rAjA vajrajaMtrake rAjyazAsanakI prazaMsA kI gaI hai| isake kevala ' amogha ' zabdase yaha artha nikAlanA ki kavine amoghavarSa mahArAjakA smaraNa kiyA hai, jabardastIke sivAya kucha nahIM hai | (kramazaH ) For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhavA-sambodhana / 605 vidhvaa-smbodhn| (1) vidhavA bahina, samajha nahiM paDatA, kyoM udAsa ho baiThI ho, kyoM kartavyavihIna huI tuma, nijAnanda kho baiThI ho| kahA~ gaI vaha kAnti, lAlimA, khoI caMcalalAI hai, saba prakArase nirutsAhakI, chAyA tumapara chAI hai // aMgopAMga na vikala hue kucha, tanumeM roga na vyApA hai; aura zithilatA lAnevAlA, AyA nahIM buDhApA hai| murajhAyA para vadana, na dikhatI jInekI abhilASA hai, gaharI Ahe nikala rahI haiM, muMhase, ghora nirAzA hai| . (3) huA hAla kyoM bhaginI aisA, kauna vicAra samAyA hai, jisane karake vikala hRdayako, 'ApA' bhAva bhulAyA hai| nijapara kA nahiM jJAna, sadA apadhyAna hRdayameM chAyA hai bhavavanameM na bhaTakanekA bhaya, kyA andhera macAyA hai| . (4) zokI honA svAtmakSetrameM, pApa bIjakA bonA hai, jisakA phala aneka duHkhoMkA saMgama Age honA hai| zoka kiye kyA lAbha ? vyartha hI akarmaNyaana jAnA hai, AtmalAbhase vaMcita hokara, phira pIche pachatAnA hai // - (5) * * yoga aniSTa, viyoga iSTakA, aghataru do phala lAtA hai, phala nahiM khAnA vRkSa jalAnA, iha parabhava sukhadAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *606 jainahitaiSI isase pativiyogameM dukha kara, bhalA na pApa kamAnA hai, kintu sva-para-hitasAdhanameM hI, uttama yoga lagAnA hai // ( 6 ) AtmonnatimeM yatna zreSTha hai, jisa vidhi ho usako karanA, usake lie lokalajA apamAnAdikase nahiM DaranA / jo svataMtratA lAbha huA hai, daivayogase sukhakArI, durupayogakara use na khoo, jisase ho pIche khvArI // ( 7 ) mAnA hamane, huA, ho rahA, tumapara atyAcAra bar3A, sAtha tumhAre paMcajanoMkA, hotA hai vyavahAra kar3A / para tumane isake virodhameM, kiyA na jaba pratirodha khar3A, taba kyA svatva bhulAkara tumane kiyA nahIM aparAdha bar3A ? " ( 6 ) svArthasAdhu nahiM dayA kareMge, unase isa abhilASAkochor3a, svAvalambinI bano tuma, pUrNa karo nija AzAko sAvadhAna ho svabala bar3hAo, nijasamAja utthAna karo, ' daiva durbaloMkA ghAtaka ' isa nItivAkyapara dhyAna karo // ( 9 ) binA bhAvake bAhyakriyAse, dharma nahIM bana AtA hai, rakkho sadA dhyAnameM isako, yaha Agama batalAtA hai / bhAva binA jo vrata niyamAdika, karake DhoMga banAtA hai, Atmapatita hokara vaha mAnava, Thaga-daMbhI kahalAtA hai // (10) isase lokadikhAvA karake, dharmasvA~ga tuma mRta dharanA, sarala cittase jo bana Ae, bhAvasahita sohI karanA / For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhavA-sambodhana / 507 prabala na hone pAya~ kaSAyeM, lakSya sadA isapara rakhanA, svArthatyAgake puNya panthapara, sadA kAla calate rahanA // (11) kSatrabhaMgura saba ThATha jagatake, inapara mata mohita honA kAyA mAyAke dhokhameM, par3a, aceta ho nahiM sonaa| durlabha manuja janmako pAkara, nijakartavya samajha lenA, usahIke pAlanameM tatpara, raha, pramAdako taja denaa|| (12) dIna dukhI jIvoMkI sevA, karanI sIkho hitakArI, dInAvasthA dUra tumhArI, ho jAe jisase saarii| de karake avalamba uThAo nirbala jIvoMko pyArI, isase vRddhi tumhAre balakI, niHsaMzaya hogI bhaarii|| . (13) ho viveka jAgRta bhAratameM, isakA yatna mahAna karo, ajJa jagatako usake dukha dAridya AdikA jJAna kro| phailAo satkarma jagatameM, sabako dilase pyAra karo, bane jahA~ taka isa jIvanameM, auroMkA upakAra kro|| (14) 'yuga-cIrA' banakara svadezakA phirase tuma utthAna karo, maitrI bhAva sabhIse rakhakara, guNiyoMkA sanmAna kro| unnata hogA Atma tumhArA, ina hI sakala upAyoMse, zAMti milegI, duHkha TalegA, chUTogI vipadAoMse // devabanda, ji. sahAnupura tA. 19-7-15 / samAjasevaka-- / jugalakizora mukhtAra / For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 mmmmmmmmmm jainahitaiSI jvAlApura mahAvidyAlaya aura gurukula kaaNgdd'ii| u kta donoM saMsthAyeM AryasamAjakI haiM / pahalI 8 saMsthA arthAt mahAvidyAlaya haridvArase lagabhaga 3 mIlake aMtarapara jvAlApurake nikaTa relakI sar3aka para eka bar3e ramya aura vizAla kSetra para sthita hai| ise / AryasamAjake prasiddha vidvAn svAmI darzanAnaMdanIne sthApita kiyA thaa| isameM saMskRta prathama bhASA aura a~garejI dvitIya bhASAke taurapara par3hAI jAtI hai| isa samaya isameM lagabhaga 80 vidyArthI adhyayana kara rahe haiN| samasta vidyArthI brahmacArI haiN| inake mAtA pitAoMne vidyArthI avasthA paryaMtake lie inheM vidyAlayake saMrakSaNameM chor3a diyA hai / isa vidyAlayameM vidyArthiyoMse kisI prakArakI koI phIsa vagairaha nahIM lI jAtI / sampUrNa kharca vidyAlayako hI uThAnA hotA hai| ___ isa vidyAlayameM jitane adhyAyaka haiM, saba vidvAn haiN| vidvAnoMkI yahA~ bahuta acchI maMDalI hai / yadyapi yahA~ para saMskRtajJa vidvAnoMkI hI bahulatA hai tathApi isase a~garez2I AdikI zikSA meM kisI prakArakI kSati nahIM rahatI hai, kAraNa ki jitane bhI kAryakartA haiM saba samayake anusAra upayogI zikSAkI AvazyakatAko samajhe hue haiN| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jvAlApura mahAvidyAlaya aura gurukula kaaNgdd'ii| 609 __ brahmacArI dekhanemeM bar3e suMdara svastha aura prasannacitta mAlUma hote haiN| unakI AkRtise mAlUma hotA hai ki ekadina ye loga bar3e vidvAn hoMge aura inake dvArA AryasamAjake siddhAMtoMkA bahuta pracAra hogA / baccoMmeM ApasameM bar3A prema hai| par3hane likhanekI tarapha vizeSa ruci hai / pAThya pustakoMke atirikta anya pustakeM bhI bar3e premase par3hate haiN| isa vidyAlayakA prabaMdha bhI bahuta prazaMsanIya hai| baccoMke caritragaThanakI ora prabaMdhakoMkA vizeSa dhyAna hai / brahmacaryakI pUrNa rUpase rakSA karAI jAtI hai / khela kUda aura vyAyAmakA bhI pUrA pUrA khayAla rakkhA jAtA hai| vidyAlayake pAsa hI nahara hai jisameM bacce khUba tairate haiN| pAkazAlA, yajJazAlA. tathA snAnAgAra bar3e hI uttama aura ucita rUpase bane hue haiN| bhojanazAlA itanI bar3I hai ki usameM eka sAtha 70, 80 brahmacArI baiThakara bhojana kara sakate haiN| vaha itanI sAfa rahatI hai ki kahIM eka tinakA bhI dikhalAI nahIM detaa| yajJazAlA itanI vizAla hai ki 100-150 vyakti cAroM ora baiThakara AnaMdase havana kara sakate haiM / snAnAgAra bhI itanA vistarita hai ki 40, 50 vidyArthI eka samayameM snAna kara sakate haiM / pharaza tInoM sthAnoMkA pakkA banA huA hai / pAnIse dho DAlanese saba -sApha ho jAtA hai| .. yahA~kA auSadhAlaya bhI vizeSa rUpase ullekhanIya hai| jo vaidya yahA~para haiM be bar3e hI yogya aura anubhavI haiM aura itane prasiddha haiM For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI mmmmmmmmmm ki bAharase bhI ilAjake lie loga unake pAsa Ate haiM aura oSadhi ma~gAte haiN| bhAratodaya nAmakA hindI sAptAhika patra bhI yahA~se nikalatA hai| yahA~ke adhiSThAtA tathA kAryakartA bar3e hI sajjana puruSa haiN| unakA vyavahAra darzakoM prati bar3A cittAkarSaka hai| isa vidyAlayameM dikhAvA bahuta kama hai aura kAma bahuta jyAdaha hotA hai| yahA~ke paThanakramase yadyapi hama pUrNa rUpase sahamata nahIM haiM; paraMtu yaha eka aisA prazna hai ki jisakA sambaMdha vidyAlayakI kameTI athavA AryasamAjase hai / cAhe paThanakrama kucha ho, tAtparya isase hai ki bAlakoMpara zikSAkA kyA prabhAva par3atA hai / AyA bAlakoMkA svAsthya aura unakA jJAna bar3hatA hai yA nahIM ? so donoM cIjeM yahA~ para bar3ha rahI haiN| baccoMkA caritragaThana khUba hotA hai| yahA~kI zikSA pakSapAtarahita udAra hai| yadyapi yaha saMsthA AryasamAjakI hai paraMtu baccoMke hRdayoMmeM pakSapAtakA bIja yahA~ nahIM boyA jAtA aura na kisI dharmavizeSase athavA vyaktivizeSase dveSa rakhanA sikhalAyA jAtA hai| hamane vidyAlayake eka kamaremeM digambara jainadvArA prakAzita svargIya seTha mANikacandrajIkA kaileMDara bhI laTakA huA dekhaa| jAna par3atA hai ki aba pakSapAta aura dveSa saMsArase kama hotA jAtA hai / jainiyoMko bhI kama kara denA ucita hai| aba samaya isa bAtakA hai ki premase apane matake siddhAntoMkA prakAza kiyA jAya |aapsmeN lar3ane bhir3ane aura dveSabhAva rakhanekA aba samaya nahIM rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jvAlApura mahAvidyAlaya aura gurukula kaaNgdd'ii| 611 -~ hyN , `mrh khwdrw r tw wh bys __ dUsarI saMsthAkA nAma gurukula kAMgar3I hai| yaha bahuta purAnI aura bar3I saMsthA hai| isake dekhanekI icchA hamAre manameM varSoMse thii| haridvArase do mIlake aMtara para kanakhala hai| kanakhalase gaMgApAra karake paidala saira karate hue gaMgAkI ghATiyoM se hote hue hama gurukula pahu~ce / rAstemeM aise jaMgala par3ate haiM ki kahIM manuSyakI parachAI mI dikhalAI nahIM detii| vAstavameM gurukula jaisI saMsthAkA aise hI sthAna para honA upayukta hai| ___ gurukulakI imAratase bAhara, bAharase Aye hue logoMke lie eka dharmazAlA banI huI hai / usImeM hama tthhre| thor3I hI dera huI thI ki itanemeM gurukulakA caparAsI AyA aura usane hamase snAna vagairahake lie khaa| hama snAna dhyAna vagairahase nivRtta hokara Derese cale the| taba vaha hamako bar3e premake sAtha bhojanazAlAmeM le gayA / bhojanazAlAmeM hamArA pahu~canA thA ki vahA~ke prabaMdhakoMne binA kisI prakArakI jAna pahicAnake hamArA bar3A Adara satkAra kiyA aura bar3e premake sAtha hamako bhojana kraayaa| kucha brahmacArI loga bhI hamAre sAtha bhojana kara rahe the / bhojana sAdA, halkA aura balabardhaka thA / dAla tarakArImeM svAsthyako bigAr3anevAle masAle nahIM the / sabase uttama padArtha jo dekhanemeM AyA vaha mIThA zuddha dahI thaa| mIThA dahI kitanA rucikara aura lAmadAyaka hotA hai isake kahanekI AvazyakatA nahIM / dahI chA~cha mala vagairaha padArtha yahA~ umadA aura jyAdaha milate haiN| zaharoMmeM acha acche amIra loga bhI inake lie tarasate haiN| miThAiyA~ For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 jainahitaiSI aura masAle yahA~ khAneko nahIM nahIM diye jAte; kiMtu dUdha, mIThA dahI, phala tarakArI tathA harI cIjeM jitanI mila sakatI haiM dI jAtI haiN| dUdha dahIke lie gozAlA hai jisameM dUdha denevAlI gAyoMkI bar3I saMkhyA hai| harI tarakArIke lie kheta aura bAr3e hai jinameM RtuoMkI tamAma cIjeM paidA hotI haiN| . __ bhojana karaneke pazcAt Azramako dekhaa| isa samaya isameM 315 brahmacArI haiM / skUla aura kAlina do pRthak pRthak vibhAga haiN| donoMke rahana sahana, khAna pAna, paThana pAThanakA pRthak pRthakU prabaMdha hai / skUlameM par3hanevAle brahmacAriyoMse 10 ) mAsika aura kAlijameM paDhanevAle brahmacAriyoMse 15) mAsika phIsa lI jAtI hai / jvAlApurameM phIsa bilakula nahIM lI jAtI aura yahA~ pUrI lI jAtI hai| vahA~ prAyaH sAdhAraNa sthitike logoMke bAlaka rahate haiM, yahA~ zrImAmAnoMke rahate haiN| choTI kakSAse lekara U~cIkakSA taka yahA~ para saba paDhAI mAtRbhASA hiMdImeM hotI hai / yahA~kA pustakAlaya bar3A vizAla hai| usameM pratyeka viSayake acche acche graMthoMkA saMgraha hai| patra aura patrikAyeM bhI kitanI hI AtI haiN| yahA~kA akhAr3A-vyAyAmazAlA bhI darzanIya hai| usameM vyAyAmakI kitanI hI upayogI cIjeM haiN| ... jala vAyu yahA~kA bar3A svaccha hai / gurUkulake pAle gaMgA bahatI hai / yahA~kA dRzya bar3A hI manohArI hai| varSARtumeM yahA~ avarNanIya AnaMda rahatA hogaa| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jvAlApura mahAvidyAlaya aura gurukula kaaNgdd'ii| 613 mmmmmmmmmmmm bhojanazAlA, yajJazAlA tathA snAnAgAra yahA~ bhI jvAlApurake samAna uttama bane hue haiN| vizeSa bAta yahA~ para yaha hai ki gurUkulako sthAna bahuta milA huA hai / sthAnakI adhikatAse yahA~ para kisI bAtakI truTi nahIM hai| sabase acchI bAta jo gurukulameM dekhanemeM AI vaha vahA~ke kAryakartAoM aura sevakoMkA prema aura ziSTa vyavahAra hai| choTese lekara bar3e taka sabake saba bar3e hI sabhya aura ziSTa haiM-prema unake hRdayoMmeM kUTakUTa kara bharA huA hai / __ kyA jainasaMsthAyeM bhI ina saMsthAoMse kucha pATha sIkheMgI ? darzakadayAcandra goyliiy| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI 614 sttttaa| (vyeMkaTezvarase uddhRta) O sa TrekA 'lakSaNa' anizcita hai / sAdhAraNa bhASAmeM ra saTTekA artha * badalA' hotA hai| eka cInake badale dUsarI cIjakA lenA denA -- saTTA' yA saudA' kahalAtA hai, parantu isa arthake sivAya saTTekA aura sacce vyopArakA zabdoM meM bheda karanA bahuta hI kaThina hai| pratyeka vyopArameM saTTekA aMza upasthita rahatA hai evaM bar3e bar3e saTTe vAstavameM vyopAra kahalAte haiN| jokhama' jaisI saTTemeM rahatI hai, vaisI pratyeka vyApArameM bhI rahatI hai / dUradarzitA aura buddhimattAkI donoMmeM AvazyakatA hai / mAlakI Ayata aura nikAsa, upaja aura khapa donoMhImeM dekhI jAtI hai aura donoMhImeM loga apanI zaktike bAhara kAma karane lagate haiM / ataH inake bhedakA varNana karanA sarala nahIM hai, kintu vyavahArameM saTTe aura vyopArakA antara spaSTa pratIta hotA hai aura sarva vidita hai| __ relve, tAra, mila ityAdi udyamoMke saJcAlaka kabhI saToriye nahIM kahalAya~ge, parantu ruI, alasI, cA~dI, sana, pATa, zera ityAdiko anApazanApa kharIdane vecanevAle evaM kevala lAbha hAnike pharkakA lenadena karanekA Abhyantarika saGketa rakhanevAle, tathA kAnUnase bacaneke liye, isa matalabase, mAlakI ' DilIvarI / arthAt taiyArI lenadena karanevAle, ataeva isI matalabase, likhita kabUliyatake bandhanakA For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTTA | 615 Azraya lenevAle avazya saToriye haiM / isameM koI sandeha nahIM / kAnUnameM bhinna bhinna jajoMkI pravRtti tathA jJAnake anusAra saTTA juA yA vyApAra ThaharAyA jAtA hai, isase saTTekA khAsa svarUpa nahIM jAnA jA sakatA / kAnUnI cihna isakA nirNaya karanemeM asamartha haiM, parantu vAstavameM hama usa vyApArako saTTeke nAmase kalaMkita karegeM, jo bUteke behada bAhara hai, jo jUekA svarUpavizeSa hai, jisameM dhanI hote utanA hI samaya lagatA hai jitanA ki kaMgAla hote lagatA hai / jisameM 'cAnsa " arthAt akasmAt aura 'bhAgyalakSmI' para adhika vizvAsa rakkhA jAtA hai, jisameM prAyaH sauke sau TakA jokhama rahatI hai| jo alpa samaya eka vAyade se dUsare vAyade ke liye kSaNa bharameM liyA diyA jAtA hai, jisameM nirantara trAsa banA rahatA hai aura jisake karanevAle saMsArake sAre sukhoMko bhogate hue bhI sadA pIDita rahate haiM / - saTTA vizvavyApI hai | amerikA ( nyUyArka ), iMgleNDa ( livarapula ) ityAdi bar3e bar3e dezoM meM saTTA hotA hai / ataH yaha eka mahAna aniSTa hai, jisako jaDamUlase ukhAr3anA eka bar3I bhArI samasyA hai| amerikAke arthazAstrI, prophesara TAsiga likhate haiM " saTTekA jora itanA kisI dezameM nahIM jitanA ki amerikAke yunAiTeDa sTeTsa meM hai / yahA~ saTTe ke sAre sAdhana upasthita haiM / jaise ki aneka bhAgoM meM vibhakta jaGgI saMsthAe~, vizvavyApI bAjAra, bar3e bar3e saude, atisAhasI aura dhanI prajA ityAdi / ataH bahutere amerikana sAhUkAroMne saTTerUpI jaeko hI vyopAra mAna rakkhA hai / rthAt zerabAjAra saMsAra bhara meM ghI - 1 nyUyArka For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI patIjakI eka anokhI saMsthA hai, parantu saMsAra bharameM jUekA sabase bar3A naraka bhI vahI hai|" ___ saTTeke mukhya guNa AyAta aura nikAsa, upaja aura khapakI samatola rakhanekA hai, athAt mAla bAjArameM Anese pahale hI kharIda liyA jAtA hai aura khapase jyAdA honepara godAmameM jamA kara liyA jAtA hai tathA khapase upajake kama hone para jamA kiyA huA mAla beca diyA jAtA hai| yoM karanese bhAvakA tAratamya kama hotA hai aura mAla niyamita bhAvase bikatA hai / dainika bAjAra aura mausamakA bAjAra evaM bhinna bhinna dezoMkA bAjAra prAyaH eka rahatA hai| saTTeke kAraNa deza dezakA vyApAra bar3hatA hai aura vyApArake sambandhase paraspara vidyA vicAra sabhyatA ityAdikA bar3A prabhAva par3atA hai aura dezIya zatrutA dUra hokara anyonya premabhAva utpanna hotA hai| kisAna logoMko evaM majadUroMko saTTekI calavalake pratApase sadaiva apane apane kAmameM avakAza nahIM milatA aura bAjArakI cintA kiye binA unheM niyamita rojAnA milatA hai, evaM yadi annake kabAle kiye hue hote haiM aura mAla ikaTThA huA par3A hotA hai, to duSkAlake samaya prajA annake abhAvase pIr3ita nahIM hotii| saTTemeM mAla namUnese bikatA hai jisase saudA sugamatAse hotA hai / ImAnadArI, vizvAsa aura dhIjapatIja bar3hate haiM, jisase sadara jAiNTa sTAka koopareTiva kampaniyA~ beGka ityAdi dezako atula lAbha pahu~cAnevAlI saMsthAoMkA nirmANa kiyA jA sakatA hai| saTTeke guNakI apekSA usase utpanna hote hueM aniSTa adhika prabala For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sttttaa| haiN| saTTA eka prakArakA vyasana hai| eka bAra saTTeke jAlameM pha~sA huA manuSya sahI salAmata bAhara nahIM nikala sakatA / saTTeke banda honese saToriyekI AjIvikA naSTa ho jAtI hai| itanA hI nahIM kintu vaha kisI kAmakA nahIM rahatA / saToriyekA udyama, usake dalAlakA vAstavameM dezake liye udyama nahIM mAnA jaataa| inakA parizrama dezako phalaprada nahIM, kintu ati hAnikara hai / saTTe katipaya cAlAka anubhavI aura sAhasI logoMke: sivAya prAyaH sAre nukasAna hI hAsila karate haiM / tejI mandIkA lena dena uttarottara kaIbAra ho jAtA hai / prathama becanevAlA dUsareke pAsase kucha antara rakhakara kharIda letA hai evaM dUsarA tIsarese, ityAdi / yoM karanese pratyeka vyaktiko lAbha va hAni donoM hote haiM, kintu jaba eka bar3A saToriyA divAlA nikAla detA hai aura dUsarA * kornara' arthAt kabAlA karatA hai taba choTe, adhavicale saToriye idharake udhara ghasITe jAte haiM aura do virodhI vegoMke bIcameM Akara pIse jAte haiM / itanA hI nahI kintu dezakI Arthika vyavasthAko bigAr3a dete haiM aura upadrava phailAte haiN| dhanI kSaNameM nidhana banate haiM, dezakA vyApAra astavyasta ho jAtA hai aura dezakI avasthA asthAyI bana jAtI hai| saTTA Alasyako uttejita karatA hai| prAmANika aura udyamI puruSoMke cittapara vikSepa DAlatA hai| ye loga apane vyavasAyakA parityAga kara saToriyoMkI dekhAdekhI zIghratayA dhanI bananekI durAzAmeM apanA sarvasva kho dete haiM aura dezameM cautaraphA ApattikA prasAra ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muammonin 618 jainahitaiSIammino __ yadi ye kuzAgrabuddhi, cAlAka, sAhasI, vaNika mahAjana apane isa vyartha parizrama dvArA muphtakA asIma dhana prApta karanekI tRSNAkA tyAga kara apane dezakI supta kArIgarIko jAgRta kareM arthAt itara bar3e bar3e vyavasAyoMko hAthameM lekara apanI tIvra buddhike kharcase svArtha aura paramArtha donoM sampAdana karanekA prayatna kareM to kyA hI acchA ho / ___ saTTeke durguNa spaSTa haiM, kintu rAjyake zAsanase use rokanA atIva kaThina hai| sAdhAraNa vicAra sudharanese bAharI saTTA kama hogA kintu vicAra, sudhAraneke prayatna karanese sudhareMge aura vyApArasambandhI sudhAra ina viSayoMpara tarka vitarka arthAt carcA karanese zuddha hoNge| prophesara jevaMsane likhA hai-" sRSTibharameM manuSyake samAna koI vastu nahIM hai aura manuSyameM tarkake samAna dUsarA koI gunn.nhiiN|" isaliye isa tarkazaktiko bar3hAiye aura aisI carcA karaneke sthAnoMkI yojanA kIjiye / hamAre mAravAr3I bhAiyoMmeM vizeSakara aisI saMsthAoMkI bar3I AvazyakatA hai| yaha unake saubhAgyakA cihna hai ki bambaImeM 'mAravADIsammelana' ke adhipatitvameM prati ravivArako aisI carcA viSayaka ( DibeTiGga ) adhivezana hote haiM, jisameM gambhIra viSaya uThAye jAte haiM / aisI saMsthAyeM sthAna sthAna para honI cAhiye / mAdhavaprasAda shrmaa| For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsngg| 619 itihaas-prsngg| edebey (20) jambusvAmikA samAdhisthAna / sTara bI. levisa rAisa sAhabane apanI 'inskripzansa aiTa zravaNabelagolA, nAmaka pustakakI bhUmikAmeM, rAjAvalIkathe' ke AdhArapara, likhA hai ki-govardhana mahAmuni, viSNu, nandimitra aura aparAjita nAmake zrutakevaliyoMke saMga, aura pAMcasau ziSyoMke sAtha, jambusvAmike samAdhisthAnakI. bandanA karaneke lie koTikapura padhAre the ( had come to kotikapura in order to do rever. ence at the tomb of Jambuswami ) isase antima kevalI zrIjambusvAmikA samAdhi-sthAna * koTikapura' nAmake nagarameM jAna par3atA hai| koTikapurako, rAisa sAhabane, usI kathAke AdhAra para ukta bhUmikAmeM, aura ratnanandi nAmake AcAryana, apane -- bhadrabAhucaritroM, puNDravardhana dezake antargata batalAyA hai| aura puNDUvardhanako janarala kaniMdyamane, baMgAla dezake antargata 'bogarA' ke uttarakI ora, ' mahAsthAna ' pragaTa kiyA hai| parantu sUratase prakAzita : jambUsvAmIcaritra' meM jambusvAmikI nirvANa bhUmi 'mathurA' 1 dekho Arch. Surv. Rep. XV, V., 104 and 110. For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 jainahitaiSI nagarIko likhA hai| mathurAmeM jo jambusvAmikA melA hotA hai usake vijJApanAdikoMmeM bhI aisA hI pragaTa kiyA jAtA hai| aura sakalakIrti AcAryake ziSya jinadAsa brahmacArIne apane banAye hue jambusvAmicaritrameM likhA hai ki zrIjambusvAmi mahArAja 'vipulAcala ' parvatase mokSa gaye haiM / ataH vidvAnoMko isa bAtakA nizcaya karanA cAhie ki vAstavameM jambusvAmikA samAdhisthAna kahA~para hai| (21) 'zataka' grantha / bahutase graMtha 'zataka' nAmase prasiddha haiM / jaise nItizataka, vairAgyazataka, jainazataka, jinazataka aura samAdhizatakAdi / graMthoMke sambaMdhameM ' zataka ' zabdakA artha * saupadyoMkA samUha ' ( A collection of one hundred stanzas ) hotA hai / arthAt jisa graMthameM eka zata ( sau ) padyoMkA samUha ho use 'zataka' kahate haiM / nItizatakakA artha hai, nItiviSayaka sau padyoMkA samUha / isI prakArase vairAgyazatakAdikakA artha bhI jAnanA / zataka zabdake isa arthase uparyukta nItizatakAdi pratyeka graMthameM kevala sau sau padya hone cAhie~ / parantu graMthoMke dekhanese mAlUma hotA hai ki bhartRharikRta nItizatakameM 110, vairAgyazatakameM 116, bhUdharadAsakRta jainazatakameM 107, svAmi samantabhadrAcAryaviracita jinazatakameM 116 aura zrIpUjyapAdAcAryake samAdhizatakameM 105 padyoMkA samUha hai / yaha kyoM ? isakA yathArtha uttara abhItaka hamArI samajhameM For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsngg| 621 nahIM AyA / saMbhava hai ki ina graMthoM meM pIchese kucha kSepaka zloka mila gaye hoM aura unase padyoMkI yaha saMkhyAvaddhi huI ho| vidvAnoMko isa viSayakA zIghra nirNaya karanA cAhie aura yadi kSepakoMke milanese yaha saMkhyA vaddhi huI ho to unheM mAlUma karanekA yatna bhI karanA cAhie / * (22) pArzvanAthacaritakA nirmANakAla / zrIvAdirAja munikA banAyA huA -- pArzvanAthacarita' nAmakA eka saMskRta graMtha hai| zrIyuta TI. es. kuppUsvAmI zAstrIne, yazodharacaritakI bhUmikAmeM, likhA hai ki yaha graMtha ( pArzvanAthacarita ) zaka saMvat 948 meM banakara pUrNa huA hai| tadanusAra dUsare vidvAnoMne bhI, vidvadratnamAlAdimeM, usI zaka saMvat 948 kA ullekha kiyA hai| zAstrIjIne isa saMvatkI pramANatAmeM svayaM pArzvanAthacaritakI prazastikA nimna vAkya uddhRta kiyA hai: 'zAkAbde nagavArdhirandhragaNane saMvatsare kodhane / mAse kArtikanAmni buddhimAhite zuddha tRtIyA dine // siMhe pAti jayAdike vasumatI jainI katheyaM myaa| niSpattiM gamitA satI bhavatu vaH klyaannnisspttye||' * isakA bhI niyama hai ki zatakameM sause Upara adhikase adhika kitane padya ho sakate haiM / zataka hI kyoM paJcAzat ( pacAsA ), paJcaviMzatikA (paccIsI ), aura aSTaka Adike lie bhI niyama haiN| isa samaya smaraNa nahIM parantu kisI granthameM hamane yaha niyama par3hA hai| sause adhika honepara kSepaka AdikI kalpanA ThIka nhiiN| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI isa vAkyameM saMvatkA nAma krodhana diyA hai, jo 6 0 saMvasaroMmeMse 59 veM nambarakA saMvat hai / jyotiSazAstrAnusAra zaka saMvatmeM bAraha jor3akara sAThakA bhAga denese jo zeSa rahe usase kramazaH prabhavAdi saMvatoMkA nizcaya kiyA jAtA hai| isa hisAbase zaka saMvat 948 kA nAma 'krodhana ' nahIM ho sakatA / taba ThIka saMvat kaunasA honA cAhie, yaha jAnanekI jarUrata hai| merI rAyameM pArzvanAthacaritakI samAptikA yathArtha zaka saMvat 947 hai| 'naga' zabdase sAtakI saMkhyAkA grahaNa honA cAhie, AThakA nahIM / zrIyuta vAmana zivarAma ApaTene bhI, apane saMskRta-iMglizakozameM, 'naga' kA artha The number seven, arthAt saMkhyA sAta, diyA hai| (23). ___ vAdicandrabhaTTAraka aura yazodharacarita / jJAnasUryodayanATakake kartA vAdicaMdra bhaTTArakane eka ' yazodharacarita' bhI banAyA hai / yaha carita jJAnasUryodayanATakake bAda racA gayA hai / jJAnasUryodaya nATaka savaMt 1648 meM, madhUka ( mahuA ) nagarameM, banAkara samApta kiyA gayA hai aura isa caritakI parisapApti, vAdicaMdrane, aMkalezvara grAmameM rahakara, saMvat 1657 meM kI hai| jaisA ki isa caritake antima do padyoMse pragaTa hai: ttpdRvishdkhyaatirvaadivRNdmtllikaa| kathAmenoM dayAsiddha vAdicaMdro vyarIracat // 8 // aMkalezvarasugrAme shriicintaamnnimNdire| saptapaMcarasAbjAke varSe'kAri suzAstrakam // 81 // For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsngk| isa caritake AraMbhameM likhA hai ki zrIsomadeva aura vAdirAjasUrine jo yazodharacarita banAye haiM ve ati kaThina haiM-bAlakopayogI nahIM. hai, isalie yaha gretha bAlakoMke-maMdabuddhiyoMke-hitArtha racA jAtA hai| jisa pratiparase yaha noTa likhA gayA hai vaha sarvat 1673 kI arthAt graMthakI racanAse kevala 36 varSa bAdakI likhI huI hai aura prAyaH zuddha hai / isa pratise yaha bhI mAlUma hotA hai ki vAdicaMdrake paTTapara mahIcaMdra bhaTTAraka baiThe haiM aura unhIMko yaha prati karAkara eka strIdvArA samarpita kI gaI hai| samAja sevaka--- jugalakizora mukhtAra / noTa-isake Ageke noTa sampAdakake likhe hue haiM: . . ( 24) somadevake ziSya vAdirAja aura vaadiibhsiNh| yazastilakacampUke kartA somadevasUri bahuta bar3e vidvAn ho gaye haiN| unhoMne yaha grantha zakasaMvat 881 meM banAyA hai| ve sakalatArkikacakracUDAmaNi nemidevake ziSya the| yazastilaka nirNayasAgara presakI kAvyamAlAmeM * zrutasAgarasUrikRta TIkAsahita chapa gayA hai| dUsare AzvAsanameM pRthaktvAnuprekSAkI TIkAmeM zrutasAgarasUrine vAdirAja mahAkavikA eka zloka uddhRta kiyA hai: karmaNAkavalitA janitA jAtaH puraantrjnnggmvaatte| karmakodravarasena hi mattaH kiM kimetyazubhadhAma na jIvaH // aura isake bAda hI likhA hai-" sa vAdirAjo'pi zrIsomadecAryasya ziSyaH, For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 jainahitaiSImmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwari 'vAdIbhasiMho'pi madIyaziSyaH / zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH' ityuktatvAcca / " isase mAlUma hotA hai ki vAdirAja aura vAdIbhasiMha donoM mahAkavi somadevake ziSya the; parantu TIkAkAra mahAzayane yaha nahIM likhA ki uparyukta zlokArdha kisa granthakA hai| vAdirAja apaneko matisAgara munike ( pArzvakAvyameM ) aura vAdIbhasiMha ( gadyacintAmaNimeM ) apaneko puSpaSeNa munike ziSya batalAte haiM / isake sivAya vAdirAjane pArzvacarita zakasaMvata 947 meM, samApta kiyA hai jaba ki yazastilakako bane hue 66 varSa bIta cuke the aura vaha unakI prauDha avasthAkI racanA jAna par3atI hai| vAdImasiMhake guru puSpaSeNa the aura malliSeNaprazastise mAlUma hotA hai ki ve ( puSpaSeNa ) akalaMkadevake gurubhAI the / aSTasahasrIkI utthAnikAmeM 'vAdIbhasiMhanopalAlitA AptamImAMsA ' likhA hai| isase vAdIbhasiMha akalaMkadevake samakAlIna arthAt zaka saMvat 772 ke lagabhagake vidvAn Thaharate haiM jo yazastilaka karttAke ziSya nahIM ho skte| ina saba kAraNoMse zrutasAgarasUrike ukta kathanameM zaGkA hotI hai| (25) tattvArthasUtrakA maGgalAcaraNa / mokSamArgasya netAraM bhattAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // isa prasiddha maMgalAcaraNako koI sarvArthasiddhi TIkAkA koI gandhahastimahAbhASyakA aura koI rAjavArtika zlokavArtikAdikA For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsngg| 625 kahate haiM; parantu vAstavameM yaha mUla sUtrakAra tattvArthazAstrake kartA umAsvAmIkA racA huA hai| zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat , stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat / vidyAnandaiH svazaktyA kathamapikathitaM styvaakyaarthsiddhyai|| iti tattvArthazAstrAdau muniindrstotrgocraa| praNItAptaparIkSeyaM kuvivAnivRttaye // 124 // AptaparIkSAke antake ina do zlokoMse isa viSayameM z2arA bhI zaGkA nahIM rahatI hai / inakA sArAMza yaha hai ki:-tattvArthasUtrake prAraMbhameM zAstra kArane arthAt bhagavAn umAsvAmIne jo 'mokSamArgasya netAraM' Adi stotra banAyA hai aura svAmI samantabhadrane jisakI mImAMsA ( AptamImAMsA ) kI hai, mujha vidyAnandane AptakI siddhike lie usIkA yaha vyAkhyAna kiyA // 123 // isa taraha yaha tattvArthasUtrakI Adike maMgalAcaraNarUpa stotrakA vicAra karanevAlI AptaparIkSA racI gii| AptaparIkSAke prAraMbhake zlokoMse bhI yahI bAta mAlUma hotI hai:zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH // mokSamArgasya netAra...... ............... arthAt parameSThIke prasAdase mokSamArgakI prApti hotI hai, ataeva tattvArthazAstrake AdimeM munipuGgava umAsvAmi * mokSamArgasya netAraM ' Adi unake guNoMkA stotra karate haiM / . / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 jainahitaiSI sampUrNa AptaparIkSA granthameM isI maMgalAcaraNakI vistArapUrvaka vyAkhyA kI gaI hai| (26) . AcArya siddhasena / AdipurANa, harivaMpurANa Adike karttAoMne eka siddhasena nAmaka mahAkavi aura naiyAyikakA stavana kiyA hai| parantu na to inakA koI grantha hI prApya hai aura na yaha mAlUma hai ki ye kaba hue haiN| zvetAmbara sampradAyameM bhI eka -- siddhasena '' nAmake mahAn vidvAn ho gaye haiM jo 'siddhasenadivAkara ' kahalAte haiM aura jo vikramakI samAke - kSapaNaka' nAmase prasiddha ratna the / abhItaka hamArA yaha khayAla thA ki umAsvAmIke samAna siddhasena bhI eka hI hoMge aura unheM donoM sampradAyavAle apanA apanA mAnate hoMge; parantu aba hameM isa viSayameM sandeha hone lagA hai| zvetAmbarasampradAyameM haribhadra nAmake eka pratiSThita AcArya ho gaye haiN| unakA svargavAsa vikramasaMkt 585 yA 575 meM huA thaa| unake banAye hue bahutase grantha haiM jinameM eka dharmabindu bhI hai| isa granthake cauthe adhyAyameM dIkSA lene yogya manuSyakA varNana karatehue granthakarttAne vAlmIki, vyAsa, samrAT, vAyu, nArada, vasu, kSIrakadambaka, bRhaspati, vizva, aura siddhasena ina daza AcAryoMke mata diye haiM aura unako ThIka na batalAkara antameM apanA mata diyA hai| siddhasenakA mata sabase pIche diyA hai aura usake bAda apanA diyA hai| isase mAlUma hotA hai ki ye siddhasenAcArya haribhadrake pahale ho gaye haiM aura For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtiyoM meM pArasparika vivAha / 627 sambhavataH unake sampradAyake nahIM kintu digaMbara saMpradAyake the| dIkSAke viSayameM siddhasenakA mata yaha hai ki ' buddhimAn puruSoMko dravya, kSetra, kAla bhAvakA vicAra karake jo yogya mAlUma ho vaha karanA caahie|" jainajAtiyoMmeM pArasparika vivAha / manuSyajAtirekaiva jAtinAmodayodbhavA / vRttibhedA hi tadbhedAcAturvidhyamihAsnute // 45 // __-AdipurANa, parva 38 / janasamAjake samakSa yaha prazna upasthita ho cukA hai ki, jaina 'dharmakI mAnanevAlI jo aneka jainajAtiyA~ haiM unameM paraspara vivAhasambandha yA beTIvyavahAra honA cAhie athavA nahIM / isa viSayakI carcAkA prAraMbha bhI ho gayA hai-eka pakSa ise Avazyaka tathA lAbhajanaka batalAtA hai aura dUsarA anAvazyaka tathA hAnikAraka batalAtA hai; parantu donoM hI pakSoMkI orase abhItaka isa viSayameM uhApohapUrvaka vicAra nahIM kiyA gayA hai aura na sarvasAdhAraNako yaha samajhAyA gayA hai ki isameM kyA kyA lAbha aura kyA kyA hAniyA~ haiM / isa lekhameM hama pArasparika vivAhoMke binA jo hAniyA~ hotI haiM, unapara vicAra kareMge / AzA hai ki, jo sajjana isa viSayameM hamase viruddha haiM ve bhI apane vicAra vistArapUrvaka prakAzita karanekI kRpA dikhlaaveNge| .. - 'sabase pahale hameM yaha dekhanA cAhie ki isa viSayameM koI dhArmika hAni to nahIM hai| vartamAnameM jo jaina grantha prApya haiM aura For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 jainahitaiSI jinheM hama prAmANika mAnate haiM, unameM Aja kalakI jAtiyoMkA jikra taka nahIM hai / jAtiyA~ pahale thIM bhI nhiiN| pichale hajAra varSameM hI inakI racanA huI hai, aisA anumAna hotA hai| AdipurANameM jAti zabda kaI jagaha AyA hai; parantu usa samaya isa zabdakA artha vartamAnakI jAtiyoMse bhinna thAH pituranvayazuddhiryA tatkulaM pribhaassyte| mAturanvayazuddhistu jaatiritybhilpyte|| -Adi0 parva 39, zlo0 85 / arthAt pitAkI paramparAkI zuddhiko kula aura mAtAkI paramparA. kI zuddhiko jAti kahate haiN| parantu vartamAnameM jAtikA kucha aura hI rUpa hai / mAtAkI paramparA zuddhise usakA koI vizeSa sambandha nahIM hai| Ajakala jo jAtiyA~ haiM ve grAmoM yA nagaroMke nAmase, vyApAradhaMdhoMke sambandhase, AcArabhedase, tathA dharmabhedase banI haiM aura naI naI banatI bhI jAtI haiN| ___ jina dharmagranthoMkI isa samaya hameM prApti hai ve isa viSayameM bahuta kucha udAra haiM / unameM anulomavarNavivAhakI AjJA dI gaI hai| pahale-jAtiyoMkI utpattike pahale bhAratavarSameM cAra varNa the-brAhmaNa kSatriya vaizya aura zUdra / unameM anuloma aura pratiloma vivAha hote the jinameMse anulomavivAha sarvamAnya the| yazastilaka mahAzAstrake kartA somadevasUri apane nItivAkyAmRtake vivAhasamuddezameM kahate haiM:- " Anulomyena catustridvivarNakanyAbhAjanA brAhmaNakSatriyavizaH / " arthAt brAhmaNa, brAhmaNa For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jAtiyoMme pArasparika vivAha / 629 kSatriya vaizya aura zUdrakI; kSatriya, kSatriya vaizya aura zUdrakI; aura vaizya vaizya aura zUdra varNakI kanyAoMko le sakatA hai / AdipurANameM bhI isa anulomavivAhakA ullekha hai| isase hama vicAra kara sakate haiM ki jaba hamAre dharmazAstra vaizyoMko zUdratakakI kanyA lenameM pApa nahIM batalAte haiM taba khaNDelavAlako agravAlakI aura paravArako porabAr3akI kanyA lenameM kaise pApa batalA sakate haiM ? / ___ hamAre kathAgranthoM meM isa tarahake vivAhasambandhoMkA ullekha bhI milatA hai| cakravartI mlecchoMkI kanyAyeM lAte the| yaha abhI 2200 varSakI hI bAta hai ki candragupta mauryane selyUkasakI beTIke sAtha vivAha kiyA thaa| jaratkumArakI mAtA bhillanI thI / rAjA upazreNikane eka bhIlakI kanyAke sAtha zAdI kI thii| unake putra zreNika nandizrI nAmakI rAnI eka vaizyaseThakI kanyA thI / padmapurANa aura harivaMzapurANameM bhI aisI kaI kathAyeM haiM jinase mAlUma hotA hai ki pahale asavarNavivAha khUba hote the aura ve kisI prakAra nindya nahIM samajhe jAte the| garaja yaha ki dharmazAstroMkI AjJAnusAra anulomavarNavivAhameM koI doSa nahIM hai aura jaba asavarNa vivAhameM doSa nahIM hai taba eka varNakI hI banI huI aneka jAtiyoMke pArasparika vivAhasambandhameM to doSakI kalpanA bhI nahIM ho sktii| ___ dhArmika buddhise vicAra karane meM bhI isa prakArake sambandhameM koI doSa nahIM jAna paDatA / jinake sAtha hamArA bhojanavyavahAra hotA hai, jinake AcAra-vyavahAra-vicArAdi hamI jaise haiM aura jo eka hI dharma aura devakI upAsanA karate haiM, unameM beTI-vyavahAra hone laga For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 jainahitaiSI - nese hama to nahIM soca sakate ki dharmake kaunase aMgakA ghAta ho jAyagA aura kaunasA pAtaka laga jAyagA / kucha loga yaha Apatti upasthita karate haiM ki jaba hamAre pUrvapuruSoMne jAtisaMsthAko Azraya diyA hai aura saikar3oM varSoMse yaha calI A rahI hai, taba hama isake niyamoMkA ullaMghana kyoM kareM? isake uttarameM hamArA nivedana yaha hai ki pUrva puruSoMkI calAI honese hI jAtisaMsthA acchI nahIM ho sakatI hai - hameM usake hAnilAbhoMpara vicAra karanA cAhie / bApadAdAoMkA khudavAyA huA honeke kAraNa hI khAre ku~AkA pAnI mIThA kahake nahIM piyA jA sakatA / aura AdipurANa Adike racayitA bhI to hamAre pUrva puruSa the, yadi pUrvapuruSoMkI hI bAta mAnanA hai to phira unake anulomavivAhake niyamako hama kyoM nahIM mAnate ? aura isa viSayakA dAva kaise kiyA jA sakatA hai ki pUrvapuruSa bhUla nahIM karate ? Age honevAlI santAnake hama bhI to pUrvapuruSa haiN| kyA hama kaha sakate haiM ki hamase bhUleM nahIM hotI haiM ? saMbhava hai ki hamAre pUrvapuruSa bhI aneka acchI bAtoMke sAtha yaha eka bhUla kara gaye hoM / athavA apane dezakAlAdikI paristhitiyoMke anusAra usa samaya unhoMne isa saMsthAke z2ArI karanemeM lAbha socA ho aura zAyada usa samaya lAbha huA bhI ho; parantu AjakalakI paristhitiyA~ aisI nahIM haiM ki hamArI jAtisaMsthAke niyama itane kar3e raheM ki hama parasparavivAha sambandha na kara sakeM / aisI dazAmeM hama kyoM lakIrake phakIra bane raheM ? hamAre pUrvapuruSoMkI yaha AjJA bhI to hai ki pratyeka kArya dezakAlakI yogyatAke anusAra karanA cAhie / f For Personal & Private Use Only www.jaihelibrary.org Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jAtiyoM meM pArasparika vivaah| 631 pArasparika vivAhasambandha na honese kyA hAniyA~ ho rahI haiM, yaha batalAneke pahale hama yaha kaha denA cAhate haiM ki hama jAtibhedako nahIM uThAnA cAhate / jainoMmeM isa samaya DeDasau yA dosau jitanI jAtiyA~ haiM ve saba banI raheM-unake bane rahanese hamArI koI hAni nahIM hai| hama sirpha yaha cAhate haiM ki saba jAtiyoMmeM paraspara beTIvyavahAra hone lage aura isa taraha vivAhasambandhakA kSetra vistRta ho jAya / 1 jAtiyoMkA kSaya-pArasparika vivAhasambandha na honese. choTI choTI jAtiyoMkA kSaya hotA jAtA hai| aisI kaI jAtiyoMkA kSaya ho cukA hai-unakA aba kevala nAma mAtra suna par3atA hai aura kaIkA ho rahA hai| aisI jAtiyoM meM jinameM sau sau pacAsa pacAsa hI ghara hote haiM, vivAhakA kSetra bahuta hI saMkucita ho jAtA hai| eka to ghara hI thor3e aura phira unameM bhI eka gotrake, tathA mAmA-phuA-mausI Adike sambandhake ghara; aisI avasthAmeM varako kanyAyeM aura kanyAoMko vara milanA kitanA kaThina honA hogA, isakA anumAna saba hI kara sakate haiN| isakA phala yaha hotA hai bahutase loga byAha kiye binA hI-santAnotpAdana kiye binA hI mara jAte haiM, jo vivAha hote haiM ve bejor3a hote haiM isa kAraNa santAna dIrghajIvI nahIM hotI, kamajora bAlakoMke sAtha byAhe jAnese lar3akiyA~ vidhavA adhika hotI haiM aura isa taraha thor3e hI samayameM aise jAtiyoMkA nAmazeSa ho jAtA hai / san 1911 kI manuSyagaNanAkI riporTase mAlUma hotA hai ki jainoMkI aisI 55 jAtiyA~ haiM jinakI janasaMkhyA 100 se bhI For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI annannaannnan kama hai ! 17 jAtiyA~ aisI haiM jo barAbara ghaTa rahI haiM aura kucha dinoMmeM samApta ho jAyeMgI ! 1901 meM disavAla jAtikI janasaMkhyA 971 thI, jo 1911 meM ghaTakara sirpha 325 raha gaI ! barArameM eka 'kukekarI' nAmakI jAti thI jisameM aba eka bhI puruSa yA strI jIvita nahIM hai| yadi vivAhakA kSetra bar3ha jAyagA to ina choTI jAtiyoMkA kSaya honA banda ho jAyagA-inameM jo loga kuMAre hI mara jAte haiM ve na marane pAveMge / isa viSayameM yaha zaMkA ho sakatI hai " yadi ina alpasaMkhyaka jAtiyoMke puruSa dUsarI jAtikI kanyAyeM byAha leMge, to una jAtiyoMmeM kanyAoMkI kamI ho jAyagI aura ku~AroMkI saMkhyA bar3ha jAyagI / " isakA samAdhAna yaha hai ki yadyapi samUcI jaina jAtimeM striyoMkI saMkhyA puruSoMkI apekSA kama hai to bhI bahuta jAtiyA~ aisI haiM jinameM vivAhayogya puruSoMkI apekSA vivAhayogya kanyAoMkI saMkhyA adhika hai, athavA alpa saMkhyAke kAraNa gotrAdi nahIM milate haiM isase striyA bhI ku~ArI raha jAtI haiM aura puruSa bhI ku~Are raha jAte haiM / 1911 kI manuSyagaNanAse mAlUma hotA hai ki jainoMmeM 25 varSase adhika avasthAkI 2032 striyA~ ku~ArI haiM aura 15 varSase adhika umrakI kumAriyoMkI saMkhyA to chaha hajArase bhI adhika hai ! kucha samaya pahale jainamitrameM eka lekha prakAzita huA thA, jisameM batalAyA thA ki agravAla jAtimeM aisI saikar3oM javAna aura prauDha striyA~ haiM jinako vivAhakA sukha nasIba nahIM huA / so yadi saba jAtiyoMmeM beTIvyavahAra hone lagegA, to isa prakArakI kumAriyoMkI saMkhyA bilakula na rhegii| For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtiyoM meM pArasparika vivAha / . isa viSayameM eka zaMkA yaha kI jAtI hai ki pArasparika vivAhasambandha jArI honese pahale pahala una jAtiyoMko bahuta hAni uThAnI paDegI jinakI saMkhyA thor3I hai aura jo nirdhana haiN| kyoMki una dhanika jAtiyoMke loga jinameM kanyAyeM kama haiM choTI jAtiyoMpara TUTa par3eMge aura unakI sArI kanyAoMko hathayA leMge / isakA phala yaha hogA ki choTI jAtiyoMke lar3ake ku~Are raha jAyeMge aura nirdhana honeke kAraNa anya jAtike loga unheM kanyAyeM deMge nahIM / parantu hamArI samajhameM yaha zaMkA nirarthaka hai| kAraNa eka to aisI jAti zAyada hI koI ho jisameM nirdhana hI nirdhana hoM dhanI koI na ho; sabhI jAtiyoMmeM dhanI aura nirdhana pAye jAte haiM, dUsare jina jAtiyoMmeM dhanI adhika haiM unameM nirdhana bhI bahuta haiM jo dUsarI jAtike nirdhanoMko apanI laDakiyA~ khuzIse denekA taiyAra ho jAya~ge / tIsare dhanI prAyaH dhaniyoMke hI sAtha sambandha karate haiM; garIboMke sAtha to usa samaya sambandha karate haiM, jaba umra bahuta adhika ho jAtI hai / so aise logoMko to rupayoMke jorase kahIM na kahIM lar3akiyA~ mila hI jAyeMgI, cAhe ve jAtimeM mileM yA dUsarI jAtiyoMmeM / yadi ve dUsarI jAtiyoMkI kanyAyeM le AyeMge to unakI jAtikI kanyAyeM auroMke lie bacI rheNgii| bAta yaha hai ki isa praznakA vicAra samagra jainasamAjake hAni lAbhapara dRSTi rakhakara karanA cAhie / tamAma jainajAtiyoMmeM jitanI kanyAyeM haiM yadi una sabakA yathocita sambandha ho jAya, kisIko ku~ArI na rahanA par3e-aura vivAhakSetra bar3ha jAnese yaha nissandeha hai ki lar3akiyA~ ku~ArI na raheMgI-to samajhanA hogA For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 jainahitaiSI ki pArasparika vivAhasambandha lAbhakArI hai| yadi isase kisI eka jAtiko kucha hAni bhI ho-aura AraMbhameM aisA honA kaI aMzoMmeM saMbhava bhI hai-to sAre jainasamAjake lAbhake khayAlase usako dara gujara karanA hogaa| 2 kanyAvikraya aura varavikraya--jainoMkI bahutasI jAtiyoMmeM kanyAvikraya hotA hai aura bahutasI jAtiyoMmeM varavikraya hotA hai / isake lie bahuta upadeza diye jAte haiM, pApa Adike Dara batalAye jAte haiM, paMcAyatiyoMmeM niyama banAye jAte haiM, para phala kucha nahIM hotA / ho bhI nahIM sakatA / kyoMki isakA kAraNa kucha aura hI hai| jina jAtiyoMmeM lar3akiyoMkI saMkhyA kama hai unameM kanyAyeM aura jinameM lar3akoMkI saMkhyA kama hai unameM vara vikate haiM / koI apane lar3ake lar3akiyoMko brahmacArI to rakhanA nahIM cAhatA hai, taba unake byAhake lie auroMke sAtha pratispardhA karanI par3atI hai-karanI hI cAhie; kyoMki cIz2a kama aura grAhaka jyAdA / saba hI yaha cAhate haiM ki rupayA cAhe jitanA laga jAve, para merA lar3akA yA lar3akI avivAhita na rahe / udhara lar3akI yA lar3akAvAlA jaba dekhatA hai ki grAhaka adhika haiM taba vaha adhika rupayA kamAnekI icchA karane lagatA hai| yadi vivAhakA kSetra bar3ha jAyagA-saba jAtiyoMmeM sambandha hone lagegA, to kanyAvikraya aura varavikraya ye donoM duSprathAyeM bahuta kucha kama ho jaayeNgii| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtiyoM meM pArasparika vivAha / kucha logoMkA yaha khayAla hai ki saba jAtiyoMmeM beTIvyavahAra hone laganese kanyAvikraya bar3ha jAyagA / aise loga apane vicArakI puSTimeM yaha yukti dete haiM ki jo loga apanI lar3akiyoMko becate haiM, unake lie bikrIkA kSetra baDha jAyagA aura isa kAraNa ve jisa jAtimeM adhika dhana denevAle mileMge usI jAtimeM apanA kAma banAnekI kozIza kareMge; parantu yaha yukti isa praznake eka hI ora dRSTi DAlakara kI jAtI hai--yaha nahIM socA jAtA ki jaba becanevAleke lie vikrIkA kSetra bar3ha jAtA hai taba kharIdadAroMke lie bhI to kharIda karanekA kSetra choTA nahIM rahatA hai| jo rupaye dekara byAha karanA cAheMge, unake lie phira lar3akiyA~ bhI to bahuta milane lageMgI-ve becanevAloMke bar3hate hue lobhameM sahAyaka kyoM hoMge ? - 3 bAlyavivAha-vivAhakA kSetrakA saMkucita honese logoMko apane lar3ake-lar3akiyoMke byAhakI cintA bahuta adhika ho gaI hai aura isa kAraNa ve jaba yoga-joga jur3atA hai taba hI vivAha kara DAlate haiM---umra AdikI ora dekhate bhI nhiiN| yadi ve umrakA vicAra karate raheM to unheM vara kanyAoMkA milanA hI kaThina ho jAya / alpajanasaMkhyAvAlI jAtiyoMmeM bAlyavivAhakA jora auroMkI apekSA isI kAraNa adhika dekhA jAtA hai / vivAhakA kSetra vistRta honese bAlyavivAha avazya hI bahuta kama ho jAyagA / yahA~ yaha karanekI jarUrata nahIM mAlUma hotI ki bAlyavivAhake kAraNa hamAre samAjako zArIrika-mAnasika nirbalatA, gArhasthya sukhakI hAni For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -636 jainahitaiSI - Adi kitanI hAniyA~ uThAnI par3I haiM / ina bAtoMko aba sabhI loga jAnane lage haiM / 4 A~TA - sA~TA-- kanyAvyavahAra ke kSetrake saMkIrNa honekA eka pariNAma A~TAsA~Ta bhI hai / yadi koI apane lar3akekA byAha karanA cAhatA hai arthAt dUsarekI lar3akI lAnA cAhatA hai to use apanI yA apane bhAI bandhuoMkI eka lar3akI usa lar3akIvAleke lar3akeke lie taiyAra karake rakhanI par3atI hai| isI duSTa prathAkA nAma A~TAsA~TA hai / isase apane lar3akeke svArtha ke lie lar3akI cAhe jaise gharameM jhoMka dI jAtI hai ! vivAhakA kSetra vistRta honese yaha duSTa rivAz2a jar3a mUlase ukhAr3A jA sakatA hai aba bhI yaha unhIM jAtiyoMmeM jArI hai jinakI janasaMkhyA bahuta thor3I haiN| 5 anamelavivAha - vara choTA kanyA bar3I, kanyA choTI vara bar3A, vara mUrkha aura kanyA viduSI, vara vidvAn aura kanyA mUrkha, vara duzcaritra aura kanyA suzIlA Adi taraha tarahake bejor3a vivAha honekA bhI eka kAraNa vivAhakSetrakI saMkIrNatA hai / jahA~ cunAvakA kSetra choTA hotA hai vahA~ isa tarahake anamelavivAha lAcAra hokara karanA par3ate haiM / Ajakala jo loga apane lar3ake aura lar3akiyoMko U~ce darjekI zikSA dete haiM, yadi unaka jAti alpasaMkhyaka hai to unakI cintAkA aura zikSita lar3ake lar3akiyoMkI durdazAkA kucha pAra hI nahIM rahatA / lar3akIka Apane khUba par3hAI likhAI; parantu jaba byAhakA vakta AyA ta For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtiyoM meM pArasparika vivAha / 637 jAtimeM yogya zikSita varake na milane se use kisI mUrkhake gale bA~dha dI ! basa, usakI jindagI kharAba ho gaI / U~ce darjekI zikSA pAye hue yuvakoMkI bhI miTTI isI taraha palIda hotI hai| ve yA to kisI azikSitA ke galagraha bana jAnese jIvanabhara dukhI rahate haiM yA kevala isI kAraNa - zikSitA strIke prApta karanekI icchAse - AryasamAja Adi itara samAjoMke anuyAyI ho jAte haiM / ina bejor3a byAhoMke phalase hamAre gRhasthAzrama ke sukhakA sarvathA lopa ho rahA hai-na striyA~ sukhI haiM aura na puruSa / yadi vivAhakA kSetra vistRta ho jAyagA to bahuta lAbha hogA - icchita vara aura kanyAoMkI prAptikA mArga bahuta kucha sugama ho jAyagA / 1 6 durAcAra kI vRddhi - jina jAtiyoMmeM kanyAyeM thor3I haiM unameM ku~Are puruSa adhika rahate haiM aura jinameM kanyAyeM adhika haiM unameM ku~ArI adhika rahatA haiM / ina donoMkA phala yaha hotA hai ki samAja meM durAcArakI vRddhi hotI hai / bAlyavivAha, anamelavivAha Adike kAraNa bhI durAcArakI vRddhi hotI hai aura sabakA mUla, vivAhakSetrakI saMkIrNatA hai / yaha vistRta ho jAyagA to jisa durAcArako loga prakRtipara vijaya na pA sakaneke kAraNa. lAcAra hokara karate haiM, vaha bahuta kucha kama hojAyagA / ina - 7 uttama santAna na honA yA niHsantAna honA -- vivAha - kSetrakI saMkIrNatAkA sabase bar3A bhayaMkara pariNAma yaha huA hai ki hamArI santAna dina para dina durbala aura alpajIvI hotI jAtI hai / 5 * For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 jainahitaSI eka to bejor3a vivAhoMkI, paraspara prema na rakhanevAle jor3oMkI, aura bAlyavivAhoM kI santAna yoM hI acchI nahIM hotI aura phira alpasaMkhyAvAlI jAtiyA~ lAcAra hokara bahuta hI najadIka sambandhameM byAha karane lagatI haiN| jo jAti jitanI hI choTI hai, usameM byAha zAdiyA~ utanI hI naz2adIkakI hone lagatI haiM - bahuta hI nikaTakA raktasambandha hone lagatA hai aura yaha uttama aura dIrghajIvI santAnake na honekA athavA santAna hI na honekA pradhAna kAraNa hai | zarIrazAstra vidvAnoMkA mata hai ki raktakA sambandha jitanI hI dUrakA hogA santAna utanI hI acchI aura baliSTha - hogI / hamAre prAcIna AcAryoMne bhI isI kAraNa nikaTa sambandhoMkA niSedha kiyA hai| asavarNavivAhakI paddhatikA mUla bhI yahI mAlUma hotA hai / IsAIyoM aura musalamAnoM meM kAkA - jAta bhAI bahanoMkA byAha karadene kI paddhati hai| yUropake zarIrazAstrajJa vidvAn isa prathAko bahuta hI hAnikAraka batalAte haiM aura isako rokaneke lie Andolana kara rahe haiN| unhoMne parIkSAyeM karake siddha kara diyA hai ki nikaTa - sambandhakI santAna bahudhA rugNa vikalAGka aura buddhihIna hotI hai yUropameM aura isa dezameM aise bahutase pratiSThita vaMza haiM jo apane hI jaise kucha inegine vaMzoMse hI sambandha karate haiN| isakA phala yaha huA hai ki unake santAna bahuta kama hotI hai aura jo hotI hai vaha ayogya hotI hai| IrANakI, 'bAhAI' jAtike logoMmeM nikaTa sambandha karanekI paddhati nahIM hai, isa kAraNa ukta jAtike loga vahA~kI anya samakakSa jAtiyoMkI apekSA adhika buddhivAn aura balavAn hote haiN| hama For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainajAtiyoMmeM pArasparika vivAha / loga yadi jainasamAjakI tamAma jAtiyoMmeM vivAhasambandha karane lageMge, to yaha dina para dina bar3hanevAlA nikaTa sambandhakA hAnikAraka pracAra avazya kama ho jaaygaa| 8 ekatAkI hAni-yaha eka bahuta moTI bAta hai ki vivAhasambandhase pAraspArika snehakI aura sahAnubhUtikI vRddhi hotI hai| jisa jAtike logoMke sAtha hamArA sambandha hogA yaha saMbhava nahIM ki unake sAtha hamArI ekatA ghaniSTha na ho| jainasamAjakI sampUrNa jAtiyoMke sAtha abhI hamArA sirpha dharmakA sambandha hai, yadi raktakA sambandha bhI ho jAya, to prema aura sahAnubhUti bahuta kucha bar3ha jaay| hama ekatAke eka lambe caur3e sUtameM baMdha jAe~ aura eka dUsareke sukha duHkhoMkA bhalAI burAiyoMkA bahuta kucha anubhava karane lge| eka dUsarekI sahAyatAse hameM unnati karaneke avasara bhI bahuta milane lge| hama eka vizAla jAtike aMga bana jAya~ / abhI to hama apanI apanI DhapalI aura apane apane rAgameM hI masta haiN| apanI jAtise bhinna jAtikI unnati avanatikA hameM bahuta hI kama khayAla hai| ___ jo loga vivAhasambandhase ekatA aura pArasparika sahAnubhUtikI vRddhi nahIM mAnate haiM unheM bAdazAha akabarakI usa kUTanIti para dhyAna denA cAhie jisase usane rAjapUta jaisI uddaNDa uddhata aura ajeya jAtiko bhI vivAha sUtrameM bA~dhakara apane vazameM kara liyA thA aura apane rAjyakI nIvako bahuta hI dRDha banA diyA thaa| vivAisambandhake kAraNa jaba rAjapUta aura musalamAna jaisI atizaya For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI bhinna jAtiyoMmeM prema aura ekatAkI vRddhi huI-mAnasiMha jaise. vIroMne mugalasAmrAjyakI rakSAke lie apanA jIvana lagA diyA, taba hamArI eka dharmakI mAnanevAlI samIpavartinI jAtiyoMmeM isase prema aura sahAnubhUti kyoM na bar3hegI ? - ye bahuta hI moTI moTI bAteM haiM jo hameM batalAtI haiM ki tamAma jainajAtiyoMmeM beTI vyavahAra hone laganese bahuta lAbha hogA aura hama aneka hAniyoMse baca jAveMge / vicAra karanese inake sivAya aura bhI aneka bAteM mAlUma ho sakatI haiN| hama AzA karate haiM ki hamArA yaha lekha jagaha jagaha paMcAyatiyoMmeM par3hA jAyagA aura vicArazIla sajjanoMkA dhyAna isa viSayake hAnilAbhoMkI ora AkarSita hogaa| yahA~ hama yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki abhI yaha viSaya kevala carcAkA hai-abhI yaha AzA nahIM ki loga isa tarahakA vivAhasambandha karaneke lie taiyAra ho jAyeMge / pahale acchI taraha carcA ho le, loga isaviSayako acchI taraha samajha leM, vAdavivAda tarka vitarka kara leM, taba hama ise kAryameM pariNata dekhanekI AzA kreNge| para hameM yaha vizvAsa avazya hai ki eka na eka dina sArA jainasamAja pArasparika vivAhasUtrameM Abaddha hue binA na rhegaa| For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoMkI rAjabhakti aura deshsevaa| 641 jainoMkI rAjabhakti aura dezasevA / 1-ajamerake gavarnara DUmarAja / O ja ba mAravADake mahArAjA vijayasiMhane san 1787 IsvImeM ajamerako punaH marahaToMse jIta liyA to unhoMne DramarAja siMghIko jo Ramail osavAla jAtike jaina the ajamerakA gavarnara niyukta kiyA / marahaToMne zIghra hI apanI hAniyoMkI pUrti kara lI aura cAra sAlake pazcAt phira mAravAr3a dezapara AkramaNa kiyA / mer3atA aura pATanake do bhISaNa yuddha hue jinameM mAravAr3I padadalita kara diye gye| . ___isI bIcameM marahaToMke saradAra DI. bAinane ajamera para hamalA kara diyA aura usako cAroM orase ghera liyA / ajamerake gavarnara DUmarAjane apanI choTIsI senAse zatrukA bar3I vIratAse sAmanA kiyA aura unako Age bar3hanese roka diyaa| pATanayuddhake bure pariNAmake kAraNa vijayasiMhane DUmarAjako hukma diyA ki marahaToMko ajamera sauMpakara jodhapura cale Ao / usa sAhasI bIrake lie yaha uttama kasauTI thI, kyoMki na to vaha apamAnake sAtha zatruko deza denA cAhatA thA aura na vaha apane svAmIkI AjJAkA hI ulaMghana karanA cAhatA thaa| isa bhayaMkara samayameM vaha dvividhAmeM par3a gayA / antameM usane nizcaya For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI kara liyA ki zatrukI adhInatA svIkAra karanese to maranA zreSTha hai| vaha apane hAthameM hIrese jaTita a~gUThI pahane hue thaa| usane hIreko nikAla kara pIsA aura khA gayA ! mRtyuzayyApara leTe hue isa bIra yoddhAne cillAkara kahA " jAo aura mahArAz2ase kaho ki maiMne prANa tyAga karake hI svAmIbhaktikA paricaya diyA hai| merI mRtyu para hI marahaTe ajamerameM praveza kara sakate haiM, pahale nhiiN|" 2-mevAr3ake jIvanadAtA bhaamaashaah| karnala TADa sAhabakA kathana hai ki itihAsameM bhAmAzAha * mevAr3ake jIvanadAtA ke nAmase prasiddha haiN| ve osavAla jAtike jaina the| dezabhakti aura dezasevAke Adarza namUne the / Apa jagadvikhyAta lokamAnya rANA pratApasiMhake dIvAna the / isa padapara Apake gharAneke loga pIr3hiyoMse cale Ate the / jina logoMne itihAsake panne palTe haiM unheM jJAta hogA ki mugala samrATa akabarane cittaurapara AkramaNa kiyA thA aura bhAratakesarI vIra rANApratApasiMhane bar3I vIratAse usakI rakSA kI thI / ekabAra rANApratApake koSameM dravyakA abhAva ho gayA jisake kAraNa ve atyanta klezita aura pIDita ho rahe the / usa samaya unakI dazA aisI zocanIya thI ki unhoMne isa hInadazAke kAraNa mevAr3akA parityAga karake kuTumbiyoM aura sAthiyoM sahita sindha jAnekA dRr3ha saMkalpa kara liyaa| ve avalI parvatase nIce utarakara marubhUmimeM pahu~ca gaye the ki itanemeM unake dezabhakta maMtrI.bhAmAzAhane Akara unheM lauTA liyA / bhAmAzAhane apane pUrvajoMkA saMcaya kiyA For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoMkI rAjabhakti aura dezasevA / 643 huA puSkula dravya rANAko de diyA / kahA jAtA hai ki vaha itanA thA ki usase paccIsa hajAra manuSya bAraha varSataka AnandapUrvaka nirvAha kara sakate the ! svAmibhakta maMtrIne rANAse hAtha jor3akara prArthanA kI ki mahArAja, mere pAsa jo dhana hai vaha saba ApakA hI Apa svadezako padhArie aura zatruse punaH yuddha kIjie / pariNAma yaha huA ki thor3IsI senAke honepara bhI rANAne cittaura, ajamera aura maMDalagar3ha ke atirikta zeSa sampUrNa mevAr3a vApisa le liyA / yadyapi isa ghaTanAko 300 barSa se adhika ho gaye tathApi bhAmAzAhake nAmase jisane Apattike samaya dezake gauravakI rakSA kI mevAr3akA baccA baccA paricita hai / nissandeha isase baDhakara dezahita aura rAjyabhaktikA dUsarA udAharaNa nahIM mila sakatA / 3 - bIkAnerake amaracandra surAnA / amaracandra bIkAnerake pratiSThita osavAla jAtike eka jaina the / mahArAja sUratasiMhake samayameM jinakA rAjyakAla san 1787 se 1828 taka rahA hai inhoMne bahuta prasiddhi pAI / san 1805 IsvI meM amaracandajI bhaTiyoMke khAna jabTA khAMse yuddha karaneke lie bheje gaye / inhoMne khAna para AkramaNa kiyA aura usakI rAjadhAnI bhaTanerako ghera liyA / pA~ca mAsataka qilekI rakSA karaneke bAda jabTA khA~ne kileko chor3a diyA aura usako apane sAthiyoMke sAtha rainA jAnekI AjJA mila gii| isa vIratAke . kAryake upalakSyameM rAjAne amaracandrajIko dIvAna pada para niyata kara diyA / For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 jainahitaiSI - san 1808 IsvImeM jodhapuranareza mAnasiMhane bIkAnera para AkramaNa kiyA / isa abhAge rAjyameM indrarAja siMghIkI adhInatAmeM eka senA bhejA gaI jisameM kitane hI adhIna rAjAoMke vIragaNa tathA rAjapUtAneke kAla amIrakhA~ke bhI vIra sipAhI zAmila the| sUratasiMhane bhI senA ikaTThI kI aura amaracandrako usakA senApati banAkara zatruko rokaneke lie bhejA / donoM senAyeM baparIke maidAnameM milIM / thor3I dera taka ghamAsana yuddha honeke bAda-jisameM amaracandrake do sauke karIba AdamI kAma Agaye the-amaracandra bIkAnerakI tarafa lauTa par3A / vijayI indrarAjane usakA pIchA kiyA aura antameM donoM rAjyoMmeM gajanerameM sandhi ho gii| sUratasiMhake rAjyameM bIkAnerake ThAkura kucha svAdhInase ho cale the| isa kAraNa mahArAjane isa asantoSajanaka dazAko samUla naSTa karane, nIca ThAkuroMko daNDa dene aura unakI karatUtakA phala unheM cakhAneke lie amaracandako bhejaa| cAra varSataka amaracanda isa kAryameM lagA rahA / isake kahanemeM hameM saMkoca nahIM hotA ki usane apane karttavyake pAlanameM bahuta hI niSThuratA dikhAI aura zoNitasaritA bahAI jisake lie vaha avazya kalaGkI hai| ___ hA ! yaha use kabhI na sUjhA ki jo maiM dUsareke lie kara rahA hU~ vahI mere lie bhI eka roz2a hogaa| yadi maiM dUsaroMke lie gaDDhA ___ 1 indrarAja san 1767 IsvImeM osavAla jAtike siMghavI kulameM sojatameM paidA huA thA / osavAloMmeM yahI sabase bar3A jenarala huA hai| isane na kevala bIkA. nerake rAjAko harAyA, kintu jayapurakA mAna bhI isIne galata kiyA / san 1815 IsvImeM yaha jodhapurameM mAra DAlA gayA / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoMkI rAjabhakti aura deshsevaa| khodatA hU~ to dUsare mere lie ku~vA khodeMge / usane pahale saranabIke ThAkuroMse bhArI kara vasUla kiyA, phira ratanasiMha bedavanta para hamalA kiyA aura usako zUlI para car3hA diyaa| pazcAt bhaTTiyoMpara AkramaNa kiyA aura sabako mAra DAlA / 300 meM se kevala eka apanI strIsahita bacakara bhAga sakA / phira zIghra hI nAharasiMha aura pUranasiMha ina do prasiddha ThAkuropara AkramaNa kiyA aura unako kaida karake bIkAnera bhejA jahA~ ve donoM zUlI para car3hA diye gye| ___ sUratasiMhajIne amarasiMhake isa vIratAke kAryase prasanna hokara usako apane mahalameM apane sAtha bhojana karanekI AjJA dekara sammAnita kiyA / __san 1815 IsvImeM amaracandranI senApati banAkara curUke ThAkura zivasiMhake sAtha yuddha karaneko bheje gaye / amaracandrane zaharako ghera liyA aura zatrukA AnA jAnA roka diyaa| jaba ThAkurasAhaba adhikaH kAlataka na Thahara sake to unhoMne apamAnakI apekSA mRtyuko ucita samajhA aura AtmaghAta kara liyaa| amaracandrakI ina sevAoMse rAjA bar3A prasanna huA, yahA~taka ki usako rAvakI padavI , eka khilata tathA savArIke lie eka hAthI pradAna kiyaa| / parantu aba amaracandrake jIvanane palTA khAyA / usake bhAgyake sitArekI jyoti aura kAnti dhIre dhIre malIna hone lgii| usakI vijayase usake zatrugaNa IrSAvaza bhar3aka uThe aura usake nAza-- For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI 646 wwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmam ke lie eka SaDyantra racA gayA / zatruoMne usako unnatike zikharase kevala girA hI nahIM diyA kintu usakA eka phaujadArI mukaddameMse sambandha karAkara usase bhArI jurmAnA dilavAyA / sana 1817 IsvImeM piNDAriyoMke sardAra amIrakhA~ke sAtha sAjiza karanekA jhUThA doSa usapara lagAyA gayA / yadyapi usake mitroMne usakI rakSAke lie bahuta kucha prayatna kiyA paraMtu kucha lAbha na huaa| usake zatruoMkI bana AI aura vaha vecArA niraparAdha atyanta nirdayatAse mAra DAlA gyaa| , -nAthUrAma jaina, lkhnuu| mukaddamebAjIke doSa / bhAratavAsiyoMkI AjakalakI nirdhanatA aura daridratAkA eka kAraNa hadase jyAdA mukaddamebAz2I bhI hai| jina logoMko aitihAsika graMthoMke paDhanekA avasara prApta huA hai ve jAnate haiM ki prAcIna samayameM bhAratavAsI isa doSase kitane rahita the / eka cInI tIrthayAtrI sAtavIM zatAbdImeM bhAratavarSakI yAtrA karake jaba lauTa kara apane dezameM gayA; taba vaha bhAratavAsiyoMke viSayameM aisA kahatA thA ki " bhAravAsI jhUTha bolanA mahApApa samajhate haiM isa lie ve bilakula jhUTha nahIM bolte|" isa bAtako usane svaracita eka pustakameM bhI likha diyA hai / prophesara meksamUlara sAhabane ( jo yUropameM bar3e bhArI saMskRtake vidvAn aura bhArata For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmase pukArate hai| kala kacahariyoM, hai, ve bhalIbhA~ki mukaddamebAjIke doss| varSake sacce hitaiSI the ) apanI pustaka " bhAratase hama kyA sIkha sakate haiM" meM likhA hai ki prAcIna AryagaNa satya bolaneke lie bahuta prasiddha the| parantu zoka hai ki Aja kala hama usI bhAratake nivAsI aura usI prazaMsita AyajAtikI santAna itane badanAma ho gaye haiM ki yUropa amerikA aura anya sabhya dezake loga hamAre nAmase ghRNA karate haiN| videzI loga hamako jhUThe, kapaTI, chalI aura dagAbAjake nAmase pukArate haiN| jina logoMko Aja kala kacahariyoM, adAlatoMkI kArravAIkA jJAna hai, ve bhalIbhA~ti jAnate haiM ki kitane loga dIvAnI phaujadArI adAlatameM kaisA jhUTha bolate haiM aura kadAcit utanA jhUTha ve kacaharIke bAhera kabhI nahIM bolate hoMge / aneka jana cAra Aneke lie pavitrase pavitra nAmokI zapatheM khAte haiM, jisakA pariNAma yaha huA ki Aja kala hamArI jAti asatya, chala, kapaTake lie bahuta badanAma ho gaI hai / yahA~taka ki paraspara mitroM aura riztedAroMmeM bhI eka dUsarepara vizvAsa nahIM rahA aura isI lie bhAratavAsI vANijya, tijAratameM bhalIbhA~ti unnati nahIM kara skte| isa mukaddamebAz2Ise bhAratavAsiyoMko jo hAni pahu~catI haiM vaha buddhimAnoMse chipI nahIM / asala rakamase pA~ca guNA adhika mukaddamA para kharca ho jAtA hai aura ubhayapakSa ( pharIkena ) mukaddamebAjIse barabAda ho jAte haiN| isa kAraNa hameM paJcAyata karanI caahie| TahalarAma gaMgArAma jamAdAra / For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 jainAhateSI - bhAratameM zikSAkI unnati / bhAratavarSa apanI prAcIna sabhyatA dhana aura pratApako kabhI bhI prApta nahIM kara sakatA, jaba taka zikSA muphta aura z2arUrI na dI jaaygii| yadi bhAratasarakAra zikSAko muphta aura z2arUrI rUpa meM nahIM denA cAhatI to bhArata ke netAoM, rAjA mahArAjAoM, jAgIradAroM, kameTIke membaroM, sabhAoM aura zubhacintakoMkA kartavya hai ki ve svayaM hI isa kAryyako apane hAthameM leM / hara eka mandira aura dharmazAlAke sAtha vAcanAlaya aura pustakAlaya kholeM jahA~ ve loga jinako dinameM phursata milatI hai zikSA prApta kara sakeM / maz2adUroMke lie hara eka gA~vameM aura nagarakI hara eka galI meM rAtripAThazAlAyeM kholI jAya~ / jarUrI sAmAjika rAjanaitika, dhArmika aura Arthika viSayoM para dezI bhASAoM meM pustakeM chApI jAya~ aura unako muphta yA thor3I se kImata para sAdhuoM aura brAhmaNoMmeM jo dezI bhASAyeM jAnate hoM bA~Ta jAya / kyoMki sAdhuoM aura brAhmaNoMkA Ama logoM para bahuta prabhAva hai / jyoM hI ina dhArmika zroNiyoMke samaya aura tAkatoM ka jo durbhAgya se isa samaya naSTa ho rahI haiM sAmAjika rAjanaitika aura dhArmika viSayoMke sudhArake lie kAmameM lagAyA jAyagA, tyoM hI hinda jAti avazyameva unnata hogI / anya sabhya jAtiyA~ kudarata tattvoMko yAni agni, vAyu, jalako, reloM, sTImaroM, miloM, havAIjahA joMmeM lagA rahI haiM aura apanI sabhyatA, dhana aura abhyudayako bar3ha For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaGga | 649 rahI haiM; parantu zoka ki hama kudaratake tattva svAmiyoM arthAt pujArI zreNiyoM, sAdhuoM aura brAhmaNoMko apanI lie istemAla nahIM kara rahe haiM / jAtikI unnati ke. Izvara unakI madada karatA hai jo apanI madada Apa karate haiM / TahalarAma gaMgArAma, jamIdAra / DerA smAilakhAM / vividha-prasaGga / 1 - hamAre dharmatIrtha aura mukaddamebAjI / a nyatra DerA smAilakhA~ke jamIMdAra zrIyuta gRhalarAma gaMgArAmajIkA eka lekha prakAzita kiyA jAtA hai jisameM mukaddamebAjI ke doSa batalAyeM gaye haiM aura apane jhagar3oMko adAlatoMtaka na le jAkara paMcAyatiyoM dvArA tai kara DAlanekI preraNA kI gaI hai| hama apane pAThakoMkA dhyAna ukta lekhakI ora AkarSita karate haiM aura isake sAthahI jainatIrthoMpara jo mukaddameM calA karate haiM unake viSaya meM vizeSarUpase vicAra karanekI prArthanA karate haiM / hameM kucha samaya ke lie dharmAndhatA aura dhArmika dveSako eka ora rakha denA cAhie aura zAnta hokara socanA cAhie ki tIrthokI mukaddamebAjI meM prativarSa jo lAkhoM rumayA kharca hotA hai 1 For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 jainahitaiSI vaha kahA~ taka ucita hai aura usake banda karanekA kucha upAya bhI hai yA nahIM ? tIrthakSetroMke mukhiyAoMko aura mukaddamebAz2Ike sUtradhAroMko pahale yaha socanA cAhie ki Ajakalake samayameM rupayekA kyA mahatta hai aura usake sadupayoga tathA durupayogase kisI jAtikI unnati avanatise kitanA sambandha hai ? tIrthoM meM jo rupayA AtA hai usakA adhikAMza una logoMkI kamAIkA hotA hai jo saberese zAmataka kaThina parizrama karake apane kuTumbakA nirvAha karate haiM aura parampa. rAgata dhArmika vizvAsake kAraNa puNya samajhakara ApalogoMko soMpa. dete haiM / mukaddameM lar3ate samaya Apako ina becAroMkI pasInekI kamA. IkA qhayAla avazya kara lenA caahie| jina rupayoMse haz2AroM bhUkhe pyAse daridriyoMke prANa bacAye jA sakate haiM, hajAroM nirakSara vidvAna banAye jA sakate haiM, lAkhoM dukhI jIvoMkI rakSA kI jA sakatI hai aura dharmaprabhAvanAke bIsoM kRtya kiye jA sakate haiM unhIM rupayoMka dharmake bhayase pAnImeM pheMkate samaya-vakIla bairisTaroMkI jeboMmeM bharate samaya bar3e hI aphasosakI bAta hai ki na Apake hAtha hI kA~pate hai aura na Apa isako kucha burA hI samajhate haiN| - gata pacAsa varSoMmeM maksI, sammedazikhara, sonAgira, pAvApurI antarikSa, Adi tIrthoke mukaddamoMmeM bahuta hI kama kharca huA hogA to lagabhaga 25 lAkha rupayA avazya hI kharca ho gayA hogA ! kyA Apa samajhate haiM ki ina saba rupayoMkA sadupayoga huA hai aura inase ina mukaddamoMse acche aura koI kRtya na kiye jAsakate the ? For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| 651 paccIsa lAkhakI rakama thor3I nahIM hotI hai ! itanI bar3I rakamase jainadharma aura jainajAtikI unnatike lie bahuta kucha kiyA jA sakatA thaa| isa mukaddamebAz2ImeM hamArA kevala rupayA hI barabAda nahIM hotA hai; isake sAtha hI hamArI dhArmika hAni bhI bahuta bar3I hotI hai| kahA~ to hamAre dharmakA yaha upadeza ki sAre saMsArameM maitrIbhAvakI vRddhi karo, zatrupara bhI kSamA karo aura kahA~ usI pavitra dharmake nAmase hamArA yaha apane bhAiyoMse zatrutA bar3hAnA, kaSAyoMkI vRddhi karanA aura zatrutAkI z2aDako majabUta banAneke lie nirantara prayatna karanA ! kyA jainadharmakI mahatI udAratA, mitratA aura madhyasthatAkI pAlanA hameM isI taraha karanA cAhie ? aura yaha kahanekI to z2arUrata hI nahIM hai ki ye dhArmika mukahameM dezakI ekatAko naSTa karaneke lie, pArasparika sahAnubhati aura sahayogitAko naSTa karaneke lie kuThArake tulya haiM / inake zAnta hue binA dezakI unnatikI AzA karanA nitAnta mUrkhatA hai| - jainasamAjako aba rupayekA mUlya samajha lenA cAhie / pahalA jamAnA aba nahIM rahA / isa samaya hamArI jo saMsthAyeM haiM unake peTa prAyaH khAlI par3e haiM, naI naI saMsthAoMkI AvazyakatAyeM najara A rahI haiM aura dezakI sArvajanika saMsthAyeM bhI hamase dravyakI ucita AzA rakhatI haiN| aise samayameM yadi hama dravyake sadupayogapara dhyAna na deMge aura ina mukadamoMmeM hI apanA sarvasva luTAte raheMge . For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 - jainahitaiSI to hamArI saMsthAyeM naSTa hone lageMgI aura hamameM jo thor3A bahuta kAma ho rahA hai vaha bhI na hogaa| __ aura mukaddameM lar3anese kucha phAyadA bhI to nahIM hotA hai| 'maraja bar3hatA hI gayA jyoM jyoM dabA kI' vAlI bAta yahA~ acchI taraha ghaTita hotI hai| eka mukaddamA tai hI nahIM hotA ki dUsarA dAyara ho jAtA hai| kabhI zvetAmbarI hArate haiM kabhI digambarI jItate haiM / Aja sammedazikharapara to kala sonAgirapara, parasoM antarIkSapara to tIsare dina aura kisI tIrthapara / isa taraha paramparA jArI hI rahatI hai / gata bIsa varSoM meM zAyada hI aisA koI samaya AyA ho jaba digambarI zvetAmbariyoMkA koI na koI mukaddamA kisI na kisI tIrthapara z2ArI na rahA ho| yadi jI kholakara lar3a lenese hI ina jhagaDoMkA anta A jAnekI AzA hotI to hama kabhI zAnta honeke sammati nahIM dete; parantu anta ho taba na! yadi digambarI haz2Ara rupayA kharca kara sakate haiM to zvetAmbarI do hajAra kharca karaneko taiyAra haiM aura zvetAmbara do haz2Ara kharca karate haiM to digambarI tIna hajAra kharca karanekI koziza karate haiM / kaSAyabhAvoMkI aura dhArmika dveSakI bhI donoM ora kamI nahIM hai| isa viSayameM eka dUsarese sabAye bar3ha jAnekA donoM hI dAvA karate haiM / rahI yaha bAta ki tIrthopara prAcIna svatva kisakA hai, so isakA nibaTArA kabhI honekA nahIM / kahIM digambariyoMkA svatva purAnA hai aura kahIM zvetAmbariyoMkA / kahIM ekakA svatva to purAnA hai, parantu vaha purAnA siddha nahIM kara sakatA / kahIM ekakA nayA hai; parantu vaha majisTreTakI A~khoMmeM dhUla jhoMkakara nayA siddha kara detA hai / garaja For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaGga | 653 * yaha ki kisIkI prAcInatA yA navInatAke siddha hone na honese bhI ina jhagar3oMke anta honekA koI sarokAra nahIM hai / taba isa mukaddamebAjIkA anta kaise ho ? isake uttameM hama yaha preraNA nahIM karate haiM ki digambarI zvetAmbarI ApasameM milakara eka ho jAya~, yA tIrthoMkA mAnanA hI chor3a diyA jAya / aisA honA saMbhava nahIM aura iSTa bhI nahIM / anta honekA upAya kevala yahI hai ki donoM sampradAyavAle isake anta karanekA nizcaya kara leM aura samajha leM ki isImeM jainasamAjakA kalyANa hai| yadi donoM hI samAjake mukhiyA aura mukaddamebAjIke sUtradhAra yaha samajha leM athavA ve na samajheM to sArA samAja unheM samajhane ke lie lAcAra kara de, to tIrthoMkI mukaddamebAjIkA anta zIghra hI ho sakatA hai / yahA~ yaha avazya kahanA par3egA ki isake anta karane ke vicAra donoM hI sampradAyavAloM ke hoMge tabhI kucha saphalatA hogI, ekake vicAroMse kucha na hogA / yadi kabhI aisI bAtoMkI carcA kI jAtI hai to mukhiyoMkI orase prAyaH yaha uttara milatA hai ki hama kyA kareM ? zvetAmbarI logoMne bahuta sira uThAyA hai, ve hameM darzana pUjanatakakI manAI karate haiM, taba hama mukaddameM na lar3eM to kyA kareM ? athavA sandhikA prastAva hama hI kyoM kareM ? hama kyA kisI bAtameM unase kucha kama haiM ? ve to sandhi karanA hI nahIM cAhate / kahanA nahIM hogA ki zvetAmbariyoMke mukhiyA bhI isI prakArakA uttara dete haiM aura ve digambariyoM ko doSI Thaharate haiM / para vAstavameM dekhA jAya to nirdoSa For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI donoM hI nahIM haiM / yaha ThIka hai ki kabhI kabhI kisI eka pakSakI orase adhika anyAya ho jAtA hai, parantu sAtha hI yaha bAta bhI hai ki maukarUpAnepara dUsarA pakSa bhI apanI zakti bhara anyAya karanemeM kucha bAkI nahIM rakha chor3atA / ye saba bAteM yahI prakaTa karatI haiM ki donoM hI apanI apanI pradhAnatA cAhate haiM aura vAstavameM sandhi karanA unheM abhISTa nahIM hai| ___ aba samaya A gayA hai ki kucha zikSita loga Age baDheM aura isa Andolanako uThA leveM / yadi isa viSayameM jIjAnase parizrama kiyA jAyagA aura vaha lagAtAra jArI rakkhA jAyagA to avazya saphalatA hogii| saca pUchA jAya to abhItaka isa viSayameM eka bhI vyavasthita prayatna nahIM kiyA gayA hai aura yahI kAraNa hai jo isa ora logoMkA bahuta hI kama dhyAna gayA hai| ___ hamArI samajhameM isake lie eka sabhA sthApita honI cAhie jisameM donoM hI sampradAyoMke bhAI membara banAye jAveM / yaha sabhA TekToMke dvArA, lekhoMke dvArA, vyAkhyAnoMke dvArA, apane vicAroMkA pracAra kare, aura kamase kama varSabharameM eka bAra digambarI aura zvetAmbarI kAnphareMsoMke sAtha sAtha bArI bArIse apanA adhivezana kare / pratyeka tIrthake pratyeka mukaddameMkI buniyAdakA patA lagAve, usake kAraNa mAlUma kare aura phira usake sambandhameM donoM pakSake mukhiyoMko patravyavahArase yA jarUrata ho to DepyUTezana bhejakara samajhAve aura sulahakI koziza kare / isa paddhatise yadi kAma calAyA jAyagA to varSa hI do varSameM isakA acchA phala naz2ara Aye binA na rhegaa| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsdd'| hama AzA karate haiM ki hamAre sahayogI isa viSayakI carcAko z2ArI rakkheMgeM aura donoM sampradAyoMke aguoMke kAnoMtaka isa Avazyaka sandezako avazya pahu~cA deNge| 2 'bhaTTAraka ' padakI durdshaa| kisI samaya -- bhaTTAraka ' pada bahuta hI pUjya aura pratiSThita samajhA jAtA thA; parantu samayake pherase Aja vahI pada bahuta hI nindya aura apamAnAspada ginA jAne lagA hai| Aja koI bhI acchA vidvAn aura vicArazIla puruSa samajhAne bujhAne para bhI kisI bhaTTArakakI gaddI para baiThaneke lie taiyAra nahIM hotA hai / isase eka nItijJakA yaha vacana bahuta hI saca jAna par3atA hai ki " koI pada manuSyako U~cA nahI banA sakatA, manuSya hI padako U~cA banAtA hai| manuSyoMkI karAmAtase hI Aja bhaTTAraka pada siMhAsanase nIce lur3haka kara pairoMse ThukarAne yogya ho gayA hai| kaI sau varSoM se isa pada para prAyaH aise hI loga biThAye gaye jo isake sarvathA ayogya the aura aba to prAyaH aise hI loga isa padake ekAdhikArI ho gaye haiM jinameM manuSyatA kA patA lUMDhane para bhI kaThinAIse milatA hai| aisI dazAmeM yadi isa pUjyapadakI durdazA ho gaI to isameM Azcarya hI kyA hai ? 3 bhaTTArakoMkA TimaTimAtA huA diyaa| . digambara jainasamAjakA eka bahuta bar3A bhAga bahuta dinoMse ina mahAtmAoMke zAsanake jae~ko apane kandhoMse utAra kara pheMka cukA hai jo ki Aja terahapanthake nAmase prasiddha hai aura isake kAraNa bhaTTArakoMkA zAsanapradIpa nirvANa honeke bahuta hI samIpa For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 . jainahitaiSI pahu~catA jA rahA hai| vaha kabhIkA bujha gayA hotA, parantu eka to samAjakA eka bahuta bar3A bhAga ajJAnake gar3hahese nikalanekI koziza hI nahIM karatA hai aura dUsare bIca bIcameM kucha bhaTTAraka bhI aise hote rahe haiM jo isa padakI ijjatako bahuta kucha bacAye rahe haiM, isa lie vaha aba bhI TimaTimA rahA hai| kintu aisA mAlUma hotA hai ki aba bahuta dinoMtaka na Tika sakegA-usakA sneha niHzeSa ho cukA hai aura bartikA bhI naSTa ho cukI hai| hamArI samajhameM aba usakI jarUrata bhI nahIM hai| eka pratiSThita padakI dillagI karAneke lie TimaTimAte rahanekI apekSA to usakA bujha jAnA hI acchA hai| 4-bhaTTAraka vijayakIrtikI sukiirti| hitaiSIke pAThaka brahmacArI motIlAlake zubhanAmako bhUle na hoNge| Ajakala Apake bar3e ThAThavATa haiM-Apake sukhasaubhAgyakA sUrya isa samaya madhyAhna para pahu~cA huA hai| aba Apa motIlAla nahIM, kintu zrI 108 bhaTTAraka vijayakIrtinI mahArAja kahalAte haiM / Apake sAtha isa samaya gAr3I, ghor3A, pAlakI Adi sAre rAjocita sAjabAna haiN| zAstrI, caparAsI, havAladAra, rasoiyA, nAI, dhobI, khidamatagAra Adi 20-25 naukara cAkara haiM / jarI aura makhamalake vastroMkA upayoga karake Apa apane pUrvanirgranthoMkI daridratAke doSako dUra kara rahe haiN| ApakA pratidinakA kharca sirpha 25-30 pacIsa tIsa rupayA roja hai ! isa samaya Apa bAkarola nAmaka grAmameM Ananda kara rahe haiM aura zAyada cAturmAsa bhara vahIM raheMge / grAmameM. jaina bhAiyoMke sirpha 30 ghara haiM, jinakI Arthika avasthA bahuta mAmUlI hai For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| para mAmUlI honese hI kyA ho sakatA hai ? zrAvaka honekA phala to unheM kucha na kucha milanA hI cAhie ! gavarnameMTa jisa taraha AvazyakatA par3ane para kisI sthAnameM pyUnITiva pulisa biThA detI hai aura usakA kharca vahA~ke rahanevAloMse basUla karatI hai usI taraha hamArA dharma bhI jisa sthAnake zrAvakoM ke lie Avazyaka samajhatA hai usa sthAnapara isa pAkhaNDa-pulisako bheja detI hai jo zrAvakoMkI aklako bahutahI jalda ThikAne lA detI hai| abhAge gujarAtake zrAvako ! apanI mUrkhatAkA, andhazraddhAkA aura avicArazIlatAkA yaha supariNAma bhogo aura taba taka bhogate raho jabataka tumane jainadharmakA aura usake guruoMkA vAstavika svarUpa nahIM samajha liyA hai| 5 bhaTTArakajIkA pratijJApatra / jisa samaya brahmacArI motIlAlajI IDarakI gaddIpara baiThaneke lie ummedavAra ho rahe the usa samaya Apane pUjya paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlako eka pratijJApatra likha diyA thA / gurunI (paM0 pannAlAlajI) ne aba ukta pratijJApatra sArvajanika patroMmeM prakAzita karavA diyA hai| usameM likhA hai ki " maiM bhaTTAraka honepara IDara tathA sAgavAr3A Adike prAcIna zAstrabhaNDAroMkA jIrNoddhAra karAU~gA, unake pracArake lie arthavyaya karU~gA, apane upAsaka zrAvakoMke pratyeka grAmameM pustakAlaya kholU~gA, pAThazAlAyeM sthApita karU~gA, upadezakoM, samAcArapatroM aura granthamAlAoMke dvArA dharmakA pracAra karU~gA / yadi maiM aisA na karU~ aura koI dharmaviruddha yA nItiviruddha kArya karU~, tathA tIna bAra cetAvanI denepara bhI na mAneM, For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI to Apa loga aura rAyadezake paMca mujhe jo sajA deMge, use maiM saharSa svIkAra kruuNgaa|" hamArA vizvAsa hai ki motIlAlajI isI pratijJApatrakI kRpAse hI Aja apanI pA~coM a~gulI ghImeM tara kara rahe haiN| yadi gurujIko ve pratijJApatrake dvArA dharmapracArakA vizvAsa na dilAte aura gurujI siphAriza na karate to yaha cAra dinAkI cA~danI unheM labhya na hotI; parantu aise acche maukeko motIlAlajI jaise puruSaratna kaise cUka sakate the ? aura gurujI jaise duniyAkI cAlabAjiyoMse sarvathA ajJAna aura manuSyaprakRtiko na pahacAnanevAle bhole dharmapracArAbhilASI bhI kyA bArabAra milate haiM ? Apane gurujIko banA liyA aura likha diyA pratijJApatra / aba gurujI aura rAyadezake paMca ukta pratijJApatrako zahada lagAkara cA~TA kareM aura bhaTTArakajI mahArAja apanI cAlabAz2Ipara khuza hote hue haluA pUr3iyoMpara hAtha sApha kiyA kreN| 6 zetavAloMke bAlaka-bhaTTAraka / ___ lAtura (nijAma ) meM zetavAla jAtike bhaTTArakoMkI eka gaddI hai| vaha abhItaka khAlI thI / vardhAke zrIyuta yAdava dAjIbA zrAva ke patrase mAlUma huA ki aba ukta gaddIpara eka bAlaka biThA diyA gayA hai aura paM0 rAmabhAUjI usakI pUjA upAsanA karaneke lie bhaktamaNDalI ekaTThI kara rahe haiM / bAlakakI umra sirpha 11 varSakI hai / vaha marAThIkI sirpha tIna kakSAyeM par3hA hai ! zetavAla samAja aba apane dharmakI aura samAjakI unnati isI bAlakake caraNoMke prasAdase karegA ! 'pragati ANi jinavinaya' ke sampAdaka isa viSa For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| 659 yameM eka noTa karate hue likhate haiM-"hamArI samajhameM nahIM AtA ki hama jainasamAjake isa lAMchanAspada ajJAnake lie roveM yA duniyAko jhukAnevAloM (paM0 rAmabhAU Adi) kI aklakI tArIfa kreN| 'gaddI khAlI hai' isa kAraNase nirantara A~sU bahAnevAle zetavAla bhAiyo ! karo isa guruke svA~gakA satkAra aura hone do jAtikI unnati !" 7 terahapaMthiyoMke bhaTTAraka / cauMkie nahIM, hama Ajakalake kucha tyAgI brahmacAriyoMko terahapaMthiyoMkA bhaTTAraka kahate haiN| hamArI samajhameM ye bhI eka tarahake bhaTTAraka haiM / terahapaMthI bhAI bIsapaMthiyoMke bhaTTArakoMko chor3akara Ajakala inhIMkI pUjA karate haiN| mUrkhatA aura nirakSaratAmeM to ye bhaTTArakoMkI hI jor3ake haiM, parantu caritrameM abhI inakA nambara bahuta pIche hai / para, yaha AzA avazya hai ki yadi zrAvakoMkI bhakti inake pIche isI taraha andhI hokara daur3atI rahI to ye bahuta hI jaldI apanI isa kamIko pUrI kara DAleMge / yahA~ Aye hue paM0 mUlacandanIse mAlUma huA ki zrImAn tyAgIjI mahArAja munnAlAlajI kSullaka kisI eka sthAnake mandirameM apanI eka peTI paika karake aura zIlamuhara lagAkara rakha gaye the| unake bAda hI vahA~ ailaka pannAlAlajI jA : pahu~ce / tyAgiyoMmeM pArasparika sauhArda kaisA hotA hai, so to prAyaH saba hI loga jAnate haiM aura phira kisIne jikra kara diyA ki munnAlAlajI apanI eka peTI yahA~ke paMcoMke sipurda kara gaye haiM ! sunate hI For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 jainahitaiSI tyAgIjIne peTI ma~gavAI / logoMne bahuta manA kiyA ki peTI . mata kholie; parantu unhoMne eka na mAnI aura peTI khulavA DAlI ! dekhA to usameM 2000) do hajAra rupayeke noTa rakhe hue the| khaNDavastra mAtra rakhanevAle kSullakoMke pAsa noTa ! do haz2Arake !! logoMke AzcaryakA ThikAnA na rahA / hama yaha jAnaneke lie utsuka ho rahe haiM ki isake Age kyA huA aura aba ukta rupaye kisake pAsa haiM / kSullakajI mahArAjase pUchanA cAhie ki unake pAsa ukta noTa kahA~se Aye aura yadi ve kisI maMtrake balase noTa banAnA jAnate hoM to yaha zubhasaMvAda unake bhaktavRndoMke pAsa avazya pahu~cA denA cAhie / 8 bhaTTArakoMse samAjakI rakSA kaise ho? ina bhaTTArakoM aura tyAgiyoMse samAjakI rakSA karanekA pradhAna upAya andhazraddhAkA kAlA mu~ha kara denA hai| yadi andhazraddhAko hamAre yahA~ sthAna na milatA to Aja na bhaTTArakoMke anyAyoMse hameM pIDita aura lajjita honA par3atA aura na ye tyAgiyoMkI hI lIlAyeM dekhanI par3atIM / yaha saba andhazraddhAkI kRpAhIkA phala hai / andhazraddhA usa puruSako apane bar3appanakA yA pUjyatAkA durupayoga karaneke lie lalacAtI hai jisapara ki loga zraddhA karate haiM / yadi andhazraddhA na ho to na upAsakoMkA hI adhaHpatana ho aura na upAsya sAdhu bhaTTArakoMko Aja kala jaisI nIcavRttikA avalambana karanA par3e / isalie jaise bane taise-zikSAkA pracAra. karake, upadezakA bhramaNa karAke, choTe choTe TrekToMke dvArA yA samAcAra For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| wwww patroMdvArA bhaTTArakoMkA kaccA ciTThA prakAzita karake isa andhazraddhAko dezanikAlA de denA cAhie / isase acchA aura koI upAya isa rogase mukta honekA naz2ara nahIM aataa| 9 eka tAtkAlika upAya / isa samaya bhaTTArakoMke cAturmAsa ho rahe haiM / zAyada hI aisA koI bhaTTAraka ho jisakA kharca 20-25) rupaye rojase kama ho / ye saba rupaye nirIha bhole zrAvakoMse vasUla kiye jAte haiM / eka do sthAnoMse hama jo samAcAra mile haiM unase bar3A hI duHkha hotA hai aura bhaTTArakoMpara bar3I hI ghRNA utpanna hotI hai / ina logoMne aba bar3A hI karAlarUpa dhAraNa kiyA hai / ye zrAvakoMke dvAroMpara dharaNA dekara baiThate haiM, laMghaneM karate haiM, kamaMDalu phor3ate haiM. aura jaba isase bhI kAma nahIM calatA hai taba apane garIba sipAhiyoMse zrAvakoMko pakar3avAte aura piTavAte taka haiM! garaja yaha ki jaba taka rupayA nahIM pA lete taba taka zrAvakoMkA piNDa nahIM chor3ate haiM! bhAiyo : yaha kyA hai ? jainadharmakI isase adhika durdazA aura kyA ho sakatI hai ? grAmINa ajJAnI zrAvakoMmeM yadyapi isa vipattise bacanekI zakti nahIM hai; parantu yadi hamAre samAjake zikSita cAheM to isa marjakA tAtkAlika upAya ho sakatA hai / prayatna karanese, Andolana karanese, saba logoMkI sammatise ye loga anadhikArI ThaharAye jA sakate haiM aura gavarnameMTake dvArA isa tarahake atyAcAra karanese roke jA sakate haiM / hama AzA karate haiM ki hamAre gujarAtIbhAI isa viSayaseM Age bar3hanekA sAhasa dikhalAya~ge / For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahiteSI 10 - jaina siddhAnta bhavana, ArA / sahayogI 'jainaprabhAta' ke sampAdakamahodayane bAbU devendra -- prasAdajI se mulAkAta karake bhavanake sambandhameM eka noTa prakAzita kiyA hai| usameM kahA gayA hai ki bhavanake viSayameM jainamitra jainahitaiSI Adine jo AkSepa kiye haiM ve nirmUla haiN| bhavana eka bahuta bar3I sUcI banAne meM vyasta ho rahA hai jo samayasAdhya vyayasAdhya aura parizramasAdhya hai| logoMko grantha sahajameM nahIM mila sakate haiM, isakA kAraNa yaha hai ki bahuta se grantha aise jIrNa haiM jinheM hama bAhara bhejanese lAcAra haiM / patrasampAdakoM ko cAhie ki bhavanako svayaM jAkara dekheM; isake binA kucha TIkA TippaNI na kareM aura samAjako cAhie ki use sahAyatA pradAna kareM / ityAdi / acchA hotA yadi bAbU sUrajamalajI ukta noTake badale bAbU devendraprasAdajIse - yaha prakAzita karavAte ki, " bhavanakI pA~ca varSakI riporTa amuka tithi taka prakAzita ho jAyagI aura sarva sAdhAraNa ke lAbha ke lie granthoMkI eka saMkSepasUcI bahuta jalda prakAzita kI jAyagI, bhavanameM samayapara patrottara denekA yatheSTa prabandha kara diyA gayA hai aura lekhaka rakha liye gaye haiM, jise cAhie vaha cAhe jisa granthakI nakala karavAke ma~gavA le / " binA isake bhavanakI cAhe jitanI prazaMsA kI jAya, usake sUcIpatrake kAryako cAhe jitanA mahAn kArya batalAyA jAya aura patrasampAdakoM ko isa lie ki ve bhavanake kAryakartAoMko utsAhita karate raheM cAhe jitane upadeza diye jAveM, AkSepa nirmUla nahIM ho skte| kisI bhI sArvajanika saMsthAke 662 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaGga / 663 kAmakI tabataka prazaMsA nahIM ho sakatI hai jabataka ki usakA hisAba kitAba sApha na ho, usase sarvasAdhAraNa lAbha na uThA sakeM aura usameM kyA hotA rahatA hai isakA samaya samayapara logoMko jJAna na karAyA jAya / saMsthAkI korI prazaMsAoMse, usakA kAma itane mahattvakA hai, aisA hai, vaisA hai Adi kahane se aura AkSepa karanevAloM para aprasanna honese koI bhI saMsthA janasAdhAraNakI sahAnubhUti prApta nahIM kara sakatI hai / bAbU devendraprasAdajI aura bAbU kiror3IcandrajIko isa ora dhyAna denA cAhie aura bAteM banAnA chor3akara kAma karake dikhalAnA cAhie / kyA hama pUcha sakate haiM ki bhavana jo sUcIpatra banA rahA hai vaha kitanA bar3A banegA aura usameM kyA kyA bAteM raheMgI ? DAkTara bhANDArakara AdikI jaisI riporTeM chapI haiM aura unameM jisa DhaMgase pratyeka granthakA maMgalAcaraNa, prazasti, granthakartAkA paricaya Adi diyA hai vaisA hI sUcIpatra Apa banAya~ge yA aura kisI tarahakA ? yaha bhI batalAie ki vaha kamase kama kitane varSoMmeM banegA aura abhI usake banAnekA prAraMbha bhI huA hai yA nahIM ? ina bAtoMke prakaTa kiye binA samAja Apake isa hauekA svarUpa na samajha sakegA / hamane to ise khUba samajha liyA hai aura nizcaya kara liyA hai ki yaha kevala logoMko bAtoMmeM khuza rakhaneke sAdhanake sivAya aura kucha nahIM hai / vAstavameM Apake bhavanameM kucha bhI nahIM ho rahA hai / vahA~ koI patroMkA uttara denevAlA bhI nahIM hai / abhI. yahA~se paM0 udayalAlajI kAzalIvAlane harivaMzapurANasaMskRtake ma~gAneke lie jo bhavanameM maujUda hai - patra likhA 1 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - thA; parantu grantha AnA to dUra rahA, patrakA uttara bhI na milA ! jaba ApakA bar3A sUcIpatra kaI varSoMmeM taiyAra hogA, taba yadi eka choTI sI sUcI hI Apa chapA deveM jisameM granthoMke nAma, kartAoMke nAma, granthoMkI zlokasaMkhyA, sirpha itanI hI bAteM raheM to kyA bhavanakA kucha gaurava kama ho jAyagA ? kyA yaha samAja nahIM soca sakatA ki jaba taka sUcI hI nahIM hai taba taka kisI pustakAlayakA upayoga hI kyA ho sakatA hai ? IDara yA nAgaura ke bhaNDA rameM aura Apake bhavanameM hama to koI vizeSa antara nahIM dekhate haiN| 664 bar3e afasosakI bAta hai ki Apa sabake sAre AkSepoMko nirmUla batalAte hue bhI yaha nahIM prakaTa karate haiM ki bhavanake hisAba kitAkA kyA hAla hai ? usakI riporTa kyoM prakAzita nahIM kI jAtI hai ? kyA yaha bhI sUcIpatra jaisA koI mahAn kArya hai ? yadi Apa yahI batalA deveM ki bhavanameM Ajataka kitanI AmadanI huI aura kitanA kharca huA tathA abataka kitane grantha logoMne nakala karAke ma~gavAye aura kitane dekhane ke lie, to samAjako bahuta kucha saMtoSa ho jAya / ApakA kartavya hai ki isa viSaya meM golamAla uttara na dekara samAjako svargIya bAbU devakumArajIkI isa bahuta hI upakAriNI saMsthAkA vAstavika paricaya deM aura use santuSTa kareM / 11 bambaI meM jaina sabase adhika marate haiM / bambaI nagarakI mRtyusaMkhyAkA lekhA dekhanese mAlUma hotA hai ki yahA~ jainoMkI mRtyu sabase adhika hotI hai / Sigata varSa haz2Ara jainabaccA 792 mare the; parantu gatavarSa unakI saMkhyA aura bhI bar3ha 1 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasaGga / 665 gaI aura 823 para pahu~ca gaI ! adhika umravAloMkI mRtyu bhI aura jAtiyoMkI apekSA jainoMmeM adhika huii| 20460 jainoMmeM 1214 mara gaye, arthAt phI haz2Ara 59 mare / yahA~ke prasiddha a~garejI patra krAnikalameM eka lekhakane isakA kAraNa yaha batalAyA hai ki yahA~ jaina loga bahuta hI taMga jagahoMmeM apanI gRhasthiyoMko lekara rahate haiN| unakI rAyameM jainadhanikoMko nirdhana jainoMke lie pArasiyoMke samAna khulI havAdAra jagahoMmeM saste kirAyeke makAna banavA denA cAhie / ho sakatA hai ki adhika mRtyusaMkhyAkA yaha bhI eka kAraNa ho; parantu hamArI samajhameM inake sivAya aura bhI kaI kAraNa hoMge jinake viSayameM jainazikSitoMko vicAra karanA caahie| 12 vijAtIya vivAha zurU ho gye| jainasamAjake bhItara jo aneka choTI bar3I jAtiyA~ haiM una sabameM paraspara beTI vyavahAra hone lage, isake lie jo Andolana zurU huA hai usakA phala prakaTa hone lagA / gata varSa kolhApurameM pro0 laDhe ema. e. ne jo paMcama jAtIya haiM-apanI bhatIjIkA byAha-eka caturtha jAtike yukkake sAtha kiyA thA yaha hitaiSIke pAThakoMko smaraNa hI hogA / isake viruddha kucha nAsamajha logoMne sira bhI uThAyA thA, para usakA phala kucha na huA aura aba unake virodhakI kucha bhI paravA na karake hAlahImeM nAgarAla (bIjApura) nivAsI paMcama jaina zrIyuta siddhApA kupAnahaTTIne apane lar3akekA vivAha niDaulI grAmakI eka caturtha jAtIya kanyAke sAtha kara ddaalaa| eha lekI apekSA yaha dUsarA vivAha isa dRSTise aura bhI adhika mahattva For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 jainahitaiSI kA hai ki yaha una purAne qhayAlake logoMke bIcameM huA hai jinameM naye vicAroMkI gandha bhI nahIM hai| isase mAlUma hotA hai ki yadi barAbara Andolana hotA rahA to daza bIsa varSameM hI jainasamAjakI bIsoM jAtiyoMmeM pAsparika vivAha hone lgeNge| 13 plega aura cuuhe| lagabhaga adhikAMza prabhAvazAlI DAkTara isa matako mAnate haiM ki cUhe plegake phailAnevAle haiM, isI lie yaha dekhA jAtA hai ki loga cUhoMke pIche par3e rahate haiM, unheM jahara khilAte aura 'eMTIreTa' kA zikAra banAte rahate haiM, aura myUnisipalaTiyA~ bhI unake khUnase hAtha ra~gA karatI haiM / parantu, hAlameM, kalakattA myUnisipalaTIke helthaaphasara mi0 krekane isa viSayameM apanA jo mata prakaTa kiyA hai, usase, cUhoMko yadi, unheM kucha bhI dIna-duniyAMkI qhabara hogI to, kucha khuzI avazya hogI / keka sAhabakA kahanA hai ki cUhoMke mAranese koI lAbha nahIM hai kyoMki unase aura plegase koI sambandha nahIM hai| unhoMne kalakattAke myunisipala borDake sAmane apanA yaha prastAva bhI peza kara diyA ki kalakattA myUnisipalaTI cUhA-hatyAmeM 6000) ru0 kI rakama prativarSa kharca karatI hai abase isake kharca karanekI AvazyakatA nahIM hai / yadyapi unakA prastAva mAnA nahIM gayA to bhI unakI bAta eka kAnase sunakara dUsare kAnase ur3AI nahIM jA sakatI / ve sAdhAraNa yogyatAke manuSya nahIM haiN| unakI yaha dalIla bhI pUrA z2ora rakhatI hai ki kalakattAke caturtha khaNDameM, jahA~ cUhe nahIM mAre For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha-prasana / 667 jAte, Aja 5 varSase plega Apase Apa kama hotA jArahA hai; parantu dvitIya khaNDameM, jahA~ cahe 50 se lekara 20 phIsadI taka mAre gaye, plegakA kama honA to dUra rahA, ulaTA vaha aura bar3hA / kevala DA. kekahIkA yaha mata nahIM hai, aura logoMne bhI pahale isI bAtako kahA hai| 1912 meM madrAsameM impIriyala seneTarI kAnaphreMsa huI thI, jisameM bA0 motIlAla ghoSa aura svargIya bA0 gaMgAprasAda varmA bhI nimantrita the| usameM bhI eka DAkTarane kahA thA ki Aja taka lAkhoM cUhe mAre gaye, paraMtu plegakI gatimeM isa hatyAlIlAkA kucha bhI prabhAva nahIM par3A / jaba kucha yogya DAkTara isa matako jorake sAtha Age rakha rahe haiM to kamase kama dezakI myUnisipalaTiyoMkA to yaha kartavya hai ki ve isa praznake Upara pUrA vicAra kareM, aura yadi dekheM ki cUhoMke maranese kucha nahIM hotA, to una becAroMko trANa deM, aura apane hajAroM rupaye kiso upayogI kAmameM lagAveM / hAlahImeM paMjAbameM plegake prakopase 35 lAkha AdamiyoMse adhikake marajAne para, paMjAbake lephTInenTagavarnarakI dharmapatnI leDI oDAyarane usa prAntakI striyoMke nAma khulI ciTThI bhejI haiM / usameM bhI, Apane isI bAtapara jora diyA hai ki sArI AfatakI jar3a cUhe hI haiM, inheM na chor3o, gharako inase sAfa rakkho / gharoMko sAfa rakkho yaha to eka aisI bAta hai, jo sadA kahI jA sakatI hai, parantu kyA cUhoMke pIche bhI hAtha dhokara par3a jAnekI vaisI hI AvazyakatA hai, isameM sandeha bar3hatA hI jAtA hai| -pratApa / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 jainahitaiSI ~~~~~~ 14 alamoniyama dhAtuse haani| . deza garIba hai, aura alamoniyamake vartana saste Ate haiM, aura jo amIra haiM ve apanI nAjukamijAjIke kAraNa, aura kucha loga donoM bAtoMse ina halake bartanoMkA vyavahAra karate haiN| jo ho, dezameM ina bartanoMkA vyavahAra dina para dina bar3hatA jAtA hai| kintu kauMsA pItala, phUlake bartanoMkI bhA~ti loga isake guNa aura doSoMse paricita nahIM haiM / hAlameM DAkTara harbarTane isa dhAtuke viSayameM patA lagAyA hai ki isake bartanoMkA vyavahAra svAsthyake lie atyanta hAnikara hai / kyoMki bhakSya padArthoMmeM namakakA honA Avazyaka hai aura namaka-alamoniyamake saMsargase klorAiDa nAmaka viSa paidA ho jAtA hai, jo saba tarahase hAnikara hai|. -pratApa / 15 eka dassA paravArakI prArthanA / hamAre kaI paravAra bhAI vivekAvAroMse bar3I ghRNA karate haiM aura unase kisI bhI prakArakA vyavahAra nahIM rakhanA cAhate / yadi unase isakA kAraNa pUchA jAtA hai to uttara milatA hai ki tumhAre pUrvajoMne anyAya kiyA thaa| ___ buMdelakhaMDa prAntameM maiMne bahudhA dekhA hai ki paravAra bhAI vinekAvAroMko bhagavadarzanoMkI kyA calI jinAlayake daravAje taka bhI nahIM phaTakane dete / dazalAkSaNika parvameM bhI yahI hAla rahatA hai; hamArA kurarI-rodana koI bhI kAnoM nahIM detA / vimAnotsava, sabhA For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividh-prsngg| va kisI bhI prakArake jalsemeM hama loga pahu~ca hI nahIM pAte aura na hama logoMke hitakI koI bAta hI kI jAtI hai / mAnoM hamAre paravAra bhAI hameM bilakula hI aura saba taraphase chor3a cuke haiN| merI isa choTI buddhise mujhe a~catA hai ki unakA kartavya hai ki hama logoMkI galtiyA~ hameM sujhAveM aura yadi ucita samajheM to koI daMDa bhI hameM deveM-hama loga daNDa bhoganeke lie taiyAra haiN| ___ kahIM kahIM hamAre zrImAnoM, aura vidvAnoMke aTUTa parizramase jainapAThazAlAyeM, aura vAcanAlaya Adi dikhane lage haiM jo ki sazikSA dene aura kurItiyoMkA kAlA mu~ha karanemeM zaktibhara parizrama kara rahe haiM aura unhIM sajjanoMke pratApase hamArA adhikAMza samAja jAga uThA hai; para kheda hai ki usI samAjakA eka bhAga bahuta burI hAlatameM hai-usake jagAnekA koI bhI prayatna hamAre bhAI nahIM karate / jisa sthAnakA maiM jikra karatA hU~ vahA~ eka jainapAThazAlA tathA eka vAcanAlaya bhI hai / vahA~ke eka suyogya zikSaka aura kAryakarttAne eka relave bAbUkA laDakA ( jo ki jAtike vinaikAvAra haiM ) zAlAmeM bharatI kara liyaa| kucha dinoM bAda jaba dUsare kAryakartAoMkI dRSTi isa ora par3I taba usa lar3akeko pAThazAlAmeM Anese sApha iMkAra kara diyA gayA / becAre paMDitajIne bahuta kucha kahA sunA, sabhA kI, para unakI eka bhI na calI / aise hI yahA~ke vAcanAlayakI pustakeM bhI bahuta koziza karane para par3haneko nahIM milatIM / yadyapi hama isa samaya dharmazUnya haiM, tathApi vidvAnoMkI saMgatise hamArA sudhara jAnA asaMbhava nahIM hai / hama logoMkI saMkhyA For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 jainahitaiSI maranaamana......... ennarinanananananana bar3haneke kAraNa bAlavivAha, vRddhavivAha, kanyAvikraya aura 'ajJAna hI mAlUma hote haiN| kyoMki yadi ye kAraNa na hote aura hamAre paravAra bhAiyoMke khyAlake mutAbika mandiroMmeM va sabhAoMmeM na Ane dene hI se hama logoMkI jAti bar3hatI hotI to Ajakala isa khUbIse vinaikAvAra jAti na baDhatI / maiM aise paravAroMko bhI jAnatA hU~ ki jinheM garIbIke kAraNa paravAroMmeM lar3akI nahIM milI aura unheM vinaikAvAroMmeM apaneko byAha kara paravaza binaikAbAra. bananA pdd'aa| jaisA khyAla Ajakala kaI paravAra bhAiyoMkA hamAre viSayameM hai usase isa ajJako nahIM jAna par3atA ki dharma aura jAtikI tarakkI kyoM kara ho sakegI? hama logoMkI ajJAnatA dUra karane aura dharmakI zikSA deneke prayatnase bhI bahuta kucha ho sakatA hai| hamAre kaI paravAra mAI hameM jAtIya daMDake sAtha hI sAtha dharmake marmase bhI anabhijJa rakkhA cAhate haiM; nahIM jAna par3atA hamAre bhAiyoMne isase kyA phAyadA soca rakkhA hai! prArthIHchoTelAla ( vinaikAvAra ) jaina vidyArthI, khuraI ( sAgara ) / suucnaa| sampAdakake bIcameM bImAra ho jAnese yaha yugma aMka pUrA na ho sakA aura kucha vilambase bhI nikalA / jitane pRSTha kama haiM ve AgAmI aMkameM pUre kara diye jaaveNge| -mainejara / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra asalI saikar3oM prazaMsA patra prApta hAjanekI prasiddha aksIra danA namaka salamAnI ki so phAyadA na kare to dAma vApasa. milane kA patA dadamana-dAko akasara bhI dantakumAra dAta noTa havAnA Aja madA [saba gagoMkI kalA davAoko bar3I For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya grantha / 1 sarala-gItA / isa pustakako par3hakara apanA aura apane dezakA kalyANa kIjiye / yaha zrImadbhagavadgItAkA sarala-hindI anuvAda hai / isameM mahAbhAratakA saMkSipta vRttAnta, mUla zloka, anuvAda aura upasaMhAra ye cAra mukhya bhAga haiM / sarasvatIke suvidvAn saMpAdaka likhate haiM ki yaha ' pustaka divya hai / -- mUlya / jayanta / zeksapiyarakA iMglaiMDameM itanA sammAna hai ki vahAMke sAhityapremI apanA sarvasva usake granthoMpara nyochAvara karaneke lie taiyAra hote haiM / usI zeksapiyarake sarvottama ' haimlaiTa ' nATakakA yaha bar3A hI sundara anuvAda hai| mUlya // sAdI jilda // 3 dharmavIra gaandhii| isa pustakako par3hakara eka bAra mahAtmA gAndhIke darzana kIjiye, unake jIvanakI divyatAkA anubhava kIjiye aura da0 aphrikAkA mAnacitra dekhate hue apane bhAiyoMke parAkrama jaaniye| yaha apUrva pustaka hai / mUlya / / 4 mahArASTa rahasya / mahArASTra jAtine kaise sAre bhAratapara hindU sAmrAjya sthApita kara saMsArako kaMpA diyA isakA nyAya aura vedAntasaMgata aitihAsika vivecana isa pustakameM hai / parantu bhASA kucha kaThina hai / mUlya - // 5sAmAnya-nItikAvya / sAmAjika rItinItipara yaha eka anThA kAvya grantha hai| saba sAmayika patroMne isakI prazaMsA kI hai / mUlya ina pustakoMke atirikta hama hindIkI cunI huI uttama pustakeM bhI apane yahA~ vikrayArtha rakhate haiN| / navanIta-mAsika patra / rASTrIya vicAra / vA0 mUlya 2 / / yaha apane DhaMgakA nirAlA mAsika patra hai / hindI deza, jAti aura dharma isa patrake upAsya deva haiN| atmika unnati isakA dhyeya hai| itanA paricaya paryApta na ho to| ke TikaTa bhejakara eka namUnekI kApI maMgA liijiye| granthaprakAzaka samiti, navanIta pustakAlaya. pattharagalI, kAzI. For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .naI pustakoMkA sUcIpatra / karnATaka jaina kavi--kanar3I bhASAke lagabhaga 75 prasiddha jainakaviyoMkA itihAsa / mUlya sirpha AdhA aanaa| anityabhAvanA-padmanandi AcAryakRta saMskRta anityapaMcAzat aura bAbU jugalakizorajI mukhtAra, devabandakI banAI huI bhASA kavitA / zokake samaya bA~canese bar3I zAnti milatI hai| mUlya - nemicarita yA nemidUta-vikrama kavikA banAyA huA sundara kAvya hindI bhASATIkA sahita / nemi aura rAjulakA bahuta sundara sarasa varNana hai / mUlya / ) // nyAyadIpikA-prasiddha nyAyakA anya bhASATIkA sahita / bhASA bahuta sarala sabake samajhane yogya hai / prAraMbhameM nyAyakA svarUpa samajhanevAloMke lie bar3e kAmakI hai| mU0 ) . caracAzataka-dyAnatarAMyajIkA caracAzataka sarala hindI bhASATIkA sahita / bahutahI acchA chapA hai| cAra nakaze bhI diye haiM / mUlya // ) dyAnatavilAsa yA dharmavilAsa-kavitAkA sundara grantha zuddhatAke sAtha chapA hai / dyAnalarAyajIkA banAyA huA prasiddha grantha hai / mUlya 1) paMcamaMgala arthasahita-abhI hAlahI yaha pustaka chapI hai| mUlapATha, kaThina zabdoMkA artha, bhAvArtha, praznAvalI aura pratyeka maMgalakA sArAMza isa kramase isakI racanA khAsa vidyArthiyoM ke lie kI gaI hai| pratyeka pAThazAlAmeM ise jArI kara denA cAhiye / mUlya tIna Ane / __ kalyANamandira saTIka-bhaktAmarake samAna pahale mUlazloka, phira anvayAnugata artha, phira nayA hindI padyAnuvAda, aura aMtameM banArasIdAsajIkA padya, isa taraha yaha pustaka chapI hai / paM0 buddhalAlajIne isakA sampAdana kiyA hai / mUlya cAra aane| samyaktvakaumudI-samyaktvakI sundara sundara kathAyeM / mUla aura hindI anuvAda sahita hAla hI chapI hai| mUlya 10) vidvadvanamAlA-jainadharmake prasiddha 2 jinasena, guNabhadra, AzAdhara, amita For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) gati, samantabhadra, vAdirAja, malliSeNa, ina sAta AcAryokA aitihAsika critr| bar3I hI khojase yaha pustaka likhI gaI hai / mUlya // 8) gRhasthadharma-brahmacArI zItalaprasAdajIne isakI racanA kI hai| gRhasthoMke sabhI kartavyoMkA zAstrokta varNana isa granthameM kiyA gayA hai / ise logoMne bahuta pasanda kiyA hai / mUlya 13 jJAnArNava-AcArya zubhacandrakA banAyA huA yoga aura vairAgyakA prasiddha grantha / sarala hindI bhASATIkA sahita / eka bAra chapake bika cukA / aba phira chapAyA gayA hai| mUlya cAra rupyaa| dharmapraznottarazrAvakAcAra-sakalakIrti AcAryane sAdhAraNa buddhivAloMke lie prazna aura uttarake rUpameM saMskRta zrAvakAcArakI racanA kI hai| yaha grantha usIkA sarala hindI artha hai / moTe kAgajapara sundaratAse chapA hai / mUlya do rupyaa| kaThinAI meM vidyAbhyAsa-yaha eka a~garejI pustakakA anuvAda hai| bar3Ise bar3I vipattiyoMmeM rahakara bhI-kaMgAlIkI hAlatameM bhI jina jina logoMne vidyA par3hI hai, una mahApuruSoM ke jIvana carita isameM diye gaye haiN| vidyArthiyoMko avazya par3hanA cAhie / mUlya sAdIkA // ) jildaba~dhIkA // ) / gRhiNIbhUSaNa-striyoMke par3hane yogya isase acchI pustaka jainasamAjake lie aura koI nahIM chpii| strIke pratyeka kartavyakA isameM vistArase varNana kiyA hai / thoDIsI pratiyA~ raha gaI haiM / mUlya // ) ___ sAgAradharmAmRta-hindI bhASATIkA sahita / zrAvakAcArakA bahuta prasiddha grantha hai| paNDita pravara AzAdharakA banAyA huA hai| bhASA sarala hai| mUlya 1 // ) zrAvakadharmasaMgraha-paM0 darayAvasiMhajI sodhiyAne 30--32 zrAvakAcAroMke AdhArase isakI racanA kI hai / isa viSayakI sabhI bAtoMpara vicAra kiyA gayA hai / mUlya 2 / ) gommaTasAra karmakANDa-yaha bhASATIkA sahita chapA hai / isa granthakI prazaMsA. karanekI jarUrata nahIM hai / mUlya 2 ) jIvakANDakA anuvAda ho rahA hai| ArAdhanAkathAkoza-mUla aura paM0 udayalAlajI kRta naI bhASATIkA sahita / bhASA bahuta hI sarala hai / pahale bhAgakA 1 / ) dUsare bhAgakA mUlya 10) bhaktAmaracarita--bhaktAmarastotra, usake maMtra aura yaMtra, pratyeka maMtrake siddha For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . honekI kathA Adi saba bAteM zAmila haiM / kathAyeM bahuta sarala bhASAmeM likhI .. gaI haiM / mUlya jildabaMdhIkA 11) sAdIkA 1) nATakasamayasAra-banArasIdAsajIkA prasiddha grantha bhASAvacanikA sahita khule patroMpara chapA hai / mUlya 2 // ) pravacanasAra-kundakundakA mUla grantha, amRtacandra aura jayasenakI do saMskRta TIkAyeM aura hindI bhASA / isa taraha yaha grantha chapA hai / mU0 3) . aSTasahasrI--nyAyakA prasiddha saMskRta grantha vidyAnandasvAmI racita / bahuta hI zuddhatAse chapA hai / mUlya ar3hAI rupyaa| prameya-kamala-mArtaNDa--AcArya prabhAcandrakA prasiddha nyAyakA grantha / yaha bhI saMskRta hai / mUlya cAra rupye| upamitibhavaprapaMcA kathA ( dUsarA bhAga) ... jambUsvAmIcarita hanumAnacarita sItAcArita zreNikacarita yazodharacarita pradyumnacaritasAra nAgakumAracarita pavanadUtakAvya sArtha - suzIlA upanyAsa ( naI AvRtti) hindI bhaktAmara hindI kalyANamaMdira ... chahaDhAlA sArtha satyArtha yajJa (cauvIsI pATha) upadezI gAyana ... janArNava kapar3ekI jildakA 1 / ) sAdIkA jaineMgItAvalI--buMdelakhaMDakI striyoMke liye JECTI 1 For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) zrImAn guNabhadrAcArya racita AtmAnuzAsana | sarala hindI bhASATIkA sahita / sulabha saMskaraNa / isa granthakA paricaya denekI z2arUrata nahIM / AtmApara zAsana karane ke lie usako vazameM karaneke lie yaha grantha aMkuzake tulya kAma detA hai / daza gyAraha varSa pahale yaha grantha lAhaura meM chapA thA tabase yaha durlabha ho rahA thA / usa samaya isakA mUlya 4 ) thA parantu aba lagabhaga do rupayA meM hI Apa isakI svAdhyAya kara sakeMge / bhASA Aja kalakI bola cAlakI sabake samajhane yogya kara dI gaI hai| chapAI sundara hai / AzvinameM taiyAra hogA / jinazataka -- AcArya samantabhadrakA banAyA huA yaha adbhuta grantha abhItaka lupta thA / isameM 100 zloka haiM aura ve saba citra kAvya haiM / arthAt isakA pratyeka zloka citroMke bhItara likhA jA sakatA hai / isameM bhagavAn ke strotra haiM / hindI bhAvArthasahita chapAyA gayA hai | mUlya || dharmaratnoyota--ArA nivAsI bAbU jagamohanadAsakA banAyA huA hindI kavitAkA grantha / bahuta bar3hiyA kAgaja para chapA hai / mU0 1) parIkSAmukha - - nyAyakA prasiddha grantha hindI anuvAda sahita chapA hai / yaha grantha kalakattA yUnIvarsiTIke korsameM hai aura jaina pAThazAlAoM meM par3hAyA jAtA hai | mUlya | J AptaparIkSA -- AcArya vidyAnandIkA prasiddha nyAya grantha hindI anuvAda sahita abhI hAla hI chapA hai / mUlya | J milanekA patA ---- jaina grantha- ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva - bambaI. muMbaIvaibhava presa, saiMDarsTaroDa giragAva-muMbaI. For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI pustakeM | pitAke upadeza eka Adarza pitAne apane honahAra vidyArthI putrako jo ciTThiyA~ likhI thIM unakA isameM saMgraha hai| pratyeka ciTThI uttamase uttama upadezoMse bharI huI hai / jo pitA apane putroMko sadAcArI, parizramI, mitavyayI, vinayavAn aura vidvAn banAnA cAhate haiM unheM yaha choTIsI pustaka avazya maMgAnA caahie| mUlya sirpha Der3ha AnA / acchI AdateM DAlanekI zikSA--yaha bhI vidyArthiyoMke lie likhI gaI hai| bahuta hI acchI hai| mUlya // ) sikkhoMkA parivartana- paMjAbakA sikkhadharma eka sIdhA sAdhA pAralaukika dharma hokara bhI dhIre dhIre rAjanItika yoddhAoMkA dharma kaise bana gayA isa granthameM isI bAtakA aitihAsikadRSTise vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| DAkTara gokulacanda ema. e., pI. eca. DI., bairisTaraeTa lAke a~garejI grantha The Transformation of Sikhism kA anuvAda hai| mUlya 1 // ) svAmI rAmadAsakA jIvanacarita mahArASTra kesarI zivAjI mahArAjake dharmaguru rAmadAsasvAmIkA par3hane yogya jIvanacarita / mUlya / ) phijIdvIpa meM mere 21 varSa-paM0 totArAmajI nAmake eka sajjana kulI banAkara phijIdvIpameM bheja diye gaye the / vahA~ ve 21 varSa taka rahe / usasamaya unheM aura dUsare bhAratavAsiyoMko jo asahya du:kha diye hAye the unakA isa pustakameM romAMcakArI varNana hai| mUlya 1-) svAmI rAmatIrtha ke upadeza- pahalA bhAga / mUlya / ) padyapuSpAMjali hindIke prasiddha kavi paNDita locanaprasAda zarmAkI lagabhaga 40 kavitAoMkA saMgraha / kavitAyeM khar3I bolIkI haiN| dezabhakti, jAtiprema, Adike bhAvoMse bharI huI haiN| mUlya sirpha chaha AnA / jarmanIke vidhAtA-arthAt kesarake sAthI-jina logoMke prayatna aura udyogase jarmanIne vartamAna zakti prApta kI hai una 24 puruSoMkA saMkSipta carita isa pustaka meM saMgRhIta hai| vartamAna yuddhakI gati samajhane ke lie yaha pustaka avazya paDhanA caahie| mUlya 1) mainejara, hindImantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragA~va bambaI For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakatte ke prasiddha DAktara barmana kI kaThina roMgoM kI sahaja davAeM / . gata 30 varSa se sAre hindusthAnameM ghara ghara pracalita haiN| vizeSa vijJApana kI koI AvazyakatA nahIM hai, kevala kaI eka davAiyoM kA nAma nIce dete haiM haijA garmI ke dasta meM asala arkakapUra mola 1] DAHmaH | 1 se 4 zIzI peciza, maror3a, peThana, zUla, AMva ke dastameM kloroDina mola 12] darjana 4 rupayA peTa darda, bAdIke lakSaNa miTAne meM arkapUdInA [ sabja] mola // ] DAHmaH 1] Ane ankurake athavA bAharI dardA miTAne meM pena hIlara mola [] DAH maH / -] pAMca Ane sahaja aura halakA julAbake li. julAbakI golI kaleje kI kamajorI miTAnemeM aura bala bar3hAne meM kolA Taunika davA mola 1 ) DAH / -] Ane / pUre hAlakI pustaka vinA mUlya milatI hai saba jagaha hamAre ejenTa aura davA pharrozoMke pAsa milegI athavA - 2 golI rAtako khAkara sove sabere khulAsA dasta hogA / 16goliyoMkI DibbI | ] DAHmaH 1 se 8 taka | pAMca Ane. DA. esa, ke, barmana 5, 6, tArAcaMda datta STrITa, kalakattA ( isa aMka ke prakAzita honekI tArIkha 18-9-15 1 ) For Personal & Private Use Only