Gyansara Pravachanmala Part 02

Author(s): Vijayomkarsuri
Publisher: Jaswantpura Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032763/1

Page #1
પૂજયપાદ સંઘસ્થવિર આચાર્ય ભગવત શ્રીમદ્ વિજય ભદ્ર સુરીશ્વર સગુલ્યો નમઃ” STIGLET પ્રાગ HION પ્રવચન કારઃ | પૂજ્યપાદ,શાસન પ્રભાવક,આચાર્ય ભગવત્તા 'શ્રીમદ્ વિજય ૐકાર સુરીશ્વર મહારાજા. પ્રા ફાશક : શ્રી જસવ તપુરા જૈન સ ધ હા સ થ તપુરા (જિસથાન)

Page #2
sessomses goodssessessmeeeeeeenshot જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા esso costostogostostogtestostestede stedede destestestostestesle destostestostestedadlastesteedtestostest seasesteeddestad પ્રવચનકાર : પૂજ્યપાદ, શાસનપ્રભાવક આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય કાર સૂરીશ્વરજી મહારાજા Dessverrespetosto testosteotsadestastosto stastesto de destacadesestestestostestestostestestosto stosododecadadasta de desadostastosteste destesledtestedeseste sectores . W 1996 પ્રકાશક : શ્રી જૈન શ્વે. મૂ. સંઘ, જસવંતપુરા (રાજસ્થાન) Missisல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்ல்த

Page #3
પ્રાપ્તિસ્થાન : સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર, હાથીખાના, રતનપળ, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 ઓરિએન્ટલ બૂક સેન્ટર, 28, રતન ચેમ્બર્સ, ૧લે માળ, હાથીખાના, રતનપોળ, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 સેવંતીલાલ વી. જૈન ૨૦/મહાજન ગલી, ઝવેરી બજાર, ૧લે માળે, મુંબઈ-૪૦૦ 001 સેમચંદ ડી. શાહ, જીવન નિવાસ સામે, પાલીતાણા જસવંતલાલ ગીરધરલાલ શાહ જૈન પ્રકાશન મંદિર, દેશીવાડાની પિળ, જૈન વિદ્યાશાળા સામે, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન પુસ્તક ભંડાર શંખેશ્વર તીર્થ આઠ રૂપિયા મુદ્રક ભગવતી મુદ્રણાલય, 19, અજય એસ્ટ, દૂધેશ્વર, અમદાવાદ

Page #4
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પ્રવચનકારઃ પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કાર સુરીશ્વરજી મહારાજ ન્યાયાચાર્ય, ન્યાય વિશારદ, સમર્થ શાસ્ત્રકાર, મહામહે-- પાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશો વિજય મહારાજાની અણમેલ કૃતિ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના ૩જા તથા ૪થા અષ્ટક પરનાં * પૂજ્યપાદ, સંધસ્થવિર આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય ભદ્ર સુરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટ પ્રભાવક પૂજ્યપાદ, શાસન પ્રભાવક આચાર્ય ભગવન્ત શ્રીમદ્ વિજય કાર સુરીશ્વરજી મહારાજાના પ્રવચનનું શ્રી જસવંતપુરા (જિ. જાલેર, રાજસ્થાન)માં પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રી ના વિ. સં. ૨૦૩૭માં થયેલ યાદગાર ચાતુર્માસની સ્મૃતિરૂપે શ્રી જસવંતપુરા જૈન સંઘ દ્વારા પ્રકાશિત સારભૂત અવતરણ સંકલન/સંપાદન : મુનિ શ્રી ય વિજથજી અવતરણ અનિ શ્રી સુનિચન્દ્ર વિજયજી.

Page #5
જ્ઞાનસાર : યાત્રા શબ્દકથી ભાવલોક સુધીની - મુનિ શ્રી યશે વિજયજી કવિ એલીયટની એક મનભાવન કાવ્ય કડીને, થોડોક વિસ્તારેલે, ભાવાનુવાદ કંઈક આવો છે? ભાઈ! તે ઘર તે ઘણાં બંધાવ્યાં; પણ એમાં ભગવાનનાં ધામ કેટલાં તે તું મને કહીશ? આખરે, તારા દ્વારા બંધાયેલ મંદિરની સંખ્યા કેટલી ? અને, શબ્દને તે તું અંધાધૂંધ ઉપયોગ કરે છે; ધૂંઆધાર ભાષણની ઝડી તું વરસાવી જાણે છે અને બેની જગ્યાએ જ બાર શબ્દ નહિ, જ્યાં એકે શબ્દની જરૂરત ન હોય ત્યાંય તું ડઝનબંધ શબદોને “વેપાર” ખેલી નાખે છે; પરંતુ મને કહીશ કે આ બધા શબ્દમાંથી ભગવાનની સ્તવનામાં વપરાયેલા elvet E241? 'Much is your building, but not the house

Page #6
of God; Much is your writing, but not the word of God.' ગણિતને આ રીતે જે ઉપજી શકે તે જીવનની સાર્થકતાના વ્યાપને તમે માપી શકે. અને એ માટે તે “જ્ઞાનસાર’નું આ કેલ્કયુલેટર તમારા હાથમાં મૂકયું છે ને! પેલા પ્રભુ શાસનને સમર્પિત મંત્રીશ્વરની વાત તે સાંભળી જ હશે તમે. તેમણે મન્દિર બંધાવ્યું ભગવાનનું. પ્રતિષ્ઠાના મૂ દૂત વખતે ધજા મુક્ત ગગનમાં લહેરાવા લાગી અને મંત્રીશ્વર નાચવા લાગ્યા શિખર પર બાંધેલા મંચ પર. આંખમાં હર્ષના આંસૂ. અંગમાં થિરકન. રૂંવાડે રૂંવાડે પુલકાટ. સદ્ગુરુદેવેની નજર મંચ પર હર્ષના ઉમંગથી નાચી રહેલા મંત્રીશ્વર પર પડી. એમણે એક ભક્તને કહ્યું : મંત્રીશ્વરને સાવધ રહેવાનું સૂચ. મંચને કઠેડા નથી... મંત્રીઓને સદ્દગુરુદેવની સૂચના પહોંચાડવામાં આવી ત્યારે એ બોલ્યા : ગુરુદેવની આજ્ઞા શિરોધાર્ય છે. બાકી તો અહીંથી સમતુલા બેઈ બેસું ને પટકાઈ જાઉં તે ય ઉપર જ જવાનું છે ને હવે તે મારે! પરમાત્માનું મિલન, ઉર્થયાત્રાને પ્રારંભ! “પાવતિ ન દુકખગચં.” ભક્તના હર્ષાશ્વમાં ભક્તિની ભીનાશ માણું શકાય. તેના શબ્દોમાં તેની વૈખરીમાં “પરાની ચમક જોઈ શકાય. ચૈતન્ય શિક્ષાષ્ટકને પેલે લૅક યાદ આવે છેઃ હે ભગવાન તમારું નામ લેતાં મારી આંખમાંથી ક્યારે ધાર આંસુ વરસવા લાગશે ? ક્યારે મારું મેટું, તમારું નામ ઉચ્ચારતાં, ભાવાવેશથી કંપવા લાગશે? અને રૂંવાડે રૂંવાડુ, તમારું નામ સમરતાં, કયારે પુલક્તિ

Page #7
બની જશે? નયન ગલદશ્રધાર યા, વદનં ગદ્ગદરુદ્ધયા ગિરા; પુલકે નિચિતં વપુઃ કદા, તવ નામગ્રહણે ભવિયતિ.' - પરમાત્માની ભવ્ય મૂર્તિ સામે બેઠા હેઈએ. સામાન્ય પ્રકાશ ગવાક્ષમાંથી ચળાઈને આવી રહ્યો હોય કઈ ભેાંયરામાં આવેલ મંદિરમાં. ઘીના દીવાને પ્રકાશ ઝીલશીલ તિમાં અપાર્થિવ વાતાવરણનું સર્જન કરી રહ્યો હોય... એવે સમયે આપણું મુખમાંથી એકાદ સ્તવન ભાવભર્યા કંઠે ગવાઈ રહ્યું હોય અને એ ગાનને તાલ આપવા આંખમાંથી અશ્રબિન્દુઓ ટપકી રહ્યાં હોય...હા, “તુજ વિરહ કિમ વેઠિયે રે લોલ " જેવી પંક્તિઓ આંસુની ભીનાશ વગર કેરી કેરી લાગશે ! પછી એવી ક્ષણો આવશે જ્યારે સ્તવનની કડીઓ પૂરી થઈ ગઈ હશે અને આપણે પરમાત્માના વિશ્વમોહન રૂપમાં ખોવાઈ ગયા હોઈશું. આ જ એ છલાંગ છે, જે આપણને શબ્દકમાંથી ભાવલેકમાં લઈ જાય છે. “જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ'ના શબ્દલાકમાંથી પણ આપણે આવી ભાવક ભણીની યાત્રા શરૂ કરવી છે. ઘણું સ્ટાર્ટિગ પોઈન્ટો તમને આ પુસ્તકમાંથી મળી જશે, જે તમારા જીવનમાં પણ એક નવી જાતરાને પ્રારંભ કરાવી શકે. ન્યાયાચાર્ય, ન્યાય વિશારદ, મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશે વિજય મહારાજાના અનુપમ ગ્રન્થ “જ્ઞાનસાર” પરના પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ શ્રીમદ્ વિજય ૐકાર સુરીશ્વરજી મહારાજાના આ પ્રવચનેને સંપાદિત, સંકલિત કરતી વેળાએ મને મળેલ અપૂર્વ સ્વાધ્યાયાનન્દમાં સહભાગી બનવાનું તમને હું આમંત્રણ પાઠવું છું. તે મહામહિમ, પરમતારક શ્રી ગાડી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા

Page #8
અચિન્ય ચિન્તામણિ ચન્દ્રપ્રભુ ભગવાનની છત્રછાયામાં પરમ સદ્દગુરુદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભદ્ર સુરીશ્વરજી મહારાજની કૃપાદૃષ્ટિથી મળેલ આ સ્વાધ્યાયાનન્દ વધુ ને વધુ વિસ્તરત રહે ! પ્રફ-સંશોધન માટે પિતાને અમૂલ્ય સમય આપનાર સહકાર મુનિરાજ શ્રી દિવ્ય ભૂષણ વિજયજી કૃતયાત્રાના સહયાત્રી બન્યા છે. શ્રી જસવંતપુરા જૈન સંઘે આ પ્રકાશન દ્વારા એક મહાન સુકૃતને લાભ લીધો છે. ar જસવંતપુરા 10-10-81

Page #9
અનુક્રમ w છ છે, જ તે દ 6. A % [1] તમે જેને શેાધો છે...[૩/૧]. સમયને અભાવ : ધર્મ માટે જ ! સંત અને યુવાન એક કલાક રેજ જિનવાણી માટે... પ્રવૃત્તિને હેતુ કાંખમાં છોકરું ને ઘેર ઘેર ગેતે ! જ્ઞાની પુરુષને પ્રશ્ન ખજાને આપણી પાસે જ છે. વીંટી તળાવમાં પડી હોય તે.... ઈલાચિકુમારે શું જોયું? ઈલાચિકુમારની વિચારધારા વાણિયે ખુશ થાય તે? હેજે મુજ સરખા કામીને... પ્રશ્ન આપણે H ઉત્તર મહાપુરુષને [2] આરાધના આણે સ્થિરતા [3/2] ટેલીવિઝન તે લાવ્યા, પણ...! તમને કેણુ અપ્રસન્ન બનાવે છે ? વજસ્વામી મહારાજ ભાત- પાને લાભ દેજે છે " દાન દેઈ ભોજન કરું રે... નયસારની વિચારણા ફળે છે દાન કેમ આપવું? 1 0 10 ! 13 જ 15. 15 16 10

Page #10
17 19 1 3 24 વજીસ્વામી મહારાજ H આરાધકતાને ભાવ હજારની નેટે રદ થઈ ત્યારે...! સ્કૂલમાં ભણતા બાળકનું અપહરણ :... જ્ઞાન + અસ્થિરતા (વિકાર) = લેભા [3] ગતિ અમૃત અનુષ્ઠાન ભણીની [3/3] લલિત વિસ્તરા સૂત્રમાં.. [1] વધતી શુભ ભાવની શ્રેણું [2] અશ્રુપૂર્ણ ચનિયાં. [3] રોમે રેમે દીવા પ્રગટે ત્યારે... [4] ધન્યતાની લાગણું [5] તારા મુખને મટકે અટકયું મારું મન જે અખિયાં પ્રભુ દરસન કી પ્યાસી ધનપાળ કવિની સ્તુતિ છ'રી પાલિત સંઘને અપૂર્વ આનંદ તુમે જણાએ ધરજે પાય રે... સ્ટવને ધમધમાટ, કપ-રકાબીને ખણખણાટ, છરી પૂર્વકની યાત્રા હેમચંદ્ર સૂરિ મહારાજ અને ઋષભપંચાશિકા ધન્ય તે રાત ને ધન્ય દીહા... કુળાચારને પિછાણે અમૃત અનુષ્ઠાન ભણી... [4] ક્રિયાનું ઔષધ : સંસારને રેગ [34] અષ્ટ પ્રાતિહારજ સું જગમાં તું જ રે લે [1] તાહરા વૃક્ષ અશકથી, શોક દૂર ગયે રે લે ! વનસ્પતિ પર વિચારોની અસર [2] ગીર્વાણ કલ્સમવૃષ્ટિ કરે રે લે 24 26 28 22 રહ 3 33 33 34 35

Page #11
35 . જ BE 43 44 ! 45 45 47 47 અંજના સતીની જિનભક્તિ.... પિયરથી પણ તિરસ્કાર ! અંજનાને પૂર્વભવ આધાર જિનભક્તિને [3] દિવ્ય અવનિ સુર પૂરે કે... જિનમુખ દીઠી, વાણુ મીઠી. પંડિતજીની નિઃસ્પૃહતા “હું ભીડાને નેકર નથી.” દ્રાક્ષ વિહાસે, ગઈ વનવાસે... [4] ચામર કરી હાર ચલંતી એમ કહે રે [5] તિહાં બેસી જિનરાજ.. [6] ભામંડલ શિર પૂઠે.... [7] દેવદુંદુભિને નાદ... [8] ત્રણ છત્ર કહે... પ્રશ્ન સાધકનો H ઉત્તર ગ્રન્થકાર મહાપુરુષને હેસ્પિટલાઈઝડ થઈ જાવ ! [5] સમતોલપણું શી રીતે આવે? [35] નેચરલેજિસ્ટની લાખેણુ સલાહ રાજા અને પંડિત પેટ નરમ, પાંવ ગરમ... મેનિગ વોક લેવા જાય, પણ... જીવનની કાર માટેના આ પેટ્રોલ પંપ ! દાદા-દાદી તરફથી સંસ્કાર મળતાં... બાળકને મન્દિર-ઉપાશ્રયે સાથે લઈ જાવ રવિશંકર મહારાજને અનુભવ “ચાલી શરણં ગચ્છામિ !" 48 48 1 54 56 57 58 59

Page #12
64 દહ 71 72 11 અનીતિના લાડવા પચે કે... જીભની દલાલી હોટલવાળાએ ડોકટર પાસે ભાગ માંગે “હેલ્સને બદલે “હેવનેસમાં આરાધકની વિચારણા કેઈને ગમે સુરજ... [6] કામનાઓની જાળ કેમ દાય? [3/6]. મુલાજીએ ઘરનું વાતાવરણ... જોગીદાસે આંખને સજા કરી જે જે, મર્યાદાને બંધ તૂટી ન જાય ! મારી પાસે ત્રીજો હાથ નથી !' વાત એક અભિનેત્રીની સાજો થાઉં તે ફરી પરણું " પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન... જ્ઞાનીઓને થતું આશ્ચર્ય એક સદગૃહસ્થને સ્વાનુભવ જેજે, પરીક્ષામાં ધબડકો ન વળે! ઉદયન મંત્રીની અંતિમ અભિલાષા રત્નદીપને મન-ઘરમાં ટાંગે [7] ચિત્તની સ્થિરતા : બે સચોટ ઉપાયે [3/7] જ્યારે ખતરાની ઘંટી વાગે છે! ચા કઈ પીવડાવે તે સારી વિરતિ ને પ્રણામ કરીને... મનની ચંચળતાનું બીજું કારણ : ધારાનું અપરિવર્તન પરાંની ટ્રેનમાં આવા યાત્રી કેટલા * દેવ મુનિની પરીક્ષા કરવા નીકળે છે? 73. 75 77 78 S '

Page #13
93 હ૫ 99 101 101 102 103 104. 105 એક ધન્ય પ્રસંગ ધર્મમેઘ સમાધિ શી રીતે મળે? [8] પ્રયાણ : સાધનાની દિશા ભણી [38] ધ્યાનની દુનિયામાં પ્રવેશવા માટે બે શ્રીમતીઓ વચ્ચે શ્રીમાનની અવદશા ચિત્તસ્થૌર્યને એક અન્ય ઉપાય : રસવૃદ્ધિ આરાધનામાં રસ શી રીતે જાગે ? સાહેબ! બીજી બધી સજા કરજે, પણ એક સુંદર સુભાષિત તેની નાડ શું વૈદ્ય જુએ મારા દાદા આખી દુનિયા મૂકીને ગયા છે ! વસ્તુ એક : એંગલ અનેક ધોળે વાળ જોઈ વૈરાગ્ય આવે ? નહિતર, હું જ ખવાઈ જાત ! જ્ઞાન-ધ્યાન-કિરિયા સાધંતા... એડિસનને ચાતુરી ભર્યો જવાબ કેડિલેક કારને પસાર થતી જુઓ તોય... [9] મારક માત્ર દેહને [41]. જીવન વીમે તે ઉતરાવ્યું પણ યણ સુન્દરી અને શ્રીપાળરાજા પેથડ મંત્રી કામળીનાં દર્શન કરે છે ! વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણું વાતાવરણમાં પ્રદૂષણે ચાંપરાજ વાળાની માતા મદાલસા બાળકને ઝુલાવતાં શું કહેતી અનુપમા દેવીની પ્રેરણા. 107 107 108 110 111 112 115 115 115 117 118 121 122 122 124

Page #14
13 આર્યપત્નીની શીખ 124 બીજુ બધું MISS કરશો તે ચાલશે, પણ 126 મત્ર અને પ્રતિમન્ન 127 [10] અદ્વિતીય આનંદલેકની સફર [4/2] 129 શુદ્ધ સ્વરૂપ રમણુતા 130 કથા કંજુસની 131 દેહ પરની મમતાને ત્યાગ 133 તો બંદૂકને ઉપાડીને ફરવાને શું અર્થ ? 134 ધન્ના અણુગારની મહાન તપશ્ચર્યા 135 અહં મુક્તિ 136 દશાર્ણભદ્ર H અહમ પણ તારક 137 મુદ્રા, આસન, ધ્યાનાભ્યાસ 138 ધ્યાન માટે શ્રેષ્ઠ અલિંબન : પ્રભુની મૂતિ 139 તપની દીપ્તિ 140 કૂતરાં તે છુટ્ટા છે, ને પથરા બાંધેલા ! આજે ચૌદશ છે. કારણ કે....... પર-રમણતાને ત્યાગ 143 ડિઝાઈન રોજ નવી શી રીતે લાવવી 144 કરુણાને ફેલાવ 146 ત્રિભુવન બંધુ 146 સાધકની ભાવના સૃષ્ટિ 147 [11] જેનું ચિત-આકાશ પાપ-કાદવથી ખરડાતુ નથી 148 [4/3] ધર્મને અધિકારી કોણ 149 ધર્મ પર બહુમાન કેવું છે? 150 જટાશંકર ભટ્ટને લાડુપ્રેમ 150 ધમ્મ દયાણું' આદિ પદોની ભાવના 154 141 142

Page #15
14 154 155. 156 158 159 161 162 162 165 166 167 167 معه من સીમંધર સ્વામી ! કહીએ રે હું મહાવિદેહે આવીશ ભટ્ટજી અને મિયાજી આઈ એમ ફર્સ્ટ કલાસ પેસેન્જર !' સદ્દગુરુની શીખ કેવી લાગે ? અરણિક મુનિવરને પાવક પ્રસંગ માઈક્રોફિન ને મેહ છેડે ! પ્રધાનનું ભાષણ સિનેમા ગૃહે એટલે ગેસ ચેમ્બર્સ હારીએ નહિ પ્રભુબળ થકી' હું કેમ આવું એકલે ‘તુજ મુજ નહિ છે ભેદ' મોક્ષ મેળવી આપનાર ભક્તિની ઉંચાઈ કેટલી ભરત મહારાજની વિમાસણ... ધમ્મ દેસયાણું : પ્રભુની ધર્મદેશના... સંસાર : બળતા ઘર જે મેં માગે ચડવા, તમે આ ઉપાડવા દેહ દારિક દુઃખને દરિયો ગુણસેન રાજાને પ્રશ્ન : ગુરુદેવને ઉત્તર ક્ષણને પણ પ્રમાદ કેવો ? શ્વાસે શ્વાસે સમરું તમને... સાધના અજન્મા બનવાની વિષયેની ભયંકરતા પ્લાસ્ટિક સર્જરીથી નવું નાક આજની કન્યા ફલેટ, કાર સાથે ફેરા ફરે છે બિલાડીની દેટ ચઢિયે, ઉંદરડે શું મહાલે ? સંસારને તાપ, ધર્મને મેઘ જવાબ મયણું સુંદરીને ને સુરસુંદરીને 169 170 171 172, 172 173 173 174 175 175 177 178 179 180

Page #16
15 182 બુલવર્કસ ને આ જમાને 181. ‘તુ ઊંચે નથી, લાંબે જરૂર છે !' તે કાદવમાં ગાડી ન ફસાય ! 182. [2] “મેહરાય શિર લાકડિયાં [4/4] 184 અનામી મિત્રની ભેટ (?) 185 પિટ ભરવા માટેનું પાપ કેટલું? ને પટારા ભરવા માટેનું પાપ કેટલું? 186 પહેલાં ઉપધાન કરાવું, પછી ઘર સમરાવું 187. કપક મંત્રીની પાપભીતિ 188 બે પંડિત : એક હાથી, એક પિપટ ! 188. સંગીત પ્રિય રાજવી 190 વાત કેળાંવડાંની ! 182. “મારાં સાસુજી કરતાં તમારાં સાસુજી પર વધારે હેત છે 194 દિલ” ની બે લાત 195 કલ્પકની મંત્રી થવાની ઈરછા નથી 198 તમારે બાબે મિનિસ્ટર બનશે 198 પેથડ મંત્રીએ પરમાત્માનાં કેવાં દર્શન કર્યા? 200 [13] કારસ્તાન કારમાં મેહનાં [45] 203. ભગવાન વગર નહિ ચાલે 204 સમરાશાહના પિતાની પરમાત્મસમર્પિતતા 205 કુમારપાળ રાજા : કેવી સુંદર અંતિમ વ્યવસ્થા ! 206 “ભાલાને લાંબો કરે' 209 ધારિણી મનાવે રે મેઘકુમારને રે... 211 એક મરજીવાની વાત 21.2 જીવન રથના સારથી H પરમાત્મા મોહનાં આ કારસ્તાન ! 214 213

Page #17
16 228 આ તે “હાઈ સોસાયટી કે “હાય! સોસાયટી’ 220 મારે તમારું આઠમુ ઘર...!” 220 પ્રીત ન હેય પરાણે રે... 221 [14] ખવાઈ ગયેલા “હું” ને શોધવા [4/6] 224 મુસ્લિમ સજ્જનની ટકરથી યુવાન ધર્માભિમુખ બને 227 મહા મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજય મહારાજ ઉદારતા લલિગ શ્રાવકની... 230 હું કંઈ ઢોર કે બે ભાખરી પર આ ત્રીજી આપે છે! 232 ભલે વધાર્યા!... 233 માધકવિના ધર્મપત્નીની ઉદારતા 234 ભવવિરહ સૂરિ 235 ધન્ય ગુરુભક્તિ 235 છત્રીશ સે રૂપિયાનું શાક 237 કસ્તુરિયા મૃગની રખડપટ્ટી 240 ગીરાજ આનંદઘન મહારાજ 241 [15] “સિદ્ધની શેભા રે શી કહું !" [4/7] 243 પહેલાંના ગુરુકુળ 245 હું હાથી જેવા નથી આવ્યો !' 246 ચાવવું તો મારે પડે છે ને ! 247 No time' ને ઉપાય... 249 એના છે, ટી. વી. નથી !.. 251 ગામના અખબાર ગંગા ડોશી 253 હું તે મરું તો મરું.... 257 આ વિષવર્તુળમાં કોણ બચી શકે 258 ચરચામાંથી મરચાં 259 ગુરુમહારાજ ને ઉપદેશ !'

Page #18
17 261 263 264. પડોશીના પીત્તળના ને ગામના ગારાના જીવન જ્યારે મહેનત્સવ સમુ બને છે કુબડા રાજકુમાર કુટડો શી રીતે બન્યું આપણું સ્થાન સિદ્ધશિલા જ રાજા અને ભીલ અમેરિકી પ્રમુખને માર્મિક જવાબ [16] ચાલો અન્તર્મુખ બનીએ [48] વાણુના ચાર પ્રકાર મેક્ષ શી રીતે મળે? નાવનું લંગર છેડે મયમા, પશ્યન્તી અને પરા 266 267, 271 273 274 277 279

Page #19
- શુદ્ધિપત્રક અશુદ્ધ શુદ્ધ પૃષ્ઠ/પંક્તિ ટ્રાકિવઝિલ પિટસ ટ્રાવિલાઈઝર્સ 67/10 આંખના આત્મમાંથી આંખના આભમાંથી ટાઈટલ છેલ્લું માંધ : [1] પૃ. 20 સંસ્કૃત શ્લોકની ઉપર ત્રીજા પ્રકરણનું શીર્ષક રહી ગયું છે, જે આ રીતે વાંચવું “ગતિ અમૃત અનુષ્ઠાન ભણીની " [2] પ્રફ શેાધકોએ ચીવટ પૂર્વક શુદ્ધિ કર્યા છતાં પ્રેસની ઉતાવળને કારણે અહીં - તહી મુદ્રણદોષો રહી ગયા છે; - ખાસ કરીને સંસ્કૃત શ્લોકમાં - જે સુધારી વાંચવા વિનંતી છે.

Page #20
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨

Page #21
_

Page #22
[1] તમે જેને શોધે છે, તે તમારી પાસે જ છે! वत्स ! कि चञ्चलस्वान्तो ' અાવા ઝાવા વિસિ | निधि स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति // વિચારક મનુષ્યને ભીતરથી હલાવી નાખે તે પ્રશ્ન કર્યો છે જ્ઞાની મહાપુરુષે : ભાઈ! તું શેના માટે દિન-રાત આ મહેનત કર્યા કરે છે? નથી સુખે ખાતે, નથી આરામથી ઊંઘતે (આરાધનાની વાત તે તેથી પૂછવી જ શી રીતે ? બસ, ઊંધું ઘાલીને દોડડ્યા જ કરે છે સવારથી સાંજ સુધી.

Page #23
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળી-૨ મને જરા કહે તે ખરે કે, આ દોડ આખરે શા કાજે છે?” પ્રશ્નકાર છે પૂજ્યપાદ મહેપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજય મહારાજા. “જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના સ્થિરતા પ્રકરણ (અષ્ટક)ના પ્રારંભમાં તેઓશ્રી આ પ્રશ્ન પૂછી રહ્યા છે. મુંબઈ જેવા મહાનગરના પરાઓમાં રહેતા ગૃહસ્થ વહેલી સવારે તૈયાર થઈને દોડે છે ઓફિસ પર. મેડી રાત્રે જ્યારે એ પાછા ફરે છે ત્યારે ઘરવાળાઓને થાય છે કે, હાશ ! હેમખેમ આવી તે ગયા. આશ્વસ્તતાને એ શ્વાસ જરા હેઠે બેસે ન બેસે ત્યાં તે બીજી સવારે પાછું પુનરપિ ઓફિસં, પુનરપિ કાર્યમ” નું ચક ચાલુ થઈ જાય છે. ચક અવિરત ચાલુ છે અને તેથી જ ગ્રંથકાર મહાપુરુષ પૂછી રહ્યા છે : ભાઈ ! તું શેના માટે દેડી રહ્યો છે? “ભ્રાન્તા બ્રાન્ડ્રા વિષીદસિ..” –સમયને અભાવઃ ધર્મ માટે જ! પ્રશ્નને ઉત્તર બહુ મુશ્કેલ નથી. મુકેલ છે પ્રશ્નના હાર્દ સુધી ઉતરવાનું. પ્રશ્નના સમંદરમાં પેસી જવાબનું રત્ન જતા મરજીવાઓને જ તે હોય છે ને ! | પહેલી વાત તે, આવા ચિન્તન કરવાની વાતના ટાણે આવીને ઊભી રહે છે તે છે “ને ટાઈમ” ની. શું કરીએ, મહારાજ સાહેબ! સમય જ નથી મળતો. બાકી આરાધના તે ઘણી કરવી છે....ધર્મચિન્તન તે કરવું જ છે ને.

Page #24
તમે જેને શેાધો છે... મજા ત્યારે થાય છે કે, જ્યારે સમયના અભાવના ગાણું ગાતા એ માણસને સિનેમાની ટિકીટ માટેની લાંબી કયુમાં ઊભેલે જોઈએ છીએ! સંત અને યુવાન એક સંતે એક યુવાનને ધર્મ કરવા માટે ઉપદેશ આપતાં એણે કહ્યુંઃ મહારાજ ! જીવન હજુ ઘણું લાંબું છે. ઘડપણમાં પછી ધર્મ જ કરવાનો છે ને! વળતે દિવસે એ જ યુવાનને સંતે જીવન વીમા કચેરીના પ્રાંગણમાં ફરતો જે. કરુણાળુ સંતે પ્રેમથી ત્યાં આવવાનું પૂછતાં યુવાન કહેઃ જીવન વીમો–લાઈફ ઈન્શ્યોરન્સ ઉતરાવવા માટે આવ્યો’તો. અચાનક જીવનલીલા સમાપ્ત થઈ જાય, કોઈક એકિસડન્ટમાં, તે પાછળવાળાઓને ચિન્તા નહિ ને..... * ધર્મ કરવાના પ્રસંગે યુવાનને જીવન લાંબું, શાશ્વત લાગ્યું. સંસારના ચિન્તનના ટાણે જીવન ક્ષણભંગુર લાગ્યું. બંસ, ચિન્તનને ડું પલટાવી નાખવાનું છે. થોડું જ. જીવન ક્ષણભંગુર લાગે અને એથી જ એની એક એક પળને ધર્મના કસુંબલ રંગે રંગી નાખવાનું મન થાય. એક કલાક રેજ જિનવાણી માટે... ફક્ત નવરાશની પળને જ ધર્મચિન્તન અને ધર્મઆરાધના માટે મનુષ્ય ઉપયોગ કરી લે તેય એ કેટલું બધું

Page #25
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ચિન્તન અને આરાધના કરી શકે. જ્ઞાની મહાપુરુષે પ્રશ્ન કર્યો છે અને એથી આપણે. આજે વિચારવા બેઠા છીએ કે, જ્ઞાની ભગવંતના પ્રશ્નને શે ઉત્તર હોઈ શકે? કેટલી કરુણાદષ્ટિથી, કેવા વાત્સલ્ય પૂર્વક એમણે પ્રશ્ન કર્યો છે? સંબોધન જ કેટલું સરસ છે? : વત્સ ! અને પછી ધીરેથી પૂછ્યું : તું શા માટે આમથી તેમ ફરીને ખિન્ન થઈ રહ્યો છે? આપણું વિષાદયેગને આનંદગમાં પલટાવવા આ પ્રશ્ન કરાચે છે. આટલી આત્મીયતાથી પ્રશ્ન પૂછાયે છે ત્યારે, કમ સે કમ, થોડુંક વિચારવાની તે આપણી ફરજ થાય છે જ. રેજની એકાદ કલાક જિનવાણીનું શ્રવણ, વાંચન કે ચિન્તન ચાલુ રહે તે આવા ઘણું પ્રશ્નોના જવાબ મળી રહે. પ્રશ્ન તે યાદ છે ને ? તમારી અવિરત ચાલુ રહેતી દેડ સંબંધી એ પ્રશ્ન છે. પ્રવૃત્તિને હેતુ : વીસ કલાકની આ દોડધામ શા માટે? તમે લોકે. બુદ્ધિજીવી છે અને બુદ્ધિજીવી મનુષ્ય વિચાર કર્યા વગર પ્રવૃત્તિ કરતું નથી. વ્યસ્ત મનુષ્યને પૂછીએ કે, ભાઈ! આટલી બધી મથામણ તમે શા કાજે કરે છે ? તે તરત જ એ કહેશે? આ પ્રવૃત્તિઓ ન કરું તે પરિવારનું પિષણ શી રીતે કરું ?

Page #26
તમે જેને શેધો છે. પહેલી નજરે સાચે લાગતે આ જવાબ ખોટો ત્યારે પડે છે કે, પુણ્યના સહકારથી, જ્યારે એ મનુષ્ય પાસે દામ-દમ સાહાબી થઈ જાય છે; પૈસા ક્યાંથી લાવવાની ચિન્તા, પૈસા ક્યાં નાખવા તેની ચિન્તામાં ફેરવાઈ જાય છે ત્યારે પેલું ઓફિસનું ને બિઝનેસ-મિટીંગ્સનું ચક થોભતું નથી. ઊલટું, જીવનની કારના સ્પીડોમીટરને કાંટે વધુ વેગ દર્શાવી જાય છે. ચક્ર વધુ ઝડપથી ફરે છે. તમે કહેશેઃ ધન જેડે સુખને સંબંધ છે. ને અમારે સુખી થવું છે માટે આ દેડ ચાલુ છે. જરા વિચારીએઃ સુખ ક્યાં છુપાયેલું છે? એવું તે નથી ને, કે સુખ હોય ક્યાંય ને તમે શોધતા હવે ક્યાંય.... કાખમાં છોકરું ને ઘેર ઘેર ગોતે! પેલી વાત જાણીતી છેબાળકને તેડીને નીકળેલ બાઈ ઘરે ઘરે ફરતી'તી ને રઘવાઈ થઈને જે મળે તેને પૂછતી'તીઃ મારા દીકરાને ક્યાંય જો તમે? કયાં છે મારે લાલ? મારો નંદકિશોર...આખા ગામમાં એને શોધવા ઘૂમી રહી છું. ક્યાંય એને પત્તો નથી. જેને જેને બાઈ પ્રશ્નો પૂછતી એ સદગૃહસ્થ કહેઃ બહેન! મને કંઈ ખબર નથી. છેવટે મળ્યો એક માણસ જે આ બાઈને ઓળખતે હતે. “મારા બાબાને તમે જે? ક્યાં ગયે હશે કેણ જાણે? કલાકેથી શોધી રહી છું એને.”

Page #27
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ - પેલાં ભાઈ જરા નવાઈમાં ડૂબી ગયા. એમને ખબર હતી કે, એ બાઈને એક જ દીકરે છે અને એને તે બાઈએ તેડેલો છે. “તમારે કેટલા બાબા ?" “એક જ.” “ત્યારે આ કેડે તેડેલો છે એ બાબ કોને છે ?" બાઈએ જોયું કે, ઓહ! જેને પોતે કલાકેથી શોધી રહી છે એ તે પિતાની કેડે જ નિરાંતથી–ટેસરથી બેઠેલે છે. બાઈ શરમાઈ ગઈ. તરત જ એ ઘર ભણી રવાના થઈ. “કાખમાં છોકરું ને ઘેર ઘેર ગેતે તે આનું નામ. જ્ઞાની પુરૂષને પ્રશ્ન તમારી ય સ્થિતિ આવી તે નથી ને? કે સુખને ખજાને તમારી પાસે જ હોય અને તમે બીજે બધે શોધી રહ્યા છે. જ્ઞાની પુરુષે જે પ્રશ્ન કર્યો છે, એને જવાબ તેઓ પોતે પણ આપનાર છે. પણ આપણે ડું ચિન્તન કરવું છે કે, ચોવીસ કલાકની સંસારી વ્યક્તિની દેડધામનું કારણ આખરે શું છે. કારણ આ છેઃ પદાર્થોમાં સુખ રહેલું છે એ માન્યતા. અને એથી માણસ પદાર્થોને ખડકલો કર્યા જ કરે છે? ટી. વી., ફ્રીજ, વીડીઓ, કાર પણ એ પદાર્થોના ખડકલામાંથી સુખના બિન્દુએ

Page #28
તમે જેને શોધો છો... ઝરતા જોયા તમે? ઘણી વખત તે લેકે ફિલસૂફની અદાથી કહેતા હોય છેઃ પરિગ્રહ વળે તેમ ઉપાધિ વધી. ઉપાધિને ગળે વળગાડીને ફરવાની પણ કઈ મઝા હોતી હશે.? ખજાને આપણી પાસે જ છે. ગ્રન્થકાર પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આપણું પ્રશ્નને ઉત્તર દર્શાવતાં કહે છે : (હા, હવે પ્રશ્ન એમને નહિ, આપણે બન્યા છે. આટલી વિવેચના આપણે માટે જ કરી કે, તેઓએ પૂછેલા પ્રશ્ન તેમનો ન રહેતાં આપણે બની જાય અને આપણે બને તે જ આપણને એ ઉત્તરમાં દિલચસ્પી રહે.) “નિધિ સ્વસનિધાવેવ.” ભાઈ! સુખને ખજાને તારી પાસે જ છે. આનંદને અણમોલ નિધિ આપણી પાસે જ છે. સુખ, આનંદ બીજે ક્યાંય નથી. એ આપણી પાસે જ છે. હવે કહે કે, લોકો સુખને બીજે બધે ખેળતાં ફરે તે એ શોધની મહેનત માથે જ પડવાની ને! તમે કદાચ પૂછશો : સુખ પાસે છે તે દેખાતું કેમ નથી? પ્રશ્ન ખબર છે. સુખને અનુભવ નથી થતે એનું કારણ હોવું જ જોઈએ. અને તે કારણ છે મનની ચંચળતા, અસ્થિરતા. વીટી તળાવમાં પડી હોય તો... ત્રણ-ચાર ફૂટ ઊંડા તળાવના પાણીમાં તમારી વીંટી પડી જાય અને એ ક્યાં છે એ બરાબર જેવી હોય–તેને

Page #29
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પ્રાપ્ત કરવા માટે-તે તળાવની સપાટી સ્થિર જોઈએ. જે પાણીના તરંગે સપાટીને અસ્થિર રાખતા હોય તે તમે તળિયે પડેલ વીંટીને જોઈ ન શકે. બરાબર આ જ વાત અહીં છે. મન જે સ્થિર ન હોય તે સુખને પ્રજાને પાસે હોવા છતાં તમે ન જોઈ શકે.. તપશ્ચર્યા, સ્વાધ્યાય, સાધના આ બધું આટલા માટે જ છે. આપણું ખોવાયેલી (વીંટી) સ્વભાવદશા આપણને જડે તે સારુ. દુનિયા આખીને જેનારે, ટેલીવીઝનની પેનલ પર વિશ્વને ખૂણે-ખાંચરે બનતા બનાવને નીહાળનારે પરમાત્માને તે હજુ જોયા જ નથી કદાચ. પરમાત્માનું દર્શન થાય તે આપણું સ્વભાવ-દશાને આપણને ખ્યાલ આવે. આપણું મૂળ રૂપ ભણું આપણું નજર જાય, ઈલાચિકુમારે શું જોયું? ઈલાચિકુમારે નટીના મેહ ખાતર બધું છોડયું. માતા-પિતાને પ્રેમ છોડ્યો. કરોડોની લત છોડી. કરેડપતિ પિતાના એકના એક એ પુત્રે નટીને જોઈ. મુગ્ધ અન્યા અને એની પછવાડે એ નીકળી ગયા. બધું છોડીને. પણ આટલું બધું છોડવા છતાં ઈલાચિકુમાર ત્યાગી કહેવાશે? સભા : ના, જી.

Page #30
તમે જેને શોધે છે... કેમ ? ઈલાચિકુમારે રૂપવતી નારી મેળવવા માટે એ છોડયું છે. બસે રૂપિયાની ઘડિયાળ ખરીદવા માટે કઈ દુકાનદારને બસ રૂપિયા આપે તે એ ત્યાગ નથી. કારણ કે એને બદલામાં બીજું કંઈક મેળવવું છે. ઈલાચિકુમાર રાજાને પ્રસન્ન કરવા સારુ વાંસ પર ચડી નાચી રહ્યા છે. એક જ ધ્યેય છેરાજાને રીઝવવાનું. રાજા રીઝે, દાન જે દીએ, તે કન્યા મળે...” છેલ્લી વખત વાંસ પર ચડયા ઈલાચિ. અને નજર પડી બાજુના મકાનના ચોકમાં. સુંદર મહેલની ઓસરીમાં મુનિરાજ નીચા નયણે ઊભા છે. સામે રૂપરૂપના અંબાર સમી નવયૌવના ઉત્તમ લાડવાને થાળ ભરી ઊભી છે. મુનિરાજના શબ્દો નથી સાંભળી શકાતાં. પણ ઈશારાની “ભાષા” ને તે જોઈ શકતા જ હતા ને ઈલાચિકુમાર ! આગ્રહ કરતી ઊભી સુન્દરી, રૂપ રૂપનો અંબાર; નીચા નેણે મુનિવર બેલ્યા, વધુ ખપે ન લગાર....” ઈલાચિકુમારની વિચારધારા આ પતિતપાવન, આંખો જેનાથી ધન્ય બને એવું દશ્ય જોઈ ઈલાચિકુમારે શું વિચાર્યું? “ધન્ય ધન્ય આ જીવતર મુનિનું, ધન્ય જીવન આ નાર....” પણ એકલા ધન્યવાદથી એ વાતને ત્યાં પૂરી કરી લીધી હેત તે મુનિરાજને નમીને વાંસના દોરડા પર નાચવા માંડ્યા હોત ને રાજાને રીઝવવાના પ્રયત્નમાં આગળ વધવા લાગ્યા હોત તેઓ.

Page #31
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તમે આમ જ કરે છો ને? મુનિરાજની ઉગ્ર સાધના જુઓ તે, ધન્ય! ધન્ય! બોલી ઊઠે; પણ એથી વધુ કંઈ ખરું? વાણિયો ખુશ થાય છે ? પેલી કહેવત ખ્યાલ છે ને? એ કહેવત કહે છે : રાજા રીઝે તે ચેડાં ગામ ઈનામમાં આપી દે. જમીનદાર રીઝે તે ડી જાગીર આપી છે. અને વાણિયો રીઝે તે તાળી આપે.....! “લે તાળી, ને થા ખુશ !" તમે આવું ન કરતા! ખાલી ધન્યવાદથી વાત પતાવી ન દેતા. “મહારાજ સાહેબે વ્યાખ્યાન બહુ સરસ આપ્યું. વ્યાખ્યાન તે સરસ; પણ એમાંથી તમે કેટલું સ્વીકારવાના? શકય હોય એટલું તે અમલમાં મૂકવાના ને?” હેજે મુજ સરખા કામીને, લાખ લાખ ધિક્કાર.... ઈલાચિકુમાર મુનિરાજને અને આવા મહામુનિને વહેરાવવાને જેણને લાભ મળે છે તે પેલી નવયૌવનાને ધન્યવાદ આપીને અટકી નથી જતા. એમના ધન્યતર જીવન સાથે પિતાના પતિત થઈ ગયેલા જીવનની સરખામણી તેઓ કરી રહ્યા છેઃ “ધન્ય ધન્ય આ જીવતર મુનિનું, ધન્ય જીવન આ નાર; હેજે મુજ સરખા કામીને, લાખ લાખ ધિક્કાર..” પેલી ધન્યતા જોડે પોતાની પતિત અવસ્થા ઇલાચિ કુમારે વિચારી અને તેઓ મંથનમાં ડૂબી ગયાઃ જે રૂપના

Page #32
તમે જેને શેાધો છે... ટૂકડા ખાતર હું રખડી રહ્યો છું; બીજાઓને રીઝવવા યત્ન કરી રહ્યો છું; એ રૂપના ભંડા૨ સમી નવયૌવના સામે હોવા છતાં મુનિરાજ આંખ ઊંચું કરીને જોતાં ય નથી. દષ્ટિ ઊંચી કરી જુએ નહિ.” કેવી મારી પામરતા ! કેવી મુનિરાજની પવિત્રતા ! | મુનિરાજ ઊભા નથી રહ્યા. વહેરવા માટેના આગ્રહને. ઈન્કાર્યો. અને નીચી નજરે, ઈર્યાપથીકિ પૂર્વક પધાર્યા. ક્ષણના આ દશ્ય ઈલાચિ કુમારને એવી વિચાર ભણી. ધકેલ્યા, જેણે વાંસના માંચડા પર જ તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવ્યું. પ્રશ્ન આપણે: ઉત્તર મહાપુરૂષને આપણી વાત હતી દર્શનની. પરમાત્માનું અને પરમામાની આજ્ઞા પ્રમાણે જીવન જીવનાર મહાપુરુષનું દર્શન જે થઈ જાય તે તમારા માટે સુખને ખજાને, જે અત્યારે અદશ્ય છે, તે દશ્ય બની જાય. “નિધિ સ્વસનિધાવ.” ઈલાચિ કુમારે પિતાની પાસે રહેલ અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર અને અનંત વીર્યના ખજાનાને હાથવગે કરી લીધો. આપણે પ્રશ્ન હતઃ ચાવીસ કલાકની દોડધામ આખરે શા કાજે? મહાપુરુષે ઉત્તર આપે છે. ભાઈ! તું સ્થિર બની જા. સ્થિરતા દ્વારા - મનની ચંચળતા સમાપ્ત થવાથી તારી અંદર રહેલા ખજાનાને તે જોઈ શકીશ. અને અંદરને ખજાને દેખાતાં જ બહારની દેડધામ મટી જશે.

Page #33
આરાધના આણે સ્થિરતા ज्ञानदुग्ध विनश्येत, મવિલોમ H | अम्लद्रव्यादिवास्थैर्याद् इति मत्वा स्थिरो भव // રેસ ચાલુ છે. દેડ ચાલુ છે. સહુ દોડી રહ્યા છે : બીજાઓને પાછળ પાડી દેવા માટે! હા, સંસારીઓની દેડનું મુખ્ય કારણ કદાચ આ જ છે. “બીજે મારાથી આગળ ન વધી જાય !" પિળમાં કેઈન ત્યાં ટેલીવિઝન નહતું અને એ ભાઈ લાવ્યા ત્યારે એમની છાતી ગજ ગજ ઊછળતી હતી. પણ એમના પડોશીના ત્યાં ટી. વી. આવ્યું ત્યારે એ વિચારવા

Page #34
આરાધના આણે સ્થિરતા 13 લાગ્યા કે, હવે એવું શું લાવવું જે બીજા કોઈને ત્યાં ન હોય! પિતાને જરૂરત છે માટે લાવવું એ વાત નથી. બીજાને પાછળ રાખવા લાવવું છે. ટેલીવિઝન તો લાવ્યા, પણ....! એક બીજી વાત, પિતે ટેલીવિઝન પહેલાં પહેલાં લાવ્યા ત્યારે છાતી છે ગજ ગજ ઉછળી'તી ને રોજ ઉછળે જતી'તી એમાં પડોશીએ ટેલીવિઝન લાવતાં મોટી ઓટ આવી ગઈ! હસું હસું થતા ચહેરે ચીમળાવાની અણુ પર છે હવે. જાણે કે હવાથી પૂરા ભરેલા ફુગ્ગામાં ટાંચણું ઘાંચાણું ! પર પદાર્થોથી માનેલી પૂર્ણતા કેટલી તે ક્ષણભંગુર છે! એક બાજુ છે સ્થિરતા. બીજી બાજુ છે અસ્થિરતા. એ જેડલામાંથી આપણે ભાગે તે અસ્થિરતાને જ છેડો આવ્યું છે. ઘડીકમાં ખુશી-ખુશી. ઘડી પછી નારાજગી.. અપ્રસન્નતા. તમને કેણુ અપ્રસન્ન બનાવે છે? અપ્રસન્નતા કેમ આવી જાય છે. વારંવાર? ચહેરે. કેમ વિલાઈ જાય છે. દિવસમાં કેટલીય વાર? શું થયું, ભાઈ? કેમ આમ મેટું રાખીને બેઠા છે?” “કંઈ થયું નથી....” “તે ?"

Page #35
14. જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ “તેફાનના કારણે બહારથી દૂધ આવી નથી શકયું. અને ચા નથી પીધી તેથી...” પણ એ જ ભાઈ પજુસણમાં અઠ્ઠાઈ કરે અને આડે દિવસ દૂધ ન આવે તેય એ દુખી થાય ? સભા: ના, જી. કેમ? દુખી કરનાર તત્વને, પચ્ચકખાણની સહાયથી, તેમણે દૂર ફગાવી દીધું છે. વજસ્વામી મહારાજ આરાધના સ્થિરતા આણે. આરાધના વ્યક્તિને દઢ બનાવે. વાસ્વામી મહારાજ જ્યારે બાળમુનિ હતા ત્યારની વાત છે. એક વખત તેઓ ગુરુદેવ અને અન્ય મુનિવરે સાથે વિહાર કરી રહ્યા છે. ભયંકર જગલ વચ્ચે થઈને તેઓ જઈ રહ્યા છે. માર્ગ લાંબે છે. એ વખતે વજ મુનિને પૂર્વભવનો મિત્ર દેવ ત્યાં આવે છે. દેવતાઈ શક્તિથી તે એક છાવણ વિકુ છે. કેાઈ સાર્થવાહ જઈ રહ્યો હોય અને માર્ગમાં વિશ્રામ અને ભોજન માટે છેલ્યો હોય તેવો દેખાવ કર્યો છે. મુનિવરને સમૂહ આગળ આવ્યો અને તેણે તંબૂઓના સમૂહને જોયો. અને તરત જ પેલે દેવ આગળ આવે છે સેદાગરના વેષમાંઃ ભગવન્! અહે, આજ તે મને અપૂર્વ લાભ મળી ગયે. આપના જેવા સદ્દગુરુઓનાં

Page #36
આરાધના આણે સ્થિરતા 15 દર્શન થયાં. વજન કરીને વિનંતિ કરે છેઃ ગોચરીને લાભ દવા કૃપા કરે. ભાત-પાણીને લાભ દેજે! તમે પણ રોજ સવારે ગુરુ મહારાજને વન્દન કરવા આવે છે, ત્યારે કહે છે ને; ભાત-પાણીનો લાભ દેજોજી? કે વન્દન કરવા જ નથી આવતા ? શહેરી લોકે સવારે ચા-નાસ્તો કરી, પરવારી, ઓફિસે જવા નીકળે ત્યારે વળી મંદિર રસ્તામાં આવતું હોય તે દર્શન કરી લે અને ઉપાશ્રય વચ્ચે આવતો હોય તે.. ના, એવું નહિ હે ! ઉપાશ્રય તે આવે જ વચ્ચે કદાચ. પણ એવું છે ને, કે ખાસ સગાં મહારાજ આવ્યા હોય, પૂર્વના સંબંધી, તે વળી જવું પડે...ન જાય તે સારું ન લાગે વ્યવહારમાં. દાન દેઇ ભાજન કરું રે ! કલ્પસૂત્રમાં દર સાલ અનંત ઉપકારી મહાવીર સ્વામી ભગવાનના 27 ભ સાંભળતાં હશે. પહેલા ભવમાં ભગવાનને આત્મા, નયસાર, ગામના મુખી રૂપે છે. રાજાના આદેશથી, મહેલ વગેરે માટે સારાં લાકડાં કપાવવા પિતાની સાથે નેકરને કાફલે લઈ તેઓ જંગલમાં જાય છે. | મધ્યાહુનને સમય થયો. ભેજન તૈયાર થયું. સેવકે નયસારને વિનંતી કરે છે: માલિક! ભેજન માટે પધારો!

Page #37
16 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ભેજન તેયાર હોય અને ધર્મ-પત્નીની વિનંતિ કે આજ્ઞા!) થાય એટલે તરત જ તમે પાટલે બેસી જાવ ને? કે કંઈક હજુ અધૂરું છે એમ લાગે ? મુનિ મહારાજ સાહેબને કે સાધ્વીજી મહારાજને લાભ મળ્યો છે આજ? આજે સુપાત્રમાં આ ભેજનને અંશ ગયો છે?” એવું પૂછવા ઉભા રહે કે, સીધા જેટલીશાક ગરમાગરમ જમી લો ? નયસાર હજુ સમ્યકત્વ નથી પામ્યા. તમે તે પાંચમા ગુણઠાણે પહોંચી ગયા છે ને? નયસાર પોતાના સેવકને કહે છે: ભેજન તો તૈયાર છે. પણ અતિથિ ક્યાં છે? ને. અતિથિને જમાડ્યા વગર જમાય શી રીતે? નયસારની એ વખતની વિચારણાને પૂજ્ય વીરવિજય મહારાજે શબ્દોમાં આ રીતે બદ્ધ કરી છે. મન ચિતે મહિમાનીલે રે, આવે તપસી કાય; દાન દઈ ભેજન કરું રે.... નયસારની વિચારણા ફળે છે. આવા જંગલમાં અતિથિ ક્યાંથી મળે ? માટે જલદી જલદી ખાઈ લઈએ આ વિચાર આવવાને બદલે નયસારને થાય છે: ડી વાર રાહ જોઈએ. જે મારો પદયા ચમકતે હોય તે મને કદાચ એ લાભ મળી પણ જાય. અને ખરેખર, નયસારનું પુણ્ય ચમકી રહ્યું છે. માર્ગ ભૂલેલા મુનિવરે ત્યાં આવી ચડે છે. એમને ગોચરી નયસાર વહેરાવે છે.

Page #38
આરાધના આણે સ્થિરતા 17 કેટલે હર્ષ થયો છે એ વખતે એમને? દાન કેટલું આપ્યું એની મહત્તા નથી. દાન કઈ રીતે અપાયું છે એની મહત્તા છે. દાન કેમ આપવું? એક સંસ્કૃત સુભાષિતકારે દાન આપતી વખતની દાતાની મદશાનું સરસ ચિત્રણ કયું છે? आनंदा श्रणि रोमाञ्च : વઘુમાન ત્રિયં વ! किग्चानुमे।दना पात्रे सद्धन' भूषयन्त्यमी // દાન આપતી વખતે આનંદના આંસુ આવે ? વાહ ! કેવું મારું સદ્દભાગ્ય કે, આ સુપાત્ર દાનને અવસર મને મળ્યો! રૂંવાડે રૂંવાડું આનંદથી મલકી ઊઠે. થિરકી રહે. અંગ-અંગમાંથી બહુમાનની - સન્માનની લાગણીઓ નીત૨વા માંડે. મુખમાંથી દાનની પ્રશંસાના ઉદ્દગાર નીકળવા લાગે. અને દાન આપ્યા પછી અનુમોદના થાય. વજસ્વામી મહારાજ H આરાધકતાને ભાવ: વાસ્વામી મહારાજ પોતાના ગુરુ ભગવંત આદિ સાથે વિહાર કરી રહ્યા છે અને પૂર્વભવને મિત્ર દેવ ત્યાં આવે છે. છાવણ લગાવી છે. સાથે પડાવ હોય તે દેખાવ કર્યો છે. અને ગુરુ મહારાજને વહોરવા પધારવાની વિનંતી કરે છે.

Page #39
18 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મહામુનિઓનો સમુદાય છે આ. જંગલ વચ્ચે મંગળ જેવું થયું, ભિક્ષા મળી ગઈ આવી ઉત્સુક્તાની લાગણી - આનંદની લાગણી કેઈના ચહેરા પર વાંચી શકાય તેમ નથી. એક વૃક્ષ નીચે મુનિમંડળી બેઠી. આવશ્યક ક્રિયાઓ પતાવી બાળમુનિ વાસ્વામીને ગોચરી માટે જવાનું કહેવામાં આવ્યું. બાળમુનિ ગોચરી માટે ગયા. છાવણીમાં ગયા પછી મુનિરાજ ખાદ્યપદાર્થો તરફ અને વહેરાવનાર તરફ એક ઝીણી નજર નાખે છે. નિર્દોષ ભિક્ષા મેળવવા માટે આ બધું આવશ્યક છે. બાળમુનિરાજ વયથી જ નાના હતા; વિદ્યાથી નહિ. વહેરાવનારાઓની આંખે સ્થિર, અપલક જોઈ અને એ સમજી ગયા કે, કહે ન કહે આ દેવ છે! અને દેવને પિંડ સાધુને કપે નહિ. પોતાના માટે લોકેએ બનાવેલ ભેજનને શેડો ભાગ, જે નિર્દોષ લાગે તે, મુનિ લઈ શકે. તે આવું ભજન કરતા જ નથી... બાળમુનિ વહાર્યા વગર પાછા ફરી રહ્યા છે. એટલી જ પ્રસન્નતાપૂર્વક ધીર, ગંભીર ડગલે ભયંકર જંગલમાં માંડ માંડ ગેચરીનું ઠેકાણું પડ્યું'તું ત્યાં વળી આ શું થયું એ કઈ ભાવ એમના મનના ખૂણે-ખાંચરે પણ નહોતે. દેવ મુનિરાજની આવી અનુપમ દઢતા, આરાધક ભાવની સ્થિરતા જોઈ પ્રસન્ન પ્રસન્ન બની ગયે. આપણે સ્થિરતાનું પગેરું શોધવા બેઠા છીએ. પગેરું

Page #40
આરાધના આણે સ્થિરતા 19 કળાણું ને ડું થોડું ? સ્થિરતા જમે છે આરાધક ભાવ પ્રત્યેના અનુરાગમાંથી. સંસારી લોકે અસ્થિર છે. ઘડીકમાં ખુશ. ઘડીકમાં નાખુશ. અસ્થિર - નાશવંત પદાર્થોમાંથી જ પ્રસન્નતા મેળવવાની ભ્રમણામાં રાચનારે લપડાક ખાઈ બેસે તે એમાં કંઈ નવાઈ ખરી? હજારની નોટો રદ થઈ ત્યારે...! હજારની નેટે રદ થઈ, ત્યારે એ સમાચાર સાંભછતાં ઘણાનાં હાટ બંધ થતાં થતાં રહી ગયા'તા ને ઘણાને હળ “એટેક આવી ગયો છે. આવે જ ને! નેટના થાંભલા પર જ જીવનને મહેલ ટકાવ્યો હોય, ને એ વખતે પેલા થાંભલા જ લટી ન પટે તે થાયે શું બી ? સ્કૂલમાં ભણતા બાળકનું અપહરણ છે વિકાસ (3) ની કઈ સીમા ?! આજે લોકોએ જ્ઞાન તે પુષ્કળ મેળવ્યું છે (માહિતી જ્ઞાન, સમ્યગ્ર જ્ઞાન નહિ હ !) પણ જ્ઞાન વધવા છતાં સામાજિક જીવનમાં ક્યાંય સ્થિરતા દેખાતી નથી. લૂંટ, આગ, બળાત્કારના કિસ્સાઓના વર્ણન સિવાયનું છાપું ભાગ્યે જ મળે, વિદેશમાં સ્કૂલમાં ભણતા બાળકનું ખૂબ અપહરણ થવા માંડયું ત્યારે સ્કૂલના સત્તાવાળાઓને શાળાના મકાનની આસપાસ ખાનગી ડિટેકિટ રેકવાનું શરૂ કરવું પડયું !

Page #41
જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ જ્ઞાન + અસ્થિરતા (વિકાર) = લાભ પૂજ્યપાદ ગ્રન્થકાર મહર્ષિ આ વાતને સ્પષ્ટ કરી રહ્યા છે એક રૂપક આપીને દૂધની તપેલીમાં લીંબુ નીચે તે શું થાય? દૂધ ફાટી જાય. ફેદ - ફિદા થઈ જાય. રૂપકના રહસ્યનું ઉદ્દઘાટન આપણ ચાલુ સંદર્ભમાં જ્ઞાન એ દૂધ, અસ્થિરતા, આસક્તિ, વાસના એ ખટાશ. લીંબુ. ને પેદા, કુરચા તે લેભ. જ્ઞાનનું અમૃત લેભના કુચ્ચામાં ફેરવાઈ ગયું: પિલા અસ્થર્યના પાપે! લેભ, છેતરપીંડી, અનીતિ ત્યારે જ જશે કે જ્યારે આસક્તિ, વાસના જશે. ધમ જીવનમાં આવશે, આરાધક ભાવની સ્થિરતા આવશે અને એની જાદુઈ લાકડી ફરતાં જ દુનિયા શાંત બની જશે. अस्थिरे हृदये चित्रा, वाङ् नेत्राकार गोपना पुश्चल्या इव कल्याण - कारिणी न प्रकर्तिता // આપણને અણમોલ વારસો મળે છે પવિત્ર અનુષ્ઠાનેને. પવિત્ર સૂત્રોને. જેમનું એક એક પદ, જે એના પર ઊંડું ચિન્તન થાય તે, ભવવિરહ - સંસારનાં સર્વ દુખેથી મુક્તિ દેવા સમર્થ છે. અનુષ્ઠાને વખતે જેટલે ભાલ્લાસ એટલે જ કર્મક્ષય પણ વધુ!

Page #42
આરાધના આણે સ્થિરતા ક્રિયા કરતી વખતે એક એક પદ બેલતાં, મનમાં અભાવની લાગણી થાયઃ ગણધર ભગવંતે એ કે ઉપકાર કર્યો છે મારા પર? તીર્થકર ભગવંતે પ્રત્યેનું બહુમાન એ વખતે અછતું ન રહી શકે. અંગ-અંગમાંથી આનંદ કુરતો હેય. મુખ પર પ્રસન્નતા હોય આવી શ્રેષ્ઠ કિયાને પ્રાપ્ત કર્યાની. લલિત વિસ્તાર સૂત્રમાં ભક્તના ભાલાસનું વેધક વર્ણન પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “લલિત વિસ્તરા” સૂત્રમાં “નમુત્થણું સૂત્ર બેલતાં પહેલાં ભક્તના ભાલ્લાસનું અને એની મનેદશાનું જે વેધક વર્ણન કર્યું તે સાંભળી આપણું હૃદયમાં જરૂર થાય કે આ ભાવલ્લાસ અને કયારે મળશે! [1] વધતી શુભ ભાવોની શ્રેણી ચૈત્યવંદન કરતાં પહેલાં, નમુત્થણું સૂત્ર બોલતાં અગાઉની પૂજકના ભાલ્લાસનું વર્ણન લલિત વિસ્તરાકાર મહર્ષિ કરી રહ્યા છેઃ “પ્રવર્ધમાનાતિતીવ્રતર શુભ પરિણામ " શુભ પરિણામે અત્યન્ત તીવ્ર રીતે વધી રહેલા હોય છે એ વખતે મહાન અનુષ્ઠાન કરવાનું કેવું સદ્દભાગ્ય મને સાંપડયું છે, આ વિચારે એના ભાવ વધતાં જ જાય છે, વધતી જ જાય છે.

Page #43
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ [2] અથુપૂર્ણ લાચનિયાં “ભકત્પતિશયાત મુદઘુપરિપૂર્ણચન ભક્તિના પ્રબળ વેગથી, હર્ષના આંસૂ વડે આંખ ભરાઈ આવે છે. હૈયું હર્ષથી છલક છલક છલકાઈ રહ્યું છે. અને એનાં નીર નેણ. વાટે બહાર નીકળી રહ્યાં છે. [3] રામે રમે દીવા પ્રગટે ત્યારે... ' “માંચાંચિતવપુઃ ભક્ત ભક્તિની ધારાને ઝીલે છે ત્યારે રોમે રોમથી હર્ષ છલકાવા લાગે છે. પરમાત્માના અદ્દભુત રૂપને નીહાળવાથી હૃદયમાં જે પરમ આનંદ છવાયે છે, તેને બહાર કાઢવા એકલી આંખે અસમર્થ હાઈ રૂંવાડાં તેમના સહકારમાં જોડાઈ જાય છે. જેમ જેમ પ્રફુલ્લ બની જાય છે. [4] ધન્યતાની લાગણી ...આત્માન કૃતાર્થમભિમન્યમાન " “ઓહ! ચિન્તામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષથી પણ શ્રેષ્ઠ એવું આ ચૈત્યવંદન મને મારા કયા સુપુણ્યના ઉદયથી મળી ગયું ! અતિ દુર્લભ છે આ ચિત્યવંદન. આનાથી વધુ સારું કૃત્ય દુનિયામાં કેઈ નથી. આવા વિચારે ભક્તને એ વખતે આવે છે. અને આ ચૈત્યવંદના પિતાને કરવાનું મળ્યું હાઈ પિતાની જાતને એ કૃતકૃત્ય માને છે. [5] તારા મુખને મટકે અટકયું મારું મન જે. ભુવનગુરો વિનિશિત નયનમાનસ

Page #44
આરાધના આણે સ્થિરતા ત્રણ ભુવનના સ્વામી, જગદગુરુ, તીર્થંકર પ્રભુની મૂર્તિ સામે જ એકીટસે એ જોઈ રહે છે–ભક્ત. એ વખતે સાધકને દેવને સમજો. દેવની આંખે પલકારા નથી મારતી. બંધ નથી થતી. ભક્તને ભગવાનનું રૂપ એવું ગમે છે કે, પળભર માટે, વચ્ચે, આંખ બંધ થાય એ એને ગમતું નથી. અખિયાં પ્રભુ દરસન કી પ્યાસી.” ભક્તામર સ્તંત્રમાં પૂજય માનતુંગ સૂરિ મહારાજાએ પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં કહ્યું : હે પ્રભુ ! આપને જોયા પછી હવે બીજું કશું જ જેવું મને ગમતું નથી. “દષ્ટવા ભવન્તમનિમેષ-વિલેકનીયં, નાન્યત્ર તેષમુપયાતિ જનસ્ય ચક્ષુ?” “અનિમેષ વિલોકનીયમ”. પલકા માર્યા વગર જેવા જેવું ભગવાનનું રૂપ છે. હજુ આપણે દુનિયાને જ જોઈ છે. ભગવાનને જોયા જ નથી કદાચ. અને ભગવાનને નથી જોવા માટે તે દુનિયા જેવી ગમે છે! ' લલિતવિસ્તરાકાર પૂજ્યપાદહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા ચૈત્યવદન કરતાં પહેલાં સાધકના મનમાં કઈ વિચારણા હેય છે એની વાત કરી રહ્યા છે. આપણે આ વાત બરાબર સમજવી પડશે. કારણ કે પાશેરામાં પહેલી પૂણ હજુ નથી થઈ. “ભુવનગુરૌ વિનિવેશિત નયન-માસ. પરમાત્માની મૂર્તિ સામે જ આંખ, મીટ માંડ્યા વગર, સ્થિર થયેલી હોય.

Page #45
24 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મન પણ ત્યાં જ હોય. સૂત્રો બોલતા હોઈએ પવિત્ર, ત્યારે મન સંસારમાં ગોથા મારતું હોય તે એ ન ચાલે. ચૈત્યવન્દન ભાગ્યમાં કહેવામાં આવ્યું છેઃ “તિદિસિ નિરીકખાણ વિરઈ.” સાધક ચિત્યવન્દન કરે ત્યારે ભગવાનની દિશા સિવાયની બીજી ત્રણે દિશાઓમાં જોવાનું બંધ કરી દે. ચત્યવન્દન કરતા હે તમે, ધ્યાનથી, અને પાછળ કંઈ ધબાકે થાય, તે તરત જ મોટું ભગવાન સામેથી ફરી જાય ને ? એક સહેજ થોડો અવાજ થાય અને તમારુ ધ્યાન વિચલિત થઈ જાય? ધનપાળ કવિની સ્તુતિ પરમાત્માની મૂર્તિ સામે અપલક નેત્રે, મીટ માંડી જોઈ રહીએ ત્યારે જ એ મૂર્તિનું ત્રિભુવનમોહન રૂપ આપણી સમક્ષ છતું થાય છે. મહાન ભક્ત ધનપાળ કવિએ પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં “ઋષભ પંચાશિકા'માં કહ્યું છે : હે પ્રભુ! તમારા રૂપને જોયા પછી જે લેકેનાં હૃદય હર્ષથી છલકાઈ જતા નથી, જેમની આંખોમાંથી હર્ષના આંસૂઓ વહી આવતાં નથી, જેમના રોમે રેમે પુલકાટ થતો નથી; તે લોકોને હું મનવાળા કહેવા તૈયાર નથી. એ અસંસી છે! છરી પાલિત સંઘને અપૂર્વ આનંદ કાલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત હેમચન્દ્ર સૂરિ મહારાજ પરમહંત કુમારપાળ રાજાએ કાઢેલ શત્રુજય ગિરિરાજના સંઘમાં શત્રુંજય ગિરિએ પધાર્યા.

Page #46
25 આરાધના આણે સ્થિરતા પદયાત્રા સંઘમાં તીર્થોને જુહારવાને જે અપૂર્વ આનંદ આવે છે તેની આછેરી ઝાંખી પણ બસે કે રેલ્વેના સંઘમાં આવવી મુકેલ છે. દિવસે વધતા જાય તેમ ભક્તને -યાત્રીને ઉમંગ વધતું જાય. બસ, હવે પાંચ દિવસ પછી કે સાત દિવસ પછી તીર્થાધિપતિને ભેટશું. તીર્થાધિપતિ, આરાધ્યદેવનું અને આરાધકનું અત્તર બહારનું ભૌતિક, ભૌગોલિક અન્તર કપાવા લાગે છે અને એક દિવસ એ આવે છે જ્યારે એ અંતર બિલકુલ ઓગળી જાય છે અને એ અંતરના ઘરીકરણ સાથે અંદરનું મિલન પણ કેમ ન મળી જાય ? | તીર્થાધિરાજના પાવન મંદિરને અથવા પાવન ગિરિને જોતાં રમ રમ પુલકિત થઈ જાય છે. “આંખડિયે મેં આજ શત્રુંજય દીઠા રે, સવા લાખ ટકાના દાડે રે લાગે મુને મીઠે રે....” તુમે જયણાએ ઘરને પાય રે... શત્રુંજય ગિરિની યાત્રા કઈ રીતે કરવાની છે? પૂજ્ય રૂપ વિજય મહારાજ કહે છે: “તમે જયણુએ ધરજે પાય રે..” તીર્થાધિપતિને ભેટવા જવું છે, એટલે ઉતાવળ તે હાય જ દાદાની પાસે જવાની. પણ એ ઉતાવળ પણ પ્રભુની આજ્ઞાને ભેગે તે ન જ હોય. “એકેકું ડગલું ભરે, ગિરિ સન્મુખ ઉજમાળ.” જયણું સાથે ભરાયેલા એક એક ડગલામાં કરડે જન્મના પાપને સાફ કરી નાખવાની તાકાત સમાયેલી છે.

Page #47
26 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ સ્ટવને ધમધમાટ, કપ-રકાબીને ખણખણાટ ઘણા યાત્રીઓ એવા પણ જોયા છે કે, વહેલી સવારે ગિરિરાજ પર ચઢવું હોય તે સવારે પાંચ વાગ્યે ઊઠી પ્રતિકમણની નહિ પણ પ્રાયમસની સાધનામાં પડી જાય ! સ્ટવને ધમધમાટ, ચાના પ્યાલાને ખણખણાટ, યાત્રિકની રૂમમાંથી, અને તેય સૂર્યોદય પહેલાં....! ગજબ છે ને વાત! “જયણુએ ધરજે પાય....”ની વાત આખી વિસરાઈ ગઈ. - જે પરમાત્માને જુહારવા જવું છે, ભેટવા જવું છે એમની આજ્ઞા પર પગ મૂકીને....! ના, કદાપિ ન બને. અજ્ઞાનથી આવું કંઈક થઈ ગયું હોય તે ગુરુ ભગવંત પાસે એનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરજે અને ભવિષ્યમાં આવી ભૂલ કદી નહિ થાય તે દઢ સંકલ્પ લેજે. છરી' પૂર્વકની યાત્રા | તીર્થયાત્રા છરી પૂર્વકની હોવી જોઈએ. “ભૂમિ સંથારે ને નારી તણો સંગ, ઘર થકી પરીહરીએ. સચિત્ત પરિહારી ને એકલ આહારી, ગુરુ સાથે પદચરીએ. પડિક્રમણ દેય વિધિસું કરીએ, પાપ પડલ વિખરીએ...” થઈ ગઈ ને છરી? ભય સંથારી. એ પહેલી “રી”. યાત્રિક સંઘયાત્રામાં જોડાયેલ હોય તે તેટલા દિવસ અને નવ્વાણ્યાત્રા કરતો હોય તે તેટલા દિવસ પથારીને ત્યાગ કરે. સંથારે સૂઈ રહે. તીર્થાધિપતિને ભેટવા જવું છે. એમણે ફરમાવેલ

Page #48
આરાધના આણે સ્થિરતા પદ્ધત્તિઓને જીવનમાં અપનાવીને. ત્યાગ માર્ગના સેવનપૂર્વક. બ્રહ્મચારી. બીજી “રી”. બ્રહ્મચર્યનું ચૂસ્ત પાલન. વિકારોત્તેજક વાર્તાઓ, મેગેઝિન, પુસ્તકો બધું બંધ. ચિત્રપટે-સિનેમા જવાની તે વાત જ શેની હોય ! સચિત્ત પરિહારી. સચિત્ત, બીજવાળાં ફળ, રાંધ્યા વગરનાં કાચાં શાક વગેરેના ત્યાગવાળે યાત્રિક હેય. બોરડીના ઝાડને રસ્તામાં જોઈ માઢામાં પાણી છુટે જ નહિ ને! લેક લાગી ગયું! એકલ આહારી. રોજ એકાસણું કરે યાત્રિક. સાત્વિક આહાર એક વખત લેવાથી શરીરમાં આળસ નથી આવતી. મન આરાધના માટે પ્રફુલ્લ રહે છે. બપોરે, મધ્યાહને ભોજન લેવાથી એ રાત સુધીમાં બિલકુલ પચી જાય છે અને એથી પરોઢિયે સાધક આરાધના માટે ઊઠે છે ત્યારે એના શરીરમાં તાજગી હોય છે. | ‘ગુરુ સાથે પાદચારી. એકલો પદયાત્રી નહિ, ગુરુ મહારાજના નેતૃત્વમાં, શિસ્તબદ્ધ રીતે, જયણ પૂર્વક ચાલતે યાત્રી. અને એ પણ અડવાણે પગે. ભલે ને ચેડાં કાંટા-કાંકરા વાગે, યાત્રી મસ્તીમાં હોય છે. એ વિચારતે હોય છે આ કાંટા-કાંકરાય અત્યારે નિજરાનું સાધન છે. ઈચ્છા વગર સંસારમાં ખૂબ દુખ ભોગવ્યાં, ડું દુઃખ ઈચ્છાપૂર્વક મેજથી સહેવું છે. આવશ્યકકારી. આ છઠ્ઠી “રી” બન્ને સમય પ્રતિક્રમણ, જિનપૂજા આદિ યાત્રિક હંમેશાં કરે.

Page #49
28 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ આવી તીર્થયાત્રા કરે અને પછી જુઓ કે, કે અપૂર્વ આનન્દ આવે છે ! હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ અને રાષભ પંચાશિકા - કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂજ્ય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ શત્રુંજય ગિરિ પર ગયા. તીર્થાધિપતિનાં દર્શન કર્યા અને મધુર અવાજે પ્રભુની સ્તુતિ કરી. મહાકવિ ધનપાળે કરેલ “ઋષભ પંચાશિકા' નામની સ્તુતિ તેઓ બેલવા લાગ્યા. પરમહંત કુમારપાળ રાજાએ પાછળથી વિનમ્ર સ્વરે ગુરુદેવને કહ્યું : ભગવદ્ ! આપ પોતે પણ મહાન સ્તુતિકાર છે. તે આપની બનાવેલી કોઈ સ્તુતિ ગાવાને બદલે ધનપાળ કવિએ રચેલ સ્તુતિ આપ કેમ બેલ્યા? ગુરુદેવ બોલ્યા : રાજન ! ધનપાળની રચનામાં જે ભાલ્લાસ અને ચમત્કૃતિ છે, તે મારી કૃતિમાં ક્યાં છે? કલિકાલ સર્વજ્ઞ ગુરુની આ તે કેવી નિરભિમાનતા અને ગુણગ્રાહિતા ! ધનપાલ કવિની ઋષભ પંચાશિકાની એક ગાથાનો અર્થ આપણે પહેલાં વિચાર્યું હતું. કે સરસ એ અર્થ હતું ? “તમારું રૂપ જોયા પછી જેએ હર્ષવિભેર નથી બનતાં, હે નાથ! તે, કેવળી ભગવાન સિવાયના, મનવાળા પ્રાણીઓ મન વગરના-અસંજ્ઞી છે. હા, મનનું ફળ શું મળ્યું? મનનું ફળ છે પ્રભુને ગુણેનું ચિન્તન. ધન્ય તે રાત ને ધન્ય દહા.. પૂજ્યપાદ, મહોપાધ્યાય. શ્રીમદ્દ યશવિજય મહારાજે

Page #50
29 આરાધના આણે સ્થિરતા પરમાત્મ-સ્તવનામાં ઈન્દ્રિયની સાર્થકતા વિષે નિર્દેશ આપતાં કહ્યું છેઃ ધન્ય તે કાય જેણે પાય તુજ પ્રણમિયા, તુજ થણે તેહ ધન્ય ધન્ય હો ધન્ય તે હૃદય જેણે તુજ સદા સમરતાં, ધન્ય તે રાત ને ધન્ય દહા.. કાયાનું સાર્થક્ય પ્રભુની સેવામાં, પ્રભુના દર્શનપૂજનમાં જીભની સાર્થકતા પ્રભુના ગુણગાન ગાવામાં. અને હૃદયની કૃતકૃત્યતા રાત દિવસ પ્રભુના ગુણેને મરવામાં. દિવસ પણ તે જ સફળ, જે દિવસ પ્રભુની પૂજા, ભક્તિ થાય. કુળાચારને પિછાણે પ્રભુની પૂજા તે બધા કરો છો ને? સભા : મોટા ભાગે કરીએ. પેટની પૂજામાં તે ચૂક નથી આવવા દેતા ને....? ત્રણ-ચાર સમય બરાબર પેટ પૂજા થાય છે ને? અને ભગવાનની પૂજા કદીક થાય પણ ખરી, કદી ન પણ થાય....! ભાગ્યશાળીઓ, આ અવતાર અને આ અવસર વારે. વારે નથી મળજે. પરમાત્માની ખૂબ ભક્તિ કરે. | દર્શન, નવકારસી, પૂજા, રાત્રી ભોજનને ત્યાગ આ બધું તે જૈનકુળમાં જન્મેલ માટે ફરજિયાત-કમ્પલ્સરી. હોય. એ માટેય ઉપદેશ આપ પડે છે એ બતાવે છે કે, કુળાચારની મર્યાદા કેટલી શિથિલ બની ગઈ છે! બટાકા-ડુંગળીની બાધા કરાવવાને સ્થાને, હવે. તમારા બાળકને, એ વેજિટેરિયન–શાકાહારી છે અને

Page #51
30 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ માંસાહારી નથી એ પૂછવાનો સમય આવી પહોંચે છે. આથી વધુ દુર્દશા કઈ હોય? મૂળ વાત આપણું એ હતી કે, આપણને જે મહાન વાર મળ્યો છે એ આપણું હાથમાંથી છટકી ન જાય અને સુરક્ષિત રહે એ માટે શું કરવું. અર્થગંભીર સૂત્રો, મહાન, પવિત્ર અનુષ્ઠાને આ આપણને મળેલ અદ્વિતીય વારસે છે. એને સુરક્ષિત રાખવા માટે ક્રિયામાં-આરાધનામાં સ્થિરતા, દઢતા જોઈશે. અને તમારી આરાધનાની દઢતા, સૂક્ષ્મ શક્તિનું એ પ્રગટીકરણ, ભવિષ્યની પેઢીમાં પણ ધર્મનાં બીજને આરોપશે. ઉપર જે વાત વિધેયાત્મક રીતે કરી, એને જ સૂત્રકાર મહર્ષિ હવે નિષેધાત્મક રીતે મૂકે છેઃ “અસ્થિર હૃદયે ચિત્રા..” એક રૂપક આપીને તેઓએ આ વાત સમજાવી છે. અસતી સ્ત્રી, જેનું મન અહીં-તહીં, પર પુરુષમાં, ભટકી રહ્યું છે તે કદાચ પતિ પર ગમે તે વહાલ કે ભક્તિ દર્શાવે તેય એ વહાલ કે એ ભક્તિઃ કલ્યાણ સાધક અને નહિ. તેમ કિયા ટાણે મન ઈધર–ઉધર ફરતું હોય અને એવી અસ્થિર ચિત્તવૃત્તિ પૂર્વક આરાધના કરીએ તે એ એટલું ફળ નથી આપતી, જેટલું એ આરાધના દ્વારા મળવું જોઈએ. અમૃત અનુષ્ઠાન ભણી.... કંકોતરીઓ –સંઘ આમંત્રણ પત્રિકાઓ એટલી બધી ચેમેરથી આવતી રહેતી હોય છે કે, દહેરાસરનું બેડ એથી

Page #52
આરાધના આણે સ્થિરતા ભરાઈ જાય છે. આનંદ થાય કે, કેટલાં સરસ અનુષ્ઠાને અધે ચાલી રહ્યાં છે. જરૂર એટલી જ છે કે, એ અનુષ્ઠાનમાં જેમ બને તેમ ભાલ્લાસ વધારવાને આપણે પ્રયત્ન કરીએ. આપણાં અનુષ્ઠાનને અમૃત અનુષ્ઠાનની કેટીમાં મૂકવા આગળ વધીએ. પંડિતે રબારીને ધર્મ કરવા ઉપદેશ આપતાં એણે પૂછયું : ધર્મથી શું મળે? પંડિત H મેક્ષ મળે. રબારી : મોક્ષ કેવો હોય ? પંડિત H ત્યાં તો ખૂબ આનંદ હોય. બસ, આનંદ જ આનંદ... રબારી કહે : એ તે ઠીક, પણ ત્યાં આ હેકે પીવા મળે કે નહિ, પંડિતજી? પંડિત : ના. રબારી H તે મોક્ષમાં આનંદ શી રીતે ? પૌગલિક પદાર્થો વડે જ સુખ મળે એ ભ્રમણું એટલી દૃઢ બની ગઈ છે કે, તે વગર આનંદ મળે જ કેમ એવું મનમાં ઠસી ગયું છે.

Page #53
[4] ક્રિયાનું ઔષધઃ સંસારને રોગ अन्तर्गत महाशल्य ___ मस्थैर्य यदि नाद्धृतम् / क्रियौषधस्य को दोषः તવા ગુખમયચ્છતઃ | પવિત્ર અનુષ્ઠાને વખતે જે એટલે જ પવિત્ર, સુન્દર ભાલ્લાસ આવી જાય તે આત્મા જનમ-જનમનાં બંધનોને દૂર કરવા શક્તિમાન બને. નામુલ્થ” સૂત્ર બોલતાં જે સાધક ભાવાવેશમાં ન આવે તે જ નવાઈ કહેવાય. કેવા કેવા અપ્રતીમ વિશેષણ મૂક્યા છે ગણધર ભગવંતે પ્રભુના અિધર્યને–એશ્વર્યાને પ્રકટિત કરવા સારું ! ભગવંતાણું શૈશ્વર્યથી દીપતા એવા પરમાત્માને

Page #54
ક્ષિાનું ઔષધ... 33 મારા નમસ્કાર થાઓ ! કેવી ઠકુરાઈ છે એમની? પૂજ્ય પદ્મવિજય મહારાજે કહ્યું : એ ઠકુરાઈ તુજ કે બીજે નવિ ઘટે રે લે ! અષ્ટ પ્રાતિહારજ સું, જગમાં તું જ રે લે. અષ્ટ પ્રાતિહાર્યો પરમાત્માની ઠકુરાઈ –ભાવેશ્વર્યને સૂચિત કરે છે. “ભગવંતાણું પદ સમવસરણમાં બિરાજમાન થયેલા ભગવન્તની મુખમુદ્રા મનમાં તરી આવવી જોઈએ. “જિણ પરે દેશના દેયતાએ, સમરું મનમાં તેહ, પ્રભુ! તુમ દરિસને એ....” દર્શન પ્રભુનું, દર્શન શિવસુખનું. અગણિત સમયથી આપણે કેમ ભટકતાં આવ્યા છીએ? પરમાત્માનું દર્શન નથી થયું માટે. ‘તુમ દરિસણ વિણ હું ભમે રે કાળ અનંત અનંત, કૃપા હવે કીજિએ રે.....” “ભગવંતાણું” ભાવૈશ્વર્યથી યુક્ત પરમાત્માનાં દર્શન. અષ્ટ પ્રાતિહર્યથી સેહતા પ્રભુનું દર્શન. [1] તાહરા વૃક્ષ અશેકથી, શેક દૂર ગયા રે લે ! સમવસરણમાં બિરાજમાન પરમાત્મા પર છાયા કરી રહ્યો છે અશોક વૃક્ષ. અશેક. શોક જેનાથી દૂર ભાગે. પરમાત્માનું નામ સમરણ અને એમનું સામીપ્ય તે અમંગળને નષ્ટ કરે જ છે; પણ પરમાત્માની નજીકમાં રહેનાર આ વૃક્ષ પણ અમંગળને દૂર કરી દે છે. પૂજ્ય પદ્મ વિજય મહારાજ કહે છે : જિનજી, તાહરા વૃક્ષ અશકથી શેક ઘરે ગયો રે ....

Page #55
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ વનસ્પતિ પર વિચારોની અસર પ્રભુનું સમવસરણ. પરમાત્માની દેશનાભૂમિ. કલિકાલ સર્વજ્ઞ પૂજ્ય હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે “અયોગ વ્યવછેદ દ્રાવિંશિકા'માં કહ્યું છેઃ “પરિગમ્યાં...દેશનાભૂમિમ. આ દેશનાભૂમિ-સમવસરણને મહિમા બીજાઓ–જેમને પરમાત્માના ભાવેશ્વર્યને ખ્યાલ નથી–ન સમજી શકે એવો છે. સિંહ અને ઘેટું, બિલાડી ને ઉંદર; પાસે પાસે બેસી સમજી શકે ? જો કે, અત્યારે આ વાત વૈજ્ઞાનિક રીતે પૂરવાર થયેલી છે. પશુ જ નહિ, વનસ્પતિ પર પણ વ્યક્તિના વિચારોની અસર થાય છે. બે છેડ પર પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું. એક છોડ પર પાણી છાંટતી વખતે પ્રગર્તા એ મનમાં નિષેધક વિચારો ચિંતવ્યા. છોડ નષ્ટ થઈ જાઓ એવા. બીજા છેડ પર જળ છાંટતી વખતે સારા વિચારો મનમાં લાવ્યાં: આ છેડ જલદી વિકસિત થાઓ એવા. પરિણામ આશ્ચર્યજનક હતું. પાણી એક જ સરખું હેવા છતાં વનસ્પતિ પર ઘણું ભિન્ન અસર પડી. નિષેધક વિચારપૂર્વક છંટાયેલ પાણીવાળે છે. પાંગર્યો નહિ. બીજાં છેડે ખૂબ જ વિકાસ કર્યો. | વનસ્પતિ જેવી અવિકસિત ચેતના પણ જ્યારે વિચારેને આવે પડઘો પાડે છે, વિચારને આ રીતે સ્વીકારે છે, ત્યારે પશુ-પંખી પરમાત્માના પ્રભાવને કેમ ન ઝીલી શકે? ઝીલી શકે જ.

Page #56
35 ક્રિયાનું ઔષધ... (ર) ગીર્વાણ કુસુમવૃષ્ટિ કરે રે લે. ગીર્વાણ એટલે દેવ. પરમાત્માના સમવસરણની ભૂમિની ચિપાસ તેઓ ફૂલની વૃષ્ટિ કરે છે. દેવ ભગવાનની ભક્તિ કરવા બેસે પછી શું બાકી રાખે? ભગવાનની ભક્તિમાં તે તમેય પાછળ રહે એવા નથી ને? દેવે ક્ષીરસમુદ્રના નીર લાવી પરમાત્માનો અભિષેક કરતા. તમારા માટે ક્ષીરસમુદ્ર દૂર છે, પણ ચેકખું, સારું દૂધ તે અપ્રાપ્ય નથી ને? કુટુંબમાં દશ સભ્યો હોય તે અર્થો લીટર દૂધથી ચાલે ખરું? પણ, ઘણી જગ્યાએ દશ-પંદર જિનબિંબના અભિષેક માટેનું દૂધ જોયું હોય તે....! પછી પૂજારી દૂધમાં પાણી જ નાખ, નાખ કરે કે બીજું કંઈ? અને પાછા, “મેરુ શિખર નવરાવે” વાળા ઘણું હોય, કળશ પર કળશ નામનારા; એટલે અર્ધો લોટે તે હોય દૂધ અને હાંડે-બે હાંડા જેટલું હોય પાણી...! થઈ ગયું ક્ષીર સમુદ્રનું નીર ! મૂળ વાત એ છે કે, પરમાત્માની ભક્તિ માટે અંતરમાં જે ભાવોલ્લાસ હેવો જોઈએ એમાં ઘણું કચાશ છે. તમે કરે છે તે સારું જ કરે છે; ટીકાની આ વાત નથી; હવે વધુ સારું કેમ થાય એ વિચારવાનું છે. અંજના સતીની જિનભક્તિ-દુ:ખમાં આધાર કેણ? અંજના દેવીને સાસરેથી નિષ્કાસિત કરવામાં આવ્યા, પિયર ભણી ધકેલી દેવામાં આવ્યા. એમને દોષ ન હેવા

Page #57
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ છતાં. ગેરસમજને કારણે. રથમાં બેસી અંજના સતી પિતાના પીયરના ગામ આવ્યાં. સાસરિયામાં દુખ હોય તે સ્ત્રી માટે, તે વખતે એક માત્ર આધાર પીયરને હોય છે. વહાલસોયી માતા અને વત્સલ પિતાની હૂંફ જીવતરના ભારને એ સુખરૂપ વહી લે છે. વસન્તતિલકા નામની સખી સાથે અંજના સતીને પીયરના ગામ-મહેન્દ્રપુર નગરના પરિસર સુધી મૂકી રથ પાછો જતો રહ્યો. અંજના સતી ઘેર આવે છે. પગે ચાલીને, એક માત્ર સખી સાથે આવેલ પુત્રીને જોઈ પિતા તે નગરના રાજા સ્તબ્ધ થઈ ગયા H આ શું? શું થયું? સખીએ રડતે હૃદયે બધી વાત કરી કે, હું કલંક ચડાવી સતીને સાસરિયેથી કાઢવામાં આવ્યાં છે. હકીકતમાં, સતી બિલકુલ નિષ્કલંક, મહાન ચારિત્ર્યવતી છે. પિયરથી પણ તિરસ્કાર! જુઓ, આ કર્મની લીલા ! સખીની વાત સાંભળવા છતાં, પિતા વિચારમાં પડે છે? શું આ વાત સાચી હશે? ખરેખર, પુત્રી નિષ્કલંક જ હશે કે પછી...! પિતાના મુખ પરનો ભાવ વાંચી પુત્ર અંજનાનો માડી જ વરે કહે છે? નહિ, આ નગરમાં એનું સ્થાન ન હોઈ શકે. એણે તો અમારા આખા કુળને કલંકિત બનાવ્યું. ત્યારે, મંત્રી રાજાને-અંજનાના પિતાને કહે છે: મહારાજ ! સાસરિયામાં દુખ પડે ત્યારે દીકરીને એક

Page #58
કિયાનું ઔષધ. 37 માત્ર આધાર પીયર હોય છે. શું અહીંથી પણ એને જાકારે મળશે? તેની સાસુએ તેને કાઢી મૂકી છે, આપણે છેડા દિવસ અંજનાને અહીં રાખીએ. ત્યાં પણ પૂછપરછ કરીએ. બધો વિચાર કરી, ધીરતા ને ઠંડકથી નિર્ણય લો. આમ ઉતાવળાપણું કરવું શેભે નહિ. | સામાન્ય સંગમાં, મંત્રીની આ વાતને રાજા સ્વીકારી જ લેત. પણ આજે સતીનું કર્મ વાંકું છે. એ વાતને સીધા પાટે ચડવા દે તેમ નથી. રાજાએ એ વાત ન સ્વીકારી અને વહાલસોયી, નિર્દોષ પુત્રીને, એક મહાસતીને, પિતાના ઘરેથી જાકારો મળે. માડી જાય વીરોય નથી કહે કે, ના, મારી બહેન ભલે થોડા દિવસ અહીં રહે. આપણે અહીંથી તિરસ્કાર કરીશું તે એ ક્યાં જશે ? સ્ત્રીને છેવટને આધાર વહાલસોયી માતા પુત્રીના દુખે અતિદુખી બનેલી મા પણ આખરે, પતિની ઈચ્છાથી વિરુદ્ધ હું શું કરી શકું? કહી નીસા નાખી, હાથ ખંખેરી બેસી રહી. રેતી, ડગલે ડગલે પછડાતી, વેદનાગ્રસ્ત અંજના સતી સખી સાથે આગળ ચાલે છે. રાજકુળમાં ઉછરેલી એ રાજબાળા અને રાજરાણું દુઃખની ભઠ્ઠીમાં શેકાતી ચાલી રહી છે. એ નગરમાંથી નિકળી ત્યારે નગરજને પણ જે મહાસતીનું દુઃખ ન જોઈ શક્યા. કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે “ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચિરિત્ર' નામના મહાકાવ્યમાં મહાસતી અંજના દેવીનું ચરિત્ર આલેખ્યું છે. ત્યાં ઉપરની સ્થિતિનું હૃદયદ્રાવક

Page #59
38 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ વર્ણન આપતાં તેઓશ્રીએ લખ્યું છે : “પદે પદે પ્રખલન્તી, વિશ્રામ્યન્તી તૌ તૌ મહાસતી ડગલે ડગલે પછડાતા, કૂટાતા, અથડાતા હતા. વૃક્ષે વૃક્ષે વિસામો લેતા હતા. પણ મનની આગને વૃક્ષની છાયા શે હરી શકે ? રદયન્તી દિશપિહિ.” રુદન તે એવું હતું કે, સાંભળનાર પત્થર હૃદયની આંખમાંથી પણ આંસૂને ચુવાક થવા માંડે. સામાન્ય માણસ તે ધ્રુસકે ધ્રુસકે જ રડી પડે એ રુદન સાંભળીને. ચરિત્રકાર લખે છેઃ મનુષ્યની ક્યાં વાત કરે છે, આખું વાતાવરણ રુદનમય, આકન્દમય બની ગયું હતું. દશે દિશાઓ અને સમગ્ર આકાશ પૃથ્વી જાણે ડૂસકાં ભરતા હતા. આગળ જે નગરે અને ગામે આવ્યા ત્યાં પણ મહાસતીને આસરો ન મળી શક્યો. પિતા રાજાએ કુળકલંકિની (2) પુત્રીને ક્યાંય આશ્રય આપવાની, પોતાના રાજ્યમાં, મનાઈ ફરમાવી હતી! થાકેલાં હારેલાં મહાસતી ભયંકર અટવીમાં આવેલ એક પર્વતની તળેટી પાસે પહોંચ્યાં. એક વૃક્ષ નીચે બેસી મહાસતી વિલાપ કરે છે. સાથે છે એક ફક્ત સખી વસન્ત તિલકા. એની આંખે પણ અનરાધાર વરસી રહી છે. ત્યાં એ પરમ સખીને શી રીતે આશ્વાસન આપે? અંજનાને પૂર્વભવ ત્યાં વસન્તતિલકાની દષ્ટિ પર્વતની ગુફો પડી. ગુફા માં એક મુનિરાજ કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાનમાં લીન ઊભા છે.

Page #60
ક્ષિાનું ઔષધ.. 39 અંજનાને કહ્યું સનીએઃ મુનિરાજ કઈ ધ્યાનમાં ખડા છે. ચાલે, આપણે તેમને વન્દન કરીએ. બેઉ મુનિરાજ પાસે ગયા. વન્દન કર્યું. મુનિરાજે ધ્યાન પૂરું કર્યું ત્યારે, તેમને સુખસાતા પછી અંજનાએ. પૂછ્યું : ભગવન્! આટલી બધી દુખની ફેજે મારા પર એકી સાથે કેમ તૂટી પડી ? હું નિર્દોષ છતાં મારા માથે આવું ભયંકર દુઃખ? જ્ઞાની મુનિરાજ કહે છેઃ “વત્સ! તું નિર્દોષ છે, પણ આ જન્મની; જ્યારે પાપ તે ગત જન્મનાં પણ વ્યક્તિએ ભેગવવા જ પડે છે. તે ગત જન્મમાં જે ભૂલ કરેલી, તેનું ફળ આ જન્મમાં તે ભોગવી રહી છે.” વસન્તતિલકાએ અંજના સતીને પૂર્વભવ પૂછતાં જ્ઞાની ગુરુ બોલ્યા : અંજના એક રાજાની રાણી હતી. તેની શેક્ય જે એક બીજી રાણી હતી, તે જૈન હતી. જિનેશ્વર ભગવાનની પરમ ઉપાસિકા. અંજનાન્તે જન્મમાં એનું નામ હતું કનકેરી–ને શક્ય પર ભયંકર ઈર્ષા હતી, તીવ્ર દ્વેષ. ખાર. શેક્યનું અહિત ચિંતવવા ઘણું વિચારે ર્યા, છેવટે બીજા કેઈ ઉપાયે કારગત ન લાગતાં વિચાર્યું: શોક્યને ભગવાનની પ્રતિમા પર ખૂબ પ્રેમ છે અને રોજ વિધિપૂર્વક પ્રતિમાની પૂજા કરે છે. લાવ, એ મૂર્તિને સંતાડી દઉં ! મૂર્તિ વગર મારી શક્ય હેરાન પરેશાન થઈ જશે. એની પરેશાની એ જ તે મારું સુખ છે! મૂર્તિને સંતાડવી ક્યાં? મહેલની પાછળ, કચરાના ઢગલામાં અરિહન્ત પ્રભુના પરમ પાવન બિમ્બને એણે

Page #61
40 જ્ઞાન સાથે પ્રવચન માળા-૨ સંતાડયું. કેવું ભયંકર પાપ! બાવીસ ઘડી પછી, તે રાણી મૂર્તિ કચરામાં જ છે કે કેમ તે જોઈ રહી હતી ત્યારે ત્યાંથી પસાર થતાં એક સાધ્વીજી આ કાર્ય જોઈ ગયા. કનકેદરી (ભાવિની અંજના)ને સમજાવી : અરે, આ તું શું ભયંકર પાપ કરી રહી છે? અરિહન્ત ભગવાનની આશાતનાઃ તે ક્યા જન્મે છુટીશ આ પાપમાંથી? પાપના વિચારે કનકેદરી ધ્રુજી. બિઅને બહાર કાઢ્યું. જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો, પ્રભુની ભક્તિ કરી. પાપને તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ કર્યો. એ પાપ લગભગ ક્ષીણ થવા આવ્યું છે. એ પાપના ઉદયથી આ દુખ આવ્યું છે. આ પ્રમાણે પૂર્વજન્મની વાત કહી, બનેને ધર્મમાં સ્થિર કરી મુનિરાજ આકાશમાં ઉડી અન્યત્ર પધાર્યા. જતાં પહેલાં મુનિરાજે કહ્યું છે. હવે દુખના દાડા પૂરા થવા આવ્યા છે. ધર્મની આરાધનાથી બધું સારું થશે. આધાર જિનભકિતને અંજના સતી એ ગુફામાં ધર્મના આલંબને દિવસે પસાર કરી રહી છે. મુનિસુવ્રત સ્વામી ભગવાનની પ્રતિમા બનાવી પ્રભુની પૂજામાં, ભક્તિમાં સમય પસાર કરે છે. આધાર હવે છે જિનભક્તિને. બધું દુખ, પ્રભુના આગમને, દૂર થઈ ગયું છે. અને જુઓ, આ જિનભક્તિને પ્રભાવ! એક વાર એક સિંહ આ ગુફામાં. ભયંકર સિંહ. જેને જોતાં જ ભલભલાનાં ગાત્રો ઢીલાં થઈ જાય.

Page #62
ક્રિયાનું ઔષધ. કેણ રક્ષક છે અત્યારે? સાસરિયામાં કેઈ આશરે દેવાવાળું ન મળ્યું, પીયરમાં કેઈએ જેની વાત સુદ્ધાં ન સાંભળી; એ નારીને આવા ભયંકર જંગલમાં સિંહથી કોણે બચાવશે? હવે મહાસતીને ચિન્તા રાખવા જેવું નથી. જિનેશ્વર દેવના ભક્તને તલભાર પણ ચિન્તા શેની હોય? તે ગુફાને માલિક દેવ અંજનાના ધર્મથી ખેંચાઈ અષ્ટાપદ નામના પ્રાણીનું રૂપ વિકુવ ત્યાં આવે છે અને એને જોતાં જ સિંહભાઈ રફુચકકર ! થોડા સમય પછી અંજના દેવીના મામા આવે છે અને મહાસતીને લઈ જાય છે. આપણે તે એ જ જેવું છે કે, કેવી હતી એ મહાસતીની ભક્તિ. ભગવાનની પ્રતિમાનું જ ધ્યાન આપે દિવસ તેઓ ધરતાં. અને જ્યાં પરમાત્માનું ધ્યાન હોય, પરમાત્માનું નામ હોય ત્યાં દુઓને ફરકવાનું ગજું નથી. [3] દિવ્ય દવનિ સુર પૂરે કે... ભગવાનના આઠ પ્રાતિહાર્યોનું સ્વરૂપ આપણે વિચારી રહ્યા છીએ. ત્રીજા પ્રાતિહાય અતિશયનું વર્ણન કરતાં પૂજ્ય પ વિજય મહારાજે કહ્યું : દિવ્ય ધ્વનિ સુર પૂરે કે, વાંસળિયે સ્વરે રે લે ! મેઘ ગંભીર પ્રભુની વાણી. અને એને દેવતાઓ વાંસળી દ્વારા સંગીતથી અનુધ્વનિત કરી રહ્યા હોય. શ્રવણેન્દ્રિય-કાનનું સાર્થક્ય ખરેખર આવા વખતે જ અનુભવાય.

Page #63
જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા-૨ પૂજ્ય કાન્તિ વિજય મહારાજ પરમાત્મ-સ્તવનામાં કહે છે: “અમૃત ઝરણી મીઠી તુજ વાણી, જેમ આષાઢ ગાજે; કાન મારગ થઈ હિયડે પેસી, સંદેહ મનના ભાંજે રે..” જિનમુખ દીઠી, વાણી મીઠી... - પૂજ્ય વીર વિજય મહારાજે જિન-વાણીને મહિમા કે સરસ વ્યક્ત કર્યો છેઃ “જિનમુખ દીઠી, વાણું મીઠી, સુર તરુ વેલડી...પ્રભુની વાણી, કપેલડી જેવી છે. કલ્પવૃક્ષ પાસે જઈને ઈચ્છો તે બધું હાજર થાય. એમ જિનવાણી તમારા સંકલ્પને પૂર્ણ કરી દે. કઈ રીતે ? સંકલ્પો મનમાં જે કારણે ઊઠે છે, એ કારણને જ સમાપ્ત કરી દે છે એ. ઈરછા વિષવેલ દુખી બનાવ્યા કરે. સંતેષ કલ્પવેલ. આ સંતોષ આવતા દુનિયા તમારા હાથમાં આવી જાય છે. પંડિતજીની નિઃસ્પૃહતા એક તત્ત્વચિન્તક પંડિતને, એ બુદ્ધિશાળી હોવાથી, રાજા તરફથી મંત્રીપદની ઓફર કરવામાં આવી. પંડિતજીએ એ ઓફરને ઠુકરાવી દીધી. “રાજાની ગુલામી હું કરું?” એ પંડિતને મિત્ર તે પછી મંત્રી બન્યા. મંત્રી બન્યા પછી એક વખત એ મિત્ર પંડિતના ઘર પાસેથી નીકળી રહ્યો હતે, સુન્દર મઝાના રથમાં બેસીને, અને જોગાનુજોગ, પંડિતજી એ જ વખતે ભજન કરીને વાસણ ઉટકી રહ્યા હતા. હા, તેઓ શ્રમમાં શરમ ને'તા અનુભવતા. જાતે જ

Page #64
ક્રિયાનું ઔષધ. રેટી બનાવી ખાય અને વાસણ પણ હાથે જ સાફ કરે. પેલા મિત્રે મજાકમાં કહ્યું કે રાજાની ઓફર સ્વીકારી લીધી હોત તે આ કડાકૂટ ન કરવી પડત ને! પંડિત વળતે જ જવાબ આપે : વાસણ ઘસવાનું તેં ચાલુ રાખ્યું હેત, મિત્ર! તો આ રાજાની ગુલામગીરી-ચમચાગીરી ન કરવી પડત ને ! મિત્ર–મંત્રી મહેદયનું મોટું જોવા જેવું બની ગયું! હું ભીંડાને નોકર નથી ! “રાજાને ગમે તે રાણી” અને “રાજા, વાજા ને વાંદરા જેવાં સૂત્રો કહે છે તેમ, રાજના મનને કેઈ ભરોસો નહિ. તેમની હાજીહા કરે તે ગમે, નહિતર મોડું થઈ જાય. કટાણું. એક રાજા એક વાર જમવા બેઠે. ત્યારે શાક હતું. ભીંડાનું. નવા રસોઈયાએ—એ જ દિવસે નવા આવેલ રસોઈયાએ એ મસાલો નાખેલ કે, શાક ટેસ્ટફુલ બનેલું. રાજાને એ બહુ ભાવ્યું. મંત્રી-જે પાસે જ બેઠેલ હતા–ને કહેઃ વાહ ! શું શાક છે ! ભીડે એટલે ભીડે. કહેવું પડે. રેજ આ જ શાક લાવવાની આજ્ઞા કોઠારીને આપી દેજે. મંત્રી કહેઃ ભીડે એટલે ભીડ. એની વાત ન થાય. જેમ આપ રાજા છે, તેમ શાકમાં એ રાજા છે. હવે રેજ એ જ શાક આવશે આપના ભાણામાં. થોડા દિવસ થઈ ગયા. રેજ રાજાના ભાણામાં ભીડાનું શાક આવે. રાજા તે કંટાળી ગયો આ ભીંડાથી

Page #65
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મંત્રીને કહેઃ બીજુ કે શાક મળે છે કે નહિ નગરમાં? રેજ ભીડે ને ભીડે જ. ભીડે તે કંઈ શાક છે. મંત્રી કહેઃ ખરી વાત છે, સરકાર ! આ તે કંઈ શાક છે! સાવ નકામું. રાજા કહેઃ મંત્રીજી, તે દિવસે તે તમે ભીંડાના વખાણ કરતા'તા ને આજ મંત્રી કહેઃ નામવર ! હું તે આપને ચાકર છું, કંઈ ભીંડાને ચાકર નથી! તે દિવસે આપે ભીંડાને વખાણ્યા તે મેં ય વખાણ્યા, આજે આપે વડ્યા તે મેં ય વખેડડ્યા... દ્રિાક્ષ વિહાસે, ગઈ વનવાસે... આપણે પ્રભુની વાણીની વાત કરતા હતા. “સુરતરુ વેલડી.” ક૯૫વેલ સમી છે જિનવાણી. મીઠી, મીઠી, અતિમીઠી છે આ વાણી.... પૂજ્ય વીર વિજય મહારાજે ખૂબ સરસ કલ્પના કરી છે એક સ્તુતિમાં. એમણે કહ્યું: દ્રાક્ષને લેકે મીઠી કહેતા. પણ પ્રભુની વાણીની મિઠાશ આગળ એની શું વિસાત? બિચારી દ્રાક્ષ શરમાઈને, પરાજિત થઈને જંગલમાં જતી રહી. પરાજિત રાજા શરમાઈને જંગલમાં જતું રહે ને તેમ ! “કાલ વિહાસે, ગઈ વનવાસે....” અને શેરડી? એને તે બિચારીને પીલાવાનું નસીબમાં આવ્યું! શેરડી પીલવાના સંચા ભણી જુઓ તે ખ્યાલ આવે, કે બિચારી રસના બહાને આંસૂની ધાર વહાવી રહી છે. મિઠાશના મામલામાં, જિનવાણુ સામે, એ ય પરાજિત થઈ ગઈને તેથી જ તેં !

Page #66
ક્રિયાનું ઔષધ... 45 - સાકરની તે વાત છે. એ તે ગભરાઈને પહેલાં જ શરણે આવી ગઈ. “તમારી ગાય છું” કહીને શરણ માગ્યું એટલું જ નહિ, બિચારીએ ઘાસ-તરણું મેઢે ય નાખ્યું. પહેલાં સાકર-ખાંડમાં ઘાસ આવતું. ઘાસના બારીક રેસાઓ. “સાકર સેંતી, તરણાં લેતી, મુખે પશુ ચાવતી.” પશુ જેમ મેઢામાં નાખી ઘાસ ચાવે તેમ એ ચાવવા લાગી. અમૃત મીઠું, સ્વર્ગ દીઠું.” અમૃત મીઠું ખરું, પણ. એયસમજી ગયું કે, આ ધરતી પર હવે આપણે ટપ નહિ ખાય. જિનવાણીની મિઠાશ સામે મોરચે માંડવાનું આપણું ગજુ નહિ. એટલે એ તે બિચારું સ્વર્ગમાં સિધાવી ગયું ! આપણે જિનેશ્વર ભગવંતની વાણની વાત કરી રહ્યા હતા. આઠ પ્રાતિહાર્ય અતિશયે પૈકીને આ ત્રીજે અતિશય. [] ચામર કેરી હાર ચલંતી એમ કહે રે ! ભગવાનને વીંઝાઈ રહેલા ચામર પોતાની એ ક્રિયા દ્વારા જગતને એક સંદેશ પાઠવી રહ્યા છે. શે સંદેશ છે એમને ? “જે નમે અમ પરે, તે ભવી ઉર્ધ્વગતિ લહે રે લો.” અમારી પેઠે, જેઓ પ્રભુની સેવા કરે છે, પરમાત્માને નમે છે, તેઓ ઉર્ધ્વગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. [5] તિહાં બેસી જિનરાજ, ભવિક દેશના દીયે રે લો આવાં પ્રાતિહાર્યોથી સેવાતા ભગવાન સમવસરણમાં સિંહાસન પર બિરાજમાન થઈ દેશના ફરમાવી રહ્યા છે.

Page #67
જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ રૂપાના, સોનાના અને માણિજ્યના ગઢ છે સમવસરણને. કલ્યાણ મન્દિર” તેત્રમાં પૂજ્ય સિદ્ધસેનસૂરિ મહારાજ કહે છે: “કાતિપ્રતાપયશસામિવ સંચયેન.” ભગવાનના યશ, આ ત્રણ ગઢ. યશને વર્ણ સફેદ મનાય છે. પ્રતાપને પીળો અને કાતિને લાલ રંગની કહેવામાં આવેલ છે. આ ત્રણ ગઢવાળા સમવસરણ પર છે ભવ્ય સિંહાસન. “તિહાં બેસી જિનરાજ, ભવિક દેશના દિયે રે લે.” સમવસરણમાં બિરાજેલા, ચતુર્મુખ ભગવાનની વાણીને પ્રસાદ પામનાર જી કેવા બડભાગી! એવું બડભાગ્ય આપણને ય મળી ચૂકેલું, પણ એ બડભાગ્યને ગ્ય પાત્રપણું નહિ વિકસેલું. અપાત્રતાના કારણે આ ધન્ય અવસર મળવા છતાં આપણે સાવ વંચિત રહી ગયા. કલ્યાણમન્દિર સ્તોત્રમાં આપણું આ દર્દને વાચા આપતાં તેત્રકાર મહર્ષિએ પરમાત્મ-સ્તવના કરતાં કહ્યું : આકણિપિ મહિૉપિ નિરીક્ષિતપિ...” હે પ્રભુ! મેં સમવસરણમાં બિરાજમાન થયેલા એવા આપની વાણી સાંભળી છે, ભૂતકાળને કો’ક ભવમાં મારી આંખે મેં દર્શન, સેનેરી કમળ પર વિહરી રહેલા, અનુપમ રૂપના સ્વામી એવા આપનાં દર્શન કર્યા છે. મારા હાથ વડે આપના પવિત્ર અને મેં સ્પર્શ પણ કર્યો છે. પરન્તુ, મારી કમનસીબી કે, એ શ્રવણ, એ દર્શન અને એ સ્પર્શનથી આગળ હું વધી ન શક્યો. “નૂનં ન ચેતસિ

Page #68
ક્રિયાનું ઔષધ.... મયા વિધૂતેસિ ભકત્યા.' મનના મંદિરમાં–આતમના ધામમાં આપની પધરામણું મેં ન કરી. નહિતર, આ ભવભ્રમણ, જનમ-મરણના ફેરા મારા માટે હોય ? [6] ભામંડલ શિર પૂછે, સૂર્ય પરે તપે રે લે. અપાર રૂપ છે પરમાત્માનું પરમાત્માની મુખની પાછળ હોય છે ભામંડલ. પ્રકાશમય તેજવતુળ. પ્રકાશની દુનિયાનું પ્રતિક છે ભામંડલ. પૂજ્ય પદ્મ વિજય મહારાજ કહે છે : નિરખી હરખે જેહ, તેમના પ્રતિક ખપે રે લે. ભગવાનના મુખનું દર્શન થતાં, ભામંડલને નજરે નીહાળતાં, જેટલે હર્ષ થાય તેટલું પાપ ખતમ થાય. જેટલાં હર્ષના આંસૂ નીકળે, ભગવાનનું આ વિશ્વમોહન રૂપ જોતાં, એક એક આંસૂ જનમ-જનમના પાતકને ખતમ કરે. ભગવાનની મૂર્તિને ભાવથી ભેટતાં કેટલીવાર આંખમાં આંસૂ આવ્યાં એની નેંધ હવેથી કરજે ! [7] દેવદુંદુભિને નાદ... સુંદર વાજિંત્ર, અને વગાડનાર દેવો. “દેવ દુંદુભિને નાદ ગંભીર ગાજે ઘણે રે લે.” “કલ્યાણ મંદિરમાં તેત્રકાર મહર્ષિ કહે છેઃ આ દુંદુભિ તે લોકોને આમંત્રણ આપતુ, મંગલ ગીત બજાવતું વાજિંત્ર છે. પહેલાંના યુગમાં સાર્થવાહ સાથે લઈને જતાં, ત્યારે ઘેષણ કરાવતા

Page #69
48 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ સાર્થવાહ અમુક નગર ભણી જઈ રહ્યા છે, જેઓની ઈરછા હોય તે તેઓની સાથે જવા તૈયાર થઈ જાય. દેવ દુંદુભિ શું કહે છે? ભગવાન તીર્થકર દેવ મેલનગરના સાર્થવાહ છે. જેમને મેલનગરે જવું હોય તે બધા તેમના શરણે આવી જાય... [8] ત્રણ છત્ર કહે... પરમાત્માના શિર પર ઝળુંબી રહ્યા છે ત્રણ છત્ર. ત્રણ ભુવનના સ્વામી ભગવાન છે, એનું સંસૂચન એ ત્રણ છત્ર કરી રહ્યા છે. “ત્રણ છત્ર કહે તુજ કે, ત્રિભુવનપતિપણ રે . પ્રશ્ન સાધકને ઉત્તર ગ્રંથકાર મહર્ષિને.... “ભગવંતાણું” પદનું ચિન્તન કરતાં, પ્રભુના અશ્વના સૂચક આઠ પ્રાતિહાર્યોનું વર્ણન આપણે વિચાર્યું. સૂત્ર બેલતાં આ રીતે જે અર્થગંભીર પદ પર વિચારણા થાય. તે અનુષ્ઠાનમાં અપૂર્વ આનંદની ઝાંખી થઈ શકે. ઘણા સાધકોની ફરિયાદ હોય છે. અનુષ્ઠાનમાં આનન્દ કેમ નથી આવતું ? ગ્રન્થકાર મહર્ષિ અહીં એને જવાબ આપે છે. અનુષ્ઠાન કરતી વખતે મનને ભટકાવ યત્ર, તત્ર, સર્વત્ર હોય છે. અને એથી, ચિત્તનું જોડાણ અનુષ્ઠાને સાથે ન થવાથી, અનુષ્ઠાન કરવા છતાં, તેમની દિવ્ય શક્તિને પરિચય થતું નથી.

Page #70
ક્રિયાનું ઔષધ.... | મન જે શેરબજારની ઉથલ-પાથલમાં જ રમતું હોય તે, ભેજન કરતી વખતે, દાળમાં મીઠું ડબલ હોય કે બિલકુલ ન હોય; કદાચ તમને ખબર નહિ પડે. આજ વાત અહીં છે. અનુષ્ઠાને વખતે મન સંસારમાં જ હેરાફેરા મારતું હોય તે અનુષ્ઠાનોની દિવ્યતાને પરિચય શું થાય ? હોસ્પિટલાઈઝડ થઈ જાય! ઘણું ગાંઠ, રસેલી એવી હોય છે, જે દવાથી નથી મટતી; તેમનું ઓપરેશન જ કરવું પડતું હોય છે. ડોકટર તમને કહી દેશેઃ ઓપરેશન વગર આને બીજે કંઈ ઈલાજ નથી. ' ચિત્તની આ ચંચળતા એવી જ ચીજ છે. એને દૂર કરવી પડશે. શસ્ત્રક્રિયા અનિવાર્ય છે. ઉપાશ્રયે એ હેસ્પિટલે. ગુરુ ભગવંતે ડોકટર. હવે થઈ જાવ હોસ્પિટલમાં ભરતી... અને થઈ જાય રેગ છૂમંતર ! " ક્રિયા રૂ૫ ઔષધ ભવના રેગને દૂર કરી દે છે. એ ઔષધને પ્રભાવ બરાબર પ્રસરે એ માટે, ઉપર કહ્યું તેમ, હોસ્પિટલાઈઝડ થઈ ચિત્તનો ભટકાવ રૂપ ગાંઠનું ઓપરેશન કરાવી લેવાની સલાહ ખ્યાતનામ સજેને-ગ્રંથકાર મહર્ષિએ આપી છે તેને ભૂલતા નહિ!

Page #71
[5] સમતોલપણું શી રીતે આવે ? स्थिरता वाडमनः कार्य __ येषामङ्गाङ्गितांगार्गि तां गता। योगिनः समशीलास्ते મેળે લિંવા નિશિ છે આજને મનુષ્ય વિષમતાઓ વચ્ચે જીવી રહ્યો છે. ક્યાંય સમતલપણું બેલેન્સ નથી દેખાતું. સમતલપણું જીવનમાં આવતું જાય તેમ જીવન સ્થિર, શાન્ત ગતિએ વહેવા લાગે. ઉકળાટ, અધેય અદશ્ય થઈ જાય અને એવા જીવનની નદીના પ્રવાહનું જ આધ્યાત્મિકતાના સાગર જોડે મિલન થાય. તપ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન જીવનને સમતલ બનાવવા અમૂલ્ય ફાળો આપે છે. બાહાતપથી આહારની અસમતુલા નિયંત્રિત થાય, અત્યંતર તપથી વિચાર પર નિયંત્રણ આવે.

Page #72
સમતોલપણું શી રીતે આવે? નેચરલેજિસ્ટની લાખેણી સલાહ એક પ્રકૃતિ-ચિકિત્સકે-નેચરલેસ્ટે એક સભાને સંબોધતાં પ્રશ્ન કર્યોઃ પિતાને માટે જ ખાનારા કેટલા અને ડૉકટર પર દયા કરીને એના માટે ખાનારા, તમારામાંથી કેટલા ! પ્રશ્નની સ્પષ્ટતા કરતાં એણે સમજાવ્યું : તમારા આહારનો એક તૃતીયાંશ કે એક દ્વિતીયાંશ ભાગ તે તમારા માટે જ તમે ખાવ છે, શરીરને જોઈતી ઉજ– શક્તિ મળી રહે તે માટે. પણ બાકીને ભાગ તમે ડોકટર માટે ખાવ છે. એ ન ખાવ તો તમે માંદા પડે નહિ, અને માંદા ન પડે તે બિચારે ડોકટર શું કરે? એટલે ખેરાકને પહેલે અર્ધો ભાગ તમારા માટે છે. બીજે અર્થે ભાગ હેકટર માટે. રાજા અને પંડિત એક રાજા પાસે આયુર્વેદને એક નિષ્ણાત પંડિત એક લાખ શ્લોકેને બનાવેલ માટે ગ્રન્થ લઈ ગયે. રાજાને કહ્યું : “મહારાજ ! ખૂબ પરિશ્રમ કરી આ ગ્રન્થ હું બનાવીને લાવ્યો છું. આપ કૃપા કરી એ ગ્રન્થને સાંભળે હું અનુવાદ કરી આપને સમજાવું.” રાજા કહેઃ પંડિતજી! આપને ગ્રન્થ જરૂર અણમોલ હશે. પણ મને એટલી ફુરસદ ક્યાં છે? રાજકાજમાંથી કેટલે સમય હું કાઢી શકું? પણ આપ એમ કરો. આપના ગ્રન્થને જે સાર હોય તે નાનામાં નાના રૂપમાં ગઠવીને મને આપે.

Page #73
પર - જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પંડિતજીને સારા એવા મહેલમાં ઉતારે આવે, મહિના સુધી મહેનત કરી, સંક્ષેપ કરતાં કરતાં પંડિતજીએ એક લાખ શ્લોકોના ગ્રન્થનો સાર આટલે તારવ્યો : ‘ણે ભોજનમ'. પહેલાં ખાધેલું ભેજન પચી જાય પછી જ નવું ભેજન લેવું એ આરોગ્યશાસ્ત્રને પહેલો પાઠ. માત્ર પહેલો જ નહિ, છેલો પણ! જે આટલું તમે કરી શકે, તે ડેકટરની મુલાકાત તમારે ન લેવી પડે. પેટ નરમ, પાંવ ગરમ.. - એક કવિએ એક દુહામાં આરોગ્યશાસ્ત્રને સારી રીતે વણી લીધું છેઃ પેટ નરમ, પાંવ ગરમ, ઔર શિર કે રક ઠંડા, ફિર ડાકટર આયે ઘર પર, તે ઉસકે મારે ડંડા ! પેટ નરમ.” પિટને નરમ રાખવાનું. ડૉક્ટરની દયા () ચિંતવી, જે વધારાને ખેરાક ખાવ છો, તે બંધ કરવાને. ઉનેદરી તપ કરવાને. આપણા ધર્મશાસ્ત્રમાં બધી બાબતે પર ચિન્તન થયેલું છે. કશું બાકી નથી. પણ એના પર વિચાર થવા જોઈએ ને! મંથન કરવું જોઈએ. ઉનેદરી તપ, ધ્યાન અને આરાધના માટે બહુ ઉપયોગી છે. પેટ ભરેલું હોય તે પ્રમાદ થાય. પણ માપસર ખાધું હોય તે આરાધના અપ્રમત્ત રીતે થઈ શકે. - પાંવ ગરમ.” પગને ગરમ રાખવાના. અર્થાત્ બેઠાડુ જીવન નહિ જીવવાનું. આરાધક માટે પણ, ઊભા ઊભા

Page #74
સમતોલપણું શી રીતે આવે ? કાઉસ્સ કરો, પંચાંગ પ્રણિપાત વગેરેની કિયા વિધિપૂર્વક કરવા રૂપ વ્યાયામ છે જ. મેનિગ વોક લેવા જાય, પણ. - મહાનગરોના રેડ પર સવારે નીકળો તે નિબંગ વકવાળા ઘણા મળે. એમાં જેને પણ હોય. જે ઘરે વિધિપૂર્વક એ સવારનું પ્રતિક્રમણ કરે તે એને મોનિ*ગ વૉક લેવાની લગભગ જરૂર ન રહેપ્રતિક્રમણમાં ઉઠવાબેસવાની ક્રિયા, ખમાસમણ વખતે અંગને નમાવવાની ક્રિયા, કાઉસગમાં શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયા- હા, કાઉસ્સગ્નમાં નવકાર મંત્ર બોલીએ ત્યાં વિધિ એ છે કે, એક પદે એક શ્વાસોચ્છવાસ થવું જોઈએ. એનું આખું વ્યવસ્થિત ગણિત છે. નવકાર મંત્રના પદ નવ, પણ તેની સંપદા આઠ. અર્થાત્ વિરામ સ્થાન, શ્વાસોચ્છવાસ માટે ભવાનાં સ્થાન આઠ છે. લેગસ્સ “ચંદેસુ નિમ્મલયરા” પદ સુધી કેમ ગણાય છે? એનું કારણ આ છે : જ્યારે પચીશ શ્વાચ્છવાસને કાઉસગ્ગ હોય ત્યારે ‘ચંદેસુ નિમ્મલયર પદ સુધી આવતાં પચીશ પદ થઈ ગયા. એક ગાથાના ચાર પદ.....પચીશ પદે પચીશ શ્વાસોશ્વાસ આમ પ્રાણાયામની ક્રિયા આપણા અનુષ્ઠાનમાં જોડાયેલી જ છે. ખમાસમણ દ્યો ત્યારે પાંચે આંગ-બે હાથ, બે ઢીંચણ અને માથું જમીનને અડવા જોઈએ. પંચાંગ પ્રણિપાત અર્થાત પાંચ અંગ દ્વારા નમસ્કાર... .

Page #75
54 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ છતાં મેનિગ વોક કરવું જ હોય તો.. આમ, આપણા અનુષ્ઠાનેમાં બધું આવી જતું હોવા છતાં જે મેનિગ વૅક-પ્રાતઃભ્રમણ કરવું જ હોય તે, મેનિગ વોકને રૂટ એ ગોઠવો કે, જેમાં બે-ચાર જિનાલયે આવી જાય. અમદાવાદમાં મેં એક ભાઈને જોયેલા, જેઓ રાજ સવારે પાંચ-સાત જિનાલયોમાં દર્શન કરવા જતા. બેય કામ ભેગા પતી જાય! મુખ્યતા દર્શનની રહે તે વધુ સારું. જીવનમાં પ્રભુનું સ્થાન જેટલું આગળ રહે અને પિતાનું સ્થાન જેટલું ગૌણ રહે તેટલે વિકાસ થવાને. જીવનની કાર માટેના આ પેટ્રોલ પંપે ! (બેડટી પીને નહિ, હે !) વિચારે : હાસ્યાખ્યાયતન જિનસ્ય..” ચાલો, ભગવાનનાં દર્શન કરવા જાઉં. સૌથી કરવા જેવું કર્તવ્ય એ છે. જ્ઞાની પુરુષોએ શ્રાવકની દિનચર્યા એવી બતાવી છે કે, જેમાં થોડી થોડી વારે પરમાત્માનું અને ગુરુદેવનું દર્શન થઈ જાય અને એમ, સંસારના મોહને દૂર કરવાના નિમિત્તો મળે જાય. સવારે દર્શન, મધ્યાહુને પૂજા, સાંજે આરતી. સવારે ગુરુવન્દન. સાંજે ગુરુ મહારાજ સાથે પ્રતિકમણ.. હાઈવે પર થોડા થોડા અંતરે પેટ્રોલ પંપ હેય છે. જેથી સ્કુટર કે કારને પટેલ કે ડીઝલના ડબા લઈને

Page #76
સમતોલપણું શી રીતે આવે ? પપ યાત્રાએ ન જવું પડે. ખલાસ થાય એ પહેલાં, નજીકના પેટ્રોલ પંપ પર પહોંચી જવાનું. અમદાવાદ, ખંભાત, પાટણ, રાધનપુર જેવી પુરાણી નગરીઓમાં પિળે પળે જિનમંદિરે છે. જીવનની યાત્રા માટે જઈએ પ્રભુ ભક્તિનું પટેલ. એ પૂરવા માટેના આ પવિત્ર ધામે. ટેન્સન વધી જાય, ગભરામણ થઈ જાય કે તરત જ મંદિરે દેડે. ભાવવાહી સ્તવને રટ. જુઓ, ટેન્સન કેવું દૂર ભાગી જાય છે ! તે, મંદિર અને ઉપાશ્રય થોડે થોડે અંતરે ખૂબ જ હેતુપૂર્વક પૂર્વજોએ બનાવ્યા છે. ગરમી વધુ હોય ત્યારે પરબે છેડે થેડે અંતરે હોય તેમ. ભૌતિકતાની ગરમીમાં આધ્યાત્મિક ચિન્તન રૂપ પાણ ડગલે-ડગલે જોઈએ. એ માટે ધર્મસ્થાને છે. તમે આ પેટ્રોલ પંપ પર જઈ તમારી ગાડીઓમાં તત્વજ્ઞાનનું પેટ્રોલ ભરાવે છે કે નહિ? નહિ પૂરાવે તે ગાડી નહિ ચાલે, હે ! સુખની ગાડી ઠપ થઈ ગઈ છે ને ? એનું કારણ આ જ છે. સમતલપણું જીવનમાં શી રીતે આવે એની આપણે વિચારણા કરી રહ્યા છીએ. પેટ નરમ, પાંવ ગરમ ઔર શિર કે રકખે ઠંડા.” ત્રણ સમતેલનની વાત આમાં કરી. પહેલું સમતોલન આહારનું, બીજુ શ્રમનું. અને ત્રીજુ મનનું.

Page #77
- જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ " આહાર એટલે જ લે, એટલે જરૂરી છે. પેટને તે ખાલી અર્થે શેર આટો જોઈએ છે. કડાકૂટ છે બધી જીભની. સ્વાદની. ટેસ્ટની. એક ગામડા ગામના પટેલને દીકરે મુંબઈ નેકરી કરતે હતે. નેકરી સારી હતી. પિતાને મુંબઈ આવવા તેણે ઘણું કહ્યું. પણ પટેલ કહેઃ હવે મને ઘરડે ઘડપણ ત્યાં જેલમાં શીદને લઈ જાય, ભઈલા ! અહીં જ રહેવા દે. દાળ-રેટી ખાઈશ ને ભગવાનનું ભજન કરીશ. દાદા દાદી તરફથી સંસ્કાર મળતાં તે બંધ થયું - આ સમસ્યા આજે બહુ મોટી થઈ ગઈ છે. પૌત્રને દાદા દાદીના વહાલ સાથે નાનપણમાં જે સંસ્કાર–બીજ મળતાં એ હવે મળતાં બંધ થઈ ગયા. - પુત્ર પિતાના કુટુંબ સાથે રહે મહાનગરોમાં. જ્યારે માતાજી અને પિતાજી રહેતા હોય દેશમાં. નાનાં ભૂલકાંઓને વ્યસ્ત માતા-પિતા ધકેલી દે કિન્ડરગાર્ડનમાં. ન મળે ઘરમાં ધર્મના સંસ્કાર. ન મળે બહાર ધર્મના સંસ્કાર. : રાજસ્થાનના ઘણા ગામમાં અમે જોયું કે, ત્યાં ઘરના માલિકે-પુરુષે ધંધા માટે બહાર રહેતા હોય. પણ કુટુંબને દેશમાં જ રાખે. આમાં ધાર્મિક સંસ્કાર, બાળકોને મળવાની તક ઘણી હોય છે. દાદા-દાદી પાસેથી જ તે !

Page #78
IN સમતોલપણું શી રીતે આવે ? બાળકને મન્દિર–ઉપાશ્રયે સાથે લઈ જાવ " અમારી પાસે તે બાળક પછી આવશે. સમજણું થયા પછી. અમારી પાસે બાળક આવે, અને જે રીતે વન્દન કરે એ ઉપરથી અમે તેના મા-બાપે તેને કેવી શિક્ષા આપી છે, તેને કયાસ કાઢી લઈ એ. માસા, મામી, ફઈ ફુઆ બધાયની ઓળખાણ બાળકને કરાવી, તેમને પ્રણામ વગેરે કેમ કરવા તે સમજાવ્યું; પણ આપણું ગુરુ મહારાજ આવા હોય છે અને એમની પાસે આ રીતે સુખશાતા પૂછવી જોઈએ. ગોચરી વહેરવા આપણા ઘેર લઈ આવવા જોઈએ. આ બધું શીખવાડયું છે? આ અમારે ઉપાશ્રયમાં તે, શહેરમાં, બાળકે બહુ ઓછા જોવા મળે. એમાં બાળકને કઈ વાંક નથી. વાંક તમારે છે. પૂજા કરવા જાવ ત્યારે પણ બાળકને સાથે લઈ જાવ. ગુરુ મહારાજને વંદન કરવા જાવ ત્યારે પણ તેને સાથે લઈ જાવ. - અમે એક ગામમાં ગયેલા. ત્યાં એક ભાઈ સાંજે પ્રતિક્રમણ કરવા આવે ત્યારે જ પોતાના નાનકડા દીકરાને લઈને આવે. બાબો ડીવાર સુધી તે જાગે અને કાઉસગ્ગ આવે ત્યારે નવકાર ગણે. એને સામાયિક નહેતા લેવડાવતા. પછી ઊંઘી જાય. પ્રતિક્રમણ ઉઠયે, શ્રાવક ભાઈ ગુરુ મહારાજને સુખશાતા પૂછી, ગેડે ધર્મોપદેશ સાંભળી બાબાને ઊંચકીને ઘેર જાય. ' :

Page #79
58 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ એક ભાઈએ એમને એક વાર કહ્યું : બા બે રેજ સૂઈ જાય છે, પછી શા માટે લાવતા હશો? પેલા ભાઈ કહેઃ ભલે એ સૂઈ જાય, ને મારે એને ઊંચકીને લઈ જ પડે; એના મનમાં એટલાં સંસ્કાર તે પડશે કે, આ કરવા જેવું છે. રવિશંકર મહારાજને અનુભવ સમાજસેવક શ્રી. રવિશંકર મહારાજ એક ગામમાં ગયેલા. એક ભાઈએ એમની ખૂબ સારી મહેમાનગતી કરી. આપણા દેશમાં “અતિથિ ને દેવ માની તેની સેવા કરવી એ કોઈને શીખવવું ન પડતું. વિદ્યાગુરુઓને એ પાઠ ન આપવું પડતું. બાળક પોતાના ઘરમાં આવતા અતિથિએનું થતું આતિથ્ય જોઈ એ પાઠ ભણી જત ! અને આચરણ દ્વારા જે પાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, તેની ઊંડી અસર પડતી હોય છે. હજુ ઘણી જગ્યાએ, કર્ણાટક વગેરે રાજ્યમાં, આતિથ્યને સુંદર રીવાજ જોવા મળે છે. તમે ગમે ત્યાં જાવ અને પાણી માગે તે પહેલું પાણી નહિ આપે. પહેલાં કાંકરી ગોળ આપશે. અને પછી પાણી આપશે. રવિશંકર મહારાજ જવા માટે તૈયાર થયા ત્યારે તેમના જજમાન પેલા ભાઈ વેળાવવા આવ્યા. સાથે નાના પુત્રને તેમણે લીધે. છેડે ગયા. રવિશંકર મહારાજ કહેઃ હવે તમે પાછા વળી જાવ. પણ પેલા ભાઈ પાછા ન વળે. “બાબાને થાક લાગશે. માટે પાછા વળી જાવ.” Bધ છે.

Page #80
સમતલપણું શી રીતે આવે ? 59 બાબા માટે તે ખાસ આવ્યો છું વળાવવા. તેને એ શીખવા મળે કે, અતિથિને કેવી રીતે મૂકવા જવું, જોઈએ.” પાઠ જે ભારતના દરેક બાળકેને એમના વાલીઓ તરફથી મળ્યા કરે તે ભારતીય સંસ્કૃતિને પૂર્ણ વિકાસ જોવા મળે એ દિવસે દૂર નથી. “ચાલી શરણં ગચ્છામિ!' પટેલને દીકરે મુંબઈ રહે. પટેલ દેશમાં. દીકરે. પિતાને મુંબઈ આવવા કહે. પિતા કહે હું છું ત્યાં જ ઠીક છું! દશ બાય દશની રૂમમાં, આખરે, ડોસાને સમાવેશે. શી રીતે થાય? બહારની ચાલીનું જ શરણું લેવું પડે. જે દિવસમાં “ધમ્મ શરણં ગચ્છામિ કરવાનું હોય એ જ દિવસોમાં “ચાલી શરણં ગચ્છામિ !" દીકરાએ જોયું કે, પિતા મુંબઈ તે નહિ આવે. ત્યારે. એણે લખ્યું : તમ તમારે આરામથી રહેજે. બે પૈસા છૂટથી ખર્ચજો. દર મહિને મનીઓર્ડરથી પૈસા મોકલીશ. સાદાઈથી રહેતા પટેલને ખર્ચ તે શું હોય ? ખેતર-- માંથી અનાજ આવે. એમાંથી જેટલા-ખર્ચ બાદશાહીથી નીકળી જતો. પણ દીકરાએ બહુ આગ્રહ કર્યો હતે અને પિતે ન લખે તેય દિકરો મનીઓર્ડર કરવાનો જ હતે એટલે એ વધુ રકમ દર મહિને ન મોકલે એ માટેય ગેડી રકમ મંગાવવી જરૂરી હતી.

Page #81
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પટેલ અભણ હતું. તેથી પિસ્ટ માસ્તરને એક પિસ્ટ કાર્ડ આપી મુંબઈ લખવાનું કહ્યું. પચાસ રૂપિયા દર મહિને મોકલવા તેવું સૂચવ્યું. પિસ્ટ માસ્તરના મનમાં એ વખતે વિચાર આવ્યો કે, 50 ને બદલે 150 રૂપિયા લખી નાખું તે શું વાંધે? મનીઓર્ડર અહીં જ આવવાનું છે. 150 માંથી 100 હું લઈ લઈશ અને 50 પટેલને આપી દઈશ! અનીતિના લાડવા પચે કે પેટમાં ઊભા થાય ? અને પછી તે પોસ્ટમાસ્તર દર મહિને હરામના લાડવા જમવા લાગ્યા. આ લાડવા પચે કે પેટમાં ઊભા થાય? સભાઃ સાહેબપચે નહિ. ભલા માણસ! તમારાથી આમ બોલાય? અનીતિનું ધન ન પચે એવું માનનારા છે તમે? કે નીતિ, નીતિ કરીએ તો ભૂખે મરીએ એવું માનનારા છે? સભાઃ કહેવાય એવું નથી, સાહેબ! - તમે ભલે ને ન કહે પણ અમે તમારા મનની વાત જાણીએ ને ! નીતિ, નીતિ કરીએ તે ભૂખે મરીએ એવું માનનારે જ્યારે ખરીદી કરવા જાય ત્યારે વેપારીને એમ જ કહે ને કે, તારે જેટલી અનીતિ કરવી હોય તેટલી કરજે. કારણ કે નીતિ કરવા જઈશ તે તારા બિરા-છોકરાં ભૂખે મરશે! કે એને–વેપારીને નીતિના પાઠ પઢાવે?

Page #82
સમતોલપણું શી રીતે આવે ? સભાઃ એ વખતે તે વેપારી નીતિ આચરે એ જ ગમે. . . . . . . . ' ત્યારે તે પારકા છોકરાને જ જતિ કરવા નીકળ્યા છે, એમ કહેને! ઘણા લેકે કહે છેઃ સાહેબ! આપણે ચોકખું કહી. દઈએ કે, આની કિંમત આટલી છે, પણ મારે આટલી લેવાની છે. અને પછી વધારે ભાવ લઈએ તે અનીતિ. કહેવાય? એમને આટલે જ જવાબઃ તમારો દીકરો માં પડ્યો હોય અને એ વખતે ડોક્ટર અમુક પિટન્ટ દવા લેવા સૂચવે. આજુબાજુના એક જ કેમિસ્ટ પાસે એ દવા હોય. અને એ કહી દે કે, આ દવા છાપેલા ભાવ પર અમુક ન મળે તે જ આપવાની છે. તે વખતે તમારે લેવી તે પડે જ. પણ એ લેતી વખતે કેમિસ્ટને અભિગમ તમને કેવું લાગે? તમને એના પર ગુસે આવી જાય ? એણે ખોટું કર્યું છે એમ તમને લાગે? સભા : લાગે. બસ, તે જવાબ મળી ગયે. કે પછી બધા કરે તે ખરાબ અને તમે કરે તે સારું; આ કેઈ નિયમ છે ? જીભની દલાલી . . પિસ્ટ માસ્તર દર મહિને સે રૂપિયા ચાંઉં કરવા લાગ્યા. બે-ચાર મહિના તે બરાબર . પણ એ પછી

Page #83
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પટેલને દીકરે ઘેર આવ્યો. પિતાને કહેઃ મહિને દેટસે જ કેમ મંગાવે છે? વધારે મંગાવતા હે તે. મજાથી રહે તમે. બીજી તમારી સેવા નથી કરી શકતે પણ આટલું તે કરું. પટેલ સાંભળીને જરા નવાઈમાં ડૂખ્યા. મહિને પચાસ રૂપિયા જ મંગાવું છું અને આ દોઢસો કેમ કહે છે? ભાઈ ! હું તે દર મહિને પચાસ જ મંગાવું છું. તે હસે કેમ કીધું?” હવે નવાઈમાં ડૂબવાને વાર દીકરાને હતે. “હું દર મહિને દોઢસો મોકલું છું ને તમે મંગાવ્યા હતા પણ ઢસે.”. ધીરે ધીરે ખ્યાલ આવ્યો કે આ પિસ્ટ માસ્તરના જ કરતૂત છે. પટેલ-પુત્ર પહોંચેલો હતે. લાંચરૂશ્વત વિરોધી અધિકારીને મળે. બધી વાત સમજાવી. છટકું ગોઠવ્યું. બીજે મહિને મનીઓર્ડર આવ્યું. તેની ચૂકવણું વખતે અધિકારીઓ હાજર થઈ પિસ્ટ માસ્તરની પિલ ખેલી નાખી. અને પોસ્ટ માસ્તર સસ્પેન્ડ થયા. હરામને લાડ પચે નહિ, હે. આપણી મૂળ વાત એ હતી કે પિટને જોઈ એ પા શેર; પણ જીભ ઘણે ઉમેરે કરાવે છે. પિોસ્ટ માસ્તરે જેમ વરચેથી ઉમેરે કરી નાખ્યો તેમ જીભ પણ પેટની માગમાં વચ્ચેથી ઘણું વધારે કરી નાખે છે. પાપડ, રાયતુ, ચટણી, કચુંબર..આ બધું કોને જોઈએ છે?

Page #84
સમતોલપણું શી રીતે આવે? એટલા માટે કહ્યું, યુક્તાહારી બને. આહાર સાત્વિક, સાદો અને પ્રમાણસર જોઈએ. એ આહાર હોય તે ધ્યાન માટે યોગ્ય બાહ્ય ભૂમિકા સજવા માંડે. હેટેલ, રેસ્ટોરન્ટને આહાર “ખાતર ઉપર દિવેલ” જે ખર્ચ કરાવે છે. હેલનું બિલ વત્તા કાકટનું બિલ! હોટલવાળાએ ડોકટર પાસે ભાગ માંગે નવા-સવા ડોકટર ગામમાં આવ્યા. એમની પ્રેકિટસ ધીકતી ચાલવા લાગી. કારણ કે છેડે સમય પહેલાં જ એક હેટલ ગામમાં ખુલી હતી. અને માંખીઓથી બણઅણુતા ગાંઠિયા લેકે ટેસ્ટથી ખાતા હતા. થોડા દિવસ પછી હટલને માલિક બ્રેકટર પાસે ગયે અને પછી કહેઃ સાહેબ, તમારી કમાણીમાં મારેય ભાગ રાખવું પડશે, હે ! “તમારે ભાગ શી રીતે ?" શી રીતે તે એ રીતે કે, લોકોને માંદાં તે છેવટે હું જ પાડું છું ને! મારાં સડેલાં ફરસાણ ન ખાય તે લોકે માંદાં શાના પડે? અને લોકો માંદાં ન પડે તે તમે દવા કેની કરે?” | ડૉકટરને ય લાગ્યું કે, વાત ખરી હતી. આ પહેલાં પિતે જે ગામમાં ગયેલા, ત્યાં હૈટલ, રેસ્ટોરન્ટ ન હોઈ તેમને ધંધે જામેલે જ નહિ. અને અહીં આવતા વેંત

Page #85
- જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જામી ગયો. એ પ્રતાપ તે હેટલવાળાને જ! ડોકટરે હોટલ-માલિકને ભાગ કબૂલી લીધે. હેપ્સને બદલે બહેવ્યનેસમાં સંપૂર્ણ જીવનમાં સમતુલા લાવવી છે. અને એ માટે આહારમાં સમતુલા લાવવી છે. આહાર સાત્વિક હશે, વાંચન સારું હશે તે મન પણ સ્વસ્થ રહેશે. આજે તનના રેગ કરતાં મનના રોગ વધી ગયા છે. ' હાઈપર એસીડીટી, બ્લડ પ્રેસર આ બધા દર્દી શરીરમાં દેખા દે છે એટલું જ, બાકી એ છે અસ્વસ્થ મનની દેણ. એટલે કહ્યું: શિર કે રકખો ઠંડ. મસ્તકને ઠંડું રાખો. ધાર્મિક ચિન્તન જેટલું વધશે એટલે મગજ પરને બેજ હળવે થશે. દુઃખ આવી જાય એ વખતે પણ ધાર્મિક વ્યક્તિ હારશે નહિ. ગભરાશે નહિ. કમને ઉદય માની શાન્ત રીતે એને સહી લેશે. ખાસ ટેન્સન તે છે રેસમાં પહેલો લાવવાનું. બીજાઓ પાસે છે એ કરતાં મારે વધારે જોઈએ. “હેસ” ને બદલે બિહેવ નોટ્સ” ની બાજુ જ ચિન્તન ચાલુ છે. અને એ જ વ્યસ્તતાને પેદા કરે છે. આરાધકની વિચારણા * આરાધકનું મન સતત “હેસ” માં જ, પોતાને જે અણમોલ ત મળ્યાં છે તેની આનન્દાનુભૂતિમાં જ રમતું ' '' - ઇ. ક . 1 )

Page #86
સમતોલપણુ કેવી રીતે આવે ? હોય છે. અને એથી એનું મન સ્વસ્થ હોય છે. આરાધકને પૂછે કે, તારે શું જોઈએ? તો એ કહેશેઃ મારે કંઈ ન જોઈએ, પરમકૃપાળુ પરમાત્મા મળ્યા, એમનું શાસન મળ્યું, સદ્દગુરુદેવની વાણી સાંભળવા મળી; હવે બીજુ મારે શું જોઈએ ? - ગ્રથકાર મહર્ષિ વેગીઓની સ્થિરતાની વાત કરે છે. સ્થિરતા આવે તે સમતા-સમતલપણું આવે. મન, વચન, અને કાયાથી સ્થિર હોય છે જેગીઓ. અસ્થર્ય–સૂચક એકાદ રેખા પણ ગીના મુખ પર કળી શકાય નહિ. અને આવી સ્થિરતા કેવી સમતા જન્માવે છે? ગામ હોય કે જંગલ ભેગીને બેય સરખા છે. | સામાન્ય સાધક માટે ગામ કરતાં જંગલ, એકાન્ત સારુ. જેથી મન ધ્યાનમાં લીન બને. પણ લીનતા, ધ્યાનની સ્થિરતા, જેના અંગ-અંગમાં પ્રસરી ચૂકી હેય, એને ગામ ને જંગલ વચ્ચે કંઈ ભેદ નથી લાગતું. ખંડેર અને ભવ્ય મહાલય; એમની દષ્ટિએ બેઉ સરખા છે. આજને મહેલ આવતી કાલે ઈટ-મટેડાના ઢગમાં પરિવર્તન પામનાર છે અને આજનું ખંડેર ગઈ કાલના ભવ્ય મહાલયનું જ રૂપાન્તર છે આ વું માનનાર યોગી અભેદદષ્ટિના પૂરા સાધક છે. ' જેવું સ્થળ માટે એવું સમય માટે. રાત્રી અને દિવસ બેય એમના માટે સરખા છે. બહારના પ્રકાશની જેમને

Page #87
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જરૂર હોય તેમને દિવસની–સૂર્યની જરૂર લાગે. પણ જેમને અંદરથી જ પ્રકાશ મળતે શરૂ થઈ ગયો છે એમને તે શું રાત કે શું દિવસ; વીસે કલાક પ્રકાશ જ પ્રકાશ છે. કેઈને ગમે સૂરજ, ને કેઈને ગમે ચંદ્ર ભક્તામર સ્તોત્રમાં મહાન સ્તુતિકાર પૂજ્ય માનતુંગ સૂરિ મહારાજાએ આ વાત સરસ રીતે મૂકી છેઃ “કિં શર્વરીષ શશિના અહિન વિવસ્વતા વા.” હે પ્રભુ! તમારા મુખરૂપ ચન્દ્ર વડે જ્યારે અંદરને અંધકાર-પાપ રૂપી અંધકાર વિદારાઈ ગયો છે ત્યારે હવે મારે દિવસે નથી સૂર્યના પ્રકાશની જરૂર, નથી રાત્રે ચન્દ્રના પ્રકાશની જરૂર. તમે જ પ્રકાશના અદ્વિતીય સ્ત્રોત રૂપે છે મારા માટે. શ્રી ગજાનન ઠાકુરનું સ્તવન છે : કોઈને ગમે સૂરજ ને કોઈને ગમે ચંદ્ર; મને એથી અધિકે ગમે માતા ! તારે નંદ... કેમ? વામા માતાને લાડકવાય કેમ વધુ ગમે છે? કવિ કહે છેઃ સૂર્ય ચન્દ્ર જગે અજવાળાં કરે, બાહ્ય અન્તર અંધારાં તારે નંદ હરે, ભલે ઊગે આકાશે સે સે સૂરજ ને ચંદ. સૂર્ય-ચન્દ્ર બહુ બહુ તે બહારના અંધારાને ઉલેચશે. અંદરના અંધારાને કેણ હરશે? સિવાય કે પરમાત્મા.... પરમાત્માની પધરામણું મન-ઘરમાં કરાવીએ. જેથી પ્રકાશની છોળે ઉછળ્યા કરે.

Page #88
કામનાઓની જાળી કેમ છેદાય ? स्थैर्य रत्नप्रदीपश्चेद् दीप्रः सकल्पदीपजैः / તવર્ધરું ધૂ ___रल धूमैस्तथाऽऽश्रवैः // કામનાઓની જાળમાં ઘેરાયેલ માનવ-મન ટેન્સનથી એટલી હદે વ્યાકુળ બને છે, જ્યારે શાતિ માટેની ટ્રાન્કિવઝિલ પિસને આસરે પણ એ વ્યાકુળતામાંથી છોડાવી શકવા અસમર્થ બને છે. અસહિષ્ણુતા ટેન્સનીય મનની જ નીપજ છે. એક ભાઈ સવારે ઓફિસે જતી વખતે પત્નીને કહી ગયા સાંજે ખમણ-ઢોકળા બનાવજે. કેઈ કારણસર પત્ની એ ન બનાવી શકી. સાંજે ભાણુમાં ભાખરી-શાક જતાં એ

Page #89
68 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ભાઈ એટલા ગુસ્સે થઈ ગયા કે, ભાણું પટકીને ઊભા થઈ ગયા. હકીકતમાં, આ ગુસ્સે પત્નીએ પિતાનો અનાદર કર્યો એ બાબતને નહાત કે ઈરિત વાનગી ન મળ્યાને નહોતે. એ ઉશ્કેરાટ અંદર દબાયેલા લાવારસને બહાર આવી ગએલો અંશ હતે. ઑફિસમાં ઉકળેલે રસ ઘરે ઉભરાવા માંડયો. બસ પર ગુસ્સે પત્ની પર ? - ચોવીસે કલાક ભૌતિક પદાર્થોની લગનને જ મનમાં સંઘરી રાખવાથી સતત લાવારસ-ટેન્સનરૂપે અંદર ઉકન્યા કરતે હોય છે. અને પછી સહેજ નિમિત્ત મળતાં એ લાવારસ ફૂટી નીકળે છે. ગરમ ગરસ રસ દડવા લાગે છે, તેને ફૂવારા અહીં તહીં ઊડે છે અને નજીક રહેલે દાઝી. જાય છે. મુલાજીએ ઘરનું વાતાવરણ કેવું શાન્ત પાડ્યું! આથી વિરુદ્ધ, જે ટેન્સનમુક્ત છે તે એટલે શાન્ત હોય છે કે બીજાને પણ શાન્ત બનાવી દે. મુલ્લાજી ઘરે આવ્યા ત્યારે બીબી રેષથી ધું આ-કું આ થઈ ગયેલા. “ક્યાં ફર ફર કરે છે. આ દિવસ? તમે ન આવે ત્યાં સુધી રડું સંભાળીને અમારે બેઠા રહેવું કેમ? જુઓ, આ રસોઈ તે કરીને ઠીકરું થઈ ગઈ છે.” મુલ્લાજી શાન્ત આદમી હતા. ઠંડા પડી ગયેલ ભાણાને હાથમાં લઈ પત્નીના મસ્તક પર મૂકતાં કહેઃ કંઈ વાંધો નહિ. તારું મસ્તક હમણાં ધમધમાટ વાળું, ગરમ છે એટલે

Page #90
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય? રસોઈ ગરમ થઈ જશે. એક જ વાકયે ધમધમાટ અદશ્ય. ઘરનું વાતાવરણ શાન્ત. કદાચ આ વખતે મુલ્લાજી પણ ગરમ થયા હતા તે? તે પરિણામ શું આવત? તમારા અનુભવની વાત છે એટલે એ વિષે વધુ કહેતું નથી. સભા : સાહેબ, રે જ ઘરમાં જાદવાસ્થળી જામે છે. કેમ જામે છે ? શ્રાવકના ઘરે જાદવા સ્થળી ન હોય. અપૂર્વ શાન્તિ હેવી જોઈએ. તમારા ઘરે પણ રાગ, દ્વેષ જમે તેવા નિમિત્તો વધ્યા અને પરિણામે શાન્તિ ગઈ. રેડિઓ સતત રાગનાં ગાણું એકતે હેય, ટી. વી. રાગનાં દૃશ્યોને પ્રસારિત કરી રહ્યો હોય. હલકાં મેગેઝિને આમથી તેમ ઊડતા હેય. આ શ્રાવકનું આંગણું? તમારે ઘેર દીવાનખાનામાં કેલેન્ડરોમાં એવા ચહેરાઓ ઝૂલતા હોય, એવા લેબાશમાં, જે જોઈ સદ્દગૃહસ્થને આંખે મીંચવી પડે. પહેલાંના આર્યાવર્તન સામાન્ય આદમીમાં જે ધમની પ્રાથમિક સમજ હતી, તે આજે વિશિષ્ટ, સંસ્કારી કુળોમાં દેખાવી પણ દુર્લભ થઈ ગઈ. જોગીદાસે આંખને સજા કરી પિતાને થયેલ અન્યાય સામે બહારવટે ચડેલ જોગીદાસ એકવાર બહાર ગયેલા. રસ્તામાં નદી આવી. નદીના કાંઠે કેઈ બાઈ નહાતી–ધોતી હતી. જોગીદાસની નજર અચાનક એ બાઈના કેઈ અંગ પર પડી ગઈ. નજરને તે તરત જ પાછી વાળી લીધી અને ઘેડાને

Page #91
70 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પિતાના મુકામ ભણી દોડાવી મૂકે. પણ મનમાં એક જ વાત ઘૂમવા લાગી. મારી આંખ કેઈ બહેનના અંગ પર પડી ગઈ... આને શું પ્રાયશ્ચિત્ત? આંખ શેના માટે! ભગવાનને જોવા માટે. વધુમાં દુશ્મનને જોવા માટે. પણ કેઈ નારીને નીરખવા માટે તે નહિ જ. કથા કહે છે કે, જોગીદાસે પિતાને પડાવ જઈ આંખમાં ભરણું ભર્યું. કાળી વેદના ઉપડે તેવું તીખું ભરણ. કેઈએ પૂછયું: ભા, આ શું કર્યું ? જોગીદાસ કહે : આંખને સજા કરી. એણે ન જોવાનું જોઈ લીધું, એટલે એને દંડ આપે. ' જોવાની બુદ્ધિથી નહિ, પણ અચાનક જેવાઈ ગયેલા નારીના રૂપથી પણ કેટલી સાવધાની ? આંખે માતાને જેવા માટે છે. બહેનને જોવા માટે છે. પરનારીને જેવા માટે નહિ. હરગીઝ નહિ. જોજો, મર્યાદાને બંધ તૂટી ન જાય એક ભાઈને પાંચ પુત્રો હતા. પુત્રી એકે નહિ, મિત્ર એકવાર એમને મળવા આવ્યા. વાતમાંથી વાત નીકળી. એટલે પેલા મિત્ર કહેઃ તમે નસીબદાર છે, પાંચે પુત્રો એટલે જવાબદારી ઘણી ઓછી.... ભાઈ કહે: ભાઈ એ કાંઈ આપણા હાથમાં નથી. પણ ખરું પૂછો તે, મને એક પુત્રીની ઈચ્છા જરૂર હતી. “કેમ ?" એટલા માટે કે, મારા પુત્રોને એક બહેન હોય તે

Page #92
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય? 71 એ લેકમાં એવી એક નિવિકાર દૃષ્ટિ પેદા થાય, જે બીજાની બહેન દીકરીઓને બીજી રીતે ન જેવાદે. ઘરે બહેન હોય, વીરા-વીરા, કહી હેતના અમી વરસાવનારી, ત્યારે નારીને આ નજરે–આ નિર્દોષ નેહના એંગલથી જોવાની તક મળે છે. આ માટે મારી ઈછા એક પુત્રીની હતી. મારા પુત્રોને એક બહેની મળે તે માટે.” જે કે, માત્ર એક બહેની જ આ તૂટ્યા આભને થીગડું દઈ નહિ શકે. અત્યારે કારણ કે કાણું મેટું થઈ ગયું છે. એ માટે જરૂર છે મર્યાદાના બંધને અતૂટ, અડીખમ ઉભે રાખવાની. બહેનીના કામને સરળ બનાવવા જરૂર છે મર્યાદાના બંધને ટેકે આપવાની. છે. તૂટું-તૂટું થઈ રહ્યો છે એ. અમુક જગ્યાએ એ તૂટી પણ ગમે છે અને લેકે ઉપેક્ષા ભાવે એ જોઈ રહ્યા છે. યાદ રાખે, એ બંધ તૂટશે ત્યારે તમારું અસ્તિત્વ, પૂરેપૂરું અસ્તિત્વ ભયમાં મૂકાશે. જીવનને અર્થ હાડમાંસનું માળખું જ માત્ર નથી થતું. જીવન એટલે શીલ અને સંસ્કારિતાથી સુગંધતું વ્યક્તિત્વ. મારી પાસે ત્રીજે હાથ નથી! જોગીદાસ ખુમાણ એક જગ્યાએ ગયેલા. તેમનું પૌરુષ -સભર રૂપ જોઈ એક સ્ત્રી એમના પર મોહી પડી. જોગીદાસ તે જગ્યાએથી નીકળી ઘોડા પર બેસી રવાના થયા. પેલી બાઈ, જે આગળથી જોગીદાસના જવાના રસ્તે બેઠેલી,

Page #93
72 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તરત જ બૂમ મારી જોગીદાસની પાસે આવી. જોગીદાસે વિચાર્યું. કેઈ દુખિયારી બાઈ લાગે છે. એને કંઈ જોઈતું કરતું હોય તે આપી દઉં. બહેન ! તમારે શું જોઈએ ?" જોગીદાસે પૂછયું. કામાંધ બાઈ એ જોગીદાસ સાથે પરણવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. જોગીદાસ કહેઃ બાઈ! તું ભીંત ભૂલી. જોગીદાસને બે હાથ છે. જેમાંથી એક હાથ તલવાર માટે છે. બીજે માળા માટે છે. ત્રીજો હાથ જ નથી. જે તને આપી શકું. જોગીદાસ એક પત્ની વ્રત ધારી છે. આ વાત તું ભૂલી ગઈ છે. ઘેડાને દેડાવી આગળ લઈ જઈ જોગીદાસ પિતાના ઈષ્ટ દેવ સૂર્યદેવને સંબોધી બોલ્યા : હે સૂરજ દાદા ! મને આવું રૂપ કેમ આપ્યું, જેથી મારી નિર્દોષ બહેને ભૂલી પડે. - પિતાનું રૂપ બીજાને આકષી પાપને વિચાર તેને ન કરાવે એની ચિતા આર્યાવર્તને એક બહારવટિયે રાખી રહ્યા હતા. નામનિશાન દેખાય છે આ વિચારધારાનું આજે? સૌન્દર્ય પ્રસાધનોમાં અને બુલવર્કર જેવા શરીર સૌષ્ઠવના સાધનમાં લાખ કરોડ રૂપિયા ખર્ચાઈ રહ્યા છે આજે. આ હેડ કયાં જઈ અટકશે? વાત એક અભિનેત્રીની એક અભિનેત્રીએ જ્યારે પોતાના મોઢા પર કરચલીઓ જોઈ ત્યારે પ્લાસ્ટિક સર્જરી દ્વારા તેને હટાવવાને

Page #94
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય ? 73 પ્રયાસ કર્યો પણ કુદરતી ક્રમ આગળ કૃત્રિમતા ક્યાં સુધી ટકવાની? પ્લાસ્ટિક સર્જરીના જગમાં પણ કરચલીએ હાર ન સ્વીકારી. મુખ પર વિજય-પતાકા તેણે ફરકાવી જ. અને ત્યારે કરઅલિઆળું મેટું દુનિયાને બતાવવા કરતાં સ્લીપિંગ પિસને મોટો ડોઝ લઈ મોતને ભેટવાનું તે અભિનેત્રીએ પસંદ કર્યું. રૂપ, ધન, કીર્તિ આ જ્યારે જીવનના આધારસ્તંભ બની જાય છે, માણસ એવું માની લે છે કે આ બધા વગર હું જીવી જ ન શકું, ત્યારે ભવ્યતમ એવું આ જીવન ક્ષુદ્રતમ, મીનિંગલેસ બની જતું હોય એમ નથી લાગતું? ધર્મ જે જીવનને આધારસ્તંભ બની રહે તે ભવ્યતમ જીવન પોતાની નિરાળી અદા, છટા દેખાડી શકે. અને જીવનના આ લાંબા પટ પર જે ધર્મનું સામ્રાજ્ય છવાયેલું હોય તે અન્ત સમયે પણ ધર્મ યાદ આવશે. નહિતર અન્ત સમયે ધર્મ નહિ, સંસાર જ યાદ આવશે. સાજો થાઉં તો ફરી પરણું એક ભાઈનાં પત્ની ગુજરી ગયેલાં છેડા સમય પહેલાં. પત્ની ગયાં, પણ આ ભાઈ સાહેબની વિષય-વાસના જતી નહોતી. મોટી ઉમ્મર થયેલી. આ ઉમ્મરે ધર્મનું શરણ સ્વીકારવાની બુદ્ધિ પિદા થવી જ જોઈએ. પણ આ ભાઈ તે પરણવાની ધૂનમાં જ હતા. વિષય-વા સના શી રીતે કરે? અનાદિથી આ વિષયના ઝેરી ઝાડવાઓ, આતમની ભેમકા પર મૂળિયાં લગાવી

Page #95
74 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ બેઠા છે. એ મૂળિયાંઓને પાણી મળતું બિલકુલ બંધ થાય તે એ સહેજ ઢીલાં પડે. એટલા માટે જ શાસ્ત્રકાર ભગવંતે સારા નિમિત્તા, શુભ આલંબને પર વધુ ભાર મૂકે છે. નિમિત્તવાસી આત્મા છે, સારા નિમિત્તો, સત્સંગ વગેરે મળે તે તે ઊંચે ચડે, ખરાબ નિમિત્તો મળે તે તેનું પતન થાય. માટે તમારા ઘરમાં સારા નિમિત્તો મળે તેવું વાતાવરણ પેદા કરે. વિકારત્તેજક ચિત્રો ન હોય તમારે ઘેર. વિકારોત્તેજક સાહિત્ય ન હોય તમારે આંગણે. અને દુનિયા આખીની ગંદકીને ઘરે ઓકતી ગટર જેવાં રેડીઓ, ટેલીવિઝનની તે વાત જ કેવી? હેય સારાં પુસ્તકે, સારાં ચિત્રો, ત્યાં જ વાતે થાય તેય ધમની. આજે મેં અમુક સારું પુસ્તક વાંચ્યું, તેમાં આવી આવી વાતે લખેલી છે. ગજસુકુમાળ અને મેતાર્ય મુનિનાં નામ સંભળાય તમારે ઘરે. પિલાં ભાઈને આવાં કેઈ નિમિત્તો નહિ મળેલાં, જેથી અનાદિની અસરને કારણે તેમનું મન વિષયના કચ્ચડમાં જ રમી રહ્યું હતું. યાદ રાખે, નિર્વિકાર અવસ્થા પેદા કરવા માટે લાંબી સાધનામાંથી પસાર થવું પડે છે. પણ અનાદિની અસરને કારણે, વિકારી બનવા માટે થોડી પળો જ લાગતી હોય છે. ઘાસની મોટી ગંજી લગાવવી હોય તે ઘણે સમય લાગે. પરિશ્રમ પણ એ માગે. પણ એને સળગાવવી

Page #96
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય? હ૫. હોય તે? દીવા સળી - નાનકડી એવી દીવાસળી પળવારમાં એને ભસ્મસાત્ કરી શકે. સારા સંસ્કારોથી હૃદયને વાસિત કરવાનું કામ બહુ અઘરું છે; &મસાધ્ય પણ છે એ, સમય સાધ્ય પણ. પાણીને ઊંચે ચડાવવું હોય ત્યારે જ મુશ્કેલી પડે ને? ઢાળથી નીચે રેલાવવામાં મુશ્કેલી શી? એ તે ધડધડાટ પડવાનું.. પેલા ભાઈના હિંયામાં એક જ ધૂન. પરણવાની જ તે ! લોકો પાછળ મશ્કરી કરે એમની લાકડામાં જવાને થયે છે, તેય પૈણવું છે ભાઈને પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન એટલે પાસપોર્ટ: એક વાર એ ભાઈ માંદા પડ્યા. ઘણું દવા કરી. પણ કઈ દવા લાગુ પડી નહિ. કોઈ દવા લાગુ ન પડે. અને વિદાયની વેળા આવે ત્યારે “પુણ્ય પ્રકાશ'નું સ્તવન. સંભળાવાય. ત્યારે તે સાંભળવું જ જોઈએ. પણ એ પહેલાંચ રેજ એને પાઠ કરવો જોઈએ. એક માજી એમના કાનમાં કહેઃ બોલો, અરિહંતનું શરણું. પણ પેલા ભાઈ એ ક્યાંથી બેલે? એમના મનમાં તે હતું કે, સાજે થાઉં તે ફરી પરણું ! એક ગામમાં અમે ગયેલા ત્યારે એક ભાઈ માંદા હતા, એ ભાઈના સગા-વહાલાને થયું કે, ગુરુ મહારાજને જોગ મળી ગયા છે તે “પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન સંભળા-- વીએ. એ લેકે તૈયારી કરવા લાગ્યા. પણ તેવામાં પેલા માંદગીને બિછાને બેઠલ ભાઈને ખબર પડતાં એ કહે :

Page #97
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ના, મારે નથી સાંભળવું. એમને એમ કે “પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન સંભળાય એટલે પરલોકમાં જવાનો પાસપોર્ટ મળી ગયે ! અને એમને એવા પાસપોર્ટની જરૂર નહતી. એમના મનમાં હતું કે, હજુ તે હું લાંબુ જીવવાને છું; અત્યારે કંઈ પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન સંભળાય ? પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન રોજ બોલવું જોઈએ. વાંચતાં ન આવડતું હોય તેણે બીજા પાસે સાંભળવું જોઈએ. જન્મ રોગ છે. મૃત્યુ સ્વભાવ છે. જે વસ્તુ પ્રાકૃતિક છે એને ટાળી શકાતી નથી. જન્મને નિવારી શકાય છે: સિદ્ધિપદને પામીને. પણ જન્મ મળ્યા પછી, મૃત્યુ અનિવાર્ય છે, અપરિહાર્ય છે. એને નિવારી શકાતું નથી, કેશીશ કરે અજન્મા બનવાની. મૃત્યુના “હાઉ”થી આપણે તે ગભરાઈ એ જ શેના? જ પ્રભુ પાસે આપણું પ્રાર્થના હોય છે. પ્રાર્થના સૂત્ર જયવીયરાયમાં: “સમાહિમરણું હે ભગવન્! આપની કૃપાથી મને સમાધિમરણ પ્રાપ્ત થાઓ. આપને મરતાં સમરતાં, આપનું જ નામ મુખમાં લેતાં લેતાં અહીંથી યાત્રા આગળ લંબાવી દઉં, યાત્રા, અજન્મા બનવાની દિશામાં આગળ પ્રવાસ.... મસમોટી સેના લઈને ઉધ્યન મંત્રી યુદ્ધમાં ગયેલા. યુદ્ધમાં વિજયની વરમાળા તે એમને મળી. પણ એ વિજય મેં પડી ગયે. ઘાથી આખી કાયા ભરાઈ ગઈ હતી. યુદ્ધની છાવણીમાં એક બિછાના પર તેઓ સુતા હતા. રૌન્ય નાયકો બાજુમાં ઊભા હતા. એમના મનમાં

Page #98
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય? હતું કે, જે મંત્રીશ્વરને ડું સારું થાય તે તેમને રાજધાનીમાં લઈ જઈ એ. જેથી સારવાર પણ સારામાં સારી મળી શકે. કુટુંબ સાથે મેળાપ પણ થઈ જાય. સિન્ય સાથે હાજર હતા તે વૈદ્યો મંત્રીશ્વરની શય્યા પાસે બેસી ગયા છે, થેડી વારે દવાના ડોઝ બદલ્યા કરે છે; પણ આશાનું કોઈ ચિહન જણાતું નથી. વૈદ્યોના મુખ નિરાશ છે, સિન્ય નાયક અને સૈનિકોના ચહેરા ગમગીન છે. વિજયની પ્રફુલતાના સૂર્યને જાણે કે માંદગીના રાહુએ ઘેરી લીધે. પ્રકાશિત મુખ આખી છાવણીમાં કેઈનુંય હોય તે તે છે મંત્રીશ્વરનું. મૃત્યુને સાહજિક માનીને જીવ્યા હતા. એટલે મૃત્યુથી ગભરાતા નથી. દ હવે બૂઝાઈ રહ્યો છે એવું સમજતાં સૈન્ય નાયકને વાર ન લાગી. તેણે મંત્રીશ્વરને પૂછ્યું : આપની અંતિમ ઈચ્છા....? જે આપના મનમાં હોય તે કહી દે. આપના પુત્ર આદ્મભટ્ટ અને વાગભટ્ટને અમે આપની છેલ્લી ઈચ્છા જણાવીશું. જ્ઞાનીઓને થતું આશ્ચર્ય મૃત્યુ ક્યારે આવી માણસને પકડી લેશે એ જ્ઞાની સિવાય કોણ જાણી સકે? જ્ઞાની પુરુષોને નવાઈ એ લાગે છે કે, માણસ આટલો નિશ્ચિત, બેફિકરો કેમ? મીનિટોમાં, અરે સેંકડોમાં સ્વસ્થ મનુષ્યને મૃત્યુને શરણે જતાં જોઈને પણ મનુષ્ય પોતે તે અમર રહેવાનું હોય તેવા (Plannings)

Page #99
78 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા–૨ પ્લાનિંગ્સ કરે ત્યારે જ્ઞાનીઓને તેના આ અજ્ઞાન પર દયા આવે છે. એક સહસ્થને સ્વાનુભવ એક ભાઈ વન્દન કરવા આવેલા. વાતમાંથી વાત નીકળતાં પિતાના વેવાઈના મૃત્યુ સમયની એમણે વાત કરી. વિવારના અંત સમયે તેઓ હાજર હતા. નજરે જોયેલ એ દશ્યની વાત એમણે મારી આગળ કરીઃ સાહેબ! હું એમને મળવા ગયે. અમે બેઉએ ખૂબ આનંદ સાથે વાત કરી. ચા મંગાવી અમે બેયે પીધી. ચા પીધા પછી તેઓ કહેઃ મને જરા છાતીમાં દુઃખે છે. એ સહેજ આડે પડખે થયા. પેઢી પર નકરો જ હાજર. દીકરા એકે ત્યાં નહિ, એક દીકરે ટૂર પર ગયેલે, એક કાશ્મીર ગયેલું. ત્રીજો ફેરીને ગયેલો. | મુખ્ય મુનીમે તરત જ ડોકટરને ફોન કર્યો. મેં એમની છાતીએ બામ ઘસવા માંડ્યો. ડૉકટર નજીકમાં જ હતા. પણ એ આવે તે પહેલાં વેવાઈ ચાલ્યા ગયા હતા ન એકે દીકરાને મેળાપ થયે, ન પત્નીને મેળાપ થયે, ન સદ્દગુરુના મુખે નવકાર સાંભળવા મળે. કેકના આકસ્મિક મૃત્યુની વાત કરનારે એ અન્યના મૃત્યુમાંથી બોધપાઠ લેવા ધારે તે ઘણે લઈ શકે. પહેલાં આવા આકસ્મિક મૃત્યુના બનાવે લેકેને વિરાગ્ય ભણી દોરી જતા !

Page #100
કામનાઓની જાળ કેમ છેદય ? અને આજે? આજે શું હાલ છે? ગરમાગરમ ચા ભેળાં હજારો માનવીના મૃત્યુના સમાચારને પણ ગટગટાવી જનારાઓનું હૈયું રીઢું થઈ ગયું છે, નહિ? અરે ગરમાગરમ સમાચાર ન હોય તે છાપું એમને ફિકકું લાગે. આપણે ઉદયન મંત્રીની અંતિમ ઈચ્છાની વાત જેવા જઈ રહ્યા છીએ. પણ એ પહેલાં મારે તમારા મનની વાત જાણવી છે. એવા સોમાં મૃત્યુ આવીને ઊભું રહે, ઉદયન મંત્રીની પાસે આવી ઊભું છે તેમ, જ્યારે પુત્ર પાસે ન હોય, પત્ની જેજને દૂર બેઠેલી હોય, માતાપિતા દૂરદૂરના ગામડે બેઠા હોય ત્યારે તમારી અંતિમ ઈચ્છા શું હોય? સ્વજનને મળવાની કે સદ્ગુરુના મુખે ધર્મ સાંભળવાની? ઉદયન મંત્રીને એ વખતે પરમાત્માની યાદ આવે છે. સદ્દગુરુની યાદ આવે છે. ધર્મના શરણને સ્વીકારવાનું મન થાય છે. સંસારને બિલકુલ ભૂલી ગયા તેઓ. ન પુત્રોને યાદ કર્યા, ન સ્વજનેને યાદ કર્યા, ન સંબધીઓને. યાદ કર્યા પરમાત્માને. યાદ કર્યો સદગુરુને. જે જે, પરીક્ષામાં ધબડકે ન વળે! વિદ્યાર્થી આખું વરસ ભણે, મહેનત કરે એનું પરિ. ણામ પરીક્ષા વખતે દેખાવું જોઈએ. પરીક્ષામાં જ ધબડકે વાળે તે એના પિતા સમજી જાય કે, ભાઈસાહેબ આખું વરસ ભણ્યા નથી, ભટક્યા જ છે.

Page #101
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જીવન આખાની સાધના અંત સમયે દેખાય, મહાન વ્યક્તિઓનું મરણ જોવા મળે છે, અને જોતાં આવડે તે જીવનને કયા વળાંક પર લઈ જવું એને બેધપાઠ મળી જાય. કવિએ કહ્યું છેઃ જબ તુમ આયે જગતમેં, જગત હસે તુમ રોય; કરણી ઐસી કર ચલે, તુમ હસે જગ રોય... તમે જ્યારે જગતમાં આવ્યા, તમારે જન્મ થયો હતો ત્યારે તમે રેતા હતા અને તમારા જન્મની વધાઈમાં સગા-સંબંધી પરિચિતે હસતા હતા. હવે જીવનમાં એવાં કૃત્ય કરે કે, જતી વખતે, વિદાય વેળાએ, તમારું મોટું પ્રસન્ન હોય અને બધા જ પરિચિતે ઉદાસ હોય. ઉદયન મંત્રીનું મુખ પ્રસન્ન છે મૃત્યુની પૂર્વસંધ્યાએ અને છાવણીમાં રહેલા હજારો સૈનિકો સાથેના અધિકારીઓ ઉદાસ છે, ગમગીન છે. ઉદયન મંત્રીની અંતિમ અભિલાષા ઉદયન મંત્રીને મુખ્ય અધિકારી પૂછે છેઃ આપની અતિમ ઈચ્છા અમને જણાવે. અમે આપના પુત્રોને તે જણાવશું. મહાન પિતૃભક્ત એવા તે પુત્ર જરૂર આપની છેલ્લી ઈચ્છાને સાકાર રૂપ આપશે. ઉદયન મંત્રી કહે છેઃ જીવનમાં શાસન-સેવાનાં થોડાં કાર્યો સદ્ગુરુદેવ શ્રી હેમચન્દ્ર સૂરિ મહારાજાની અસીમ કૃપાથી કરી શક્યો છું. અને એને આજે પૂર્ણ આનંદ છે. અને અંતિમ કામના પણ શાસન સેવા સંબંધી જ છે. થોડો સમય પહેલાં શત્રુંજય પર આવેલ યુગાદીશ ઋષભદેવ ભગવાનની

Page #102
કામનાઓની જાળ કેમ દાય? યાત્રાએ ગયેલો ત્યારે સંકલ્પ કરેલો કે, દેવાધિદેવના મદિરને પુનરુદ્ધાર કરાવું. જીર્ણ થયેલ મંદિરને સ્થાને ભવ્ય, નૂતન મંદિર ખડું કરું. મારા પુત્રને કહેજો કે, તમારા પિતાની માત્ર આ જ અભિલાષા હતી. પુત્રોને આ રીતે આવું કાર્ય ભળાવવું, પરમાત્મ ભક્તિનું, એ પુત્રને ભવ્ય વારસો સોંપી જવાનું કૃત્ય છે એમ સમજાય છે? ભૌતિક વારસો તે પુત્રને મળવાને જ છે. પણ આ દિવ્ય વારસે - શાસનનો, પરમાત્માને, સદ્દગુરુને - સંપીને જવું એ જ શાસન ભક્ત પિતાનું બુદ્ધિમત્તાપૂર્વકનું કાર્ય છે. વૈદ્યો દવાને ડેઝ ધીરે ધીરે આપી રહ્યા છે અને અંત સમયે પણ ઉદયન મંત્રી પિતાના મનની વાત અધિકારીઓને જણાવી રહ્યા છે. ડી વાર ભી દવાના પ્રભાવથી સ્વસ્થતા આવતાં મંત્રીશ્વર કહે છેઃ આ ઘોર જંગલમાં સદ્દગુરુને યોગ ક્યાંથી મળે? જે તેમને યોગ સાંપડયો હોત તે તેમના પવિત્ર મુખેથી પરમાત્માનું નામ સાંભળવાને લાભ મળત. અંત સમયે સદગુરુના મુખેથી ધમ સાંભળવાને લાભ કાંઈનાને-સુને નથી. મુખ્ય અધિકારી સહાયક અધિકારીઓ સાથે બહાર આવ્યા. બધા વિચાર કરવા લાગ્યા કે, મંત્રીશ્વરની આ ઈચ્છા શી રીતે પૂર્ણ થઈ શકે? હવે ખેલ મિનિટને છે.' જ્ઞા. 6

Page #103
82 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ નજીકમાં કઈ મુનિરાજ હેવાને સંભવ નથી. શું કરવું? ત્યાં એક અધિકારીએ કહ્યુંઃ આપણું લશ્કરમાં એક એ જુવાન છે, જે વેશ લેવાની કળામાં કુશળ છે. જેના મુનિઓ શું બોલે છે એને એને ખ્યાલ હોય તે તેને મુનિને વેશ પહેરાવીએ અને મંત્રીશ્વરની ઈચ્છા પૂરી કરીએ. તાબડતોબ એ જુવાનને બોલાવવામાં આવ્યું. સટ્ટભાગ્યે, મુનિવરોના શેડા આચાર-વિચાર અને ચેડાં સૂત્રોથી એ પરિચિત હતે. એને વેષ પહેરાવવામાં આવ્યે મુનિને અને મત્રીશ્વરને સમાચાર આપ્યા: આપના સદ્દભાગ્યે એક સદગુરુ મળી આવ્યા છે. ત્યાં જ “ધર્મલાભરનાં પવિત્ર શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરતાં મુનિ (વેષધારી મુનિ) આવ્યા. મન્ચીશ્વર તે મુનિરાજને જોતાં જ હર્ષાવેશ-ભાવાવેશમાં આવી ગયા. બેઠા થઈ ગયા. અને ભાવપૂર્વક વન્દન કરી કહ્યું? ભગવદ્ ! મને ચતુર શરણ સંભળાવે... “અરિહંત શરણું પવજામિ' સાંભળતાં સાંભળતાં મન્ચીશ્વરનો ચહેરે અસીમ આનંદથી છલકાઈ ગયે. પરમ કૃપાળુ પરમાત્માનું નામ અને એ પણ એમના પ્રતિનિધિ સમા મુનિ ભગવંતના મુખેથી, મન્ચીશ્વરનું મૃત્યુ મહત્સવ સમું બની ગયું. ‘તુમ હસે જગ રોય..” મંત્રીશ્વર હસતાં હસતાં ચાલ્યા ગયા. બધાને રડાવીને. રત્નદીપને મન-ઘરમાં ટાંગે આવું મૃત્યુ ક્યારે શક્ય બને ? જીવન આખું સાધના

Page #104
કામનાઓની જાળ કેમ છેદાય? 83 મય બનાવ્યું હોય ત્યારે જીવન જે સંકલપ અને વિકપમાં જ અટવાયેલું હોય તે, છેલ્લા સમયે વ્યક્તિ એ જાળને છેદી મનને સમાધિમાં નહિ લાવી શકે. પ્રકાશ પરમર્ષિ ફરમાવે છે કે, વ્યક્તિએ, જ્ઞાની વ્યક્તિએ અંદરના અંધારાને ઉલેચવા સારુ સ્થિરતા રૂપી - આરાધનાના સાતત્ય રૂપી રત્નદીપને હૃદયમાં એવી રીતે લગાવવું જોઈએ જેથી આખું મનમન્દિર એ દિવ્ય પ્રકાશથી ઉભરાઈ જાય. હા, રત્નદીપને લાવે છે. ટાંગવે છે. લટકાવ છે મન-ઘરમાં, દીપકની Choice પસંદગીમાં જે થાપ ખાઈ ગયા, તો કહેવાતે દી જ મનના ઘરને ધૂમાડાથી ભરી નાખશે. બહાર દોડી રહેલું મન અશુદ્ધ છે. અંદર ઉતરી રહેલું મન શુદ્ધ છે. બહાર દોડી રહેલ મનની દેડ કદી પૂરી થવાની નથી. પૂજ્ય આનંદઘનજી મહારાજ કહે છેઃ દડત દેડિત દેડત દાડિયો, જેતી મનની રે દેડ....” મનની જેટલી ઝડપ હતી, એ ઝડપે બધે દેડી આવ્યું. આત્મા. પણ આખરે શુ? હતા ત્યાં ને ત્યાં! ઘાણીમાં જોડાયેલે બળદ સવારથી સાંજ સુધી ફર્યા કરે, પરિશ્રમ ઘણો; પણ ગતિ કેટલી થઈ? એક તસુય આગળ તે વધી શકયો નથી. સ્થિરતા એ રત્નદીપ છે. જેને નથી ધૂમાડે કે નથી પવનના ઝપાટાને ભય. સામી બાજુ, બહાર દેડી રહેલું મન, સંકલ્પ દીપ, ધૂમાડિયા ફાનસ સરખું છે.

Page #105
8 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કયે ધૂમાડે એ ફાનસમાંથી નીકળી રહ્યો છે? વારંવાર બાહ્ય પદાર્થોનું સમરણ, તેમના વગર જીવનમાં અનુભવાતી અધૂરપ અને તે બાહ્ય પદાર્થો મેળવવા કરાતાં હિંસા આદિ પાપિ. આ બધે ધુમાડે છે જે અંદરના મહાલયની ભી તેને કાળી ધબ બનાવી દે છે. વ્યક્તિત્વને કામનાઓની જાળમાં લપેટે છે. જિનવાણીના ચિન્તન દ્વારા કામનાઓની જાળને છેદવા આગળ વધીએ... પત્ની પરના અત્યંત મેહથી, પીયર ગયેલી પત્નીને મળવા, મેઘલી, અંધારી રાતે તુલસીદાસ પત્નીને ઘેર પહોંચ્યા. ત્યારે પત્નીએ કહ્યું : અસ્થિ ચરમ મય દેહ મમ, તમેં જેસી પ્રીત; હતી જે શ્રી રામ મેં, તે નહી હેત ભવભીત ..... હાડચામના બનેલા મારા દેહ પ્રત્યે જેટલે પ્રેમ છે, એટલે જે ભગવાન પ્રત્યે હેત તે જનમ-મરણના ફેરા ટળી જાત ! પત્નીના આ વચને તુલસીદાસ નામની એક સામાન્ય વ્યક્તિત્વમાંથી એક મહાન સંતનું પ્રાગટય થયું.

Page #106
ચિત્તની સ્થિરતાઃ બે સચોટ ઉપાય उद्दीरष्यसि स्वान्ता दृस्थैर्य पवन यदि / समाधेधर्म मेघस्य __ घटां विघटयिष्यति // પ્રભુ! તારા નામની માળા ફેરવીએ ત્યારે, મનડું ફરે છે મારું ફેરા રે સંસારના...” સાધકના અંતરની વેદના નીતરી રહી છે આ શબ્દોમાં. “આરાધના કરવા જાઉં છું, અનુષ્ઠાન કરવા લાગું છું અને બસ, એ ટાણે જ મન ક્યાંનું કયાં ભમવા ઉપડી જાય છે !" એક સાધકે પિતાની આ મને વેદના વિષે ગુરુદેવ પાસે સમાધાન ઈગ્યું હતું. “ગુરુદેવ! સામાયિક વગેરે અનુષ્ઠાન કરીએ છીએ, પણ મન તો સ્થિર રહેતું નથી. માળા વખતે પણ મન નવકારના પદોને બદલે રૂપિયાની નેટે ગણવા મંડી પડે છે. તે મારી આ આરાધના સફળ કે નિષ્ફળ?”

Page #107
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ગુરુદેવે સમાધાન આપતાં કહ્યું: મનની મુસાફરી તે ચાલુ જ છે. પણ જો તમે સભાન બને તે એને જરૂર અટકાવી શકે. નવકારમંત્ર ગણવા બેઠા. મન ભમવા લાગ્યું. અવનવા, જાત-જાતના વિચારો આવવા લાગ્યા. હવે, તે વખતે, જેટલી તમારી સભાનતા હશે તેટલી બ્રેક-વિચારેની યાત્રા પરલાગી શકશે.” અનુભવ કરે એટલે તમને ખ્યાલ આવશે કે, પછી તમે એવા સાવધાન બની જશો કે, સહેજ પણ મન બહારની યાત્રા પર જાય કે તરત જ તમને એની જાણ થઈ જશે. જ્યારે ખતરાની ઘંટી વાગે છે! નાનકડા બાબલાને ભૂલ થાપ ખવરાવી માતા બહાસ જવા ઈચ્છે છે, પણ ચકેર બાળક બરાબર ધ્યાન રાખી મા જ્યાં ડેલી બહાર પગ મૂકે છે કે તરત જ રેકેડીંગ શરૂ કરી દે છે ! અને બાળક નથી જાણતું માની ડેલી લાગે છે. વળી ડીવાર પછી બાબાને રમકડાઓ વચ્ચે મૂકી મા એના જરૂરી કામ માટે બહાર જવા તૈયારી કરશે. પણ ના, રમકડાથી રમી રહેલ બાબા બરાબર સાવધ છે. એ ડી થોડી વારે રસેડામાં અને દીવાનખંડમાં જઈ ઝાંકી આવે છે. અને “બા છે એવા આશ્વસ્તતાના ભાવ સાથે પાછો રમકડાની દુનિયામાં ખેવાય છે. અને બાળકની આ જાગ્રત ચેકીને કારણે માતા બહાર નથી જઈ શકતી.

Page #108
બે સાટ ઉપાયો તે, પહેલી વાત છે જાગૃતિની. અપ્રમાદની અવસ્થાને વિકસાવવાની. મન ભમવા લાગે, આરાધનાના વિચારને છેડી બીજા વિચાર ભણું જવા લાગે કે તરત જ અપ્રમાદને જાસૂસ સુચના આપી દેશેઃ સાવધાન! ખતરાની ઘંટી તરત જ વગાડી દેશે તે. અનંત સમયથી બહિર્યાત્રા જ કરતા આવ્યા છે લે છે. તેથી અન્તર્યાત્રાના સમયે પણ, મન, ટેવ મુજબ બહાર સરી જાય છે. લેસન કરવા સારુ મોટા ભાઈએ કડક આંખે સૂચના કરી બેસાડેલ બાળક મોટા ભાઈ કોઈ કામ પ્રસંગે બહાર જતાં રમવા સારુ દોડી જાય છે તેમ! બાળકને ભણવાનું નથી ગમતું. રમવાનું ગમે છે. આરાધનામાં જેની બાલ્યાવસ્થા છે, તેને પણ સામાયિક કરતાં ઓટલે બેસી ચેવટ કરવામાં વધુ મઝા આવતી જ હોય છે ને ! એવાને કહીએ કે, ભાઈ! એકાદ સામાયિક કરતાં હે તે. તે કહેશેઃ બાપજી! પોણે કલાક એક સરખે બેસું તે અકડાઈ જઉં! પણ એને વાત કરવા બેસાડી દે, ગામ ગપાટા માટે, તે બે સામાયિક જેટલી વાર બેસી રહે. વા ભાગી જાય તે વખતે! - અને, સામાયિકમાં બેસી રહેવું પડે એવું ફરજિયાત નથી. હકીકતમાં, ઉભા જ રહેવાનું છે ધ્યાન માટે. અને એટલે જ સામાયિક લેતી વખતે સાધક ગુરુ ભગવંતને પૂછે છેઃ ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન્! બેસણે સંદિસા હું? હે ગુરુદેવ! કદાચ બેસવું પડે છે, તે વખતે રજા

Page #109
88 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ લેવા આવીને આપના સ્વાધ્યાયમાં ખલેલ પાડું નહિ એ માટે, પહેલાંથી પૂછી લઉં છું કે, બેસું? પણ પેલાને કહે કે, બેઠાં બેઠાં અકળાઈ જતાં હો તે વચ્ચે ઉભા થઈ જવું. પણ સામાયિક તે કરવું. તે શું કહેશે ખબર છે? બાપજી, વાત ખરી છે. પણ ઉદય વગર ધર્મ થતું નથી... કેઈને ત્યાં તમે જાવ અને પેલે ચા-પાણીને ભાવે ન પૂછે તે તમે બહાર જઈને શું કહે? “જે હવે મેટે બંગલો એને. બંગલાને ને પૈસાને ફાંકે આવી ગયે છે બહુ. હવે એના ત્યાં જાય એ બીજા !" “પણ થયું શું?” “અરે, થાય શું? માળાએ ચા-પાણીને ય વિવેક ન કર્યો.” કેઈને ઘરે જાવ ત્યારે ચા-પાણીના આમંત્રણની આશા રાખનારે ઉપાશ્રયે આવે અને ગુરુ મહારાજ આરાધના માટે આમંત્રણ આપે તે ખુશ થાય ને? કે...? “ચા કેઈ પીવડાવે સારી!' એક પટેલ વ્યવહાર-દક્ષ, વ્યવહારમાં હોંશિયાર મનાતા. એક વખત એક યુવાને એમને પૂછ્યુંઃ કાકા ! ચા પીવી એ સારી કે ખરાબ? સારી પણ ખરી. ખરાબ પણ.” એ શી રીતે ?" જે કઈ મફતિયે ચા પાતે હોય તે, પી જ લેવી. એ વખતે એ સારી. પણ કો'ક ગુંદરિયે રસ્તામાં

Page #110
બે સાટ ઉપાય ભેટી જાય અને “કેમ, ચા પીધી કે હવે ?" કહી તમારે પૈસે એ ચા પીવા ઈછે તે એ વખતે ચા ખરાબ છે” એમ માની પીવી નહિ. કારણ કે પીવા જતાં પીવાના પૈસા તે ચાટે, પણ પિલાને પીવરાવવાના ય સેટે... મફતની ચા મળે તે સારી. બીજાને પીવડાવવી પડે તે ખરાબ. એમ ધર્મ સાંભળવા સુધી જ રાખવાનું હોય તે તે ધર્મ ઘણે સાર. પણ એને કહે કે, તે પછી તમેય થોડી આરાધના કરે ને...તે ? આપણે ઘણે બધે વિકાસ કરવાનો છે. આરાધક ભાવને દિલમાં ઘૂંટવાને છે. કયારે કરશું આ બધું? આરાધના કરવી એટલું જ લક્ષ્ય આપણું નથી. ઉત્કૃષ્ટ કોટિના આરાધક ભાવ સાથે આરાધના કરવી એ આપણું લક્ષ્ય છે. વિરતિને પ્રણામ કરીને... મુનિપણને સ્વીકારી એક મહાત્મા જિનવાણીની અનુપ્રેક્ષા દ્વારા ઉત્કટ કેટિના આરાધક બન્યા. સૌધર્મેન્દ્ર એક વખત સભામાં આ મુનિવરની તીવ્ર આરાધકતાની ખૂબ પ્રશંસા કરી. ઈન્દ્રસભામાં આરાધક મુનિઓની પ્રશંસા થાય. “ધર્મનું કીર્તન થાય. તમારી સભાઓમાં - ઘરે કે ઓફિસ મીટિંગમાં-શેની ચર્ચા થાય?

Page #111
" જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા–૨ ‘વિરતિને પ્રણામ કરીને ઈન્દ્ર સભામાં બેસે....”તમે કોને પ્રણામ કરીને દુકાને ગાદી પર બેસો છો? ઈન્દ્ર સભામાં બેસે ત્યારે વિરતિધર મહાત્માઓને પ્રણામ કરીને બેસે છે. ગાદી પર બેસતી વખતે જે વિરતિધર મહાત્માઓને યાદ કરી બેસે છે, શરીર ભલે ગાદી પર રહે, મન કટાસણ પર રહેશે. મનને ચોવીસે કલાક ધર્મની ચિન્તામાં પરોવાયેલું રાખવું છે. મનની ચંચળતાનું બીજું કારણ ધારાનું અપરિવર્તન તેવીસ-સાડા તેવીસ કલાક સુધી તે સંસારમાં વિચરણ હોય મનનું, હવે એ અર્ધો કલાક કે કલાક કદાચ ધર્મમાં આવી જાય તેય ધર્મમય કેમ બની શકશે? ઝડપથી ઉડતા વિમાનને સ્થિર થતાં પહેલા રન-વે પર કેટલું દોડવું પડે છે? બે-ત્રણ કિલોમીટર જેટલું રન-વે પર દેડે ત્યારે એ ધીમું પડી શકે. સાડા તેવીસ કલાકના ઉડ્ડયન - સંસારમાંની ઉડ્ડયન પછી તમે મન્દિરમાં આવે અને અર્ધા કલાકમાં ત્યાંથી જતા રહે તે એ અર્ધો કલાક લેન્ડિંગ અને ટેઈક એફમાં જ ગયે. મનના વિમાનનું રોકાણ તે મિનીટ-અધી મિનીટનું માંડ થયું. મનની ચપળતાનું એક કારણ પહેલાં આપણે જોયું હતું. અભાનપણાનું. પ્રમાદ દશાનું. બીજું કારણ આ છેઃ મનની ધારા એક જ પ્રવાહમાં વહ્યા કરે છે, ચોવીસે કલાક રાગના પ્રવાહમાં ઠેષના પ્રવાહમાં. અહમના પ્રવાહમાં.

Page #112
બે સચોટ ઉપાય આ પ્રવાહને છેડી ધર્મના પ્રવાહમાં મનની ધારાનું પ્રવહન થાય તે મનની ચપળતા પર બ્રેક આવે. અનુપ્રેક્ષા - જિનવાણીનું ચિન્તન આ માટે શ્રેષ્ઠતર ઉપાય છે. વાચકપ્રવર પૂજ્ય ઉમાસ્વાતિ મહારાજે પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં કહ્યું છે. મહાપુરુષના વચનનું વારંવાર અનુકીર્તન કરવું. “બહુશ ખનકીર્તન”. વારંવાર એટલે. હરજ એમ નહિ. દરેક દિવસે વારંવાર, પચીસ-પચાસ કે સે વાર, જિનવાણીનું ચિન્તન, અનુપ્રેક્ષણ કરવું પરાંની ટ્રેઈનમાં આવા યાત્રી કેટલા? આ માટે એક સરળ પદ્ધતિ બતાવું. એક ડાયરી પાસે રાખવી. નેધપોથી વ્યાખ્યાનના શ્રવણ વખતે આવતા. મુખ્ય મુદ્દાઓને એમાં નેધી લેવા. તે જ રીતે સારાં પુસ્તકનાં આપણને ઉપયોગી એવાં ટાંચણે પણ એ નેધપોથીમાં તારવવાં. અને પછી જ્યારે પણ સમય મળે, મુસાફરીમાં કે પેઢી પર, પેલી નોંધપોથીનું પરાયણ શરૂ કરી દેવું ! એક ભાઈને મેં જોયેલા. તેમની ઑફિસ રહેઠાણથી દૂર હતી. પરામાંથી શહેરમાં આવેલ ઓફિસે જતાં એકાદ કલાક તે મોટર માગે કે રેલમાર્ગે લાગી જ જતું. તેઓ એ સફરને ઉપગ ધાર્મિક સારાં પુસ્તકોના વાંચન અને ચિન્તનમાં જ કરતા. સમયને કે સરસ ઉપગ ! તમને ય ગમી ગયે ને આ સદુપયોગ? હવે એક પણ ક્ષણને વ્યર્થ ન જવા દેતા,

Page #113
92 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ દેવ મુનિની પરીક્ષા કરવા નીકળે છે ! સૌધર્મેન્દ્ર સભામાં તીવ્ર કટિના આરાધક ભાવને વરેલા એક મહાત્માની પ્રશંસા કરી રહ્યા છે. ખરેખર, આ આરાધક ભાવ વિરલ વ્યક્તિમાં જ સાંપડે. બધા દે પણ અનુમોદનાના પ્રવાહમાં ઝૂકાવી રહ્યા છે. કિનારે રહી ગયે એક દેવ. કેરે, અણુભી . એને થયું, દુનિયા તે મોટા માણસની પાછળ જ જતી હોય છે. પણ પાછળ જાય એ તે ઘેટાં! હું એ ઘેટા જેવું નથી, કે હાઇ-હાજી કર્યા કરું. આપણે નજરે જોયા વગર કે અનુભવ્યા વગર ખોટી હાજી ન કરીએ. | મુનિવરના આરાધક ભાવને કસેટીએ ચડાવવા દેવ મેદાનમાં ઉતરે છે. બિચારે! ક્યાં ચાર ગતિના ચક્કરમાં અટવાત એ પામર જીવ અને ક્યાં ચાર ગતિના ચકરાવામાંથી બહાર નીકળવા આગળ વધી ગયેલા મહાત્મા ! ધ્યાનમાં ઊભા છે મુનિરાજ. ઠાણેણં, મેણું, ઝાણેણં....” સ્થાન વડે, મૌન વડે અને ધ્યાન વડે તેમણે કાયોત્સર્ગ સ્વીકાર્યો છે. હલન-ચલન બંધ, શબ્દયાત્રા બંધ, ધ્યાન ચાલુ! બીજી બધી ક્રિયાઓ અટકે ત્યારે ધ્યાન ચાલુ થાય. નવકાર મન્ત્રના પદથી ધ્યાન કરતાં હોઈએ તે પણ જેટલું બને તેટલું સૂમમાં જવું રહ્યું. હોઠને ફફડાટ તે ન જ હોય; પણ અંદર જીભ પણ ઊંચી-નીચી ન થવી જોઈએ. લેગસ્સ કે નવકારની સંખ્યા ગણવા આંગળી પણ વેઢા પર ન ફરવી જોઈએ. “સુહુમેહિં અંગ સંચાલેહિં જે અંગેની ફરકાટને આપણે બંધ નથી કરી

Page #114
બે સચોટ ઉપાયો 3. શકતા; જેમ કે પાંપણનું સ્પંદન, હૃદયને ધબકાર, શ્વાસ છવાસ આદિ, એ સિવાય બીજે કયાંય સ્પન્દન, કિયા ન જોઈએ. ધ્યાનનાં દ્વાર ત્યારે ઉઘડે છે જ્યારે સ્થૂળ ક્રિયાઓનાં બધાં દ્વાર બંધ થાય છે. ધ્યાન એટલે સૂક્ષમની દુનિયામાં પ્રવેશ. સ્થળની દુનિયામાં ડૂબેલ વ્યક્તિત્વ સૂકમની ઝલક કેમ પામી શકે ? | મુનિરાજ ધ્યાનમાં છે. દેવ ત્યાં આવે છે પરીક્ષા કરવા સારુ. હાથીનું રૂપ વિકુવ સુંઢમાં મુનિરાજને પકડવા. અને પકડીને દૂર-દૂર ફંગળ્યા. મુનિરાજ પડ્યા છે. દર ધરતી પર. પછડાટથી થયેલ વેદના પ્રત્યે મુનિરાજનું લક્ષ્ય નથી. એમને વિચાર થાય છેઃ અણુ પડિલેહી, અણપૂછ આ જમીન પર મારું શરીર પડતાં ત્યાં રહેલા કેટકેટલા જીને કચ્ચરઘાણ વળી ગયે હશે ! વળી હાથીરૂપ દેવને હાથે પછડાટ. અને વળી એ જ શુભભાવના. “મારા શરીરથી આ જીવોની વિરાધના એહ! કેવું ભયંકર પાપ! !" દેવે પિતાના જ્ઞાનથી મુનિરાજની આ વિચારણા જઈ અને એ મુનિરાજના આરાધક ભાવને ઝૂકી પડ્યો. એક ધન્ય પ્રસંગ - ઉ&ટ કોટિના આધક ભાવની આવી બીજી એક

Page #115
જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ બની સાધના કરી રહ્યો છે. એક વાર તેઓ પિતાના સંસારી વતન બાજુ આવેલ છે. તેમના પૂર્વાવસ્થાનાં પત્ની ધનશ્રી–જે અગ્નિશર્માને જીવ છે–પૂર્વભવના વરને કારણે ધ્યાનસ્થ બનેલ મુનિ પાસે આવી, મુનિવરની આજુબાજુ લાકડાં સળગાવી તેમને બાળી મૂકે છે. ત્યારે મુનિવર વિચારે છેઃ ધિક્કાર છે મારા આ શરીરને જે બીજી વ્યક્તિને પાપ બાંધવામાં નિમિત્તરૂપ થયું. કેવી ભયંકર વેદના હેય, જ્યારે અગ્નિ ચારે બાજુ ભભૂકી રહ્યો હોય અને શરીરને સળગાવી રહ્યો હોય. એ વખતે તેઓની કઈ વિચારણું છે? મારા આ શરીરના નિમિત્તે, ક્રોધ કરીને, એક જીવાત્મા પાપ બાંધી રહેલ છે. એક જીવાત્માને પાપ બાંધવામાં મારું આ શરીર નિમિત્તરૂપ બન્યું. ધિક આ શરીરને...ધન્ય છે સિદ્ધ ભગવંતને. જેમને શરીર જ નથી. કેવી ઉત્કટ આરાધક ભાવના. શરીરને કઈ સળગાવી નાખે ત્યારે પણ અનુપ્રેક્ષા-તત્ત્વચિન્તનની અને અન્ય પ્રતિ ઊંડી કરુણાની આ ભૂમિકા મેળવતાં પહેલાં આત્માએ કેટલે પરિશ્રમ કરવું પડતું હોય છે ! સાધનાના આ ઉચ્ચ શિખર પર વિરાજતાં પહેલાં કેટલાં આકરાં ચઢાણ ચઢવા પડે છે ! આપણે ચઢાણ શરૂ કર્યું છે કે કેમ તેની તે શંકા છે જ; પણ તળેટીમાં પહયા છીએ કે કેમ એય વિચારવું પડે તેમ છે.

Page #116
એ સાટ ઉપાય 95 માત્ર આરાધનાની જ લગની હોય અને વિરાધનાનો તીવ્ર ભય હોય તે, એ બેઉ લાકડીના ટેકે આપણે પેલાં આકરાં ચઢાણ ચડી શકીએ. ઘર્મમેઘ સમાધિ શી રીતે મળે? સાધના કરીએ તે, અને તે જ, સિદ્ધિને વરી શકીએ. સિદ્ધિને દ્વારે જતાં આપણને રેકે છે આરાધના, સાધનાના માગે સાતત્યને અભાવ. સાધનામાં સાતત્ય આવે, વીસે કલાકનું રટણ આવે તે સિદ્ધના દ્વાર ખૂલે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિ કહે છે: ધર્મમેઘ સમાધિ રૂપ વાદળના સમૂહને અસ્થયરૂપ પવન વીખેરી નાખે છે. વાદળોની ઘટા જામી હોય આકાશમાં, ખેડૂતે તરસી નજરે પાણી માટે આશાભરી નજરે મીટ માંડી રહ્યા હોય અને એ ટાંકણે જ પવન ફૂંકાવા માંડે તે ખેડૂતની આશાને વાયરે તાણ જાય. વાદળાઓનું વિસર્જન થઈ જાય. ધર્મમેઘ સમાધિ ચિત્તની એ અવસ્થાનું નામ છે જ્યાં ચિત્તની વૃત્તિઓને સંપૂર્ણ રાધ છે. આ શિખર છે. જ્યાં આ પણે જવું છે. ત્યાં જવાના માર્ગમાં સહાયકરૂપ છે આરાધનામાં સાતત્ય. મનની ધર્મમાર્ગમાં સ્થિરતા કેમ નથી થતી એનાં એ કારણે આપણે જોયાં. એક છે અસાવધાની, અજાગૃતિ. બીજુ છે અસાતત્ય. જાગૃતિ અને સાતત્ય આવી જાય, આરાધનામાં અપ્રમત્તતા પણ આવે અને સાતત્ય-નિરન્તરતા પણ આવે

Page #117
96 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તે સમાધિ દૂર નથી. અને ધર્મમેઘ સમાધિથી મુક્તિને હાથવેંતનું જ છેટું છે ! | (ચિત્તસ્થયના ત્રીજા ઉપાયની વાત આગળના પ્રકરણમાં ચર્ચાનાર છે. એ ઉપાય છે અનુષ્ઠાનમાં રસની વૃદ્ધિ. સંસારમાં જેવો રસ છે, તેને અંશ પણ ધર્મમાં કેમ નથી આવતે? માર્મિક વિશ્લેષણ માટે વાંચે આગળનું પ્રકરણ) રાજાએ સંન્યાસીને ગુરુપદે સ્થાપ્યા. સંન્યાસી તે રમતારામ. આજ અહીં તે કાલ તહીં. વર્ષો પછી ફરી તે જ નગરમાં સંન્યાસી પધાર્યા. રાજા દર્શન માટે આવ્યો. બેધવચન સાંભળ્યા પછી રાજાએ પૂછયું : ગુરુદેવ ! આ નાચીઝ ભક્તને કદી યાદ કરતા'ના કે... ? સંન્યાસીએ રોકડું પરખાવ્યું: રાજન! જ્યાં સુધી હું પરમાત્માના સ્મરણમાં રહેતા અને રહું છું; ત્યાં સુધી તે કોઈનેય યાદ કરવાને સવાલ જ નથી હોત. પરમાત્માનું સ્મરણ એટલે જ સંસારનું વિસ્મરણ. પણ જ્યારે પરમાત્માને હું વીસરી જતે અને બીજાઓને યાદ કરતે ત્યારે તમારી ય યાદ આવી જતી. “એક મોટે રાજા મારે ભક્ત છે. પરંતુ પાછળથી આવી યાદ પર હું ધાર આંસુએ રડતે : હાય! મારા નાથનું વિસ્મરણ થઈ ગયું ?

Page #118
પ્રયાણું : સાધનાની દિશા ભણી चारित्र स्थिरतारुप મતઃ સિદ્ધેશ્વરી यतन्तां यतयोऽवश्य मस्या एव प्रसिद्धये // સંસારના સાગરને કિનારે કઈ બાજુ જવાથી હાથમાં આવે? પૂજ્ય પદ્ધવિજય મહારાજે નવપદ પૂજામાં કહ્યું છેઃ એક અચરિજ પ્રતિતે તરતાં આ ભવસાગર તટમાં... ઇન્દ્રિયના અનુકૂલનને માગે તે અનુઆત. ચાલુ વહેણમાં તરવાની વાત ત્યાં છે. પણ એ માગે તે મધદરિયે જ આવશે. કિનારે નહિ. કિનારે આવે પ્રતિસ્ત્રોતે તરવાથી. ઈન્દ્રિાના અનુકુલનનું સ્થાન જ્યારે આત્મ-અનુકૂલન લે ત્યારે પ્રતિઓને-સામા પૂરે તરવાનું થાય. જ્ઞા. 7

Page #119
હ૮ જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ અનંત સમયથી એક જ કામ કર્યા કર્યું છે સંસારી આત્માએ. અનુસ્ત્રોતે તરવાનું. ઇન્દ્રિયોના અનુકૂલનના પ્રવાહમાં જ આત્મા તણાયા કર્યો છે. ખાવાનું પીવાનું ને સુવાનું. વાર્તાના રાજાની પેઠે ખાધું, પીધું ને રાજ જ કર્યું છે...! રાજ કેના પર કર્યું છે એ પ્રશ્ન ન પૂછશે. પોતીકું રાજ્ય જ અડાણે મૂકાયું છે ત્યાં! અનંતજ્ઞાન અને અનંત દર્શનનું રાજ્ય કર્મ રાજાએ છીનવી લીધેલ છે ને ! ધ્યાનની દુનિયામાં પ્રવેશવા માટે ધ્યાન આવે તે પિતાનું રાજ્ય પિતાના હાથમાં આવે. ધ્યાનની દુનિયામાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ કઈ છે? એક સુભાષિતકારે કહ્યું છેઃ “ખાના ચલના સેવના, મિલના વચન વિલાસ; ર્યું ક્યું પાંચ ઘટાઈએ, ત્યું ત્યે ધ્યાન પ્રકાશ.” ખાવાનું, પીવાનું, ઊંઘવાનું, મળવાનું ને બોલવાનું જેમ ઓછું થાય તેમ ધ્યાનના પ્રકાશથી જીવન પ્રકાશિત થતું જાય. બહારને કેલાહલ એ છે થાય તે અંદરનું સંગીત સંભળાય. પર્યુષણ પર્વના દિવસોમાં જ્ઞાની મુનિ ભગવત દેશના આપતાં હોય, પણ પ્રવચનાથીને બદલે પ્રભાવનાથી ઘણા હેય અને ધમાલ મચી રહી હોય તે વ્યાખ્યાન સંભળાય નહિ ને? પ્રભાવનાથી એને અવાજ એ છે થાય તે મુનિરાજને અવાજ સંભળાય.

Page #120
પ્રયાણ: સાધનાની દિશા ભણી એમ ભેજનની ધમાલ ઓછી થાય તે ભજન સૂઝે. બહારના ઝમેલામાં માણસ એ ફસાઈ ગયા છે કે, તેબા, તેબા ! અલબત્ત, અમારા જેવા તીરે બેસીને તમાશે જેનારને એમ લાગે છે. ઝમેલામાં પડેલે તે માજમાં પડ્યો હોય તેમ લાગે છે. બે શ્રીમતીઓ વચ્ચે શ્રીમાનની અવદશા ચર એક ઘરે ચાર કરવા ગયેલ. જે વ્યક્તિના ઘરે એ ચેરી કરવા ગયેલે, તેને બે પત્ની હતી. એક પત્ની ઉપરના માળે રહેતી. બીજી નીચલે માળે. પેલા ભાઈ, વારાફરતી, એક દિવસ ઉપર રહે. બીજે દિવસે નીચે રહે. ચાર ચોરી કરવા ગયેલે એના બે દિવસ અગાઉ એ ભાઈ બિઝનેસ-ટુર પર ગયેલા. આજે રાત્રે એ પાછા આવ્યા છે. હવે મુશ્કેલી એ થઈ કે, આજે પિતાને નીચે રહેવાનું છે એ વાત પેલા ભાઈ ભૂલી ગયા. ને એ ઉપર ચડવા લાગ્યા. અને લે, યુદ્ધ થઈ ગયું શરૂ! અર્ધી ઉપર દાદર ચડી ગયા પેલા ભાઈ એટલે ઉપરવાળી પત્ની દોડી આવી. પતિને લેવા જ તે ! સુસ્વાગતમ. પણ ત્યાં તે નીચેવાળી પત્ની દોડી આવી. એ કહે : જરા, શરમાવ! ફટ દઈને દાદર ચઢવા માંડે છે તે. બસ, ઉપરવાળી શકય જ વહાલી ભગે છે. અમે તમારા

Page #121
100 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ માટે ગમે તેટલું કરીએ પણ તમને અમારી કીંમત જ ક્યાં છે? અને પછી નીચેવાળાં શ્રીમતીજી ઉપરવાળાને સ્વસ્તિ વચન સંભળાવતાં કહેઃ લો, ફટ દઈને સામૈયું કરવા નીચે ઉતર્યા! કયા હેઠે આજ તમે સ્વાગત કરવાના? આજ તે અધિકાર મારે છે. પણ ઉપરવાળાં શ્રીમતીજી કંઈ કમ નથી. એ કહેઃ હવે, બસ કરે. આપણે તે સ્વામીની સેવા કરવી જોઈએ. સ્વામીને કંઈ મેં નહોતું કહ્યું કે, તમે ઉપર આવે. પણ એ ઉપર આવવા લાગ્યા તે હું સ્વાગત કરવા ન આવું? તમે મને રોકનાર કેશુ? અને આજ તમારે અધિકાર છે એ વાત ખરી, પણ સ્વામીની ઈરછા સહુથી મોટી. એમની ઈરછા આજે ઉપર રહેવાની છે તેથી ઉપર જ રહેશે. નીચેવાળાં શ્રીમતી તાડૂક્યા ? બસ, બેસ, હવે લાજતી નથી આમ બેલતાં? આજ તે સ્વામી મારે ઘેર જ આવશે. એમ કહી એણીએ પેલા ભાઈના પગ પકડડ્યા. તે ઉપરવાળીએ હાથ પકડયા. અને પછી શરૂ થયો ખેલ. પેલી ઉપર ખેંચે. વાહ, ભાઈ! વાહ! સ્વાગતમાં કંઈ મણા હવે રહી નથી! પ્રેક્ષક તરીકે ચારભાઈ છે. એટલે પ્રેક્ષક વિહેણું નાટક પણ નહિ કહેવાય. અને પ્રેક્ષક તે એ તલ્લીન બની

Page #122
પ્રયાણઃ સાધનાની દિશા ભણી 101 ગ છે આ નાટક જોવામાં કે, પોતે કેણુ છે અને શા માટે આવેલ છે એ બધું ભૂલી ગયો. ચિત્તસ્થયને એક અન્ય ઉપાયઃ રસવૃદ્ધિ તમેય આવા નાટકમાં આવા લીન બની શકે છે ને? બધી ઈન્દ્રિયો આંખમાં આવી જાય. અપલક નેણે જોયા કરે. જરૂર છે રસને પલટાવવાની, પરમાત્માની ભવ્ય મૂર્તિ સામે હોય અને આપણે સૂધ–બૂધ ખેાઈ, દેહ-દશા વીસરી, એકી ટસે ભગવાન સામે જોયા જ કરીએ, તે આપણું આધ્યાત્મિક વિકાસયાત્રા પ્રારંભાઈ જાય. પણું, ત્યાં તે મન સ્થિર થતું જ નથી ને! એક નવકારવાળી પૂરી થતાં થતાં તે મન ક્યાં તું ક્યાં ભમી આવે છે! કારણ કે, અમૃત આરાધનામાં રસ નથી. ઉત્કૃષ્ટ ભાવ પૂર્વક કરાયેલી નાનકડી ક્રિયા પણ કેટલું ફળ આપે છે એ વાત પર ધ્યાન દેરાય અને એવું ફળ મેળવવાની જિજ્ઞાસા જાગે તો તમે ખૂબ ઉલટથી આ ક્રિયાઓ કરશે. આરાધનામાં રસ શી રીતે જાગે? આરાધનામાં રસ જાગે એ માટે શું કરવું? તમે કદાચ પૂછશે. એ માટે આરાધનાના હેતુઓને સ્પષ્ટ કરનાર ગ્રન્થનું વાંચન જોઈશે. તદુપરાંત, અનુષ્ઠાને માં જે પવિત્ર સૂત્રે

Page #123
102 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ બેલાય છે એના અર્થોનું જ્ઞાન જોઈએ. “નમુત્થણું સૂત્રના અર્થ બરાબર સમજે અને આચાર્ય પ્રવર શ્રી ભુવનભાનું સૂરીશ્વરજી દ્વારા સંપાદિત થયેલ “પ્રતિક્રમણ સૂત્ર ચિત્ર આલ્બમ” પુસ્તકમાં “નમુત્યુ” સૂત્રના એક એક પદને ઉલલેખીને દોરાયેલ ભાવવાહી ચિત્ર દેખે તે તમને ખ્યાલ આવે કે, “નમુત્થણુંમાં ભગવાનના કેવા કેવા અપ્રતીમ ગુણોનું વર્ણન આવેલ છે. પૂજ્ય હરિભદ્ર સૂરિ મહારાજાએ ચિત્યવન્દનનાં સૂત્રો પર મહાન ગ્રન્થ “લલિતવિસ્તરા” લખ્યો છે. જેમાં “નમુત્થણું સૂત્રના એક એક પદ પર મોટું ભાષ્ય આપ્યું છે. જૈન દર્શન પર એન્સાઈકપીડિઆ છે એ ગ્રન્થ. એને ગુજરાતી અનુવાદ પણ પ્રકાશિત થયેલ છે. એવાં પુસ્તક વાંચે તે ધર્મનો મર્મ જાણવા મળે. સાહેબ! બીજી બધી સજા કરજે, પણ... - પિલા સદ્દગૃહસ્થ અને એમની બે સનારીઓ વચ્ચે ભજવાતા ખેલને પેલે ચેર તલ્લીનતાથી જોઈ રહ્યો છે. ઉપરવાળી શ્રીમતી શ્રીમાનને ઉપર ખેંચે નીચેવાળી નીચે ખેંચે. શ્રીમાનની બબરની કફેડી હાલત થઈ છે. છેવટે શ્રીમાનથી ન રહેવાયું એ જોર જોરથી બૂમો પાડવા લાગ્યા જેથી આડોશી પાડોશીઓ આવી લાગ્યા. શ્રીમાનને

Page #124
પ્રયાણ: સાધનાની દિશા ભણી 103, શ્રીમતીઓના પંજામાંથી છોડાવ્યા. ચોર ભાઈ તે હજુ જોયા જ કરે છે. એક પાડોશીની નજર ખૂણામાં બેઠેલ એ ચાર પર પડતાં કહેઃ “અરે ત્યાં ખૂણામાં કેણ છે? બરાબર ફાનસનું અજવાળું એ બાજુ કરે તે !' ચેર પકડાઈ ગયે. પિલિસ ને સોંપવામાં આવ્યો. કેર્ટમાં એને રજુ કરવામાં આવ્યું ત્યારે એણે ન્યાયાધીશ મહદય પાસે પોતાને ગુને કબૂલી વિનંતી કરીઃ સાહેબ! બીજી બધી સજા કરજે પરંતુ બે બરીને ભરતાર બનવાની સજા ન કરજે ! એક સુંદર સુભાષિત બેના ગુલામની આવી અવદશા હોય તો અનેક પદાર્થોના મેહમાં ગળાડૂબ ફસાયેલ વ્યક્તિની શી હાલત હોય ? તે, બહારની ધમાલ જેમ ઓછી થાય તેમ અંદરના પ્રકાશથી–દયાનના પ્રકાશથી જીવન આલોક્તિ બને. એ માટે આપણે એક સુભાષિતની વાત આગળ કરી હતી. ખાના ચલના સેવના, મિલના વચન-વિલાસ જયું જયું પાંચ ઘટાઈએ હું સું ધ્યાન પ્રકાશ.” પાંચ વાતમાં ઘટાડો કરવાનું છે. ત્યાં ઓટ આવશે એટલે સામે કાંઠે, આન્તરિક દુનિયામાં, ભરતી આવશે. પહેલી વાત ભોજનની. એક વખત, મધ્યા, ભોજન લેવાય, એકાસણું રેજ કરાય તો તે ધ્યાન માટે ઉચિત

Page #125
104 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ છે. કમ સે કમ, સાંજે તે ભેજન ન જ લેવાવું જોઈએ. સાંજે ન જમનાર, સવારે મળસ્કે ઊઠશે ત્યારે જે સ્કૂર્તિ અનુભવશે એ સ્મૃતિને અનુભવ સાંજે દાબીને ખાનારને નહિ થાય. બપોરે લેવાયેલ ભજનના અંશે રાત દરમ્યાન પચી ગયા હઈ પેટ હળવું લાગશે સાંજે ન જમનારને. ' છેવટે, સાંજે જમ્યા સિવાય ન જ રહેવાય તે બિલકુલ હળવું ભોજન લેવું. આપણે ત્યાં એક કહેવતમાં કહેવાયું છેઃ “દૂધે વાળું જે કરે તસ ઘર વૈદ્ય ન જાય.” સાંજના ભેજનમાં જે માત્ર દૂધ જ લે, દૂધ દ્વારા વાળુ Supper કરે તેને ડૉકટરની મુલાકાત ન લેવી પડે! તેની નાડ શું વૈદ્ય જુએ! “કમ ખાનાની વાત ચાલુ રહી છે. ભેજન કામ કરવું છેઃ ભજન વધારવા માટે! પહેલાંના લોકોને જીવનમાં ઉતારવા માટે અતિ જરૂરી એવા નિયમેને સારે ખ્યાલ હતે. વૃદ્ધા પાસેથી એવા નિયમવાળે એક દુહે સાંભળેલઃ આંખે પાણુ દાંતે લૂણ, જમતાં રાખે ખાલી ખૂણ, ડાબું પડખું દાબી સૂએ, તેની નાડ શું વેદ જુએ! જમતાં રાખે ખાલી ખૂણ. ડી ભૂખ હોય ત્યારે જ ભોજન સમાપ્ત કરી દેવાનું. “ઉનેદરી’ વ્રતને આ મહિમા ધ્યાનની દુનિયામાં પ્રવેશવાને આતુર વ્યક્તિઓ માટે બહુ મહત્ત્વને છે. આજે તે લોકો એ રીતે ખાય છે કે, જાણે પેટ પર અત્યાચાર જ આચરતા હોય તેવું લાગે !

Page #126
પ્રયાણઃ સાધનાની દિશા ભણી 105 આજે શહેરી જીવનમાં રાત્રી ભજનને પ્રશ્ન બહુ વ્યાપક બની ગયેલ છે. આરોગ્યશાસ્ત્રને સમ્મત એ આ પ્રટનને ઉકેલ આ છેઃ સાંજના ભોજનમાં દૂધ અથવા દૂધ અને હળવે, સુક્કો નાસ્ત લે. આ કામ ઓફિસે જ પતી જાય. રાત્રી જનનું મહાપાપ જાય અને સ્વસ્થ જીવનની એક મોટી ચાવી તમારા હાથમાં આવી જાય. ' ધ્યાનમાં પ્રવેશવાની બીજી શરત છેઃ કમ ચલના. ઓછું ચાલવું. ભૌતિક પદાર્થો માટેની દેડને થાડી અંકુશિત કરવી. તીર્થયાત્રા માટે ચાલવાની છૂટ છે! બિઝનેસ-ટુર પર નિયંત્રણ. | ગમે તેટલો બિઝનેસ માણસ ખેલે, બેન્ક-બેલેન્સ ભલે ને ખૂબ એકઠું થાય; પણ આખરે શું? આખરે તે બધું મૂકીને જ જવાનું છે ને! મારા દાદા આખી દુનિયા મૂકીને ગયા છે! એક ભાઈએ પિતાના મિત્રને કહ્યું H મારા પિતાજી મારા માટે દશ લાખ રૂપિયા મૂકીને ગયા છે. મિત્ર કહેઃ બસ? દસ લાખ રૂપિયા જ? મારા દાદા તે આખી દુનિયા મૂકીને ગયા છે! હેડ જામી છે આજે દુનિયામાં વધુ મૂકીને કે જાય તેની ! વધુ મૂકીને જાય એ વધુ ડાહ્યો મનાય છે દુનિયામાં.

Page #127
106 જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા-૨ પણ બહારની દુનિયાને નિયમ અને અંદરની દુનિયાને નિયમ ભિન્ન છે, અલગ છે. બહારની દુનિયામાં વધુ પડતે ફેલાવ એ જ અંદરની દુનિયામાં પ્રવેશવાની અગ્યતા. NO ADMISSIONનું બેડું લાગી ગયું! એટલે કહ્યું : બહારની પ્રવૃત્તિ પર રોક લગાવે. બહિયત્રાને સ્થાને અન્તર્યાત્રા પ્રારંભવી છે હવે. અંદરની યાત્રા એટલે અપ્રમાદની યાત્રા. અન્તર્યાત્રાનું બીજું નામ છે જાગૃતિ. ધ્યાનનું ત્રીજું ચરણ છેઃ નિદ્રા પર કાપ. સાધુની દિનચર્યા એટલે અપ્રમાદથી ઠસેઠસ ભરેલું એક જીવન. મુનિની યાત્રા અપ્રમાદની યાત્રા છે. “યા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં જાગતિ સંચમી.” સામાન્ય જનની જે રાત્રી, તે મુનિજનને જાગૃતિકાળ. આ વિધાનને ઊંડા. પર્યેકિટવમાં, પરિપ્રેક્ષ્યમાં સમજવું જોઈશે. રાત્રી અંધકારનું પ્રતિક છે. પ્રમાદ એ અંધકાર છે. સ્વભાવ દશાને છેડીને વિભાવ દશા તરફ. વસ્તુલક્ષિતા તરફ જવું એ પણ ઘર અધારા ભણીની યાત્રા છે. લોકો માટે અંધકારની યાત્રા જ્યાંથી પ્રારંભાય છે, તે જ બિન્દુ પરથી મુનિની પ્રકાશયાત્રા પ્રારંભાય છે.. પદાર્થ એક જ. મેગી માટે એ આત્મચિન્તનને. વિષય હશે. ભેગી માટે એ ભેગનું સાધન હશે.

Page #128
પ્રયાણ: સાધનાની દિશા ભણી વસ્તુ એકઃ એંગલ અનેક એક નદીના કાંઠે, એક રૂપવતી નારીને અલંકારથી મંડિત મૃતદેહ પડેલ હતો. નદીએ અહીં સુધી તાણું લાવી ફેંકી દીધેલ. ડી વાર પછી એક સેની આવે છે. એની નજર જાય છે શબ પરના સુવર્ણના અલંકાર પર. “કેવા સરસ દાગીનાઓ !" એની સૃષ્ટિમાં સુવર્ણનું જ મહત્ત્વ હતું. સેનીની વિદાય પછી આવ્યા એક ચગી. મૃતદેહને. જોઈ ગી વિચારે છેઃ આહ! જીવન કેવું ક્ષણ ભંગુર છે! ધર્મશાસ્ત્રોની વાત કેટલી સાચી છે કે, ધર્મમાં એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ. મૃતદેહને જોઈને અપ્રમાદનાં બેધપાઠને તાજો કરનાર ભેગી જ જાગૃત છે. બાકી, જાગતે કહેવાતે પણ પ્રમાદી ઊંઘતે જ છે. યેગીની વિદાય પછી આ એક કામી પુરુષ. Sex સિવાયની દુનિયા જેની નજરથી ઓઝલ હતી તે પુરુષ, સ્ત્રીના દેહને એણે ભાગ્ય સ્વરૂપે જ જે. ગી માત્ર મૃતદેહને જ જેઈને નહિ, જીવંત દેહને જોઈને પણ અનિત્ય ભાવનાને વિચાર મનમાં આણી શકે છે. મહેલમાં અને ઈંટ-મટેડાને ઢગલામાં રજ માત્ર ફરક ન જેનાર પરિવર્તનથી ગભરાતે નથી. ધૂળે વાળ જોઈ વૈરાગ્ય આવે? પહેલાના ઘણા રાજાઓની વાતમાં આ પ્રસંગ.

Page #129
108 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ આવતે : રાજા બેઠા છે, રાણી એમનું માથું નેહથી પંપાળે છે અને બેલે છેઃ મહારાજ! દૂત આવ્યો. - રાજા ચમકીને આમ-તેમ જુએ, પણ કેઈને ન દેખતાં પૂછેઃ દેવી! કયા દૂત ? ત્યારે મહારાણું રાજાના વાળમાંથી એક પેળો વાળ કાઢી રાજાને દેખાડે. “મહારાજ! આ યમરાજને દૂત આવ્યે.” ઘેળો વાળ દર્પણમાં દેખે, તમારા માથા પર, તે તમે શું કરે? કલપ લગાડે કાં? કે વિરાગ્ય આવે? પેલા રાજા યમરાજના દૂતને જેઈ વૈરાગ્યના પંથે વળવાને નિર્ણય કરતા અને રાજા-રાણ ગુરુદેવના શરણે જઈ દીક્ષાની પ્રાર્થના કરતા. કમ સેવનાને મંત્ર જીવનમાં ઉતરેલો હતે એની આ સાબીતી. ઊંયા, ખૂબ ઊંડ્યા રાજસુખમાં, પણ એક જ પળમાં જાગી ગયા. અને જાગ્યા તેવા બેઠા થઈ, સાબદા થઈ ચાલવા લાગ્યા. એવું ચાલવાનું શરૂ કર્યું, જેથી જનમ-જનમની રખડપટ્ટી બંધ થઈ જાય ! ચોથું સૂત્રઃ “કમ મિલના. બહારનાં મેળાપ ખૂબ કર્યા, અને શિષ્ટાચારના જંગલમાં ખૂબ ફર્યા, હવે જાત સાથે મિલન કરવું છે. પરમાત્મ-મિલન એ આત્મ-મિલન માટેની જ વિધિ છે. દુનિયાની ખૂબ ખબર રાખી, છેલ્લા બુલેટીન સાંભળ્યા

Page #130
પ્રયાણઃ સાધનાની દિશા ભણી 109 ડિઓ પર અને છેલ્લાં ન્યૂઝ ટી. વી. સ્ક્રીન પર જોયા; પણ અંદરના રહેવાસીને જોવા માટે કર્યો સ્ક્રીન-પડદા ? નહિતર, હું જ એવાઈ જાત! - કુંભાર ગધેડે ખવાઈ ગયે. આડોશી-પાડોશીએ. દિલજી દર્શાવી. કુંભારનું ધન તે ગધેડે જ કહેવાય ને! દિલસેજ દર્શાવવા આવનારને કુંભાર કહેઃ પાડ માનું ભગવાનને, કે રજની જેમ તે દાડે હું ગઘેડા પર નહે. બેઠે; નહિતર ગધેડા ભેગે હું જ એવાઈ જાતને! દેહના વાહન પર બેઠેલ આતમ તે એવાણે જ છે.. હું જ ખોવાઈ ગયો છું !" “કમ મિલના બહારના મેળાપમાં વધારે એ દયાનની દુનિયા માટે તે ખતરનાક છે જ, પણ સ્વસ્થ જીવન માટે ય ઉપાધિજનક તે છે. રવિવારના દિવસે, આજ તે આખે દિવસ આનંદ કરીશું તેમ નક્કી કર્યું હોય ને ત્યાં જ કોઈ અણગમતા મહેમાન ટપકી પડે તે? મેઢા પર પરાણે સિમત લાવવું પડે. મહેમાન પૂછેઃ કેમ મઝામાં ને? ત્યારે શિષ્ટાચાર ખાતર હા તે પાડવી પડે; પણ મનમાં તો એમ જ હોય કે તમે આવીને રવિવારને આ ટેસ્ટ બગાડી નાખ્યો. ને પાછા પૂછો છે ? કેમ મજામાં? હવે તે ભાઈ, સજામાં છીએ તમે ન જાવ ત્યાં સુધી!

Page #131
110 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ બહારનું મિલન ઓછું કરે. તે અંદરના રહેવાસીને શ્રુતજ્ઞાનના સ્ક્રીન પર તમે જોઈ શકશો. જ્ઞાન-ધ્યાન-કિરિયા સાવંતા... તસવજ્ઞ ઈકહાટ જંગલમાં એક ઝાડ નીચે બેઠે બેઠે તત્ત્વજ્ઞાનની કંઈ ગૂંચ શોધી રહ્યો હતે. જ્ઞાનમાં લીનતા એટલે પિતાની જાત સાથેનું મિલન. મુનિરાજોને કે અપૂર્વ આનંદ આવતું હોય છે જ્ઞાન ધ્યાનમાં? “જ્ઞાનધ્યાન કિરિયા સાધતા કાઠે પૂર્વનાં કાળ.....” લાખ વર્ષોના સંયમ પર્યાયની, કોડે વર્ષના દીક્ષિત જીવનની એક એક ક્ષણને આનંદથી ભરી દેનાર છે જ્ઞાન-ધ્યાનની સાધના. ઈકહાર્ટ એકલો બેઠે હતું ત્યાં એક મિત્ર આવી ચઢયો. ઈકહાર્ટને એકલે જોઈ તેની સાથે તે વાત કરવા લાગ્યો. શિષ્ટાચાર ખાતર તત્ત્વજ્ઞાનીને પણ વાતમાં જોડાવું પડયું. પણ ક્યાં તત્ત્વજ્ઞાનના ચિન્તનને આનંદ અને ક્યાં ગપ્પાને આનંદ (?)! અર્ધા કલાક પછી એ સદગૃહસ્થ વિદાય થયા ત્યારે જતાં જતાં કહેઃ તમને એકલા જોયા, એટલે થયું કે લાવે, તમને COMPANY આપું. મજાને સમય કપાણો. ઈકહાર્ટને કહેવું હતું કે, ભાઈ ! હું એકલે હતે. નહિ પહેલા. ઊંડા જ્ઞાનમાં લીન હતું. પોતાની જાત સાથેની એકાકારતામાં રમમાણ. તમારા આવ્યા પછી હું

Page #132
પ્રયાણઃ સાધનાની દિશા ભણી 111 એકલે પડ્યો. અંદરની ઝાંકી બંધ થઈ ગઈ ને! પણ કહેવાનો અર્થ કંઈ ન દેખાવાથી તે મૌન રહ્યો. મૌનની મઝા કઈ જુદી જ છે. આપણે શબ્દોમાં ખેવાઈ ગયા છીએ. ઘસાઈ ગયેલા સિક્કા જેવા શબ્દોને આડેધડ વપરાશ કરી રહ્યા છીએ આપણે. નકામા વપરાતા શબ્દો જે બંધ થઈ જાય તે ઘણો સમય બચે. સાધનાની દુનિયામાં પ્રવેશવા માટેનું પાંચમું સૂત્ર છે મૌન. શબ્દોની ફેંકાફેંકની રમત અશબ્દયાત્રામાં પલટાય તે સાધના માર્ગે એક પડાવ આગળ વધી શકાય. એડિસનને ચાતુરીભર્યો જવાબ થોમસ આલ્વા એડિસને ફેનેગ્રાફ શોધ્યું. એ વખતે એને ટકિંગ મશિન–બેલતું યન્ત્ર-કહેતા. એડિસનના માનમાં ચે જાયેલ એક સમારંભમાં મુખ્ય વકતા એડિસન વિષે ને એના મશીન વિષે એટલું બધું બોલ્યા કે, એડિસન સહિત આખું ઓડિયઅ “એર થઈ ગયું. આખરે મુખ્ય વકતાને બોલવું બંધ કરવું પડયું. બોલવાની ઈછા તે હજુય ઘણું હતી; પણ શું થાય? તેબા આ સભાના યોજકો અને શ્રોતાઓથી ! કહે છે કે, વા ચોર્યાશી જાતને હોય છે. તેમાં પંરયાશીમાં છે બકવા ! ભાષણ કરવાને રોગ એટલો બધે વધી ગયો છે....હદ બહાર!

Page #133
૧૧ર જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા મુખ્ય વકતા બેઠા એટલે એડિસન ઊભા થયા. કામમાં માનતે એ માણસ બહુ ઓછા શબ્દ બોલતો. એડિસને કહ્યું : ટોકિંગ મશીન–બેલતું યત્ર એ કાંઈ મારી શોધ નથી. એ તે ઈશ્વરની શોધ છે. મેં તે માત્ર એવું યત્ન શેપ્યું છે, જેને બોલતું બંધ પણ કરી શકાય છે! લેકે ઝૂમી ઊડ્યા એડિસનની આ ચતુરાઈ ભરી કેમેન્ટ પર. ભાષણખોર નેતાનું મોઢું જોવા જેવું થઈ ગયું હતું. જે દુહા પર આપણે લાંબી વિચારણા કરી એ દુહા પર ફરી એક વાર નજર નાખી લઈએઃ ખાના ચલના સવના, મિલના વચન વિલાસ રૂં ક્યું પાંચ ઘટાઈ એ ત્યું ત્યે ધ્યાન પ્રકાશ આ પાંચમાં ઘટાડો થાય તેમ ધ્યાનની દુનિયામાં આપણે આગળ ધપતા જઈએ. કેડિલોક કાર ને પસાર થતી જુએ તો ય..! ધ્યાનનું એક કાર્ય છે મનમાં ઊભા થતાં પ્રકમ્પની તીવ્રતાને ઓછી કરવી. આપણે કઈ પણ પદાર્થને દેખીએ છીએ કે તરત જ આપણું મનમાં પ્રકમ્પને શરૂ થાય છે. લાલસાથી નિર્માયેલા તરંગે. રૂપની જેમ શબ્દ, ગબ્ધ, સ્પર્શ અને રસની લાલસા પણ મગજમાં પ્રકમ્પને - આવેગો ઉભા કરે છે. વસ્તુ સામે ન હોય તે પણ માણસ કલપના દ્વારા મનમાં તે વસ્તુનું ચિત્ર દોરી પ્રકમ્પનની ભૂતાવળ ખડી કરી શકે છે. એક વસ્તુ સમજે કે, પદાર્થોનું દેવું - એ ટેન્સનનું -

Page #134
પ્રયાણઃ સાધનાની દિશા ભણી 113 પ્રકમ્પનેનું કારણ નથી. પદાર્થોની લાલસા જ ટેન્સનની જન્મદાત્રી છે. અવધિજ્ઞાની મુનિરાજ દેવલેકના વૈભવ અહીં બેઠાં બેઠાં જુએ, છતાં એમને એનાથી દુઃખ નહિ, અને તમે એક સિનેમા જઈને આવે તે ય....! હૈયામાં હળી સળગતી હેય. દેવલોકના વિમાનો અને વાહને જોઈ જ્ઞાની મુનિને એ પદાર્થોની ઈચ્છા નથી થતી માટે એ સુખી છે. ને તમે કેઈની કેડિલેક કારને પસાર થતી જુઓ ત્યારે...? હળવે નિસાસે સરી પડે છે ને? અંદરની દુનિયામાં, સાધનામાં જે સ્થિર બનેલ છે, એના માર્ગમાં ભૌતિક પદાર્થો રૂકાવટ નહિ ખડી કરી શકે. ‘સ્થિરતા” પ્રકરણને ઉપસંહાર કરતાં ગ્રન્થકાર ભગવાન મુનિજનેને સ્થિરતાને માટે આરાધનામાં દઢતા અને સાતત્ય પેદા કરવા માટે શીખ આપી રહ્યા છે. “યતઃાં યતવશ્વમસ્યા એવ પ્રસિદ્ધયે.” સાધુજને સ્થિરતાની પ્રાપ્તિ માટે જ યત્ન કરે. ચારિત્ર એટલે જ સ્થિરતા. સ્થિરતા રૂપ એ ચારિત્રની પરાકાષ્ઠા સિદ્ધ ભગવતેમાં છે, નમે સિદ્ધાણં' દ્વારા સિદ્ધ ભગવંતેને હંમેશા નમનાર એવા આપણામાં પણ આ સ્થિરતા પ્રકટે એવી અભિલાષા રાખીએ. જ્ઞા. 8

Page #135
[9] મારક મત્ર મોહને અ૬ મતિ મત્રોય मोहस्य जगदान्ध्यकृत् / अयमेव हि नपूर्व: प्रति मन्त्रोपि माहजित् // દુન્યવી સંબંધેનું મંડાણ, મોટે ભાગે, વાર્થની આધારશિલા પર થયેલું દેખાતું હોય છે. જે એ સંબંધોના અટામણમાં ધર્મનું મોયણ ન નખાયું હોય તે ! - બે ચમચી ઘી કે તેલ નાખે એટલે રોટલી-પઠાંભાખરી કુણાં બની જાય અને એ “મુણું ન હોય તો ચવડાં થઈ જાય. ધહીન સાંસારિક સંબંધોમાં આ જ ત્રુટિ-મુણની દેખાય છે. સ્વાર્થનું પાણી તે થોડી વારમાં સૂકાઈ જાય

Page #136
મારક મન્ત્ર મોહને 115 અને જેટલી સૂકકી થઈ જાય. ખાખરા જેવી! જીવન વીમો તો ઉતરાવ્યો, પણ...! | મુલ્લાજીએ જીવન વીમો ઉતરાવ્યું. એક વખત તેઓ ઓફિસેથી રેજના સમય કરતાં વહેલાં ઘરે પહોંચ્યા. ફલેટનું બારણું ખુલ્યું હતું અને અંદરથી બીબીને અવાજ આવી રહ્યો હતે. મુલ્લાજી સાંભળવા લાગ્યા. બીબી એમની સખીને કહી રહ્યા હતાં. અમારા એમનું તે હાથી જેવું છે. જીવતો લાખને, ને મયે સવા લાખને જેવું ! જીવશે ત્યાં સુધી ઑફિસ-વર્ક કરશે અને ખુદા ન કરે, ને એમની ડેથ થઈ જાય તે લાઈફ ઈસ્યુરન્સ પાકવાને જ છે! મુલ્લાજી તે સાંભળીને સ્તબ્ધ જ થઈ ગયા. જીવન વીમે તે ઉતરાવી નાખ્યો, પણ એની બધી મઝા હવા થઈ ગઈ! પત્નીની નજર પતિના પેકેટ પર છે. અને પતિની નજર પત્નીના રૂપ પર છે. બહારે બહાર ! સંબંધનું ચણતર જે સ્વાર્થની રેતીથી જ થયું હોય તે એ ઘર ડાયો ના છુટ્ટાછેડાના ખંડિયેરમાં ન ફેરવાય તે જ નવાઈ! મયણા સુન્દરી અને શ્રીપાળરાજા મયનું સુન્દરીને પિતાએ કેઢિયા પતિ - શ્રીપાળ સાથે વરાવી છે. લગ્ન પછી શ્રીપાળ વિચારે છેઃ કયાં મારી આ કેઢથી વ્યાપ્ત કાયા અને કયાં આ રૂપરૂપના

Page #137
116 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ અંબાર જેવી રાજકુમારી ! એના પિતાએ પુત્રી પરના શ્રેષથી ભલે મારી સાથે લગ્ન કરાવ્યાં, પણ આ સંબંધ ઉચિત તે નથી જ. મારા સંગથી આ સૌન્દર્યવતી રાજબાળા પણ શું કેઢિયણ બનશે? ના, ના, કદાપિ એ ન બનવું જોઈએ. શ્રીપાળકુમાર મયણ સુન્દરીને કહે છે: “દેવી! તમારા પિતાએ ભલે ભૂલ કરી, હું એ ભૂલને દેહરાવવા નથી માગતે. તમે કઈ સારા પુરુષ સાથે....” મય સુન્દરીના કાનમાં જાણે ધગધગતું સીસું રેડાયું હોય એમ એ ચિત્કારી ઊઠે છેઃ નાથ ! સ્વામી! મારા પ્રાણાધાર ! આપ આ શું બોલે છે ? આ વચનેથી મારા કાનને ને હૃદયને અકથ્ય પીડા થઈ રહી છે. જાણે કે કાનમાં શૂળો તીવ્રતાથી ભેંકાઈ રહી હોય. અંગે અંગે આગ ઊઠી રહે છે. આર્ય સતી માટે લગ્ન એ રમત નહતી ઢીંગલા તેડી શકે, ન દરિદ્રતા હચમચાવી શકે. પતિનું શરીર રેગથી ઘેરાઈ જાય તેય શું? માત્ર શરીર સુધીની જ દષ્ટિ હેત તે લગ્નના બંધન તડતડ કરતાં તૂટી જાત. પણ દષ્ટિ ધર્મ પર સ્થિર થયેલી હોય છે ત્યારે રેગ કે આવી પડેલી ગરીબી પેલા બન્ધનને શિથિલ કરી શકતા નથી. | મૂળ તે, ત્યાગમૂલક વિચારસરણી ને વરેલી હેય છે ધાર્મિક વ્યક્તિ, સંયમ માર્ગને સ્વીકારવા જ એનું મન

Page #138
મારક માત્ર મેહનો 17 તલપાપડ બની રહેલું હોય છે. પરંતુ કોઈ અશક્તિને કારણે સંયમ માગે એ નથી જઈ શકતી ત્યારે લગ્નબધનથી બંધાય છે, પણ હૃદયમાં ત્યાગનો દી અવશ્ય ટમટમતે હોય છે. પેથડ મંત્રી કામળીનાં દર્શન કરે છે...! પિથડ મંત્રીની વાતમાં આવે છે કે, એ વખતે એક શ્રાવકે બ્રહ્મચર્ય વ્રતને સ્વીકાર કર્યો ગુરુ ભગવંત પાસે અને એ વ્રત-સ્વીકારના ઉપલક્ષ્યમાં સાધર્મિક બધુરાને બહુમૂલ્ય કામળીની ભેટ મેકલી. પેથડ મંત્રીને પણ એ પ્રભાવના મળી. ખૂબ આદરપૂર્વક એ ભેટ એમણે સ્વીકારી સારા સ્થાને એ કામળીને મૂકી અને રોજ મંત્રી એ કામળીનાં દર્શન કરે. પણ કદી તે કામની વાપરે નહિ. તેનો ઉપયોગ ન કરે. એક વખત પેથડ મંત્રીનાં પત્નીએ તેમને - મંત્રીને પૂછ્યું: નાથ! આ પવિત્ર કામળીને આપ ઉપગ કેમ નથી કરતા? સામાયિક, પૌષધ વગેરે ક્રિયાઓ કરતી વખતે એનો ઉપગ કરી શકાય ને? ત્યારે મન્ચીશ્વરે કહ્યું : આ કામળી બ્રહ્મચારીની ભેટ છે અને બ્રહ્મચારીની ભેટને ઉપયોગ અબ્રહ્મચારી કેમ કરી શકે? ધર્મપત્નીએ તરત જ કહ્યું: તે આપણે પણ એ પવિત્ર વ્રત સ્વીકારીએ. પેથડ મંત્રી આ વાત સાંભળી બહુ પ્રસન્ન બન્યા. એમનું મન ક્યારનુંય આ વ્રતને

Page #139
118 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ સ્વીકારવા ઉત્સુક બનેલું હતું. સદ્દગુરુવર પાસે બન્નેએ બ્રહ્મચર્ય વ્રતનો સ્વીકાર કર્યો. વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણી વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણની કથા પણ આ જ વાત કહી જાય છે. બ્રહ્મચર્ય વ્રતને પૂર્ણતયા સ્વીકાર કરવાનું વિચાર-બીજ વિજ્ય શ્રેષ્ઠીના મનમાં પડેલું, સદુગુરુની પ્રેરણા રૂપી જળસિંચનથી એ બીજ અંકુરિત થયું. કૃષ્ણ પક્ષમાં સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પાલનના નિયમ સ્વીકારમાં એ વિચાર પરિવર્તિત થયે. અને શુકલપક્ષમાં બ્રહ્મચર્ય પાલનના નિયમવાળી વિજયાદેવી સાથે તેમનાં લગ્ન થયાં! કે જોગ-સંજોગ ! લગ્નની પહેલી રાત. વદિ તેરસની રાત. વિજયાદેવી પતિ પાસે ગયાં છે. વિજય શ્રેષ્ઠી કહે છેઃ મારે નિયમ છે કૃષ્ણ પક્ષને. ત્રણ દિવસ પછી વાત. “એમ સાંભળી રે તવ વિજયા વિલખી થઈ.' વિજયાદેવી આ સાંભળી હતપ્રભ બની ગયાં.” પિયુ પૂછે છે કાં ચિન્તા તુજને હુઈ શ્રેષ્ઠી કહેઃ અરે, તમે શેની ચિન્તામાં ડૂબી ગયા? વિજયા દેવી પિતાના નિયમની વાત કરે છે. દેવ! શુકલપક્ષમાં મારે નિયમ છે. પતિને કૃષ્ણપક્ષના બ્રહ્મપાલનને નિયમ છે. પિતાને શુકલ પક્ષને. પળ ભર વિજયા દેવી વિચારમાં પડી ગયાં છે. પણ ગળથૂથી થી મળેલા ધર્મ-સંસ્કારે એમના મનને વિચારના,

Page #140
મારક માત્ર મેહને 119 સંકલ્પ-વિકલપના ખાડામાંથી બહાર કાઢયું. એક ક્ષણમાં જ નિર્બળતાને ખંખેરી વિજયા દેવી કહે છેઃ “બાળપણમાં કીધે નિશ્ચય, શુકલપક્ષ વ્રત પાળશું; ઉભય પક્ષ હવે શિયળ પાળી, નિયમ દૂષણ ટાળશું....” હા, નિયમ લીધે હતે પણ અધુરે લીધું હતું. સારું થયું કે, હવે મારે નિયમ કુદરતી રીતે પૂર્ણ થયે. પરમાત્માની કૃપા કે મને આ લાભ મળે! ધર્મ કરવાની ઇચ્છા મનમાં પડેલી હોય પણ સંચાગ વશ કે અશક્તિવશ એ ન થતે હેય; પરન્તુ એવા જોગસંજોગ સરજાઈ જાય, જે ધમની પ્રાપ્તિ સુધી પહોંચાડી દે ત્યારે ધર્મ કરવાની ઈચ્છાવાળી વ્યક્તિને જરૂર આનંદ થશે. વિજયાદેવી શું કહે છે? તમે પરણે અવર નારી, શુકલ પક્ષ ભેગ ભેગ; કૃષ્ણ પક્ષ નિજ નિયમ પાળી, અભિગ્રહ એમ જે ..." પતિને કહે છે કે, તમે બીજા લગ્ન કરી શકે છે અને નિયમ સિવાયના કાળમાં દામ્પત્યસુખ અનુભવી શકે છે. વિજય શ્રેષ્ઠી માટે બ્રહ્મચર્ય - પાલન મજબૂરી નથી પણ શૈશવથી એવા ધર્મ સંસ્કાર મળ્યા છે, જેને કારણે એ પ્રબુદ્ધ આત્મા વિષયરસ કરતાં બ્રહ્મરસને શ્રેષ્ઠ માનતે આવ્યો છે. ધર્મપત્નીને વિજય શ્રેષ્ઠી શું કહે છે? “વિષયા રસ રે કાલકૂટ હેય જિર્યું, તેહ છાંડી રે શિયલ સબળ અમે પાળશું.” વિષ - કાલકૂટ વિષ કરતાંય વિષય ભયંકર

Page #141
120 જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા-૨ છે. ઝેર કરી કરીને શું કરે? એકાદ જન્મને ખતમ કરે, નષ્ટ કરે. જ્યારે વિષય તે ઓહ, કેટકેટલા જનમેને - ઉત્તમ જનમેને એણે ખતમ કરી નાખ્યા ! માનવને ભવ મળ્યું હોય, પરમાત્માનું શાસન નાનાપણથી રુચ્યું હોય, સદગુરુની કૃપા વરસી હોય, જન્મને સફળ કરવાની શ્રેષ્ઠતમ તક મળી જાય - મુનિપણાને પ્રાપ્ત કરવાની બધી અનુકૂળતા મળી રહે, પણ એ વખતે વિષય-રસ વચ્ચે આવી જાય તે? રંગમાં ભંગ એ પાડી દે. અને પછી વિષય-રસ ધર્મરસ કરતાંય વધી જાય તે....? ખલાસ, ફરી વાર પ્રભુનું શાસન ક્યારે મળશે તે કેણ જાણે છે? એક નહિ, અનેક જન્મમાં ઉત્તમ તક મળવાની શક્યતા જોખમાઈ જાય. વિજય શ્રેષ્ઠી અને વિજયા દેવી કેવું બ્રહ્મચર્ય—પાલન કરે છે? આચાર્યપ્રવર શ્રી હર્ષ કીર્તિ સૂરિ મહારાજ સજઝાયમાં કહે છે: “એકત્ર શય્યા શયન કરતાં, ખગ્ન ધારા વ્રત ધરે; મન વચન કાયા ધરીય શુદ્ધ, શીયલ વ્રત એક આચરે..” આવા વ્રતધારીઓની સજઝાયે કંઠસ્થ કરે. એમનાં જીવન ચરિત્રે વાંચે. જેથી જીવન નિર્મળતાના પંથે આગળ ધપતું રહે. - વિજય શેઠ અને વિજયા શેઠાણીને વ્રત પ્રેમ અદ્વિતીય હતે. અજોડ. તમે એટલી કક્ષાએ પહેચવાનું

Page #142
મારક મન્ચ મેહને 121 લક્ષ્યબિન્દુ જીવનમાં નિશ્ચિત કરે છે, થડે વિકાસ તે તમે જરૂર કરી શકે. વાતાવરણમાં પ્રદૂષણ આર્યાવર્તનું વાતાવરણુ, ત્યાંની પારંપરિક સંસ્કારિતા વ્રત પાલન માટે ખૂબ અનુકૂળ હતી અને છે. પણ એ વાતાવરણ આજે પ્રદૂષણથી અભડાઈ રહ્યું છે. પર્યાવરણ વિશેષ બૂમ મારી રહ્યા છે. હવા દૂષિત થઈ રહી છે. વાહને અને ઉદ્યોગો ધૂમાડે એકી ઓકીને હવામાનમાં નિરન્તર પ્રદૂષણને વધારી રહ્યા છે. વિદેશના અમુક શહેરમાં તે સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓને વ્યાયામ કરવા પર પ્રતિબંધ લાગુ કરવામાં આવ્યું છે. કસરત કરતી વખતે શ્વાસોચ્છવાસ ઊંડા ખેંચવા પડે, પ્રાણાયમ વખતે તે ખાસ, પણ ઊંડા શ્વાસોચ્છવાસમાં જે હવા લેવાય છે તે એવી ઝેરી બની ગઈ છે કે, સ્વસ્થતા માટે ઊંડા શ્વાસે છવાસ જોખમી બની ગયા છે. અને એથી ત્યાં વ્યાયામ પર પ્રતિબંધ લાદ પડયો છે. આ જ વાત આધ્યાત્મિક વાતાવરણ માટે છે. કેવાં આલંબને આજે મળવાનાં? મહાનગરોમાં જ્યાં નજર નાખે, બીભત્સ ભીતપત્રો દેખાવાના. ઈન્દ્રિયોને બહેકાવીને ઉન્માર્ગ ભણું દોરી જાય એવા આલંબનેની ભરમાર વચ્ચે, જે જિનવાણીનું પૂરું આલંબન નહિ હોય તે અનાદિની ટેવ માણસને કયાં લઈ જશે ?

Page #143
122 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ચાંપરાજ વાળાની માતા ચાંપરાજ વાળો બહાદૂર ક્ષત્રિય હતે. એના શૂરાતનને નજરે નીહાળનાર એક અંગ્રેજ એની વીરતા પર ઓવારી ગયે. આવા શૂરવીરોને હવે દુકાળ પડ્યો છે.” ચાંપરાજના મૃત્યુ પછી એણે એક જગ્યાએ કહેલું. ત્યારે ત્યાં હાજર એવા એક બારોટે કહ્યું : મહાશય! ચાંપરાજ જેવા શૂરવીરે કેવી માતાની કૂખે પાકે ? એવી માતાઓને દુકાળ પડયો છે, પછી ચાંપરાજે ક્યાંથી પેદા થાય ? આમ કહી બારેટે એક પ્રસંગ સંભળાવ્યું. બારોટે કહેલો કિસ્સો ચાંપરાજના માતા-પિતાના જીવનની નિર્મળતા પર પ્રકાશ ફેંકતે હતે. ચાંપરાજ પારણિયે ઝૂલતે હતું ત્યારે એકવાર એના પિતાએ એની માતાને સહેજ છેડી. તરત જ એ ધર્મનિષ્ઠ ક્ષત્રિયાણી બેલી ઊઠીઃ લાજે, લાજે ! બાળક પેદા થયા પછી પતિપત્ની તરીકેના આપણા સંબંધને અન્ન આવ્યું છે. આપણે ફકત માતા - પિતા જ હવે છીએ. આવી માતાએ કેટલી ? બાળક ગર્ભમાં આવે ત્યારથી માતા અને પિતાની જવાબદારી શરૂ થઈ જાય છે. બાળકનું ઘડતર કેવું કરવું તે આખરે તો તમારા હાથમાં છે. મદાલસા બાળકને ઝુલાવતાં શું કહેતી? બાળક ગર્ભમાં આવે ત્યારથી માતા નવકાર મંત્ર

Page #144
મારક માત્ર દેહને 123. મન્ચ ગણાઈ જાય તે બાળકમાં ધાર્મિક વૃત્તિ નાનપણથી જ પાંગરવા માંડે. મદાલસા પોતાના બાળકને પારણિયે ઝૂલાવતા કહેતીઃ વં શુદ્ધોસિ, બુદ્ધોસિ નિરંજનેસિતું શુદ્ધ છે, બુદ્ધ છે, નિરંજન છે. આવી માતાનો બાળક મહાન સંત પેદા થાય. તે તેમાં શી નવાઈ? આપણે સંબંધની આધારશિલાની વાત કરતા હતા. જે ધર્મને જીવનમાં સ્થાન આપવામાં ન આવે તે એક સંબંધે સ્વાર્થ મૂલક જ રહેવાના. પતિની ઈરછા એટલી જ હશે કે, પત્ની પિતાના પર પ્રસન્ન રહે અને... સામે પક્ષે, પત્ની પણ એ જ ઈચ્છતી. હશે. પતિની પ્રસન્નતા અને ભેટ-સોગાદોનો વરસાદ. પતિને નોકરીથી પૂરું ન થાય તે ઓવર-ટાઈમ કરે...આત્માની ચિનાની વાત તે દૂર રહી, પતિના શરીરનીય લાગ આવે તે ચિત્તા ન હેય. પત્નીને આપણે ત્યાં ધર્મપત્ની કહેવામાં આવી છે. જે પતિ સહિત આખા કુટુંબને ધર્મમાર્ગે વાળે તે ધર્મપત્ની પહેલાં આવી શેઠાણીઓ હતી. શેઠ કમાઈને આવે. અને ઘણા બધા પૈસા પતિ પાસે જુએ તે એ હરખાઈ ન જાય. તરત જ પૂછેઃ નાથ ! આ ધન અનીતિનું તે નથી ને? જે અનીતિનું ધન પેસી ગયું ઘરમાં, એ તે જશે જ. પણ સાથે નીતિ પૂર્વક કમાયેલું છે એને.

Page #145
124 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પણ લઈને જશે. આવી આત્માની ચિન્તા કરનારી પત્ની તે ધર્મપત્ની. અનુપમા દેવીની પ્રેરણા વસ્તુપાળ-તેજપાળ પિતાનું ધન એક જગ્યાએ દાટવા જાય છે. પહેલાં સેઈફ ડિપોઝિટનાં ખાનાંનું સ્થાન ધરતીનું હતું. દાટવા માટે ખાડો ખોદ્યો તે પુરાણા જમાનાનું કોઈએ દાટેલું ધન મળી આવ્યું ! મારે જે વાત કહેવી છે તે આ છેઃ ધન દાટવા પતિ અને જેઠ ગયા હતા આ સમાચારે અનુપમા દેવીને દુખ થયું. એમણે પતિને કહ્યું? આપણે નીચે જવું છે કે ઉપર જવું છે? જે નીચે જવું હોય તે જ ધનને નીચે દટાય. ઉપર જવું હોય તે ધનને ઊંચા કાર્યોમાં વાપરો. ભગવાનના ગગનચુંબી મન્દિરના નિર્માણમાં ધનને ઉપયોગ કરે. આર્ય સ્ત્રી સ્વાર્થના સંકુચિત કોચલામાં સમાયેલી નારી નહતી. મને બનારસી સાડીઓ મળી જાય એટલે બસ, આ વિચારણું એની નહોતી. પોતે જેના સાનિધ્યમાં વસી રહી છે, તે તમામ વ્યક્તિઓનું આ લોક અને પરલેકમાં કેમ કલ્યાણ થાય આ જ વાત એના મગજમાં હંમેશા ઘૂમરાતી રહેતી. આર્યપત્નીની શીખ તુલસીદાસનાં પત્ની પિયર ગયેલાં. પત્નીને મળવાની ઉત્કંઠાથી એક મેઘલી, અંધારી રાત્રે તુલસીદાસ સાસરે ગયા,

Page #146
મારક મ– મોહને 125 લક્ષ્ય સ્થિર થઈ ગયા પછી મનુષ્ય વચ્ચે આવતાં કષ્ટોને ગણકારતું નથી. સંસાર માટે તમે કંઈ ઓછું કષ્ટ સહન કરે છે ? ધન માટે લોકે કયાંના ક્યાં પહોંચી જાય છે? પણ ધર્મ માટે કંઈક કરવાની પ્રેરણું ગુરુદેવ આપે તે...? જવાબ તૈયાર હોય છે ને તમારી પાસે? પણ એ જવાબ સાચે નથી હોતે. જીવનને ધર્મના પુરથી વાસિત બનાવવાને ઈરાદે હેય તો એ માટે વ્યક્તિ જરૂર પુરુષાર્થ કરશે. વતનથી હજાર માઈલ દૂર આવેલ નગરમાં બિઝનેસ ખેડવા જવા અને ત્યાં રહેવા જે તૈયાર છે એ ધર્મ માટે શે ભેગ આપવા તૈયાર છે ? એને પૂછી એ કે, ભાઈ! તમે પરમાત્માનાં દર્શન-પૂજન કરે છે ? તે કહેશેઃ મહારાજ સાહેબ! અમે રહીએ છીએ ત્યાંથી દહેરાસર બહુ દૂર છે. અર્ધો કિલોમીટર દહેરાસર છેટું હોય તે એ દર લાગે છે. અને હજાર માઈલ દૂર આવેલ આ બિઝનેસ સેન્ટર...? અને બિઝનેસ સેન્ટર રૂપ એ નગરમાં ય રહેઠાથી માર્કેટ દુર હોય તે એ દુરી ખટકશે નહિ. તુલસીદાસ અંધારી રાત્રે પહોંચી ગયા પત્નીને પીયર. અંધારી, મેઘલી રાત; રસ્તા કાચા માર્ગ ભૂલી જવાનું જોખમ, આ બધું એ વખતે તેઓ ભૂલી ગયા. લક્ષ્ય નક્કી થયા પછી વચ્ચે આવતાં કષ્ટ ભૂલાઈ જાય છે. તુલસીદાસનાં પત્ની ધર્મપત્ની છે. પતિને સનેહપૂર્વક ઠપકો આપે છેઃ અસ્થિ ચરમમય દેહ મમ, તામેં જેસી:

Page #147
126 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પ્રીત; હતી જે શ્રી રામ મેં, તે નહિ હેત ભવભીત. આર્યપત્નીની કેવી શીખ છે? “અસ્થિ ચરમમય દેહ મમ.' મારા આ દેહ પર તમે આટલે બધે મેહ કેમ રાખે છે ? તમારા જેવા વિવેકી પુરુષને આવે મેહ છાજે? મારા દેહમાં શું છે? ગંદકી જ ભરી છે નરી. મળશે આવી આર્યનારી આજે? દવે લઈને નહિ, સર્ચલાઈટ લઈને શોધવા જાવ તે ય...! છે. જરૂર આવી મહાન નારીઓ છે આજે. અને ધાર્મિક પુરુષે પણ છે. એમના ધમથી તે ધરતી ટકી રહી છે. પરંતુ એવું વાતાવરણ પેદા થઈ રહ્યું છે, જેમાં આવી નારીઓની પેઢીને વંશવેલે પાતળું થતું જશે તેમ લાગે છે. બીજું બધું MISS કરશે તો ચાલશે, પણ... હમણાં જ ક્યાંક વાંચ્યું હતું એક વાક્ય. કુમારિકાઓને ઉદ્દેશીને લખાયેલું એ વાક્ય નાનકડું હોવા છતાં બહુ અર્થસભર હતું. “બહેન! MISS! તમે બીજું બધું miss કરશે તે (ચૂકી જશે તે) ચાલશે, પણ સદાચાર miss કરશે તે તમારા માટે એ ઘાતક નીવડશે.” તુલસીદાસનાં પત્ની પતિને શું કહે છે? મારામાં જેટલી પ્રીત તમારી છે, એટલી જે ભગવાનમાં હતા તે જનમ-મરણના ફેરા ટળી જાત! “તે નહિ હેત ભવભીત.”

Page #148
127 મારક મન્ચ મેહને અન્ન અને પ્રતિમત્ર દેહ સુધી જ દૃષ્ટિ સીમિત રહે તે આધ્યાત્મિક વિકાસ ઘણે દુર છે. અહં મમતિ મત્રોય મેહસ્ય જગદાચકૃત” એટલે દેહ, દષ્ટિનો વ્યાપ જે આટલો જ હોય તે, ગ્રન્થકાર મહાપુરુષ કહે છે, તમે મેહની દુનિયામાં છે.! હું એટલે દેહ, અને ભૌતિક પદાર્થો એ મારી માલિકીની વસ્તુઓ; આ એક એવો ઘેરાવ છે જેણે વ્યક્તિને, અગણિત સમયથી, એક સંકુચિત કુંડાળામાંથી બહાર જવા નથી દીધી. હું એટલે દેહ” આ મહિને મત્ર. “મારી માલિકીની વસ્તુઓ એટલે બંગલે, કા૨, પરિવાર આ પણ મેહને જ મત્ર. મત્રની દુનિયામાં એક નિયમ હોય છે. એક મન્ન હોય. પણ એની અસરને નાબૂદ કરનાર પ્રતિમન્ન, વિરોધી મત્ર પણ હોય. મોહનાં મત્રની અસરને ઘેઈ નાખનાર કઈ પ્રતિમન્ન ખરે કે નહિ ? ગ્રન્થકાર મહાપુરુષ કહે છે: “અયમેવ હિ ન–પૂર્વ પ્રતિમત્રપિ મેહજિત્ " મન્ટને પ્રતિમન્નમાં બદલવાની વિધિ બહુ સરળ છે. મન્ટને નિષેધવાચક બનાવી દેવાનો બસ, કામ પતી ગયું! “હું એટલે દેહ નહિ. દેહ ને નાશે

Page #149
128 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પણ ન નષ્ટ થનાર આત્મા તે હું.” આ પ્રતિમન્ચ. મારી માલિકીના પદાર્થોમાં બંગલે નહિ, કાર નહિ, દેલત નહિ જ્ઞાન એ મારે ગુણ, દર્શન એ મારે ગુણ. આ પ્રતિમત્ર. | મોહન મત્રનું રટણ તે ખૂબ કર્યું. એકાદ જન્મમાં નહિ, અનંતા જન્મથી એ રટણ કરતું આવ્યું છે આત્મા. હવે પ્રતિમત્રને જપ કરે.

Page #150
[10] અદ્વિતીય આનંદલોકની સફરે शुद्धात्मद्रव्यमेवाह શુદ્ધ જ્ઞાન , મમ | नान्याह न ममान्येचे ___ त्यदो मेहास्त्रमुल्बणम् // આત્મસ્વરૂપનું ભાન થયા પછી, સ્વભાવ-રમણતામાં સ્થિર થયા પછી, જે આનંદની અનુભૂતિ થાય છે, તે ખરેખર શબ્દાતીત હોય છે. શબ્દ એ ભૂમિકાને ખ્યાલ આપવા માટે ટેટલી (TOTALLY) અસમર્થ હોય છે. પૂજ્ય પ વિજય મહારાજ “નવપદ પૂજામાં કહે છે? જ્ઞાન ધ્યાન કિરિયા સાધંતા, કાઢે પૂર્વનાં કાળ.૮૪ લાખ વર્ષ ગુણ્યા 84 લાખ વર્ષ બરોબર એક પૂર્વ. આવા જ્ઞા. 9

Page #151
130 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પૂના પૂર્વે સુધી આત્માનુભૂતિવાળા મુનિરાજ આનંદરસમાં ઝીલ્યા કરે છે. “આનંદ, આનંદ, નિરવધિ આનંદ.” આ સિવાય બીજા કોઈ શબ્દ એ ભૂમિકાને સૂચવી શકે તેમ નથી. - પૂજયપાદ મહેપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશવિજય મહારાજા કૃત નવપદની પૂજામાં મુનિરાજના અદ્વિતીય આનન્દની પૃષ્ઠ ભૂમિકા-બેક ગ્રાઉન્ડ આ રીતે દર્શાવવામાં આવી છે. જે રમ્યા શુદ્ધ સ્વરૂપ રમણે, દેહ નિર્મમ નિર્મદા; કાઉસ્સગ્ય મુદ્રા, ધીર આસન, ધ્યાન અભ્યાસી સદા; તપ તેજ દીપે, કમ ઝીપે, નવ છીપે પર ભણ; મુનિરાજ કરુણા સિધુ ત્રિભુવન બધુ પ્રણમું હિત ભણી... આ પૃષ્ઠ ભૂમિકાને જરા વિગતવાર જોઈ જઈએ. મુનિરાજ જે આનન્દલોક ના સ્વામી છે, એ આનંદલકમાં તમારે ય પ્રવેશ કરે છે ને? શુદ્ધ સ્વરૂ૫ રમણતા “જે રમ્યા શુદ્ધ સ્વરૂપ રમણે.” અશુદ્ધ સ્વરૂપમાં તે આત્મા અનાદિકાળથી રમતે આવ્યું છે અને રમી રહ્યો છે; હવે શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમવું છે. અત્યારની ભૂમિકાએ તમારે એ ચિન્તન કરવું જોઈએ કે, મોટી મોટી અશુદ્ધિઓ શી રીતે ટળે? એક અશુદ્ધિ પરિગ્રહ સંજ્ઞાને કારણે ઉદભવેલી છે ? ધન પર વધુ પડતી મૂરછ. અતિભ. દાનના સંસ્કાર વડે આ અશુદ્ધિને દુર

Page #152
અદ્વિતીય આનંદલોકની સફરે 131 કરી શકાય. લક્ષ્મી દાનથી સેહે છે. કંજુસ પાસે પૈસા છે. દાનવીર પાસે પણ પિસા છે, કંજુસ લક્ષ્મીદાસ છે. દાનવીર શ્રીપતિ–લક્ષ્મીને પતિ છે. કથા કંજુસની એક હિન્દુ કથાકારે સરસ કમેન્ટ એક જગ્યાએ કરેલી. એમણે કહ્યું : જે લેકે કંજુસ છે અને લક્ષમીને તિજોરીમાં પૂરી રાખે છે તેમણે સમજવું જોઈએ કે, “ઉપર” ગયા પછી એમની હાલત કફોડી થઈ જવાની છે. કારણ કે લક્ષ્મી એટલે વિષ્ણુ ભગવાનનાં પત્ની. સામાન્ય માણસ પણ પોતાની સ્ત્રીનું અપમાન નથી સાંખી શકતા તે આ તે ભગવાન છે! એ લાલ આંખ કરીને નહિ કહે કે અલ્યા! તે ગત જન્મમાં શું કર્યું તું મારી પત્નીને ગાંધી રાખી તી ને...? કંજુસને આપવાના નામથી ધ્રુજારી છૂટે છે. એક કંજુસ એક વખત જઈ રહ્યો હતે. મશગુલ હશે ઉઘરાણું –પા- ઘરાણીના વિચારમાં. રસ્તામાં આવ્યો એક ખાડે. વરસાદના પાણીથી ભરાયેલ. પેલા ભાઈ વિચારમાં એવા લીન હતા કે, ખાડે આવે તેને ખ્યાલ રહ્યો જ નહિ. એક ગુજરાતી સુભાષિતકારે સરસ કહ્યું છેઃ નીચું જઈને ચાલતાં, ત્રણ ગુણ મેટાં થાય; કાંટે ટળે દયા પળે, પગ પણ નવિ ખરડાય. શહેરમાં કાંટાને ત્રાસ ન હોય તોય કેળાની છાલને તે છે જ. સિનેમાના પિોસ્ટરો સામે આંખે ફાડી ફાડીને ભાઈ સાહેબ જોતા હોય ને ત્યાં નીચે

Page #153
132 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કેળાની છાલ આવતાં પગ લસરે તે જોઈ લો મઝા ! ધરતી માતાને સાષ્ટાંગ નમસ્કાર થઈ જાય! અને આજુબાજુ વાળાઓને વગર પૈસે ફિલમ જોવા મળી જાય! શાસ્ત્રીય મર્યાદાનું પાલન થાય, ઈર્યાસમિતિનું અનુસરણ થાય તે કેઈની મજાકના ભંગ ન બનવું પડે અને અહિંસાના પાલનથી માટે લાભ મળે. પેલા કંજુસ ભાઈ ધૂનમાં જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં આ ખાડે અને પડયા એ ખાડામાં ! નીકળવા માટે મહેનત કરી પણ નીકળાય તેવું નહોતું. ત્યાં જ સદ્દભાગ્યે એક સદગૃહસ્થ ત્યાંથી નીકળ્યા. સગૃહસ્થ કોને કહેવાય? સૂટેડ-બૂટેડ થયા કે બગલાની પાંખ જેવા કપડાં પહેર્યા એટલે સગ્ગહસ્થ થઈ ગયા એવું ન માનતા ! બીજાનું દુખ જોઈ જેનું હૃદય દ્રવે તે સદ્ગૃહસ્થ. પેલા સદગૃહસ્થ કંજૂસને ખાડામાં પડેલો જે કે તરત જ એમના હૈયે કરુણું જાગી. તરત જ એ ખાડા પાસે આવ્યા અને પેલાને કહેઃ લાવે, ભાઈ! તમારા હાથ આપો ! હું તમને બહાર કાઢું. પણ કંજુસ કાકા હાથ ન આપે. | સદગૃહસ્થને આશ્ચર્ય થયું. આ ભાઈ હાથ કાં ન આપે? એ હાથ આપે તે હું ખેંચીને એમને બહાર કાઢે. બીજીવાર અપીલ કરી. નિષ્ફળ. ત્રીજીવાર પણ એ જ દશા. ત્યાં જ બાજુમાંથી કંજૂસના પડોશી નીકળ્યા રામ

Page #154
અદ્વિતીય આનંદલેકની સફરે 133 લાલકાકા. પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવી એમણે સદ્દગૃહસ્થને કહ્યું : ભલા માણસ ! તમે અમારા આ કંજૂસ કાકાને નથી ઓળખતા. આપવાનું કામ આખી જીંદગીમાં એમણે નથી કર્યું તે અત્યારે શી રીતે કરે? તમારે એમને કાઢવા જ હોય તે કહે કે, ત્યે મારો આ હાથ. તે તરત તમારો હાથ લેશે અને બહાર નીકળી શકશે. પેલા સગૃહસ્થ એમ કહેતાં કંજુસ કાકાએ તરત એમને હાથ પકડ્યો. લેવાનું આત્મા અનાદિ કાળથી શીખતે આવ્યું છે. આપવાનું હવે શીખવાનું છે. “ધર્મસ્ય આદિપદં દાનમ. ધર્મનું પહેલું પગથિયું દાન છે. તે, પરિગ્રહની અશુદ્ધિ દાનથી દેવાઈ જાય. આહાર સંજ્ઞાની અશુદ્ધિ ટાળવા માટે તપ છે. વાસનાથી પેદા થયેલ અશુદ્ધિને ટાળવા બ્રહ્મચર્ય... જેમ જેમ અશુદ્ધિ ટળતી જશે અને જીવન નિર્મળ બનતું જશે તેમ તેમ વધુ નિર્મળ જીવન માટેની પૃહા અંદરથી ઉગ્યા કરશે. અને એમ કરતાં એક દિવસ એ આવશે જ્યારે તમે શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમણતા પ્રાપ્ત કરશે. દેહ પરની મમતાને ત્યાગ | મુનિરાજની અણમેલ ગુણસંપદાનું બીજું મહામૂલું રત્ન છે દેહ પર નિર્મમત્વ. દેહ તે સાધન છે સંયમયાત્રા માટેનું. એના પર રાગ કે ને મમતા કેવી ? કા૨નું મોડેલ સરસ હોય, રંગ-રોગાન ઉડીને આંખે

Page #155
134 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ વળગે તે હોય પણ જે મશીન ખોટવાયેલું હોય છે ? બીજી કાર દેખાવમાં ભંગાર છે, પણ દડવામાં તેજ છે, અધ વચ્ચે અટકે નહિ તેવી; તમે બેમાંથી કઈ કારને પસંદ કરશે, યાત્રા માટે ? અહીં ગાડી સાધન છે. સાધ્ય છે કોઈ તીર્થ સ્થળ. જ્યાં જાવા તમે ઈચ્છો છે. સાધન તેને કહેવાય, જે સાધ્ય અને આપણું વચ્ચે રહેલા અન્તરને ઘટાડે. સાધનમાં રૂપ-રંગ નહિ જેવાના. સાધનમાં સાયને પ્રાપ્ત કરાવવાની ક્ષમતા છે કે નહિ તે જોવાનું. આ દૃષ્ટિકોણથી જોઈશું તે તરત સમજાશે કે, રૂપાળું શરીર જ માત્ર સારું નહિ; પણ જેનાથી વધુ સાધના થાય તે શરીર સારું. તે બંદૂકને ઉપાડીને ફરવાનો છે અર્થ ? ચેકીદારને શેઠે નવી નકોર બંદૂક લાવી આપી, બંદૂકને રોજ ચેકીદાર કપડાંથી લે છે અને એને ખભે લટકાવી રોફ જમાવે. એક દિવસ રાત્રે ચોર આવ્યા. ચોકીદારે હકારા-પડકારા કર્યા પણ ચોર હોંકાર ને કંઈ ગાંઠે ? એ તે શેઠની તીજોરી સાફ કરીને જ ગયા. ચેના ગયા પછી ચેકીદા૨ શેઠ પાસે ગયો. બંદૂકને બરોબર ખભે લગાવીને. શેઠની નજર એના તરફ પડતાં ગુસ્સામાં ધૂંધવાઈને તેઓ બેલ્યા : તારી બંદૂકની પૂજા કર હવે! ગમાર ! બંદૂક આવા વખતે સ્વ-રક્ષણમાં કામ

Page #156
અદ્વિતીય આનંદલેકની સફરે 135 ન આવે તે એને આખો દિવસ ઉપાડીને ફર્યા કરવાને શું અર્થ ? જે વાત બંદૂકની, તે વાત શરીરની. જે ખરે ટાણે કામમાં ન આવે તે એ શરીર શા કામનું ? શરીરથી નિરપેક્ષ બનેલા મહાત્માઓ પણ ગેચરીએ જતા. સ્વાધ્યાય અને અધ્યયનમાં જેમને અપૂર્વ આનન્દ મળતે, એ મહામુનિએ પણ ભીક્ષાચર્યાએ જતા. કેમ? શરીર આરાધનામાં સહાય આપે છે, તે એવા શરીરને આહાર આપો. ધના અણગારની મહાન તપશ્ચર્યા ધન્ના અણુગાર દીક્ષા પછી તરત પ્રભુ મહાવીર પાસે અભિગ્રહ ધારણ કરે છેઃ “છઠ તપ આંબિલ પારણે રે, કરે જાવજજીવ.” છઠને તપ અને પારણે આયંબિલ. આયંબિલમાં પણ કે આહાર ? “માખી ન વંછે તેહ.” એ નીરસ આહાર કે જેના પર માખી પણ બેસવાનું પસંદ ન કરે. દેહ પરની કેવી નિર્મમતા ! ધન્ના અણગારની વાત સાંભળ્યા પછી રસાસ્વાદ પર કાપ મૂકવાનું મન થવું જોઈએ. મહા મુનિઓ કેવા ચાલાક કે અરસ, નારસ આહાર શરીરને આપીને પણ કસ બરેબર કાઢતા કાયાને. અત્યારના લોકો તે શરીરને પંપાળે એટલું જ. તપશ્ચર્યાની વાત કરે તે..! સાધના માટે દેહને ઉપયોગ કેટલો ?

Page #157
138 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ શ્રેણિક રાજાએ પ્રભુ મહાવીરને પૂછયું : સ્વામી ! આપના ચૌદ હજાર મુનિઓમાં અત્યારે ઉત્કૃષ્ટ પરિણામ વાળા મુનિ કેણુ? ત્રિલે કગુરુ પ્રભુએ કહ્યું H રાજન ! ધન્ના અણગાર સહુથી શ્રેષ્ઠ પરિણામવાળા છે. જેવી ઉગ્ર તપશ્ચર્યા એવી જ ઉગ્ર સાધના. ઉંડી જ્ઞાનદષ્ટિ સાથેની તપશ્ચર્યા. કે ગુણાનુરાગ હતે એ મહામુનિઓમાં? ચૌદ હજારમાંથી પ્રભુએ ધન્ના અણુગારને પહેલા નંબરમાં મૂક્યા; બીજાઓને બેટું લાગે કે નહિ ? ના, બધા ગુણાનુરાગી હતા. બધા ધના અણગારની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. આજે સભામાં બેઠેલા પાંચ હજાર આરાધકોમાંથી એક આરાધકની પ્રશંસા, અનમેદના કરવામાં આવે તો....? દશ જણે અઠ્ઠાઈ કરી હોય, એમાં નવ જણે તે ઊંઘી ઊંઘીને જ પૂરી કરી હોય અને એક જણે અપ્રમત્ત રીતે આરાધના અઠ્ઠાઈમાં કરી હોય અને ગુરુ મહારાજ એ અપ્રમત્ત તપશ્ચર્યાવાળાની પ્રશંસા કરે ત્યારે આખા સભા ગૃહના આનંદમાં પેલા નવ અડ્રાઈવાળા જોડાયા હોય ન, કે. ? “જોયું? પેલા ભાઈ બાપજીની બહુ સેવા કરે છે, માટે વ્યાખ્યાનમાં એમની પ્રશંસા કરી. આપણો તે ભાવે નથી પૂછાત.” આ જ ભાવ કદાચ મનમાં ઘૂમરાતે હેય. અહી મુક્તિ મુનિરાજ જે ગુણોના સહારે આનન્દ-સામ્રાજ્યમાં

Page #158
અદ્વિતીય આનંદલોકની સફરે 137 પ્રવેશ કરે છે, તે ગુણોની ઝાંખી આપણે કરી રહ્યા છીએ. ત્રીજો ગુણ છે અહમથી ઉપર ઉઠવાપણું નિરહંકારિતા. સાધના અને અહંકાર સામસામા છેડા છે. અહમ હોય ત્યાં સાધના કેવી? સાધના હોય ત્યાં અહમ કેવું? દશાર્ણભદ્રઃ અહમ પણ તારક! દશાર્ણભદ્ર રાજા ભગવાનને વન્દન કરવા જાય છે. ઠાઠમાઠ પૂર્વક. ભગવાનને વન્દન કરવા જવું છે. ત્રણ લોકના નાથને ભેટવા જવું છે. સરસ ઉદ્દેશ છે. પણ ત્યાં અહમ આવી ગયે. “એવી સામગ્રી લઈને એવા ઠાઠમાઠથી જઉં કે કઈ એ રીતે ન ગયું હેય.” ત્રણ લોકના ધણી આગળ આપણે કોણ? પણ જનમજનમમાં રખડપટ્ટી કરીને આજે એક બે બંગલા કે કારના માલિક બનેલ આ મનુષ્યની આંખે આડે આવી જાય છે. અરે ભાઈ! કઈ મૂડી પર આ અભિમાન ? આ તે ચાર દિવસની ચાંદની. ફેર એ જ અંધારી રાત છે. નરક– તિર્યંચના અવતારમાં અહમ મનુષ્યને ઉંચકશે નહિ જ. એ નીચે જ પાડશે. અહમથી ઉપર ઊઠેલા જ ઉંચકાશે. દશાર્ણભદ્ર રાજાના અહમને તેડવા ઈન્દ્ર મહારાજા એવા ઠાઠથી વન્દનયાત્રા કાઢે છે, જેની શોભા જોઈ દશાર્ણભદ્ર રાજા ઠરી જાય છે. અહમની આ જ તે મે કાણુ છે ને ! મતગણતરી ચાલતી હોય ને એક ઉમેદવાર જીતમાં લાગતું હોય, તેના

Page #159
138 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પ્રસંશકો ફૂલહારની ને બેન્ડવાજાની વરધી આપીને આવ્યા હોય અને ત્યાં છેલ્લે સમયે બીજી પેટીઓ માંથી સાપને બદલે છછુંદર નીકળે તે જોઈ લો પેલા ભાઈનું મોઢું ફેટે પાડવા જેવું થાય તે ! હર્ષના મેજાની ટેચે ગયેલ એમની હૃદય-નાવ શોકના તળિયે આવી જાય. દશાર્ણભદ્ર રાજા વિવેકી છે. તરત સમજી ગયા. “કે મારો અવિવેક, કે અહીં હું મારા અહમનું પ્રદર્શન કરવા નીકળી પડયે !" પરમાત્માના ચરણે અહમની ભેટ ધરી દીધી એમણે! “હું પ્રભુ તારો....” પ્રભુ ! હું આપને છું. આપનું જ શરણ છે મારે. અહમને ઓગાળી દીધું. સાધના માગે એવી તે દેડ મૂકી દશાર્ણભદ્ર રાજાએ કે મુનિવેષમાં હતા તેમના ચરણે નમી ઈન્દ્ર કહે છે : ભગવદ્ ! તમે તરી ગયા..... અહમ પણ દશાર્ણભદ્ર માટે તારક બન્યું. અહમમાંથી અહંમુક્તિના માર્ગે કેટલા ઝડપથી તેઓ આગળ વધી ગયા ! આપણેય પ્રભુને ચરણે આપણું અહમ ચડાવી દઈએ વિસર્જિત કરી દઈએ. તે કેવું સારું ! મુકા, આસન, દયાનાભ્યાસ મુનિરાજના ગુણભવની વાત ચાલી રહી છે. કાઉસગ મુદ્રા ધીર આસન ધ્યાન અભ્યાસી સદા અખૂટ આનંદની દુનિયામાં પ્રવેશવાનાં જે દ્વારે છે તે પૈકીના એકનું નામ છે ધ્યાન. કાઉસગ્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં ઊંડા ઉતરેલ મુનિરાજનાં દર્શન કરે તે ખ્યાલ આવે કે, ધ્યાન

Page #160
અદ્વિતીય આનંદલકની સફરે 139 એટલે શું? કાઉસગ્ગ કરે છે ત્યારે શું બોલો છો? " ઠાણું મહેણું ઝાણેણં અપ્પાનું વોસિરામિ.” સ્થાન, મૌન અને ધ્યાન પૂર્વક કાઉસગ્ન કરવાને છે. શરીર નિશ્ચલ, અકમ્પ ખડું હેવ કાઉસ્સગ્ગ મુદ્રામાં. મૌનનું ખંભાતી તાળું મેઢે. લાગી ગયું હોય. મન ધ્યાનમાં લાગેલ હેય. મન, વચન, કાયા ત્રણે ધ્યાનમાં એકાકાર બન્યા હોય. મુદ્રા, આસન અને ધ્યાનને પરસ્પર સંબંધ છે. કાઉસ્સગ્ગ મુદ્રા અને પદ્માસન જેવા આસને જગત જોડેના આપણા સંબંધના દરવાજાને બંધ કરે છે. અને એ દ્વાર બંધ થાય છે ત્યારે જ અંદરનું દ્વાર-ધ્યાનનું દ્વાર ખુલે છે. દયાન માટે શ્રેષ્ઠ આલંબન : પ્રભુની મૂર્તિ ધ્યાન માટે શ્રેષ્ઠ આલંબન છે પરમાત્માની મૂર્તિ. જિન પડિમા જિન સારિખી.” ભક્ત માટે મૂર્તિ સાક્ષાત્ પરમાત્મા જ છે. પૂજ્ય જ્ઞાન વિમલ સૂરિ મહારાજ જિન સ્તવનામાં કહે છેઃ જિણ પરે દેશના દેવતાં એ, સમરું મનમાં તે; પ્રભુતુમ દરિસને એ...” ભગવાનની મૂર્તિનાં દર્શન કરતી વખતે સમવસરણમાં બિરાજમાન પ્રભુની સ્મૃતિ ઊઠે છે હૃદયમાં. મેઘગંભીર અવાજે, પ્રભુ દેશના આપી રહ્યા છે. ભગવાનની વાણી.. “મીઠી હે પ્રભુ! મીઠી તારી. વાણ, લાગે હે પ્રભુ! લાગે જેસી શેરડીજી.... “તુજ મુખ મુદ્રા ભાવતાં એ, વિચરતા જિનરાજ,

Page #161
140 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પરે તે સાંભરે એ....” પ્રભુની મુખ મુદ્રાનું દર્શન થતાં જ સોનાનાં કમળ પર વિહરી રહેલા પરમાત્મા યાદ આવે. ભગવાનનાં દર્શન થતાં આવી ચિત્તની એકાકારતા પ્રગટે તે મિથ્યાત્વ ભાગી જાય. ‘તુમ દરિસનથી ઉજલું એ, સમતિ વસવાવીસ, લહ્યું મેં કલિયુગે એ....” પ્રભુનું દર્શન ન થયું માટે તે સંસારની આ હેરાફેરી મટી નહિ. ભવભ્રમણ મીટાવવા જોઈએ પરમાત્મ-દર્શન જોઈ એ પરમાત્મ-કૃપા. “તુમ દરિસન વિણ હું ભમે એ, કાળ અનંત અનંત, કૃપા હવે કીજિએ એ....” તપની દીપ્તિ | મુનિરાજના ચહેરા પર દીપ્તિ, ચમક હોય છે પણ એ દૂધ, ઘીની નથી; તપની છે! “તપ તેજ દીપે.” સંસારી માણસ લાલ ગાલ રાખતા હોય છે, પણ એ તમાચો મારીને! જ્યારે તપનું તેજ અંદરથી ઉદ્દભવેલું છે. બહાર તે મહાશય છાતી ફૂલાવીને ફરતાં હેય. અને નોકરને ધમકાવતાં હોય ત્યારે વાઘની ગર્જના યાદ આવી જાય સાંભળનારને. પણ એ જ મહાશય ઘરે શ્રીમતીજીના વાકપ્રહારે નતમસ્તકે સાંભળતા હોય ત્યારે થાય કે, પિલી ગર્જનાનું અકાળે અવસાન થઈ ગયું ! તમાચાને પાવર ખલાસ થઈ ગયો! હવે ફરી બેટરી ચાર્જ કરવી પડશે... અલબત્ત, બહાર જઈને ! તપ તેજ દીપે, કર્મ ઝીપે' મુનિરાજ તપશ્ચર્યા દ્વારા

Page #162
અદ્વિતીય આનંદલેકની સફરે 14. કર્મોનાં ભૂક્કા લાવવા માંગે છે. “કર્મ નિકાચિત પણ ક્ષય જાયે...” તપની ટૂંકી વ્યાખ્યા નવપદ પૂજામાં આ રીતે અપાઈ છેઃ “ઈરછારોઘન તપ નમે.” કામનાની પૂરપાટ જતી ગાડી. પર બ્રેક મારવી એનું નામ તપ. કૂતરાં તે જુદાં છે, ને પથરા બાંધેલા ! ગામડા ગામમાં રહેતા મુલ્લાજી શહેરમાં ગયા. અજાણ્યા માણસને જોઈને કૂતરાઓ તેમનું “સ્વાગત કરવા સામે દેડડ્યા. મુલ્લાજીને કૂતરાઓનું “સ્વાગત’ નહોતું જોઈતું. એટલે એમને હટાવવા, સ્વરક્ષા માટે ઉપાય શોધવા મુલ્લાજીએ આજુબાજુ જોયું. પણ શહેરના ડામરના રેડ પર એકે પથરે કે કાંકરે દેખાય નહિ. ડામરના “રીસરફેઈસુડ’ કરવાની જરૂરવાળા ઉબડ-ખાબડ રોડ પર કાંકરીઓ દેખાય, પણ એ તે ડામર જેડે ચોંટી ગયેલી; એટલે. હાથમાં શેની આવે ? ત્યાં જ નજીકમાં રહેતા એક માણસ મુલાજીની વહારે ધાયે. તેણે કૂતરાંને કાઢી મૂક્યાં. મુલ્લાજી આગળ જઈ સ્વગત બબડયા : ખરા છે આ શહેરીઓ ! કૂતરાંને તે જુદાં રાખે છે અને પથરાને બાંધી રાખે છે ! ભેગોના કૂતરાં છુટ્ટાં છે. અનિયત્રિત. હાઉ–હાઉ કરી ખાઈ જવા તૈયાર. પણ એમના પર બ્રેક લગાવનાર તપ હાથવગો નથી ! શું થશે આ ભેગીઓનું?

Page #163
142 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ -- આજે ચૌદશ છે. કારણ કે.. આજે આઠમ-ચૌદશની ઓળખાણ રહી છે? બહેને ધાર્મિક વૃત્તિની હોય તો તેઓ આઠમ-ચૌદશે લીલું શાક ન કરે. અને ભાણામાં લીલું શાક ન આવે એટલે અમારા આ “ધર્મપ્રિય” શ્રોતાઓ અનુમાન કરે કે આજે કાંઈક તિથિ હશે. બાકી બહેનેમાં ધાર્મિક વૃત્તિ જે ઘરમાં ઓછી હોય ત્યાં આઠમ–ચૌદશ કેલેન્ડરના ડટ્ટાને કે પંચાંગના પાનાને જ આવે; અમારા આ મહાનુભાવોને નહિ ! ભક્ષ્યાભઢ્યનો વિવેક પણ ઓછા થવા લાગ્યો છે. ઘણી વખત વહેરવા જઈએ-સરપ્રાઈઝ વિઝિટ રૂપેત્યારે બટાકા, ડુંગળી પડેલાં દેખાઈ જાય. હા, પહેલાંથી ખ્યાલ આવી જાય કે, મહારાજ સાહેબ વહેરવા પધાર્યા છે. તે તે ઢાંકી-ઢબૂરી નાખે. પણ અચાનક વહેરવા ચઢી જઈએ, પૂર્વ ખબર વગર, ત્યારે તમારી પોલ ખુલ્લી થઈ જાય! એક જગ્યાએ એક મુનિરાજ વહેરવા ગયેલ. બહેનના હાથ કાચા પાણીવાળા હતા એટલે એમણે ભાઈને લાવ્યા? જરા મહારાજ સાહેબને વહોરાવજો ને...! પેલા ભાઈ વહોરાવવા માંડ્યા. શાકની તપેલીનું છીબુ ભાઈ ખોલવા જતા'તા ત્યાં બાઈ કહેઃ ના, ના. એ નહિ ખેલતાં ! બટાકાનું શાક રાંધેલું હતું ! બહેન જે ધર્મપ્રિય હોય તે એ ઘરમાં ધર્મસંસ્કારનું

Page #164
અદ્વિતીય આનંદલેકની સફરે 143 વાતાવરણ રાખી શકે. બાળકને પણ નાનપણથી સંસ્કાર આપી શકે. બેટા! આપણાથી આ ન ખવાય. આપણુથી આમ ન કરાય... પર-રમણતાને ત્યાગ નૈવ છીપે પર ભણી.” બહિર્વત્તિથી સંપૂર્ણ રીતે પર બનેલા છે મુનિરાજ. પરરમણતા કયારે ટળે ? તત્ત્વ–૨મણુતા પ્રગટે ત્યારે. ‘ચારિત્ર ગુણ વળી વળી નમો, તત્ત્વરમણ જસ મૂલે છે.” મૂળમાં તત્ત્વ-રમણતા જોઈએ. પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં પૂજ્યપાદ ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે: “સંયમયગૅરાત્મા નિરન્તરં વ્યાકૃતઃ કાર્ય સંયમના યોગ વડે નિરન્તર, અહેનિશ, આત્માને ભાવિત રાખવો. “પરનું ચિન્તન તે ખૂબ કર્યું; શરીરનું ને બંગલાનું ને મોટરનું ને કંઈ કેટલાય પદાર્થોનું હવે “સ્વ”નું ચિન્તન કરવું છે. હું કોણ? મોટામાં મેટું અજ્ઞાન આ વિષયનું છે. કોણ? શુદ્ધ આત્મ દ્રવ્ય તે હું. દેહ તે એના નિવાસનું સ્થાન માત્ર છે. દેહમાં હું પણાની બુદ્ધિ એ મેટામાં મેટું અજ્ઞાન છે. એ અજ્ઞાન ટળી જાય તે દેહને ખાતર થતું ઘણું પાપ ઓછું થઈ જાય. ભાડાના ઘરમાં તમે રહેતા હે તે એને ટિપપ

Page #165
144 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨, બનાવવાને વિચાર તમને નહિ આવે. કારણ કે એ તમારું નથી. દેહને પણ આપણે પુણ્યના ભાડે થડા સમય માટે લીધેલ છે. ભાડાના આ ઘરની–દેહની આટલી બધી માવજત શા માટે? ડિઝાઈન જ નવી શી રીતે લાવવી? અમેરિકી પ્રમુખ જહેન કેનેડીનાં પત્ની જેકવેલીન એક વખત પહેરેલે પોષાક બીજી વાર ન પહેરતાં. પોષાક જ માત્ર નવે નહિ; ડિઝાઈન પણ અલગ-અલગ જોઈએ. એ માટે એક દરજી હેલિકોપ્ટરમાં જુદા જુદા નગરમાં ફર્યા કરતે. અને નવી નવી ડીઝાઈને જોઈ, કલ્પી, દરજીઓની એક ટીમને તે સમજાવતે. જે ટીમ નવાં નવાં વસ્ત્ર બનાવ્યું જતી. ભર ઉનાળામાં પણ સૂટેડ-બૂટેડ મહાશયને જોઈને અમને તે દયા આવી જાય ! બિચારે ! અંદરથી ગરમીથી પરેશાન થઈ રહ્યો હોય પણ શું થાય? વચ્ચે જ સ્ટેટસસિઓલ બની ગયાં છે ત્યાં ! કેવી પરાધીનતા ! પાર્ટીમાં જવા એક અટુડેટ બહેન તયાર થઈ રહ્યાં છે. પણ “મેચિંગ બરાબર જામતું નથી! બહારથી એમનાં પતિ પૂછળ્યા કરેઃ હવે કેટલી વાર? હવે કેટલી વાર? બહેન કહેઃ બસ, આ બે મિનીટ મિનીટ કાંટે ઘડિયાળના આખા ચંદા-ડાયેલ પર

Page #166
અદ્વિતીય આનંદલેકની સફરે 145 ફરી વળ્યો. કલાક થઈ. પણ બહેનની બે મિનીટ પૂરી ન થઈ. પતિદેવ કંટાળી ગયા. “હવે કેટલી વાર?”ને મન્ન તેમણે ફરી વાર રહ્યો. રૂમમાંથી પ્રતિમન્નને ઘેષ, શ્રીમતીજીના રોષયુક્ત વદનથી નીકળેલે, સંભળાયોઃ એક કલાકથી તે કહ્યા કરુ છું કે, બે મિનીટમાં તૈયાર થાઉં છું, બે મિનીટમાં તૈયાર થાઉં છું તેય પૂછળ્યા જ કરે છે, પૂછયા જ કરે છે. ઘણે સમય તે તમે બગાડે છે, પૂછ-પૂછ કરીને ! એક પ્રશ્ન પૂછું તમને ? આ વઢે તમે પહેરે છે તે તમારા માટે કે બીજાઓ માટે? સરસ મજાનાં વસ્ત્ર બનાવ્યાં. પછી એ પહેરીને તમે બહાર નીકળે છે. એક મિત્ર મળે છે. “અરે, આ શું પહેર્યું? ભલા માણસ, તમે તો કઈ દુનિયામાં રહે છે? બાવા આદમના જમાનાની આ ફેશન ક્યાંથી લાવ્યા ?" બીજા બે-ચાર મિત્રો પેલા મિત્રની વાતમાં ટાપસી પૂરાવે છે. અને તમારા બધે ઉમંગ હવા થઈ જાય છે. હવે તમારા મનમાં ઘરે પહોંચવાની ચટપટી હોય છે. ક્યારે ઘરે જાઉં અને આ વસ્ત્રો બદલાવી નાખું !" પરરમણુતા, પરમુખપ્રેક્ષિતા જેટલી વધુ એટલું દુખ વધુ એ સૂત્ર સમજાય છે ? મુનિરાજ કેવા છે ? “નવ છીપે પર ભણ” પરથી ઉદાસીન બનેલા. “સ્વરૂપ- દર્શનમાં મગ્ન. જ્ઞા. 10

Page #167
146 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ કરુણાને ફેલાવ | મુનિરાજ કરૂણસિબ્ધ છે. અમાપ છે એમની કરુણા ને વ્યાપ. - પેલા કર્ણધન મેતા મુનિવર ! નાનકડા પક્ષીને પ્રાણ બચાવવા પોતાના પ્રાણની આહૂતિ આપી દીધી. અનિકાપુત્ર આચાર્ય મહારાજ પર દ્રષવાળી દેવીએ તેમને નદીમાં નાખી શૂળીએ પરોવ્યા. નદીની અંદર થતી ગૂંગળામણ વચ્ચે શૂળીની પીડા. કેટલી વેદના હશે. પણ જિનવચનને સંપૂર્ણતયા સમર્પિત આ મહાત્મા એ ટાણે શું વિચારે છે ? શૂળીએ પરેવાયેલ દેહમાંથી રુધિરના બિન્દુઓ કરી રહ્યા છે. ગુરુદેવ વિચારે છેઃ મારા આ લોહીના ટીપાંથી અપકાયના જીને કેટલી કિલામણ થતી હશે? આખું જીવન આરાધનામય પસાર કર્યા પછી અન્ત સમયે આ દેહથી આ વિરાધના ! કેવી સુન્દર વિચારણા ! ત્રિભુવન બંધુ | મુનિરાજ ત્રિભુવન બંધુ છે. દુનિયાના સમસ્ત જીવે સાથે મૈત્રીને નાતે એમણે સ્થાપ્ય છે. આવા મુનિરાજને પ્રણામ કરનાર પ્રણામ કરતી વખતે ઈરછે છે કે, એમના શ્રેષ્ઠતર ગુણેને અંશ પિતાને પણ મળે. મુનિરાજ શુદ્ધસ્વરૂપમાં રમતા કરી રહ્યા છે. મને પણ એ અવસર કયારે મળશે? આ ભાવના સાધકની હોય છે.

Page #168
147 અદ્વિતીય આનંદલકની સફરે સાધકની ભાવના સૃષ્ટિ - સાધકની આ ભાવના હોય છે : “અપૂર્વ અવસર એ ક્યારે આવશે, કયારે થઈશુ બાહ્યાન્તર નિગ્રંથ જે; સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષણ છેદીને, વિચરશું ક્યારે મહાપુરુષને પન્થ જે. સર્વભાવથી ઔદાસીન્ય વૃત્તિ કરી, માત્ર દેહ તે સંયમ હેતુ હોય જે અન્ય કારણે અન્ય કશું કહ્યું નહિ, દેહે પણ કિંચિત મૂચ્છ નવિ હોય છે...... શત્રુ મિત્ર પ્રત્યે વતે સમદર્શિતા, માન અમાને વતે તે જ સ્વભાવ જે; જીવિત કે મરણે નહિ જૂનાધિકતા, ભવ મેક્ષે પણ વતે શુદ્ધ સ્વભાવ જે.... ઘેર તપશ્ચર્યામાં પણ મનને તાપ નહિ, સરસ અને નહિ મનને પ્રસન્ન ભાવ જે રજકણ કે રિદ્ધિ વિમાનિક દેવની, સર્વે માન્યા પુદગલ એક સ્વભાવ પણ આ વિચારણું પ્રગટાવવા માટે દેહાધ્યાસથી પર બનવું પડશે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિ કહે છે તેમ, “શુદ્ધાત્મદ્રવ્યમેવાણં” ને જાપ કરવો પડશે. “હું નિષ્કલંક, શુદ્ધ, બુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપ છું. દેહરૂપ નહિ.” અને આપણું પોતીકી સંપત્તિ કઈ? “શુદ્ધ જ્ઞાન ગુણે મમ.” શુદ્ધ જ્ઞાન એ મારું ધન. અનંત દર્શન એ મારું ધન. ના, મોટર મારી નહિ. બંગલે મારે નહિ, કઈ પણ ભૌતિક પદાર્થો પર મારી માલિકીયત નહિ. ' “હું આત્મા છું. જ્ઞાન વગેરે ગુણે મારી સંપત્તિ છે.” આ વિચારણા, ભાવના એ ફાઉન્ડેશન છે, જેના પર તરવજ્ઞાનની મોટી ઈમારત ખડી કરવી છે. જે... >>

Page #169
[11] જેનું ચિત્ત - આકાશ પા૫ - કાદવથી ખરડાતું નથી यो न मुह्यति लग्नेषु भावेष्वौदयिकादिषु / आकाशमिव पऽकेन नासौ पापेन लिप्यते / નેબલ પારિતોષિક વિજેતા, પ્રસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિક આઈ. ટાઈનનું જ્યારે એક મોટા નગરમાં આગમન થયું ત્યારે તેમની શોભાયાત્રા વખતે મહાલના ઝરૂખે–ઝરૂખે અને રાજમાર્ગો પર ઉભેલા રંગબેરંગી વચ્ચે પહેરેલા નાગરીકે હાથ હલાવી તેમનું અભિવાદન કરી રહ્યા હતા. આઈન્સ્ટાઈનની સાથે શટરમાં બેઠેલ એક રાજપુરુષે

Page #170
જેનું ચિત્ત ખરડાતુ નથી 148 એ પ્રસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિકને પૂછયું : કેટલા બધા લોકે તમને જેવા ભેગા થયા છે? તમારું અભિવાદન કરવા સારુ. આઈનસ્ટાઈને નમ્રતાથી કહ્યું? કદાચ આ જ રાજમાર્ગ પરથી વાઘ, સિંહને (અલબત્ત, પાંજરામાં પૂરેલ !) લઈ જવાતા હોય તે આટલું જ, બલકે આથીય વધુ માણસ ભેગું થાય, નહિ? રાજપુરુષ પ્રસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિકની આ નિરભિમાનિતાને જોઈ જ રહ્યા. સાધનાને અને પ્રસિદ્ધિને બિયાં બારું હોય છે. સાધનાથી સિદ્ધિ મળે, પણ વચ્ચે “પ્રસિદ્ધિ ન આવી જાય તે! પ્રસિદ્ધિમાં લપટાણા તે ગયા ! કે, સિદ્ધિની વાત તે બહુ આગળની ભૂમિકાની છે. પહેલાં તે સાધના માટેનું, અનુષ્ઠાન માટેનું અધિકારિત્વ પ્રાપ્ત કરવું છે. ધર્મને અધિકારી કેશુ? ' લલિતવિસ્તરા ગ્રંથમાં પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ ધર્મના અધિકારીમાં ત્રણ ગુણે અપેક્યા છે; તેમને પહેલે ગુણ છે ધમ પર અત્યન્ત બહુમાન. સંસાર છોડ નથી ત્યાં સુધી સંસારની ચિંતા સાધક કરશે, પરંતુ બહુમાન તે ધર્મ પર જ હશે. સંસારની ક્રિયાઓ પરત્વે એટલે રસ એને નહિ હોય એટલે ધર્મક્રિયામાં હશે. બિઝનેસ ખેલ પડશે,

Page #171
150 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ પરંતુ એના વગર ચાલે એમ ન હોય ત્યાં સુધી જ. જ્યારે વગર ધધ કર્યો, પિતાની મૂડીના વ્યાજ વગેરેમાંથી આજીવિકા ચાલે તેમ હશે ત્યારે એ એજ ઘડીએ દુકાનને તાળું મારી દેશે. ધર્મપર બહુમાન કેવું છે? તમારી ભૂમિકાને અને આ ઉપર કહેલ ભૂમિકાને કંઈ મેળ પડે તેમ છે ? “ત્રિવર્ગરૂપ પુરુષાર્થ ચિન્તાયાં ધર્મમેવ બહુમન્યતે” અર્થ, કામ અને ધર્મ એ ત્રણમાં સાધકનું અન્તર ધર્મ તરફ જ ઢળેલું હેય. તમારું મન કઈ તરફ ઢળેલું છે? અત્યારે પ્રવચન સાંભળવા બેઠા છે, પણ મનમાં તે ધંધાની જ કોઈ ચિન્તા ચાલી રહી હશે. જટાશકર ભટ્ટને લાડપ્રેમ ! જટાશંકર ભટ્ટ બ્રહ્મભેજનમાં ગયેલા. પીરસણિયાએ બે-ત્રણ લાડુ મૂક્યા એટલે જટાશંકર કહે : અલ્યા, તું કોઈ અજાણ્યો પીરસણિયે લાગે છે. મારા ભાણામાં ત્રણ લાડુ ! નંગના હિસાબે નહિ પણ થાળીના હિસાબે મારા ભાણામાં મૂકાય. આ આખી થાળી લાડુ ઠાલવી દે મારી પતરાળીમાં ને બીજી થાળી ભરતે આવ! હા, આ એક થાળી લાડુથી તે ખાલી નાસ્તે થશે ! ભેજનને પ્રારંભ તે બીજી થાળીથી થશે.

Page #172
જેનું ચિત્ત ખરડાતુ નથી 151 પીરસણિયે આખી થાળી ગારની પતરાળીમાં ઠાલવી બીજી થાળી ભરવા ગયો. ત્યાં દાળ પીરસવા એક ભાઈ આવ્યા. જટાશંકર કહેઃ મારે દાળ નહિ જોઈએ. લાડુ જ દાળ, લાડુ જ શાક, લાડુ જ ભાત. અરે, આખી દુનિયા આ લાડુમાં સમાઈ ગઈ છે ! કે લાડુ પ્રેમ ? તમારે સંસારપ્રેમ પણ આનાથી કમ તે નથી ને? તમે લોકેએ સંસારમાં ધર્મભાવના નાખવાના બદલે ધર્મમાં વ્યવહાર ખડે કરી દીધું છે ! અંદર-અંદરના ડખાથી કે ગામમાં લગ્ન પ્રસંગે બંધ નથી રહેતા; પણ ધર્મ પ્રસંગે પર બ્રેક લાગી જાય છે. “મન્દિર નવું થવા છતાં હજુ પરમાત્માની પ્રતિષ્ઠા કેમ નથી થઈ?” ગુરુદેવ ! અમારા સંઘમાં થોડો રાગ ઓછે છે, કુસંપ છે એટલે પ્રતિષ્ઠાનું કામ થતું નથી.” બસ, બધો વધે અહીં આવી જાય છે ! તમારા રાગ-દ્વેષના ઝઘડાને તમારા ઘરમાં રાખે. ધર્મસ્થાનકોમાં એને શા સારુ ઘસડી લાવો છો ? ધર્મક્ષેત્ર એટલે જાણે પંચાયતી કૂટવાનું મોકળું મેદાન ! જટાશંકર ગોરે લાડવાની બીજી થાળીથી ભજન શરૂ કર્યું. અને છેલ્લે છેલ્લે, મુખવાસમાં બે–ચાર લાડુ ચૂરી ઉડાવી ગયા ! ત્યાં જ જેમના તરફથી ભેજન હતું

Page #173
152 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તે યજમાન આવ્યા. ખવડાવવાના શોખીન હતા તેઓ. “કેમ, ભટ્ટજી! બરાબર ?" બરોબર. બરાબર.” એવું ચકાચક ખાધું છે ભટ્ટજીએ કે, હવે બોલવાનું પણ ભારે પડે તેમ છે. ભટ્ટજી! હવે તમે જેટલા લાડુ ખાવ એટલા રૂપિયા આપણું તરફથી ભેટ.” યજમાને ઉદારતા દાખવી. ભટ્ટજી તે આ સાંભળી ખુશ ખુશ થઈ ગયા. “જેટલા લાડુ એટલા રૂપિયા ! પણ હવે બહુ સમાશ થાય તેમ નથી. છતાંય પાંચ-દશ લાડુ તો મહેનત કરીનેય પેસાડી દેવાય....” ભૌતિક બાબતમાં છેવટે તે આ મુસીબત આવે જ છે. ત્યાં આખરે લિમિટેશન હોય જ છે. પેટમાં ચકાચક થઈ જાય ત્યારે મેઢાને “ને એડમિશન ની ચીમકી જાગૃત મન દ્વારા મળી જ જાય છે. Housefull થઈ ગયું છે ને લાડુંગૃહ ! - જટાશંકર ધીમે ધીમે ધીમે પાંચ લાડુ તે ઝાપટી ગયા. પણ હવે... હવે જાય તેમ નથી લાડુ અંદર. પચાસની સીટવાળી બેઠકમાં પતેર-એંસી મુસાફરે બેઠા પછીય વધારાને મુસાફર પેસવા જાય તે તેને બહાર જ પાછા આવવું પડે ને ! પાંચ રૂપિયા લઈ ભટ્ટજી ઘરે ગયા. અલબત્ત, એમના પિતાના પગે નહિ ! ઉઠી શકે એવું જ નહોતું તે ચાલવાની

Page #174
વૈવરાજ એક સારું થા , ભદજીને જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 153 તે વાત જ શી કરવી ? જજમાને ગાડામાં બેસાડી ઘરે પહોંચાડયા. પણ હવે અકળામણનો પાર નથી. પાણીની લાગી છે તરસ. પણ પાણી જાય શી રીતે ? બિલકુલ જગ્યા જ નથી રાખી ત્યાં ! ભટાણીએ વૈદ્યરાજને તેડાવ્યા. વૈદ્યરાજે ચણુ જેવડી એક નાનકડી ગોળી ભટ્ટજીને આપી. “આ ગોળી ગળી જાવ. સારું થઈ જશે.” બેલવામાં તકલીફ પડતી હતી એટલે ધીરેધીરે ભટ્ટજી કહેઃ વિદ્યરાજ ! શું કરું? પેટમાં જગ્યા નથી. અને મનમાં બેલ્યા જગ્યા હોત - આ ગેળી નાખવા જેટલી - તે તે સાંકડ-માંકડ કરી એક લાડુ ન સમાવી દેત, જેથી એક રૂપિયે તે મળત દક્ષિણને વધુ! ગુરુ મહારાજ જ્યારે કહે કે, ભાઈ ! ધર્મ-આરાધના તે કરે છે ને ? ત્યારે લો વાળવો પડેઃ સાહેબ, શું કરીએ ? ટાઈમ જ નથી મળતું... પણ મનમાં શું હોય? એ જ ને, કે ટાઈમ વધુ મળે તે વધુ બિઝનેસ ખેલું ! એક લાડુ વધુ ! મૂળ વાત એ છે કે, ધર્મ પર હજુ બહુમાન પ્રગટયું નથી. ધર્મ કરતી વખતે મનમાં થવું જોઈએ કે, કે મારે મહાન પુણ્યદય કે ચિન્તામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષ કરતાંય શ્રેષ્ઠ એવું આ પવિત્ર ધર્માનુષ્ઠાન મને મળી ગયું. ધર્મની મહત્તા સમજાય ત્યારે તેના પ્રરૂપક તીર્થકર ભગવંતે પર અત્યન્ત ભક્તિ મનમાં ઉપજે.

Page #175
154 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ધમ્મદયાણ આદિ પદની ભાવના ધમ્મદયાણું, ધમ્મદસયાણું આદિ પદે દ્વારા રોજ પરમાત્માની સ્તવના કરતી વખતે આપણે પરમાત્માનાં આપણુ પરનાં અસીમ ઉપકારની ઝાંખી કરીએ છીએ. “હે ઉપકારી ! આ ઉપકાર તમારે કદીય ન વિસરે.... ધમ્મ દયાણું એટલે ધર્મને આપનારા, “ધમ્મ. દસયાણું” એટલે ધર્મને ઉપદેશ આપનારા. આપણે તો એ કાળમાં જીવી રહ્યા છીએ, જ્યાં સાક્ષાત્ પરમાત્માની વાણી સાંભળવી અશક્ય થઈ પડી છે. સીમંધર પ્રભુ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં બિરાજમાન છે. પરન્તુ આપણે એમનાથી એટલા બધા દૂર છીએ, એટલા બધા દૂર કે ત્યાં પહોંચવું એ, હાલના તબકકે તે, અશક્ય જ બની ગયું છે આપણું માટે. સીમંધર સ્વામી ! કહીએ રે હું મહાવિદેહે આવીશ સવારના પ્રતિક્રમણમાં મહામહિમ સીમંધર ભગવાન ની સ્તવના કરતી વખતે ભક્તના મુખમાંથી, પરમાત્માના દર્શન કાજે, પરમાત્માની વાણું સુણવા કાજે આતુર બનેલા ભક્તના મુખમાંથી આ શબ્દો સરી રહે છેઃ “પાંખ નહિ. આવું ઊડી.” હે પ્રભુ! તમારી પાસે આવવું છે, પણ શી રીતે આવું? મારી પાસે પાંખ હેત તે હું જરૂર ઊડીને આપના ચરણમાં વિશ્રામ લેત. “લબ્ધિ નહિ કોઈ રૂડી.”

Page #176
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 155. આકાશમાં ઉડવાની વિદ્યા હતા તે તે, ભગવન્! વચમાં આવતાં પહાડને વીધી મહાવિદેહમાં હું ક્યારનો આવી ગયા હોત ગદ્દગદ સ્વરે ભક્ત ગાય છેઃ દેવે ન દીધી પાંખડી છે, કેમ કરી આવું હજુર?... આ 5 જઈ દરે બેઠાં, મિલું. કિણી પર આય ? પૂરી જ માત્ર નહિ. માર્ગ પણ કે. વિષમ ? “દુર્ગમ મોટા ડુંગર, નદી નાળાને નહિ પાર; ઘાટીની આંટી ઘણી, અટવી પંથ અપાર...” પણ આ મુશ્કેલીઓથી ભક્ત ગાં જાય તેમ નથી. કારણ કે એની પાસે આ મંત્ર છેઃ હારીએ નહિ પ્રભુબળ થકી, પામીએ જગતમાં જીત રે.... આત્મબળ ન હોય તો શું થયું ! પ્રભુબળ તો છે જ ને ! અને જેની પાસે પ્રભુ-- બળ છે, તે કેઈથીય ગાંજ્યો કેમ જાય? ભટ્ટજી અને મિયાજી. જમનાશંકર ભટ્ટજી નદીએ નહાવા ગયેલ. મત્રોના ઉચા૨ પૂર્વક તેઓ સ્નાન કરી રહ્યા છે. એ જ વખતે. ઈસ્માઈલ ખાન પણ ત્યાં આવ્યા. દુનિયામાં બે જાતના માણસે હોય છે. પહેલા પ્રકારના માણસે પોતાની નજીક રહેલા લોકોને કષ્ટ ન પડે એ રીતે પોતાની જીવનયાત્રા ગોઠવતાં હોય છે. બીજા. પ્રકારના લોકોની જીવનયાત્રાના કેન્દ્રમાં એ પોતે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ હોય છે અને પરિધિમાં બીજા બધાને તેઓ ગોઠવે.

Page #177
156 જ્ઞાનસા 2 પ્રવચનમાળા-૨ છે. “મારી અનુકૂળતા સચવાવી જોઈએ.” એમનું આ સૂત્ર હોય છે. બીજાઓનું, એમની અનુકૂળતા સાચવવા માટે શું થાય છે, એ જોવાની એમને ફૂરસદ નથી હોતી. તમારી જીવનયાત્રા શી રીતે ગોઠવાયેલી છે ? આપણે તે જ પરમાત્મા પાસે “પરસ્થકરણું” ની યાચના કરનારા. હે પ્રભુ! આપની કૃપાથી પરના કલ્યાણની ભાવના મારામાં વિકાસ પામે.” આવી પ્રાર્થના કરનારની જીવનયાત્રા સ્વાર્થ યાત્રા હરગીજ ન હોય. એનું જીવન જ આખું પરાર્થમય, અન્યની કલ્યાણની ભાવનાથી તરબોળ થયેલું હોય. આપણી વાર્તાના ઈસ્માઈલ ખાન, કમભાગ્યે. બીજી કક્ષાના યાત્રી હતા. Second-class passenger. એમની વાત તે કરવી જ છે. પણ સાથે સાથે તમારી વાત કરવી છે. કારણ કે પ્રવચનમાં દ્રષ્ટાન્ત એટલા માટે મૂકાય છે કે, એમાંથી શ્રોતા બેધ લઈ શકે. પેલા ભાઈ ભલે સેકન્ડ કલાસ પેસેન્જર હતા. તમે તે ફર્સ્ટ કલાસ પેસેન્જર છે ને ? ફર્સ્ટ કલાસ પેસેન્જર બને. જીવનમાં અહમ-Ego ન લેવું જોઈએ. પણ એ રાખવું જ હોય તે - જીવનની કક્ષા થેડી ઉંચકે પહેલાં. પછી એનું અભિમાન .....નહિ, એને ગૌરવ કહેવાય હો ! હાં તે, પછી એનું, ધાર્મિકતાનું ગૌરવ રાખે. આઈ એમ ફર્સ્ટ કલાસ પેસેન્જર !? એક અંગ્રેજ અમલદા૨ ફર્સ્ટ કલાસમાં મુસાફરી કરી

Page #178
જેનું ચિત્ત ખરડાતુ નથી 157 રહ્યો હતે. અંગ્રેજોનું રાજય ભારતમાં હતું ત્યારની આ વાત છે. એ અંગ્રેજને પિતાના કમ્પાર્ટમેન્ટમાં એક કપે. નિયન જરૂર જઈ તે હતે. પણ બુદ્ધિશાળી, નીડર સયાત્રી; જેની જોડે વાતે કરવામાં મઝા આવે. તેથી કોઈ પણ સ્ટેશને કોઈ ફર્સ્ટ કલાસનો પેસેન્જર એના ડબ્બામાં પ્રવેશતે કે તરત જ આ અંગ્રેજ બરાડતે H WHO ARE YOU ? એવી રીતે એ બેલ કે, પ્રવેશનાર મુસાફર ગભરાઈને નીચે જ ઉતરી જતે. પછી એક સ્ટેશને એક નીડર યાત્રી એના કમ્પાર્ટ.. મેન્ટમાં પ્રવેશ્ય. સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની અગ્રણી વ્યક્તિ હતી તે. પેલા અંગ્રેજે તરત જ પૂછયું: હુ આર યુ? તમે કોણ છે ? પિલા યાત્રીએ પણ અવાજમાં એટલી જ કડકાઈ, સ્વસ્થતા સાથેની કડકાઈ (મીઠી, કડક ચા જેવી !) પૂર્વક જવાબ 241221: 'I AM FIRST CLASS PASSENGER'S પ્રથમવન યાત્રી છું ! અંગ્રેજે કહ્યું COME. COME, I AM GLAD TO MEET YOU. મને આવા જ કઈ સહયાત્રીની જરૂર હતી. તમે પણ પ્રથમ વર્ગના યાત્રી છે ને ? બે વર્ગની વાત કરી હતી આપણે. એક વર્ગ એવે, જેને પેસેન્જર બીજાઓની અનુકૂળતાનો પહેલો વિચાર કરે. આ પહેલો વર્ગ. ફર્સ્ટ કલાસ. બીજે વગ એ છે, જેને પેસેન્જર પિતાની જ ડફલી બજાવવામાં મશગુલ છે. એ બીજાની.

Page #179
158 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ શરણાઈ સાંભળવા તૈયાર નથી ! “વર મરો, કન્યા મરે, પણ ગોરનું તરભાણું ભર” ની કહેવતના ગોર મહારાજની જેમ એને પિતાના ભાણામાં જ રસ છે. બીજાઓની એને ચિન્તા નથી. પેલા મિયાં છે સેકન્ડ કલાસના યાત્રી છે. ભૂદેવ સ્નાન કરતા હતા ત્યાં જ મિયાં આવ્યા અને બેકો લઈ કપડાં ધબ-ધબાવવા લાગ્યા. ભૂદેવ મત્રો બેલી રહ્યા છે. જલે અસ્મિન્ સન્નિધિં કુરુ.... ને ત્યાં જ સાબુના છાંટા એમના પર પડયા. ભૂદેવે કહ્યું : મિયાં સાહેબ! નદી તે બહુ મોટી છે. જરા થોડે દૂર જઈ કપડાં ધુઓ ને ! હું પહેલાંથી અહીં આવી સ્નાન કરી રહ્યો છું. તમે પાછળથી આવ્યા ત્યારે જ તમારે જાતે વિચાર કરી ગ્ય જગ્યાએ બેસવું જોઈતું હતું. સમજુ માણસને શીખામણની જરૂર ન પડે! મિયાંજ તે થઈ ગયા ગુસ્સે. “નદી કંઈ તમારી નથી, મહારાજ ! સહુની છે. અમને ફાવે ત્યાં અમે બેસીએ. એમાં તમે કહેનાર કેશુ? ભૂદેવ સમજ્યા કે, આ તે શીખ કઠેકાણે દેવાઈ ગઈ. સમજુ માણસ જ્ઞાનીના બાલને અમૃત સમા ગણે. અને અજ્ઞાનીને જ્ઞાનીનાં વચન નકામાં લાગે. સદગુરુની શીખ કેવી લાગે? તમને તે ઠપકો આપીએ તે ગમે છે ને ? પ્રવચનમાં

Page #180
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 159 તે દરેકને આશ્રયીને કહે સદગુરુ. પણ કેઈની લાયકાત જુએ તે તેને એકાન્તમાં વ્યક્તિગત - પર્સનલ શીખ પણ આપે. “ભાઈ! તમારા જેવા વિવેકીએ આવું ન કરવું જોઈએ. આમ કરવું જોઈએ....” ત્યારે વિવેકી શ્રોતા માને કે વાહ ! સદ્દગુરુની કેવી કૃપા કે મુજ અજ્ઞાનીને જ્ઞાનની વાત કહી. કટર પાસેથી તમારે કેવી દવા જોઈએ? મીઠી, મીઠી લાગે તેવી જ..? ના, દર્દ મટે તેવી જોઈએ. દવા પછી ભલે ને કડવી કડવી વખ જેવી એ હેય. કારણ કે પરિણામે એ દવા જ હિતકારિણી છે. એમ સદગુરુને કટુ લાગતે ઉપદેશ પણ એકાતે હિત કરનાર છે. જો કે, તેઓ કટુ શબ્દોમાં કહે જ નહિ. મીઠા શબ્દોમાં જ ઉપદેશ આપે. અણિક મુનિવરનો પાવક પ્રસંગ સદ્દગુરુના શબ્દોમાં જે બળ હોય છે એ સૂમનું બળ હોય છે. વેશ્યાના ઘરેથી સાધ્વી માતાના વચનેથી ઉબુદ્ધ થયેલા અરણિક મુનિવર ફરી ગુરુદેવના ચરણે આવ્યા હશે ત્યારે ગુરુદેવે શું કહ્યું હશે ? કદાચ, એમના સામે વાત્સલ્યપૂર્ણ, કરુણું સભર નેત્ર સ્થાપી આટલું જ કહ્યું હશે : “વત્સ ! તારા જેવા પ્રબુદ્ધ આત્માને આ વિનિપાત કોણે કર્યો? સંયમના તારા શ્રેષ્ઠ ધનને લૂંટી લેનાર કોણ? તારા શત્રુને પીછાની લે.”ગુરુદેવના એક એક શબ્દ મીઠાશ ટપકતી હશે. અને એ

Page #181
160 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ એક એક શબ્દ કેટલું બળ આપ્યું હશે એ જાણવું આપણી શક્તિ બહારની વસ્તુ છે. અરણિક મુનિવરને એ પ્રસંગ મનની આંખે સામે ફિલ્માઈ રહ્યા છે અત્યારે. સાધ્વી માતાને દેખી ઝરૂખેથી નીચે ઉતરી માતાના ચરણમાં નમતાં તેઓ હિબકે હિબકે રડી રહ્યા છે. ગોખથી ઉતરી જનનીને પાયે પડ્યો, મનસુ લા અપાર છે.” હિબકાં ભરતા તેઓ શું બોલી રહ્યા છે? કાયર છું મારી માવડી, ચારિત્ર ખાંડાની ધારે જી; બિગ ધિગ વિષયા રે મારા જીવને, મેં કીધે અવિચારો.” પરમપાવની સાધ્વીમાતા પિતાના પુત્રની એ પશ્ચાત્તાપ મુદ્રાને જોઈ પરિતોષમાં મહાલી રહી છે. આવી માતા મેળવનાર બડભાગી સંતાન કેટલા? કેવી કરુણામયી ભાવદયાથી પરિપૂર્ણ છે આ માતા. પશ્ચાત્તાપથી શેકાતા નાનકડા પોતાના બાળને કરુણામયી સાધ્વી માતાએ આટલું જ કહ્યું : “વત્સ ! તુજ ન ઘટે ચારિત્રથી ચૂકવું, જેથી શિવસુખ સારે છે. આટલા જ શબ્દ, પણ એ શબ્દનું બળ ઘણું હતું. બેબ નાને હેય પણ વેલ્ટેજ વધુ હોય તેમ એમાં પ્રકાશ આપવાની ક્ષમતા વધુ હોય. પ્રકાશને વટેજ જોડે સંબંધ છે, કદર જેડે નહિ. સાધ્વી માતા અરશ્ચિક મુનિને સદ્દગુરુ પાસે લઈ

Page #182
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી આવ્યાં. સદ્દગુરુએ પ્રેમથી બે બોલ કા. બસ, વધુ કહેવાની જરૂર નહોતી. માઈક્રોફેનને મેહ છોડા ! | શબ્દોમાં આપણે કેસ નથી પૂરી શકતા, માટે તે સભાઓમાં અધ્યક્ષેને વારંવારે ઘંટી વગાડી વક્તાઓને સૂચવવું પડે છે કે, હવે માઈક્રેનને મોહ છેડે ! “હું આપની સમક્ષ બે બેલ બોલું છું, જે આપ શાતિથી સાંભળજે.” કહી માઈક પ્રિય વક્તા ધૂંઆધાર ભાષણ ઠપકારવા માંડે છે. તે બસ, જાણે કે એકસપ્રેસ ટ્રેઈન ચાલી! નાના સ્ટેશને તે એ ઉભી રહે નહિ. અને મેટું સ્ટેશન કંઈ તરત આવી જાય? દિલ્લી દૂર હૈ ! યુગલિકોની વાતમાં આવે છે કે, એ લોકે ચણાની દાળ જેટલો ખોરાક લેતા. અને એટલા ખોરાકથી એ સંતેષ થઈ જાય કે, બે-ત્રણ દિવસ સુધી ખાવાની ઈચ્છા ન થાય. ભૂમિ એવી ઉર્વરા, કે અનાજમાં સત્ત્વ ઘણું. જેથી બહુ ઓછા કદમાં પણ power ઘણે. | શબ્દમાંય આ જ વાત છે. અંદરની ભૂમિ, જ્યાં શબ્દોને પાક ઉતરે છે, ત્યાં, હૈયામાં આદર્શન power એ છે થવાથી શબ્દ નો ઘણે બધે વપરાશ પણ કાર્ય સાધક નીવડતું નથી. આચાર વિહેણા, કોરા શબ્દોમાં બળ કેવું? જ્ઞા. 11

Page #183
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ' પ્રધાનનું ભાષણ ! એક નેતાજી ભાષણ કરી રહ્યા હતા. પ્રધાન બન્યા પછી, નવી ચૂંટણી સામે મેં ફાડીને આવી રહી ત્યારે, પિતાના મતવિસ્તારની મુલાકાતે આવી ભાષણ કરી રહ્યા હતા તેઓ. " પ્રધાન બન્યા પછી પોતાના મતવિસ્તારની એકવાર પણ મુલાકાત ન લેનાર અને એ મત વિસ્તારના ડેપ્યુટેશનની સૂચના પર જરાય ધ્યાન નહિ આપનાર આ પ્રધાન નાગરિકોને ઉઠાં ભણાવી રહ્યા છે. આ ક્ષેત્રને ખૂબ વિકાસ થયો છે. અહીં વીજળી આવી, નળ આવ્યા, રસ્તા પાકક્કા બન્યા તે પહેલાં જ આ બધી જનાઓ શરૂ થયેલી, પણ આજે પિતાની સિદ્ધિ તરીકે તેઓ આ બધી યોજનાને ખપાવી રહ્યા છે. “વેસ્ટર્નાઈઝેશનની અસર નીચે આજે Development ની આખી વ્યાખ્યા બદલાઈ ગઈ છે. નગરમાં સિનેમા ગૃહ ખૂલે એને નગરના વિકાસમાં ખપાવવામાં આવે છે. અરે, આ તે વિકાસ કે વિનાશ? સિનેમાગૃહે એટલે ગેસ-ચેમ્બર્સ " સિનેમા ગૃહે એટલે ગેસ-ચેમ્બર્સ. હિટલરે ગેસચેમ્બર બનાવરાવેલ. હજારે માણસને એ ચેમ્બર-ખંડમાં ધકેલી ગેસ છોડવામાં આવતું. પરિણામે એ સંખ્યાબંધ જીવંત મનુષ્યો મૃત-દેહોમાં ફેરવાઈ જતા. કેવું કરુણ,

Page #184
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 163 અરેરાટી ભર્યું મૃત્યુ ! સિનેમાગૃહમાં આ જ પરિસ્થિતિ સર્જાય છે. સંખ્યાઅંધ દર્શકોના ચિત્તમાં રહેલ સંસ્કારનું પૂરે પૂરું ધોવાણ કરે છે વિકૃત ચલચિત્રો અને સંસ્કાર ખતમ થાય પછી જીવન એ જીવન નથી રહેતું. શ્વાસોચ્છવાસ પૂરા કરવા એટલી જ માત્ર જીવનની વ્યાખ્યા નથી. જીવન એટલે કોઈ આદર્શને ધ્યેય બિન્દુ તરીકે સ્વીકારી એ તરફ પ્રયાણ કરવાની યાત્રા. પેલા પ્રધાનજી ભાષણ કરી રહ્યા છે. આ ક્ષેત્રને ઘણો વિકાસ થયો છે. બેલતા જાય છે અને ફાંદ પર હાથ ફેરવતા જાય છે. હા, હમણાં પ્રધાનજીની કાયામાં ઘણે વિકાસ થયે છે ! પ્રધાનજી હાથ ફેરવીને બતાવે છે એ પ્રદેશે - પ્રધાનજીના પટે– ખરેખર વિકાસ કર્યો છે! આચાર વિહેણી, આદર્શવિહીન વ્યક્તિના મુખેથી ઉચ્ચારાયેલ શબ્દનું જન્મતાં જ મરણ થઈ જાય છે ! બાળ મરણનું પ્રમાણ, શબ્દોના ક્ષેત્રે ઘણું વધી ગયું છે એની નેધ કોઈ શબ્દશાસ્ત્રીએ લેવા જેવી છે. અરણિક મુનિવર સદ્દગુરુ પાસે આવ્યા છે. સદગુરુની પવિત્ર વાણીનું શ્રવણ કરતાં મુનિવરના હૃદયમાં ભયંકર ઉથલ-પાથલ સરજાઈ ગઈ છે. ઓહ! કેવું ભયંકર કૃત્ય

Page #185
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મારા હાથે થઈ ગયું ! ગુરુદેવે પરમ કૃપા કરીને મને ચારિત્રની નૌકામાં બેસાડ્યો ત્યારે આ તે મારી કેવી અધમતા કે આવા સરસ આશ્રયસ્થાનને મેં ત્યાગ કરી ના ખ્યો. મનમાં પશ્ચાત્તાપને અગન એ જળી રહ્યો છે, જેમાં પાપોના લાકડા, પ્રતિક્ષણે, ઝપાટાબંધ ખતમ થઈ રહ્યા છે. અને, જે શરીરે વાસના સેવી ચારિત્રને ભ્રષ્ટ કર્યું તે જ શરીર દ્વારા ઉચ્ચ કક્ષાની આરાધના કરવા જઈ રહ્યા છે મુનિવર. “અગ્નિ ધખંતી શિલા ઉપરે, અરેણિકે અણસણ લીધું છે, રૂપવિજય કહે ધન્ય તે મુનિવરુ, જેણે મનવાંછિત લીધું ." ધગધગતી પર્વતની શિલા પર બેસી ગયા મુનિરાજ. અનશન સ્વીકારીને. વાસનાઓને બાળી નાખવી છે ને! ધન્ય તે મુનિવરુ. ધન્યતર જીવન આવા મહાપુરુષનું છે. સદ્દગુરુના એક વચને જીવનનું આખું વહેણ બદલાઈ ગયું. જિનવાણીનું શ્રવણ તમે કરે છે, તેમાં પણ આ જ હેતુ છે ને ? જીવનમાં પરિવર્તન આણવા માટે જિનવાણીનું શ્રવણ. ધારાઓના પરિવર્તન માટે. અહમની ધારામાં, રાગ ની ધારામાં, દ્વેષની ધારામાં જીવન વહી રહ્યું છે. હવે એને ત્યાગની ધારામાં વહેવડાવવું છે.

Page #186
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 165 હારીએ નહિ પ્રભુબળ થકી.” ભૂદેવની અને મિયાંની વાત હજુ અધૂરી છે. ભૂદેવે મિયાંજીને કહ્યુંઃ ભાઈ સાહેબ! તમે થોડા છેટે જઈને કપડાં ધુઓને ! નદીને કિનારે બહુ મટે છે. પણ મિયાંજીને એ શીખ ગમી નહિ. એ કહેઃ નદી કંઈ તમારા બાપની નથી. અમને ફાવે ત્યાં અમે કપડાં ધેઈએ એમાં તમે કહેનાર કોણ? મિયાંજ વાત કરે છે ત્યાં જ જોરાવરસિંહ બાપુ ત્યાં આવ્યા. જોરાવરસિંહ નામ જેવા જ જોરાવર હતા. બળુકા. હાલે તે ધરતી ધણધણે. ભૂદેવે વિચાર્યું કે, આ બાપુને જે હું મારા પક્ષમાં લઈ લઉં તે પછી મિયાંજીના શા ભાર છે ? એટલે, બાપુ આવતાં જ ભટ્ટજી મિયાંને કહે મિયાં ! દેખે, એ જોરાવર સિંહ બાપુ આવ્યા છે. અને અમારા એ જજમાન છે. માટે સમજી-વિચારીને તમે બોલજે. પણ મિયાં તો તેરમાં હતા. કહેઃ જોરાવરસિંહ વળી કેણ? એવા તે કંઈ મગતરાને ચપટીમાં એની નાખ્યા. આ સાંભળતાં જ જોરાવરસિંહ ગજ્યઃ શુ કીધું? હું મગતરો એમ? આવી જા, આજ મગતરાની તાકાત જોઈ લે.! બાપુને સિદ્ધાન્ત હતું કે, પહેલે મારે તે કદી ન હારે.” મિયાંની ગળચી પકડી, એમને પટકી બાપુ એમના યર તૂટી પડ્યા. મિયાંની બકરી ઍ થઈ ગઈ!

Page #187
166 સાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મિયાં સમજી ગયા કે, બાપુ અહીં જ મને અધમૂઓ કરી નાખશે. એટલે કહે બાપુ! તમારી ગાય. મને છેડે ! હું કેમ આવું એકલે? આપણી વાત પ્રભુબળની હતી. જેની પછવાડે ત્રણ લેકના નાથ, તીર્થંકર પરમાત્માની શક્તિ હોય તે કઈનાથીય પરાજિત બને નહિ. “લડથડતું પણ ગજબરચું, ગાજે ગયવર સાથે રે...” નાનું પણ હાથીનું બચ્ચું, મદનિયું ગાજે છે; પણ એ પિતાની હુંફને કારણે પ્રભુબળ સામે નજર જવાથી પિતાની અશક્તિની વાત ભૂલાઈ જાય છે, ભક્તરાજ મહામહિમ સીમધર ભગવાનનાં દર્શને જવા, પરમાત્માની વાણી સુણવા આતુર છે; પણ ત્યાં જવું શી રીતે? પહેલાં તે ભક્ત મૂંઝાય છે ? સીમંધર સ્વામી રે તમારે ધામ રે, હું કેમ આવું એકલો? ...વસમી છે વાટ રે, અંતર ઉચાટરે, હું કેમ આવું એકલો ? પણ આ ઉચાટ પ્રભુબળને નીરખતાં, તેના અપાર મહિમાને ચિંતવતાં ઓસરી જાય છે. અને એથી જ ભક્ત વિચારે છે કે, પિતાને છેડેથી પ્રારંભ ન થઈ શકે તે સામે છેડેથી તે એ થઈ શકે જ. ‘તુમ સેવામાંહિ સુર કેડી, ઈહાં આવે છે એક દેડી, આશ ફલે પાતક મોરી રે....”

Page #188
167 જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી હે પ્રભુ! આપની સેવામાં કરોડો દેવ છે. તેમાંથી એક દેવને જે આપ અહીં મેકલે તે મારી આશા - આપનાં દર્શનની અને આપની વાણું શ્રવણ કરવાની - સફળ થાય. તુજ મુજ નહિ છે ભેદ કે, પ્રભુ અને આપણી વચ્ચે જે અંતર છે તે ભૌગોલિક છે. થોડા આગળ જે આપણે વધી શકીએ, સૂમની દુનિયામાં તે આ ભૌગોલિક અંતર આપોઆપ ઓગળી જાય. પૂજ્ય દેવચન્દ્રજી મહારાજે સીમધર જિન સ્તવનામાં કહ્યું છે: માહરી પૂર્વ વિરાધનાયેગે પડયો એ ભેદ, પણ વસ્તુ ધર્મ વિચારતાં તુજ મુજ નહિ છે ભેદ, પરમાત્માનું સ્વરૂપ તે જ આપણું ભાવિ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે. આપણે પરમાત્માનું દર્શન આ કાજે તે કરીએ છીએ એમની કૃપાથી એમના જેવા થવા માટે, “પ્રભુ મારે તારા જેવું થાવું છે. લક્ષ્ય બહુ મોટું છે આપણું. ભગવાન બનવાનું. પણ એ સાધ્ય ભણી ગતિ કરાવે એવાં સાધન - આલંબને ક્યાં હસ્તગત કર્યા છે? મેક્ષ મેળવી આપનાર ભકિતની ઉંચાઈ કેટલી? - પરમાત્માનું એવું દર્શન કયારે થયું કે, જયારે આપણે સ્થળ, કાળથી પર બની પરમાત્મામાં ખોવાઈ ગયેલા ? પરમાત્માનાં દર્શન કરતાં ચાધાર આંસૂએ કેટલી વાર રડેલા? અરે, આંખ ભીની કેટલીવાર થયેલી ? પરમાત્મસ્વરૂપ બનવા માટે ભક્તિને કેટલી ઉંચાઈએ લઈ જવી પડે?

Page #189
168 જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળી-૨ ધનપાલ કવિ પરમકૃપાળુ પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં કહે છેઃ હે પ્રભુ ! આપની સેવા દ્વારા મારા સંસારને અન્ત આવશે એમાં મને કંઈ શંકા નથી. પણ મોક્ષમાં આવ્યા પછી આપની ભક્તિ નહિ થાય એનું મને દુઃખ છે. મુક્તિથી અધિક તુજ ભક્તિ મુજ મન વસી, મુક્તિ કરતાંય ભક્તિ વધુ ગમે એ પરિસ્થિતિની વાત તે ઘણું દૂર છે હજુ. સંસાર કરતાં ય ભક્તિ અદકેરી ગમી છે ? ભરત મહારાજાની વિમાસણ ભરત મહારાજાને એક જ સાથે બે વધાઈ મળી. એક વધાઈ એ હતી કે, પરમાત્મા ઋષભદેવને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે. બીજા સમાચાર હતા ચક્રરત્નની પ્રાપ્તિના. એક ક્ષણ તે ભરત મહારાજા વિમાસણમાં મૂકાઈ ગયા. ચરિત્નની પૂજા કરવા જવું કે પરમાત્માના દર્શને જવું ? એક જ ક્ષણ. તરત જ પરમાત્માના વન્દને જવાને નિર્ણય તેમણે કરી લીધું છે. પણ આ જે દુવિધા પ્રગટી તેની પણ શાસ્ત્રકાર ભગવંતે એ નોંધ લઈ લીધી છે. ભક્તિયોગના અમર ગાયક ધનપાળ કવિએ “ઋષભ પંચાશિકા' માં કડક શબ્દ વાપર્યા છે ભરત મહારાજાની એ દુવિધા સંબંધે. પૂઆવસરે સરિસ દિઠે ચક્કલ્સ તંપિ ભરણું.' રે, ક્યાં અનંત ઉપકારી પરમાત્મા અને ક્યાં દુન્યવી શાસનનું પ્રતીક એક ચક્રરત્ન, ભરત રાજા જેવા વિવેકીએ બેયને સમાન લેવા ?

Page #190
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 10 પરમાત્મા ધર્મશાસનના સ્થાપક. પેલું ચક્ર દુન્યવી શાસનનું પ્રતીક. આ બન્નેમાં સમાનતા? “વિષેણ તુલ્ય પિયૂષમ”. અમૃત અને વિષમાં આંશિક સમાનતા પણ શી રીતે હોય ? ધર્મશાસન મુક્તિના અમરતની ભેટ દેનારું. ચક્રરત્ન સંસારના “વિષ'ની પ્રસાદી દેનારું.. પરમ ભક્ત ધનપાળ કવિએ ભરત મહારાજાની વર્તણુક વિષેની નેધ પૂરી કરતાં કહ્યુંઃ “વિસમા હુ વિસતિહા, ગરુઆણ વિ કુણઈ ઈમેહં.” ખરેખર ! વિષયોની તુ મહાન વ્યક્તિત્વની મતિને પણ મુગ્ધ કરી દે છે. ધમ્મ સયાણું: પ્રભુની ધર્મદશના ધર્મ પરના બહુમાનની આપની મૂળ વાતમાં આપણે વિચારતા હતા કે, ધર્મ પર બહુમાન પ્રગટે ત્યારે ધર્મદાતા, ધર્મદેશક તીર્થંકર પરમાત્મા પર પણ અત્યંત આદર ઉપજે છે. ધમ્મ દેસયાણું ધર્મના ઉપદેશક પરમાત્માને નમસ્કાર હે ! “અમૃત ઝરણું મીઠી તુજ વાણી, જેમ અષાઢ ગાજે; કાન મારગે થઈ હિયડે પેસી, સંદેહ મનના ભાંજે રે..” કેવા બડભાગી હશે એ છો, જેઓ વિહરમાન પ્રભુની દેશના હાલ સાંભળી રહયા હશે. લલિત વિસ્તરા” ગ્રન્થમાં મહાન ધર્મનાયક પૂજય હરિભદ્ર સૂરી મહારાજાએ ધમ્મ–દેસયાણું” પદની વ્યાખ્યા. કરતાં પરમાત્માની ધર્મદેશનાનું પ્રારુપ વર્ણવ્યું છે.

Page #191
170 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ સંસારઃ બળતા ઘર જેવો “પ્રદીપ્ત ગૃહદર કપાયં ભવઃ' પરમકૃપાળુ પરમાત્માની ધર્મદેશનાની આછેરી ઝાંખી લલિત વિસ્તરા શાસ્ત્રની દષ્ટિથી જોઈએ. દેશનાને પ્રારંભ “સળગતા ઘર જે આ સંસાર છે.” બળતા ઘરમાં બેઠેલાને કે તાપ લાગે ? એ જ, બકે, એથીય વધુ તાપ સંસારી આત્માને હાય. અને આગનું કામ કેવું હોય છે એ તે તમે જાણો છે ને? એક બાજુ બૂઝવવા જાવ, અને થોડા પ્રયાસે એ બાજુને સંભાળીને નિરાંતને શ્વાસ લેવા બેસે ત્યાં તે બીજી બાજુ એ દેખા દે જ. મેંકાણુના સમાચાર તરત જ મળેઃ અરે, આ બાજુ ઠાકું, પણ પેલી બાજુ તે આગ લપકારા મારી રહી છે. તમારે સામી બાજુએ ઠારવા માટે દેડવું પડે! સંસારનું કામે આવું નથી? પુત્ર નહોતે, ખૂબ ઉણપ સાલતી હતી માને પુત્રની; ને ત્યાં નસીબ જોગે પુત્ર થયે. પણ આગળ જતાં એ એ થયો કે, એ જ મા કહેવા લાગી કે, આના કરતાં તે મારા પેટે પથરો પાક હેત તે સારું હતું ! પુત્ર જન્મે ત્યારે મા-બાપ માને કે ઘડપણમાં અમને આ દીકરે ટેકારૂપ થશે. પણ દીકરે કમાવા ઉપડી જાય શહેરમાં મેટે થઈને, બાળ-બચ્ચાં સાથે, ત્યારે ડોસાડોસીને તે હાથે જ રોટલા ઘડવાને વારે આવે !

Page #192
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 171 મેં માગ્યો ચડવા, તમે આ ઉપાડવા ! બહારગામનું કામ પતાવી વેરાજી ઘર ભણી જઈ રહયા છે. ગામ હજુ દૂર હતું ને થાક લાગ્યો હતો. પગ ઉપડવાનું નામ નહોતા લેતા. વિપત્તિને ટાણે ધર્મની, પરમાત્માની યાદ સહેજે આવી જતી હોય છે. રાજીએ ખુદાને વિનંતી કરી : “હે ખુદા ! એક ઘેડે આપો”! થાક્યા હતા ને પિતે. એટલે ચડવા સારુ ઘેડાની માગણી કરી. ધીમે ધીમે વોરાજી થોડાક આગળ ચાલ્યા. હવે આગળ શું બન્યું છે કે, એક સિપાઈ પોતાની ઘેાડી લઈ થાણે જઈ રહયો છે. વચમાં ઘડીને વછેરે થયે. હવે ? તરતના જન્મેલા વછેરાને કંઈ ચલાવાય નહિ. સિપાઈ ઉભે રહયો. થોડીવાર કે, કોઈ આવે તે તેની પાસે ઉપડાવી લઉં. ત્યાં જ રાજીને દેખ્યા. તરત સિપાઈએ બૂમ. મારી H એય અહીં આવ. રાજી આવતાં પૂછયું : કયાં જવું છે? વોરાજીએ પોતાના ગામનું નામ દીધું. જોગાનુજોગ, વોરાજીનું ગામ એ જ થાણુનું ગામ હતું. સિપાઈ કહેઃ ચાલ, આ વછેરાને ઉપાડી લે ! વોરાજી કહેઃ પણ. સિપાઈ લાલ આંખ કાઢી કહેઃ પણ, બણ કંઈ નહિ ચૂપચાપ ઉપાડી લે. નહિતર હું સિપાઈ છું. આ બંદૂક તારી સગી નહિ થાય !

Page #193
172 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ બંદૂકના ડરથી વછેરે ઉપાડે પડ્યો. એક તો થાક્યા હતા, ને તેમાં બે જ ઉપાડવાનો આવ્યો. રાજી મનમાં બબડ્યાઃ ખુદા ! આ શું કર્યું તમે? મેં તે ઘેડ ચડવા માટે મા’ ને તમે ઉપાડવા માટે આપ્યો. ખુદા ! તમે ઉંધું સમજ્યા બહુમતિ પિતાઓના આ જ હાલ થયા છે. સંતાન માગ્યું બેજ ઓછો કરવા પણ સંતાને બોજ ઓછો કરવાને બદલે વધાર્યો ! દેહ ઔદારિક દુઃખને દરિયા પરમાત્માની ધર્મદેશનાને ગ્રાફ આલેખી રહ્યા છે લલિતવિસ્તરકાર મહર્ષિ. “નિવાસ H શારીરાદિ દુઃખાનામ.” સંસાર કેવો છે? દુખના ભંડારરૂપ. શરીરનું દુખ. પણ એટલું. મનનું દુખ પણ એટલું. “દહ ઔદારિક દુખને દરિયે.” પૂજ્ય સદ્દગુરુદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા આ સુત્ર ઘણી વખત ઉચારતા. અને પછી ઉમેરતા : દુખનો ભંડાર હોવા છતાં આ દેહ ઉપયોગી છે; જે એનાથી સાધના થઈ શકે તે ! અઢારે અંગ વાંકા હોવા છતાં ઉંટ રણમાં ઉપયોગી છે તેમ.... ગુણસેન રાજાને પ્રશ્ન : ગુરુદેવને ઉત્તર સમરાદિત્ય ચરિત્રમાં એક સરસ પ્રસંગ આવે છે. ગુણસેન રાજા વિજયસેન નામના આચાર્ય ભગવન્તના

Page #194
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 173 દશને જાય છે. દેશના સાંભળ્યા પછી રાજા વિનમ્રતાથી ગુરુ ભગવંતને પૂછે છે? ભગવદ્ એવું કયું નિમિત્ત આપને મળેલું જેથી સંસારનો ત્યાગ કરી આપ સંયમ. મા જવા પ્રેરાયા? ત્યારે આચાર્ય ભગવંત કહે છેઃ રાજન્ ! આ સંસારને વિષે નિવેદનું-કંટાળાનું કારણ શું છે એમ તમે પૂછયું ત્યારે હું તમને સામે પૂછું છું કે, આ સંસારમાં એવું શું છે જે એના પર નફરત જન્માવવા સમર્થ ન હોય? વિચારક મનુષ્યને માટે આ સંસારના પ્રત્યેક સાધને. નિર્વેદના પ્રેરક છે. ભવરાગ્યના પિોષક છે. ક્ષણને પણ પ્રમાદ કેવો? ન યુક્તઃ ઈહ વિદુષઃ પ્રમાદર” અપ્રમાદની સાધના માટે મળેલ આ જન્મમાં પ્રમાદ કેવો ? પાંદડાં પર બાઝેલાં. ઝાકળ બિન્દુઓ જેવું આ જીવતર; જ્યારે મૃત્યુ રૂપી પવનના ઝપાટે ખરી જશે એ કેણ જાણે છે? “અંજલિ જલ સમ આયુ અથિર હૈ, ઈમ દરસત જિનરાયા.....” જ જાય છે, પડયે જ જાય છે; ને લે, હથેળી ખાલીખમ ! અંજલિમાં જળ છે ત્યારે પ્રમાદ ન કરીએ, આત્મશુદ્ધિ. કરી લઈએ. શ્વાસે શ્વાસે સમરું તમને... “અતિ દુર્લભા ઈયં માનુષાવસ્થા'. મનુષ્યનું જીવન મળવું અતિદુર્લભ છે. એની એક ક્ષણ પણ વ્યર્થ ન જવી.

Page #195
174 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જોઈએ. એ માટે તે ભક્તો પરમાત્માને સ્તવતાં કહે છે? શ્વાસે શ્વાસે સમરું તમને જીવનના આધાર.” એક રાજાએ એક સંતને ગુરુપદે સ્થાપ્યા. સંત તે રમતારાત. આજ અહીં તે કાલ કહીં. વર્ષો પછી સંત ફરતાં ફરતાં તે જ નગરમાં પાછા આવ્યા. રાજાને ખબર મળતાં તે દર્શન કરવા દેડી આવ્યો. દર્શન કરી, પ્રવચન સાંભળી રાજાએ પૂછયું : ગુરુદેવ! -આ સેવકને કદી યાદ કરતા હતા કે સંતે રોકડું પરખાવ્યુંઃ રાજન્ ! જ્યારે હું પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન રહે અને રહું છું ત્યારે તે કેઈને ય યાદ કરવાને સવાલ જ નથી રહેતું. પણ જ્યારે પરમાત્માનું સ્મરણ ચૂકાઈ જતું અને દુનિયાનું મરણ થઈ ઉઠતું ત્યારે તમારી યાદ આવી જતી એક માટે રાજા પણ મારે ભગત છે! પણ પાછળથી આ વાત પર હું ચિધાર આંસૂએ રડત. હાય! પરમાત્માનું વિસ્મરણ મને કેમ થયું? સાધના અજન્મા બનવાની પરમાત્માની ધર્મદેશનાની આછી શી ઝાંખી આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. મનુષ્ય જન્મ અજન્મા બનવાની સાધના માટે છે. “પ્રધાન પરલોક સાધનમ'. ઈન્દ્રિયોના અનુકૂલનની સાધના () તે દેવતાના અવતારમાં ઘણી કરી. આ મનુષ્યને અવતાર પરલોક સુધારવા માટે છે. ધર્મની સાધના માટે છે.

Page #196
175 જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી વિષયેની ભયંકરતા ‘પરિણામકટવઃ વિષયા. પાર્ટીમાં બધા બેઠા હોય જમવા માટે. જાતજાતની વાનગીઓ પીરસાઈ હેય. ત્યાં સમાચાર મળે કે, આ મિઠાઈઓ જે સ્વીટ-માર્ટમાંથી લાવી છે, ત્યાંની મિઠાઈઓ એક પાર્ટીમાં પીરસાયેલ બે કલાક પહેલાં. અને જેટલા લેકેએ તે મિઠાઈ ખાધેલ તે બધાને એમ્યુલન્સમાં નાખી હોસ્પિટલ ભેગા કરવામાં આવ્યા છે. આ સમાચાર સાંભળ્યા પછી કેટલા બહાદુર મનુષ્ય એ મિઠાઈને આરેગશે ? કેઈ નહિ ને? અને વિષય-ઈન્દ્રિયનું અનુકૂલન પણ પોઈઝનસ સ્વીટ-ઝેરી મિઠાઈ છે, આ સમાચાર કઈ ગુરુ ભગવંતના મુખેથી સાંભળેલા? સાંભળ્યા પછી ય એ વિષયનું સેવન ચાલુ છે ને? ખરી બહાદુરી તમારી ! પ્લાસ્ટિક સર્જરથી નવું નાક એક લહેરી લાલા બજારમાં જઈ રહ્યા હતા. નાનકડા નગરનું એ બજાર. હટાણાનું ગામ. તેથી ગામડેથી લો કે અનાજ, ઘી વગેરે ત્યાં વેચી જાય અને બદલામાં જીવન જરૂરી ચીજો ત્યાંથી લેતા જાય. એક રબારણ ઘી વેચવા આવેલી. એના બેઘરણામાં પડેલું ઘી એવી સોડમ ફેલાવતું હતું....પેલા લહેરી લાલાના

Page #197
176 કાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જા નાકે એ સુગંધને ઝીલી. અને મન સુધી સંદેશ મળતાં જીભ થઈ તૈયાર. એ તાજા ઘીને આસ્વાદવા. આગળ પાછળને વિચાર કર્યા વગર લહેરી લાલાએ તે આગળ જતી રબારણના બેઘરણામાં હાથ ઘાલી લે ભરી ઘી લઈ લીધું અને સીધું મોઢા માં નાખી દીધું. રબારીની જાત અને તેમાંય સ્ત્રી માણસ; ધજાગરે બાંધવામાં શું બાકી રાખે? આખી બજારમાં પેલાની “નામના કરી નાખી ! તેય પેલે તે નફટાઈથી હસે. “નાક તે કટ્ટા, મગર ઘી તે ચટ્ટા !" આબરૂ ગઈ તે ગઈ, નાક કપાયું તે કાણું; પણ ઘી તે ચટાણું ! આજે ભેગની લાલસા એવી વધી છે કે, નાક (આબરૂ)ની કિંમત જ કદાચ નથી રહી ! પ્લાસ્ટિક સર્જરી દ્વારા નવું નાક લાવી શકાય છે ને ! ધન હોય એટલે આબરૂ આવવાની જ છે પાછળ પાછળ આવી, માન્યતા વાળા સમાજમાં તમે જીવે છે ને ? દેવાળું કાઢનારે આજે પિતાનું ઘર સલામત રાખી બે-પાંચ લાખ દબાવી પછી દેવાળું જાહેર કરે છે ! ભેગલાલસા એટલી વધી કે પરલોકમાં દુર્ગતિમાં રવડવું પડશે તેને ભય નહિ, આ ભવમાં આબરૂ ગૂમાવવાને ડર નહિ. પરમાત્માની ધર્મદેશનાની વાત ચાલી રહી છે. વિપ્રયોગાન્તાનિ સત્સંગહાનિ. સંગે કેવા મળ્યા છે

Page #198
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 177 તમને? વિયેગમાં પરિણમે એવા જ ને ! કઈ સાગ શાશ્વત ખરે? અને સંગના મૂળમાંય શુ? જે ધર્મમૂલકતા ન હોય તે સ્વાર્થમૂલકતા જ હેવાની. આજની કન્યા ફલેટ, કાર સાથે ફેરા ફરે છે. એક કન્યાનું વેવિશાળ કરવાનું હતું. મૂરતિયાને જે. તેની માસિક આવક કેટલી? તેમ પૂછતાં જવાબ મળે ચાર આંકડામાં છે. પહેલાંના ક્ષત્રિય રાજાઓનાં લગ્ન બે રીતે થતા : એક તે હથેવાળે. પરંપરાનુસાર. બીજુ ખાંડા સાથે. જ્યારે રાજા કન્યાને આંગણે લગ્ન માટે ન જઈ શકે તેમ હોય ત્યારે રાજ્યને અધિકારી રાજાની તલવાર લઈને જતે. અને એ તલવાર સાથે કન્યાને ફેરા ફેરવવામાં આવતા પહેલાંની કન્યા ખાંડા સાથે ફેરા ફરતી. આજની કન્યા ફલેટ, કાર સાથે ફેરા ફરે છે ! પિલી કન્યાનું લગ્ન, માસિક આવક જેની ચાર આંકડામાં હતી તેવા યુવક સાથે થઈ ગયું. પણ લગ્ન પછી ભેદ ખૂલ્યું કે, ચાર આંકડામાં એકલા રૂપિયા નહતા; પિસાય સામેલ હતા ! મૂરતિયાને માસિક પગાર હતા 98.50 રૂપિયા !! જ્ઞા. 12

Page #199
178 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ બિલાડીની દેટે ચઢિ, ઉદરડા શુ મહાલે? “પાતભયાતુરમ અવિજ્ઞાતપાતમ આયુ.” આયુષ્ય કેવું છે? બે વિશેષણ દ્વારા એની ઓળખ કરાવી. “પાતભયાતુરમ.’ જેના નાશને હર ક્ષણે સંભવ છે તેવું આયુષ્ય અને છતાં એ “અવિજ્ઞાતપાતમ’ છે. ક્યારે આ યુ પૂરું થશે એ કઈ જાણતું નથી; સિવાય કે જ્ઞાની પુરુષ. - ધારી લો, કે તમને ખબર પડી જાય કે તમારું આયુષ્ય હવે અમુક જ દિવસનું છે તે તમે સાધુપણું કે વ્રતધારીપણું સ્વીકારી જીવનને અન્ત ભાગ સુધારી લેવાના? કે વસિયતનામું (વીલ) બનાવવામાં જ એ સમય ખચી નાખવાના? " નાગદત્ત શેઠ ચિત્રકારને કહી રહ્યા છે એવું ચિત્રકામ કર કે, બસ... લોકો જોઈ જ રહે. તારી બધી કલા અહીં ઠાલવી નાખ. ભલે પાણીની જેમ ખરચાઈ જાય. " એ વખતે ત્યાંથી પસાર થઈ રહેલા જ્ઞાની મુનિરાજ આ શબ્દો સાંભળી સહેજ હસ્યા. શેઠે પાછળથી એ વિષે કારણ પૂછતાં મુનિવરે કહ્યું: ભાઈ! તારી જીંદગી બહુ ટૂંકી છે, સાત દિવસનું તારું આયુષ્ય છે. અને તું એવી યોજનાઓ ઘડી રહ્યો છે, જાણે તું શાશ્વત કાળ સુધી અહીં જ રહેવાને હેય. ' જ્ઞાની મુનિરાજની આ વાણીથી શેઠ પ્રતિબુદ્ધ થઈ ગયા. બસ, સાત જ દિવસ...ના, એ સમય પણ ટૂકે નથી, જે એને એગ્ય ઉપયોગ કરતાં આવડે છે. રાંઢવું પચાસ હાથ જેટલું ભલે ને કૂવામાં ગયું હોય, છેડે હાથમાં

Page #200
178 જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી હોય તે બધું હાથમાં છે. નાગદત્ત શેઠ સાધનામાં લીન થઈ ગયા. મૃત્યુને મહોત્સવ જેવું બનાવી દીધું તે, જીદગીને આ પત્તાને મહેલ ક્યારે કાળ-હવાના ઝપાટે તૂટી જશે તેને ખ્યાલ ન હોઈ હરેક ક્ષણ ને ધર્મની સાધના વડે ભરી દે. પૂજ્ય ચિદાનન્દજી મહારાજની વાણું છે: “ભલા ભલા પણ ઊઠી ચાલ્યા, જેને કેઈક ચાલે, બિલાડીની દોટે ચઢિયો ઉંદરડે છે મહાલે ?" બીજા એક પદમાં એક મહર્ષિ કહે છે: ચક્રી હરિ બળરાયા, ષટ ખંડમાં ન સમાયા, બળતી ચેહમાં સમાયા રે......” સંસારને તાપઃ ધર્મને મેઘ સંસારને બળતા ઘર જે કહ્યો, બળતા ઘરને ઠારવા માટે પાણીને ઘેધ જોઈએ. ધર્મનું નીર સંસારની આગ ઠારી શકે. ' ધર્મમેઘ... ધર્મના ઝંઝાવાતી વરસાદમાંથી અનરાધાર રીતે ચિત્તની ભેમકા પર પડતું નીર સંસારના તાપને હરી લે છે. પાણી પડતું જ જાય છે, પડતું જ જાય છે.... અને શાતિ શાનિ થઈ જાય છે. ધમ્મદેસયાણું” શબ્દ પરના ચિન્તન માં પરમાત્માની ધર્મદેશનાની આછી શી ઝાંખી જોઈ. મેહના કિલ્લા પર હલે . સંસારને કાજળની કેટલી સમે કહ્યો છે, જ્યાં ડાઘ ન લાગે પાપના કાજળને તો જ નવાઈ. પણ અહીં ગ્રન્થ

Page #201
180 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કાર મહર્ષિ એક એવી વિધિ બતાવે છે, જેથી ઓછામાં ઓછું પાપ લાગે. કર્મોના ઉદયથી મળનારા સુખમાં ન મૂંઝાવાથી તમે મહના કિલ્લા પર હલે લઈ જઈ શકે છે. જમવા બેઠા. ગરમાગરમ રાઈ આવી. એ વખતે તમે હરખાઈ જવાના ? ઈચ્છિત ભેજન મેળવવામાં તમારું પુણ્ય ખર્ચાય છે એ તમને ખબર છે? શું પુણ્ય આવી બાબતે માટે ખર્ચવાનું છે? જવાબ મયણાસુંદરીને ને સુરસુંદરીને મયણ સુંદરીને પિતા પ્રજાપાળ રાજા પૂછે છે. પુણ્ય દ્વારા શું મળે? ત્યારે તેણે શું કહે છે ? મયણ કહે મતિ ન્યાયની રે, શીળસું નિર્મળ દેહે સંગતિ ગુરુ ગુણવંતની રે, પુણ્ય પામી જે એહ... અને સુરસુંદરી શું કહે છે? સુરસુંદરી કહે ચાતુરી રે, ધન યૌવન વર દેહ, મનવલ્લભ મેળાવડે રે, પુણ્ય પામી જે એહ રે.... સુરસુંદરી ખાલી ચતુરાઈ, બુદ્ધિવિલાસને પુણ્યનું ફળ માને છે, જ્યારે મયણ સુંદરી ન્યાય, નીતિ પૂર્વકની બુદ્ધિને પુણ્યનું ફળ માને છે. - તમારે પુણ્યના ઉદયે કેવી બુદ્ધિ જોઈએ? આરાધનાની સામગ્રી પ્રાપ્ત કરાવે એવી કે કોઈને શીશામાં ઉતારે તેવી? સુરસુંદરી આગળ વધીને કહે છે: “ધન-યૌવન-વર દેહ, પુણ્યના ઉદયથી ધન, યૌવન અને સુંદર દેહ પ્રાપ્ત

Page #202
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 181 થાય છે. જ્યારે મયણા સુંદરી કહે છેઃ “શીળસું નિર્મળ દેહ.” તેણુને યૌવનથી ફાટફાટ થતા દેહની ઈચ્છા નથી. રૂપથી સુશોભિત શરીર નથી જોઈતું. શીયળથી સોહતું શરીર પુણ્ય વડે મળે છે એમ મયણું સુંદરી કહે છે. બુલવકસને આ જમાને ! તમારે ય માત્ર તગડું, હષ્ટપુષ્ટ શરીર જોઈએ કે તપથી દીપ્તિમાન બનેલી કાયા જોઈએ ? બુલવર્કરને આ જમાને છે, સુન્દર અને સશક્ત કાયાનું નિર્માણ કરો. પણ શક્તિ મળ્યા પછી શું કરવું એ નહિ સમજાયેલું હોય તે...... ? - એક સંસ્કૃત સુભાષિતમાં કહેવાયું છે કે, સજજન પાસે આવેલી વિદ્યા જ્ઞાન માટે થાય છે. એ વિદ્યા અનર્યાત્રાનો પ્રારંભ કરાવે છે, મનુષ્યને વિનયી, વિવેકી, સદાચારી બનાવે છે. પરંતુ અપાત્ર પાસે વિદ્યા હોય તે એ જ્ઞાન માટે નહિ પણ જીભાજોડી માટે જ વપરાશે. જીભાજોડી. શબ્દોને જ ખેલ. અંદર કેરાધાકરપણું ! “વિદ્યા વિવાદાય...” સજજન પાસે ધન હોય તે એ દાન કરશે. પોતાના ધનથી બીજાઓનાં આંસુ લુછશે. આ તે સજ્જનની વાત પરંતુ “સઘ્રહસ્થતા વિહેણ વ્યક્તિ પાસે ધન આવશે ત્યારે એ છાતી ફૂલાવીને ફરશે. “હમ કિસીસે કમ નહિ ધન મદાય... પણ છાતી ફૂલાવવાથી ઊંચું બનાતું નથી. જીભાજો અને વિશે વિવાદોનો

Page #203
182 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તું ઊચા નથી, લાંબે જરૂર છે !' | નેપોલિયન પિતાની લાયબ્રેરીમાંથી કો'ક પુસ્તક શોધી રહ્યો હતે. પુસ્તક ઉપરની અભરાઈ પર હતું. નેપેલિયન મેજ, ખુરસી તરફ નજર દેડાવવા લાગે. જેના ઉપર ચડી એ પુસ્તક લઈ શકાય. ત્યાં જ એક અધિકારી આવી ચડયે. નેપોલિયન ઉપરની અભરાઈમાંથી પુસ્તક લેવા માગે છે એ વાત સમજતાં એને વાર ન લાગી. એણે કહ્યું H લાવે, સાહેબ ! હું તમને પુસ્તક લાવી આપું. હું તમારાથી ઉંચો છું ને ! તરત જ નેપલિયને કહ્યું તું મારાથી ઉચે નથી હા, લાંબે જરૂર છે ! ઈન્કિમિનથી–હાઈટ...વધારવા માટેના ઔષધથીઉંચા થવાતું નથી. લાંબા જ થવાય? ઊંચા થવા માટે ધર્મ જોઈએ. “શક્તિઃ પરેષા પરિપીડનાય.” સજજન પાસે શક્તિ હશે તે એ નિર્બળોનું રક્ષણ કરવામાં પિતાની શક્તિ વાપરશે. જ્યારે ગૂડ તાકાતવાળો હશે તે? એ બીજાઓને હેરાન કરશે. તે કાદવમાં ગાડી ન ફસાય ! સુરણાસુંદરી કહે છે, “મનવલ્લભ મેળાવડો.” પુણ્યથી મનગમતે જીવનસાથી મળે. મયણાસુન્દરીની કઈ કામના છે? ‘સંગતિ ગુરુ ગુણવંતની રે. સદ્દગુરુઓ પાસેથી અણમેલ બોધવચન સાંભળવા એ ઉત્સુક બની છે.

Page #204
જેનું ચિત્ત ખરડાતું નથી 183 મયણાસુંદરીએ પુણ્યના ઉદયથી જે ઈગ્યું તે તમે પણ ઈચ્છો તે મોહના કાદવમાં મનની ગાડી ફસાઈ ન જાય. પુણ્યના ઉદયથી વધુ આરાધનાને વિકાસ ઈરછનાર ભૌતિક વસ્તુઓની પ્રાપ્તિથી હરખાઈ જતું નથી. તેનું મન આકાશ જેવું બન્યું છે. જે કાદવથી લેપાતું નથી. કાદવ ગમે તેટલે ઉડાડો આકાશ તેનાથી થે ડું ખરડાવાનું છે ? - મનને આવું નિર્લેપ બનાવવું છે. એવી નિલેપતા પ્રાપ્ત કરવા માટે સાધનાના પંથે આગળ વધે. નિલેપતાની સાધના એટલે પુદગલના ખેલાઈ રહેલા નાટકના પડદા પાછળ દેખવાની ક્રિયા. “કબીક કાજી કબીક પાજી, કબીક હુએ અપભાજી; કબહીક જગમેં કીતિ ગાજી, સબ પુદ્દગલ કી બાજી.” પુદગલની બાજીમાં ખૂબ રમ્યા; હવે એનાથી દૂર સરવું છે. પૂજય મ પાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજય મહારાજા સમાધિ શતકમાં કહે છે. “આતમ જ્ઞાને મગન જે, સે સબ પુદ્ગલ ખેલ; ઈન્દ્રજાળ કરી લેખવે, મિલે ન તિહાં મન-મેલ”.... સાંઠ-ગાંઠ જે બંધાઈ ગઈ છે પુદ્ગલ સાથે, તેને છુટ્ટાછેડામાં ફેરવવી છે!

Page #205
[12] મેહરાય શિર લાકડિયા पश्यन्नेव परद्रव्यA નોટલ પ્રતિપાટિયું ! भवचक्रपुरस्थापि નામૂટ પરિધિવતે II - પૂજય વીર વિજય મહારાજે ચેસઠ પ્રકારી પૂજામાં, મિહનીય કર્મ નિવારણ પૂજામાં મહરાય શિર લાકડિયાં વરસાવનાર મુનિરાજની મહરાજ સાથેની લડાઈનું માર્મિક વર્ણન રજુ કરી કહ્યું: મુનિવર મોહને નાસવે રે, રહી શ્રી, શુભવીરને સંગ. મહિના નાશ માટેનું બળ ક્યાંથી ઉદ્દભવે છે એ ભણે એમણે ઈશારે કરી દીધો. મહામહિમ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની સ્તવનામાં ભક્તહૃદયની વાત આ શબ્દોમાં રજૂ

Page #206
માહરાય શિર લાકડિયા 185 થઈ છેઃ “મેહ લરાઈ મેં તેરી સહાઈ, તે ક્ષણ મેં છિન્ન છિન્ન કટુના” લડાઈ બળિયા સાથે છે, એટલે પ્રભુબળ વગર આપણને નહિ ચાલે. જિન ઉત્તમ પૂંઠ હવે પૂરે, કહે પદ્મવિજય થાઉં શૂરે, તે વાધે મુજ મન અતિ નૂરે બલબમાં વિદ્યુત ચમકે છે. પણ એ ચમકને પૂરવઠો દૂર દૂરના કોઈ વિદ્યુતઘરમાંથી આવે છે. મેહના ભૂતની એટલી હાથમાં આવે છે પ્રભુભક્તિથી. પ્રભુશક્તિથી. અને એટલે તે સ્તવનકાર મહર્ષિએ કહ્યું : ધ્યાન ખડગ વર તેરે આસંગે, મેહ ડરે સારી ભીક ભરૂના....” પ્રભુના ધ્યાન, પરમાત્માના નામ મત્ર સમી તલવાર હાથમાં આવી ગઈ પછી મેહના શા ભાર છે? ‘તુમ આણ ખડગ કર ધારિચે છે, તો કાંઈક મુજથી ડરિયે છે.” અનામી મિત્રની ભેટ (?) પહેલાં, મેહને ઓળખી લેવું પડશે. અનુકૂલનના એવાં પ્રલોભન એ આપે છે કે, એ પ્રલોભન પર જે નજર ગઈ તે તમને નવડાવી જ નાખશે; વગર સાબુએ ! નવદંપતી લગ્ન પ્રસંગે મળેલ ભેટ-સે ગાદ જઈ રહ્યા હતા. ત્યાં ભેટના ઢગલામાંથી એક પરબીડિયું મળી આવ્યું. એમાં એક બહુચર્ચિત ફિલ્મના શોની બે ટિકિટ હતી; અને તેય બાલ્કનીની ! પરબીડિયા પર ભેટ આપનારનું નામ વાંચવા ગયા તે ખાલી આટલું જ લખેલુંઃ એક અનામી મિત્ર તરફથી,

Page #207
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તે જ દિવસે સાંજે નવદંપતી તે ફિલ્મ જોવા ગયા. ફિલમ જોતી વખતેય મનમાં થતું હતું. આ અનામી મિત્ર કેણ? સામાન્ય રીતે તે લોકો ભેટ-સે ગાદ પર નામ લખે જ. આ સન્માનની સ્પૃહા વગરનો દાતા કેણું હશે ? ફિલ્મ પૂરી થયે ઘરે ગયા ત્યારે ઘર કંઈક અસ્ત વ્યસ્ત લાગ્યું. બરોબર તપાસ કરી તે માલુમ પડ્યું કે, લગ્નની બધી ભેટ-સોગાદો, કીમતી વાસણે ને દાગીના બધું જ, ચોરાઈ ગયું છે ! પિલિસને તાત્કાલિક બોલાવવા માટે પોલિસ ચેકીને ફોન નંબર શોધવા ડિરેકટરી લેવા પતિ મહાશય ગયા તે ત્યાં ડિરેકટરી પર જ એક ચિઠ્ઠી પડેલી જોઈ, આ ચિઠ્ઠી વળી કોની? વાંચ્યું તે અંદર લખ્યું હતું કેમ ફિલ્મ શ માં મજા રહીને ? અલવિદા - અનામી મિત્ર. ઓહ ! તે આ ચોર મહાશયનું જ કારસ્તાન હતું ફિલ્મ શૂની ટિકિટની ભેટ એટલા માટે આપી હતી કે, તેઓ બેય ફિલ્મ જોવા જાય તે - ઘરમાં બીજું કેઈ ન હોવાથી - ઘર રેઢું પડે અને નિરાંતે ચોરી કરી શકાય ! મેહનું કામ પણ આવું છે ! તમે આમ પાપ નહિ કરવાના. પણ મોહ એવી અનુકૂળતાના પ્રભનમાં તમને નાખી દેશે કે તમે હોંશે હોંશે પાપ કરવા મંડી પડશે. આજે જે પાપ વધ્યું છે, પહેલાના જમાનાના સંદર્ભમાં, તે શું જરૂરિયાતને કારણે વધ્યું છે ? પેટ ભરવા માટેનું પાપ કેટલું ? ને પટારા ભરવા માટેનું પાપ કેટલું

Page #208
હિસય શિર લાકડિયા - કોઈ દિવસ વિચાર કર્યો કે, પેટ ભરવા માટે કેટલું પાપ થાય છે અને પટારા ભરવા માટે કેટલું પાપ થાય છે? ‘જરૂરિયાત એ શેાધની જનની છે. નેસેસિટી ઈઝ ધ મધર ઑફ ઈવેન્શન.” આ સૂત્રને સામે છેડે આપણે. આ સૂત્ર બનાવશુઃ જરૂરિયાત વધે તેમ પાપ વધે. ઘર પાકું સારું હોય, વર્ષોથી એમાં રહેતા હે તમે પણ પૈસા વધી જાય છે... ? એને તેડીને ન બંગલો બનાવવાનો વિચાર થાય ને ? એ વખતે જે આ ચિન્તન આવી જાય તે? કે ખરેખર બંગલાની જરૂર છે કે પછી. પૈસા વધ્યા એટલે સ્ટેટસ-સિમ્બોલ તરીકે બંગલે બનાવો છે ? સ્ટેટસ-સિમ્બોલનો ખરબચડે અનુવાદ છે–દેખાડે. કરવાની વૃત્તિ “પહેલાં ઉપધાન કરાવું, પછી ઘર સમરવું છે . ' એક ભાઈને હું ઓળખું છું. પહેલાં પરિસ્થિતી સામાન્ય હતી. એક વખત ઉપધાન તપની આરાધના જોઈ અને એમના મનમાં સંક૯ય થયું કે, પુણ્યના યોગે મને સંપત્તિ મળ. તે સૌથી પહેલાં હું ઉપધાન તપની આરાધના કરાવું. શુભ સંકલ્પથી પુણ્ય વધે છે અને ફળે છે, પિલા. ભાઈ પાસે બે વર્ષમાં જ સારું એવું ધન ભેગું થયું. અને તરત જ તેઓ ઉપધાન તપની આરાધના કરાવવાની તજવીજમાં પડી ગયા. ઘર જૂનું જ છે હજુ હ ! પહેલાં ઉપધાન, પછી બીજુ બધું આ વાત જેમણે નક્કી કરેલી એ આ ભાઈ એ ખૂબ ઠાઠથી ઉપધાન તપ કરાવ્યાં.

Page #209
188 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ તમે પણ જે ચિન્તનનાં ચક ચલાવી શકે તે આવું તમે પણ કરી શકે. પહેલાં ધર્મારાધન સંસાર તે છે જ! ક૯૫ક મંત્રીની પાપભીતિ જરૂરિયાત વધે તેમ પાપ વધે. જરૂરિયાત ઘટે તેમ પાપ ઘટે. કલ્પક વિદ્વાન, અભ્યાસી હતા. કેરી વિદ્વત્તા નહિ, હે ! આચરણથી સેહતી વિદ્વત્તા. નિષ્પાપ જીવન કેમ કરી જીવી શકાય એ વિષે તે સતત વિચારણું કર્યા કરતે. પાપ ઓછું કરવું એ જ્યારે લય બને છે ત્યારે માણસ કેઈપણ પાપનું કાર્ય કરતાં પહેલાં વિચારે છેઃ આ કાર્ય ન કરું તે ચાલે કે કેમ. કેઈ પણ રીતે જે એ કાર્યને ટાળી શકાય તેમ હોય તે ટાળ્યા વગર એ ન રહે. પુણિયા શ્રાવક જ એક અતિથિની ભક્તિ કરતા. પણ વધુ પુણીઓ વણ્યા સિવાય ! કારણ કે વધુ પુણીઓ વણવી પડે તે ઘમ–આરાધન ઓછું થાય. સામાયિક ઓછા થાય. “સાપ મરે નહિ ને લાકડી ભાંગે નહિ”જે રસ્તે શોધી કાઢેલ હતું તેમણે. એક દિવસ પિતે ઉપવાસ કરતા. એક દિવસ તેમનાં શ્રાવિકા ઉપવાસ કરતાં. આમ બે જણની રસોઈમાં રોજ અતિથિને ભોજન કરાવવાને લાભ મળી જતે. ! કલ્પક પંડિત પણ આ રીત નિષ્પાપ જીવન વીતાવવા હંમેશા પ્રયત્નશીલ રહે. આચરણ સાથેની વિદ્વત્તા એટલે

Page #210
હરાય શિર લાકડિયા 189 સોનામાં સુગંધ. આચરણ વિહેણ વિદ્ધતા એટલે લખું ધાન. બે પંડિતઃ એક હાથી, એક પિપટ બે પંડિત કાશીએ જતા હતા. રસ્તામાં ભેગા થઈ ગયેલા. સાથે ચાલે. સાથે સૂઈ જાય. પણ મનમાં એકબીજાને એકબીજા પર પ્રેમ નહિ. ભારેભાર ખાર. રસ્તામાં એક મોટું ગામ આવ્યું. બંને પંડિત નગરમાં ગયા. ત્યાં એક શ્રીમંત સગૃહસ્થ બેઉ પંડિતેને જમવાનું આમંત્રણ આપ્યું. બેઉ પંડિતેઓ એ આમંત્રણ સ્વીકાર્યું. પિતાના દીવાનખંડમાં ઉતાર આપ્યો. નાના પંડિત નહાવા ગયા એટલે શેઠે મેટા પંડિતને પૂછયું : આ પંડિતજી કેવાક વિદ્વાન છે? વિદ્વાન ?" મોટા પંડિત હી હી કરી હસવા માંડયા. “મહાશય ! વિદ્વત્તા તે ખરી, પણ બીજાને શીશામાં ઊતારે એવી છે એની પાસે. માટે નહિ; દક્ષિણાની લાલચે... કે ત્યાં જઈશું ને કઈ સુખી માણસને અગડં–બગડે પૂજા-પાઠ કરાવી પૈસા પડાવી લઈશું.... બગભગતાઈ જેવી આ વિદ્વત્તાને શું કરવાની? હાથીને જેમ દેખાડવાના દાંત જુદા હોય અને ચાવવાના જુદા હોય તેમ આ અમારા પંડિતરાજને પણ બે લવાનું જુદુ ને ચાલવાનું જુદું.. થોડીવારે નાના પંડિત સ્નાન કરીને આવ્યા એટલે.

Page #211
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મોટા પંડિત ગયા. તે તેમના ગયા પછી શેઠે નાનાં પંડિતને પૂછયું : મોટા પંડિતજી વિદ્વાન લાગે છે. શાસ્ત્રોના પંડિત. વચ્ચે જ પેલે કહેઃ પિથી પંડિત કહે, પિથી પંડિત અને એય પિથીમાના રીંગણને ભાવપૂર્વક આગે તેવા ! અને ભાઈ! પોપટને “રામ રામ શીખવાડે તે એય બોલે. પણ “રામ રામ” બોલેય ખરે ને રામચન્દ્રજીની મૂર્તિ પર ચરકેય ખરે ! આ અમારા પંડિત મહાશયનું જ્ઞાન પણ પિપટિયું જ્ઞાન છે. એટલે મેટા પંડિતજી પોથી પંડિત અર્થાત્ પિપટ–પંડિત છે. પેલા શ્રેષ્ઠી હોંશિયાર હતા. અને પંડિતે શાસ્ત્રોના વિદ્વાન અને સભાઓ ગજવે તેવા છે એ સમજતાં એમને વાર ન લાગી. પણ સાથે સાથે આ બેઉ ઘેથાપંડિત જ છે, એટલા સારા સાથે આ છે, એટલે જ્ઞાનની વાત એમને હૈયે બિલકુલ નથી ઉતરી એવું પણ તેઓ સમજી ગયા. આવા પંડિતે ઉધારે ઉધાર વેપાર કરતા હોય છે! ઈધર સે લિયા, ઉધર દિયા. અહીથી ઉધાર લીધું, શાસ્ત્રોમાંથી, ને લેકેને આપી દીધું... દલાલી લેતાં હતા તે તે ઘણું સારું હતું. પણ આ ઉદાર (2) મહાશય દલાલી, કમિશન પણ નથી લેતા. કમિશન રૂપે થાડા પટેઈજ જ્ઞાન ઉતારતા હોય ને તેય કામ થઈ જાય. સંગીત પ્રિય રાજવી . એક સંગિત વિશારદે સંગીત પ્રિય રાજવી પાસે તિલક કામા રામને એ રીતે પેશ કર્યો કે રાજવી આનંદ

Page #212
મેહરાય શિર લાકડિયા 191 માં ઝૂમવા લાગ્યા. શાસ્ત્રીય સંગીતની અટપટી, અણજાલ ગલીઓમાં સંગીતકારે તિલક કામદના માધ્યમથી એવા ઘૂમાવ્યા કે, રાજવી એના સંગીતના જ્ઞાન પર ફિદા ફિદા થઈ ગયા. અને મનમાં બેલ્યાઃ આનાથી અર્ધ જ્ઞાને મને હત, સંગીતનું. તે હિમગિરિના કે” કદરામાં જ હું ખવાઈ જાત! વીણા વગાડ્યા કરત. નિર્દોષ હરણને રમાડયા કરત. પણ આ તે શ્રોતાને વિચાર હતે. સંગીતકાર મહાશય તો રાજાને પ્રસન્ન કરી “ભજિકલદારમ'ની ભેટ જ લેવા ઈચ્છતા હતા. ના, એમને હિમાળે નથી ગાળવો ! પિલા શ્રીમંતે બેઉ પંડિતને પાઠ ભણાવવાનો વિચાર કર્યો. ઘણું પાઠ ભણ્યા'તા વેદ-ઉપનિષદના, પણ આ પાઠ બાકી હતું ભેજનને સમય થતાં બેઉ પંડિતે જમવા આવ્યા. સુંદર આસન પર બેઉને બેસાડ્યા. ચાંદીના પાટલા ઢાળ્યા. તે પર સોનાનાં થાળ મૂક્યા.. બેઉ પંડિતે આટલું બધું પિતાનું સન્માન જોઈ ખુશ ખુશ થઈ ગયા. અને ચાંદીના પાટલા ઢાળી તે પર સેનાની થાળીઓ મૂકનાર જજમાન માલ-પાણી તે સારા પીરસશે જ. જાત-જાતના મિઠાઈ, બદામ-પીસ્તા ચારે ડીવાળાં કહેલાં દૂધ, જાત જાતનાં ફરસાણ... ત્યાં બે થાળ આવ્યા. બનને પર રેશમી વસ્ત્ર ઢાંકેલ. પંડિતે લાલચુ નજરે જોઈ રહ્યા. જ્યારે થાળનું અનાવરણ થાય અને મિષ્ટાન્ન દેવનાં દર્શન થાય !

Page #213
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨, અને થાળ પરથી વસ્ત્ર હતાં જ.. આ શું? એક થાળમાં લાલ મરચાં અને બીજા થાળમાં લીલું ઘાસ ! અમારા જેવા પંડિતરા ની આવી મશ્કરી! શ્રેષ્ઠી હાથ જોડીને કહેઃ હું વિચારતું હતું કે, પંડિતરાજે મારા મહેમાન બન્યા છે તે તેમને ભાવતું ભજન પીરસુ. પણ હવે આપને સીધી રીતે કેમ પૂછાય કે આપને શું ભાવે છે? એથી મેં આપ બનેને પરિચય આપ બને પાસેથી લીધો. હવે આપ આ ભેજનનું રહસ્ય સમજી ગયા હશો. (પિપટને લાલ મરચું બહુ ભાવે. અને હાથીને લીલું ઘાસ.) પંડિતે શરમાઈ ગયા. બસ, તેજીને ટકોરો જ હોય. શ્રેષ્ઠીએ રડા ભણુ ઈશારે કરતાં નેકરે સ્વાદિષ્ટ ભજનનાં થાળ લઈ આવ્યા. ખૂબ પ્રેમપૂર્વક ખવડાવ્યું અને ઉપરથી દક્ષિણા આપી. સમજાવવાની કેવી કળા હતી શેઠજીની! વાત કેળાવડાની ! આપણે કલ્પક પંડિતની વાત કરી રહ્યા હતા. તે બહુ પાપભીરુ હતા. પાપ કરવાની વાત આવે ને ધ્રુજે ? ના, ભાઈ સાબ ! મારાથી એ નહિ થાય. એક શેઠે એક વિઘની દવા એક અસાધ્ય દર્દ માટે કરી. વઘ બહુ નિષ્ણાત હતાં વદ્યરાજે કહ્યું : જુઓ, શેઠજી! મારી દવા શરૂ કરતાં પહેલાં એ ધ્યાનમાં રાખજે કે, મારી દવામાં ચરી બરાબર પાળવી પડશે. તમારે તળેલું

Page #214
“મેહરાય શિર લાકડિયાં 193 , જંદગીભર બંધ કરવું પડશે. ભૂલેચૂકે પણ જે તળેલું ખવાઈ ગયું તો મુશ્કેલીને પાર નહિ રહે. શેઠજીએ વિદ્યરાજની વાત સ્વીકારી અને દવા લેવાની શરૂ કરી. દવા ખરેખર અકસીર નીકળી. જાતજાતની દવા કરતાં પણ જે રોગ હટવાનું નામ નહેતે લે, તેને આ દવાએ હટાવી દીધા. શેઠજીએ વિદ્યરાજને આ શુભ સમાચાર આપ્યા. વૈદ્યરાજ કહેઃ એ તે મને ખાતરી જ હતી. આ દવા લે અને દર્દી ન જાય તેમ બને જ નહિ. પણ પેલી ચરીની વાત બરાબર ધ્યાનમાં રાખજે. આખી જીદગી સુધી તળેલું નથી જ ખાવાનું. અને જે ખાધું તે મુશ્કેલીને પાર નહિ રહે. દિવસે વીતી ગયા. એક દિવસ મહેમાન આવેલા. શીરા, પૂરી, કેળાંવડાં બનાવેલાં. શેઠજીને કેળાવડાં બહુ ભાવતાં. પણ શું થાય? આ વરચે રેગ આવી ગયે......! કેળાંવડાં તળાઈ રહ્યાં છે. નાકે સુગંધ લીધી. ઈન્દ્રિએની આખી શૃંખલા છે. આંખે જોયું, પણ જે મન નિલેપ , હશે તો વાંધો નહિ આવે. પણ મન જે આંખે જોયેલ પદાર્થ પ્રત્યે રાગ વ્યક્ત કરશે તે તરત જ એ પદાર્થને મેળવવાની ઈરછા થશે. અને લે, દુઃખની ગાડીની હીસલ વાગી ગઈ. હવે એ ઉપડશે અને ક્યારે એનું ભવાનું સ્ટેશન આવશે તે કે જાણે છે? જ્ઞા. 13

Page #215
194 જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા-૨ ઈચ્છિત વસ્તુ મળી ગઈ એટલે સ્ટેશન આવી ગયું એવી ભ્રમણામાં ના રહેતા ! કેવળ વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટેની યાત્રા એ જ દુઃખની યાત્રા છે એવું નથી. યાત્રાને પહેલે. પડાવ છે એ તે ! દુઃખની યાત્રાનો પહેલો પડાવ : મનભાવન વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે તૈયાર થયું. એ માટે કોશીશે શરૂ કરવી. બીજો પડાવ મળી ગયેલ વસ્તુને સાચવવાની મહેનત. રૂપવતી સ્ત્રી પત્ની તરીકે મળી ગઈ એટલે માણસ હાશકારો અનુભવે છે. પણ એને કહીએ કે, ભાઈ! તું ચડો એના કરતાં મેટે ડુંગર ચડવાને હજુ બાકી છે ! પત્ની રૂપવતી હશે ત્યારે, એ શીલવતી હશે તે ય પતિનું મન શંકાશીલ રહેવાનું જ. અને એમાં જે કંઈ જોડે હસતી-બોલતી એણને સાંભળી, જોઈ તો પેટમાં તેલ રેડાશે! આ ફરિયાદ નહિ હોય તે બીજી ફરિયાદ હશેઃ પીયરનાં સગાં-વહાલાં પર જેટલો એને પ્રેમ છે, એટલે અહીં કેઈના પર નથી ! મારાં સાસુજી કરતાં તમારાં સાસુજી પર વધુ હેત છે !" એક ભાઈની પત્ની માટેની આ કાયમી ફરિયાદઃ એને તે એનાં સગાં-વહાલાં મળ્યાં એટલે ગોળનું ગાડું મળ્યું જાણે! અને અમારા કેઈ સગાં-સંબંધી આવે તે મેટું તોબરા જેવું થઈ જાય. એક વાર પત્નીને કહ્યું પણ ખરું ? તને મારાં સગાં પર વહાલ નથી.

Page #216
માહરાય શિર લાકડિયા 15 બાઈ બહુ ચાલાક હતી. એ કહે એ તે તમારે વહેમ છે. બાકી હું તે મારા સગાં કરતાં તમારાં સગાંને વધુ ચાહું છું. જુઓ ને, મારાં સાસુજી કરતાં તમારાં સાસુજી પર મને કેવું હેત છે ! | ભેળો પતિ ખુશખુશ થઈ ગયો. પણ એ ન સમયે કે, બાઈએ વાવિલાસમાં એને ઠગી લીધું હતું. “અર્થનામ્ અર્જાને દુખમ્ અર્જિતાનાં ચ રક્ષણે.” પદાર્થની પ્રાપ્તિમાં દુઃખ. પહેલો પડાવ દુઃખની યાત્રાને. પ્રાપ્ત થયેલને સાચવી રાખવામાં દુઃખ. બીજો પડાવ. અને સાચવવા છતાંય લપડાક મારીને ભાગી જાય, આ દેલત, તે દુખને કેઈ આરેવારે નહિ. પહોંચી ગયા ભાઈ સાહેબ દુઃખના ડુંગરિયે. આખી જીંદગી મૂર્યો કરશે હવે. પછી જીવનની કેસેટમાં દુઃખનાં જ બધાં ગાણું અંતિ થયેલ જોવા મળશે. આવા કોઈ મૂરતિયાને ભેટે અને એના ટેપરેકેડરની સ્વિચ ઓન કરે તે આવાં જ ગાણું સંભળાયા કરશેઃ મારી પાસે તે ખૂબ ધન હતું. શું વાત કરું મારા જાહેરજલાલીના સમયની ! અને અત્યારે ! હાય, હાય બધું ગયું !! કંઈ ન રહ્યું...! ‘દાલતની બે લાત દેલત બે લાત મારે છે. આવતી વખતે આગળ લાત મારે છે. જેથી માણસ અક્કડ બની જાય છે અને જતી વખતે લાત મારે છે જેથી આદમી ઢીલા ઢફ થઈ જાય છે.

Page #217
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કેડ વળી જાય છે... પેલા શેઠજીની વાત જોઈ લઈએ. ગરમાગરમ કેળાંવડાં ઉતરી રહ્યા છે. નાક બહેને સોડમને ટેસ્ટ લઈ લીધે એટલે જીભ બહેન ઉંચા-નીચાં થાય છેઃ અમને કાં નહિ ? મન થયું છે, પણ વૈદ્યરાજનાં વચને યાદ આવે છે અને પેલી ઈચ્છા પર બ્રેક લાગી જાય છે. જમવા બેઠા–મહેમાને સાથે શેઠ. શીરે મહેમાને સાથે શેઠને પીરસ્યો. પૂરી, કેળાંવડાં શેઠાણીએ મહેમાનોને પીરસ્યા. શેઠજીને તે ચરી હતી એટલે મૂકવાને સવાલ નહેાતે. ત્યાં એક મહેમાન કહે: વાહ! રાઈતે શું ટેસ્ટકુલ બની છે! અને એમાંય આ કેળાંવડાં તે બસ, જાણે ખાધાં જ કરીએ ખાધાં જ કરીએ... જે વસ્તુ પોતે ખાઈ શકે તેમ નથી, પિતાના ગજવાને પરવડે તેમ નથી એથી અથવા તે કઈ રેગ આદિને કારણે, એનું વર્ણન સાંભળવાથી, એના વિષેની લેભામણું જાહેર ખબરે વાંચવાથી જે બહેકાવ ઉત્પન્ન થશે એ આખરે ઉન્માર્ગે જ લઈ જશે મનુષ્યને. આ માટે જ સદાચારની વાડા-મર્યાદાઓ હતી. એ કિલ્લેબંધી ન હતી. સુરક્ષાની દિવાલે હતી. એ દિવાલને જમીનદોસ્ત કરી કેટલું ગુમાવ્યું છે એને વિચાર કદી કર્યો છે?

Page #218
મેહરાય શિર લાકડિયા 197 શેઠજીએ અત્યાર સુધી બ્રેક રાખી હતી તળેલી વસ્તુ ખાવાની ઈચ્છા પર પણ આજે એ બ્રેક ખરાબ થઈ ગઈ. સંયમને બંધ તૂટી પડ્યો. શેઠ શેઠાણીને કહેઃ લાવે, એક બે કેળાંવડાં. વિદ્યો તો ડર બતાવ્યા જ કરે. નહિતર એમને ધંધે શી રીતે ચાલે ? વિચાર એક-બે કેળાંવડાં ખાવાને જ હતો. પણ એક-બે મેઢામાં જતાં એ ટેસ્ટ પડ્યો કે શેઠ ડઝન અંધ ખાઈ ગયા ! અને પછી રાત્રે શું પીડા થઈ છે, શું પીડા થઈ છે. એક મિનીટ ચેન ન પડે. રાતેરાત વૈદ્યરાજને બોલાવ્યા. વૈદ્યરાજ સમજી ગયા કે ચરી તેડવાના કારણે આ થયું છે. જલદ દવાઓના પૂરા ડેઝ આપ્યા. ઘણું ઘણી દવાઓ ફેરવી ત્યારે માંડ દુખા શમે. વૈદ્યરાજે કહ્યું: શેઠજી! ભગવાનની કૃપાથી આ ફેરે બચી ગયા. બાકી હવે જે બીજીવાર આવું થયું તે મારે હાથ ખંખેરવાના જ રહેશે. હવે તે શેઠ તળેલાના નામથી એટલા ગભરાવા માંડયા કે, કોઈક જગ્યાએ મહેમાનગતિએ જાય તે પહેલેથી જ કહી દે કે, મારા માટે તળેલી કઈ વસ્તુ બનાવવાની નહિ. પણ એટલું જ પૂરતું નહતું. કઈ પણ નવી વાનગી દેખે તે તરત પૂછે આ તળેલી તે નથી ને ? પાપને ભય આ હો જોઈએ. નવા બિઝનેસમાં જોડાવાનું કોઈ આમંત્રણ આપે અને કહે કે, આ ધંધામાં

Page #219
198 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કમાવાની તકે ઘણું છે. ત્યારે પાપભીરુ આત્મા કહે, પૂછેઃ એ તે ઠીક પણ આમાં પાપ કેવું ? પાપની કેટલી સમા સંસારમાં તે બેઠે જ છું ને, હવે વધુ પાપ નથી કરવું? ક૯૫કની મંત્રી થવાની ઈચ્છા નથી. ગદષ્ટિસમુચ્ચય' ગ્રન્થમાં મહાન ધર્મનાયક હરિભદ્ર સૂરિ મહારાજાએ સમકિતી આત્માની પાપપ્રવૃત્તિને “તપ્ત લેહપદન્યાસ.” જેવી વર્ણવી છે. તપેલી લેઢા પર પગ મૂકતી વખતે જેવી અસહ્ય બળતરા થાય તેવી બળતરા સમકિતીને પાપ કરતી વખતે થાય. આપણે કલ્પક પંડિતની વાત કરતા હતા. તે પાપભીરુ હતું. જેમ બને તેમ નિષ્પાપ જીવન જીવવાની એની કેશીશ હતી. તેટલામાં રાજા તરફથી રાજયના મંત્રીપદની ઓફર તેને કરવામાં આવી. જુના મંત્રીના સ્થાને ન મંત્રી નીમવાને હતું ત્યારે મંત્રી તરીકેની બધી લાયકાત રાજાને કહ૫કમાં લાગી. આજે મિનિટર બનવા માટે કઈ લાયકાત જોઈએ? તમારે બાબે મિનિસ્ટર બનશે.” એક મિત્રે એક ભાઈને કહ્યુંઃ તમારે બાબો માટે થઈને મિનિસ્ટર થવાને. “શી રીતે જાણ્યું તમે ય તિષ જાણે છે કે શ?”

Page #220
મેહરાય શિર લાકડિયા 19 ના, જ્યોતિષથી નહિ એની રીતભાત પરથી લાગ્યું કે એ મિનિસ્ટર બની શકશે.” પેલા ભાઈને જાણવાની ચટપટી થઈ છે. “પણ વાતમાં મેણુ નાખ્યા વિના જલદી કહે ને.” તમારે બાબે જુઠ્ઠાં વચને–જેમને એ કદી પાળ નથી–દેવામાં કુશળ છે એથી મને લાગે છે કે ભવિષ્યમાં એ મિનિસ્ટરની CHAIR શોભાવશે ! મેં એને અઠવાડિયા પહેલાં કહેલુંબાબા ! તે સ્કૂલથી છુટે ત્યારે, વળતાં, આ પુસ્તક લેતે આવજે બુકસ્ટેલમાંથી. એ કહેઃ સારું. સાંજે પૂછ્યું તે કહેઃ આજે તે ભૂલી ગયે. કાલે જરૂર લાવીશ. એ પછી પાંચ દિવસ વીતી ગયા. કે'ક દિવસ..............રોજ નવી ગીલી, નવો દાવો કરે છે....પણ પુસ્તક તે હજુ બુકસ્ટેલમાં જ છે! રાજાને કલ્પકમાં મસ્ત્રીપદને શોભાવે તેવી આ લાયકાતે દેખાણીઃ વિદ્વત્તા, કુશાગ્ર બુદ્ધિ, પરદુખદુખિતા .....આથી રાજાએ કલપકને ખાસ આગ્રહ કર્યો. ક૯પક વિનમ્રતાપૂર્વક ઈન્કાર કરે છેઃ મહારાજ ! મારા પર કૃપા કરો. મને એ બેજ ન સેપે. હું જીવનને વધુ આરાધનામય બનાવવા ઈચ્છું છું ત્યાં આ ઉપાધિ ન વળગાડ ! કેઈ હિસાબે કલ્પક તૈયાર ન થયો ત્યારે રાજાએ એક યુક્તિ કરી. કલ્પકને બેટા ગુના હેઠળ આરોપી બનાવ્યું. લેકે ન જાણે તે રીતે. કારણ કે કલ્પકની

Page #221
200 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ આબરૂને સહેજ પણ ડાઘ નહેતે લગાવો. પછી રાજાએ કહ્યુંઃ આ આરોપમાં સજા છે મૃત્યુદંડ. ફાંસી. પણ એક જ શરતે આમાંથી તને હું છુટકારે આપું. અને તે શરત તમે જાણે છે તેમ, મંત્રીપદના સ્વીકારની હતી. જે મંત્રીપદે આવીને અધમ કરવું પડે તેમ હતા તે તે કલ્પક ફાંસીને માંચડે ચડી જ જાત. પણ રાજાએ તેને આરાધના માટે ખૂબ સ્વતંત્રતા આપતાં તે મંત્રીપદના સ્વીકાર માટે તૈયાર બન્યો. કેટલી નિષ્પાપ જીવન માટેની ઝંખના? મહામંત્ર નમસ્કાર મંત્રમાં નિષ્પા૫વૃત્તિને મંગળ સાથે સાંકળી તે. “એસે પંચ નમુક્કારે, સવ્વપાવપૂણાસ..” પરમેષ્ઠી ભગવંતેને કરાયેલ નમસ્કાર સર્વ પાપોને નાશ કરે છે અને તેથી જ તે સર્વ મંગળામાં પ્રથમ મંગળ છે. “મંગલાણં ચ સર્વેસિં, પઢમં હવાઈ મંગલ.” મંગળ માટે પાપનાશ. અને પાપનાશ માટે પરમેષ્ઠી -નમસ્કાર. આપણે પરમાત્માનાં દર્શન તે કરીએ છીએ, પણ પાપનાશ માટેની યાચના પૂર્વક કેટલા નમસ્કાર કર્યા? પેથડ મંત્રીએ પરમાત્માનાં કેવાં દર્શન કર્યા? પિડ મંત્રી પાસે સુવર્ણસિદ્ધિ હતી. ઘણું સુવર્ણ એમણે એ સિદ્ધિના બળે બનાવેલું. એક વખત તેઓ પરમાત્માનાં દર્શન કરવા ગયા. દર્શન તે ઘણી વખત કરતા, પણ આ વખતે એવાં દર્શન થઈ ગયાં કે સુવર્ણ

Page #222
મિહરાયે શિર લાકડિયા - 201 સિદ્ધિ ખટકવા લાગી. ડંખવા લાગી. કારણ કે સુવર્ણસિદ્ધિમાં વનસ્પતિકાય વગેરેની વિરાધના થતી હતી. | દર્શન કરતી વખતે જ તેમણે સંકલ્પ કર્યોઃ સુવર્ણ સિદ્ધિ કેઈને આપીશ નહિ. તેમ હવે પછી એને ઉપયોગ પણ નહિ કરું. પણ જેટલું સુવર્ણ થઈ ગયું એનું શું? એને તીર્થોદ્વાર આદિ સુકૃત્યોમાં ઉપયોગ કરીશ. સંસાર માટે નહિ. ભગવાનનાં દર્શન કરતી વખતે યાચના માત્ર એક જ કરવાની છે પાપનાશની. અને પાપનાશની ભાવના લગાતાર ચાલ્યા કરે એ માટે પરમાત્મસેવાની યાચના કરવાની છેઃ ભવભવ તુમ ચરણની સેવા, હું તે મારું છું દેવાધિદેવા.. પૂજ્ય મહોપાધ્યાય યશવિજય મહારાજાએ ઋષભદેવ પરમાત્માની સ્તવનામાં કહ્યું છેઃ માગત નહિ હમ હાથી ઘેડે, ધન કણ કંચણ નારી; દિઓ મેહિ ચરણ કમલ કી સેવા, યાહી લગત માહિ પ્યારી....ન જોઈએ હાથી–ઘેડા, ન જોઈએ ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ; મારે તે જોઈએ આપના ચરણ કમળની સેવા. “યાહી લગત માહિ પ્યારી....” મને એ જ પ્યારી લાગે છે. ચરણ કમળની સેવા જ બીજું બધું અકારું લાગે છે. મેહના ભૂતની એટલી પરમાત્મભક્તિથી જ આપણું હાથમાં આવે છે. પછી, એ ભક્ત પુરુષ મેહના નાટકને

Page #223
202 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ નિલેપ રીતે જોયા કરે છે. સાક્ષીભાવની ભૂમિકા આવી જાય છે અને કર્તુત્વને રસ ઊડી જાય છે. હું કરું હું કરું એ જ અજ્ઞાનતા, શકટને ભાર જિમ શ્વાન તાણે...” મોહથી ઘેરાયેલું વ્યક્તિત્વ નાટક જોતી વખતે સાક્ષી-- ભાવને બદલે કર્તવભાવમાં આવી જાય છે અને પરિણામે હેરાન થાય છે. રાગ અને દ્વેષને ઝમેલે, બખેડે ઊભે કેમ થાય છે? પેલા નાટકમાં પ્રેક્ષક બનવાને બદલે નટ બની જવાથી આ સારું અને આ નરસું; આ મને ગમે અને આ ન ગમે; આના વગર તે હું જીવી જ ન શકું અને આ હોય તે હું દુઃખી દુઃખી થઈ જાઉ આવા વિચારની શ્રેણું મનુષ્યને રાગ-દ્વેષમાં લપેટી સંસાર ભણું ખેંચી જાય છે. નામૂઢઃ પરિખિદ્યતે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિ ફરમાવે છે. વિવેકી મનુષ્ય રાગ-દ્વેષની પકડમાં નથી આવતો અને તેથી પરંપરાએ એ સુખી બને છે. સંસારમાં રહેવા છતાં સંસાર-ભાવથી પર રહેવાની. કળા “જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ” આપણને શીખવાડે છે. એ કળાને શીખીએ અને ભવ-પાર પામીએ. રેડો તે ઘણાં છે, હવે થોડાંક ટ્રાફિક સર્કસ ઊભા કરે ત્યાંથી સાક્ષી ભાવે તમે સંસારના માર્ગોને. જોઈ શકે.

Page #224
[13] કારસ્તાન કારમાં મેહનાં विकल्पचषकैरात्मा पीतमोहासवो ह्ययम् / भवोच्चतालमुत्ताल प्रपञ्चमधितिष्ठति // પૂજ્ય ચિદાનંદજી મહારાજે મહામહિમ નેમિનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં મેહના ઘેનથી ઘેરાયેલ આપણી અસ્મિતાનું દર્દજનક બયાન રજૂ કર્યું છે. હા, પરમાત્મા સિવાય તેની આગળ દર્દીની વાત કરાય? “પ્રભુવિણ કુણ. આગળ કહેવું? મેહ મહા મદ છાકથી, હું છકિયો હે નહિ શુદ્ધિ. લગાર.” આ છે વીતકકથા. ગ્રંથકાર મહર્ષિએ એ કથાને આ શબ્દમાં મૂકી છેઃ “વિકલ્પચષકે રાત્મા, પીતહાસ. હાયમ. મેહની મદિરા. વિકલપને ખ્યાલે.

Page #225
204 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ ગમે અને અણગમ. રાગ અને દ્વેષ. આ છે વિકલ્પ. મેહના “જામને જેમાં ભરી ભરીને પીવાય છે! જે ગમે છે, એના વગર કેમ ચાલી શકશે એ મૂંઝવણને સામે છેડે આ વાત છે? અમુકની સાથે તે મારાથી રહેવાય જ નહિ. બસ, આ બે બિન્દુઓના આકર્ષણ અને અપાકર્ષણમાં જ જીવન પૂરું થઈ જાય છે. અને આ ગમા-અણગમાની પાર્શ્વભૂમિ જ કેવી ડગમગતી છે? જેને માટે માણસ ડા સમય પહેલાં કહેતે હોય છેઆના વગર હું નહિ જીવી શકું. તે જ વ્યક્તિ સાથે એ હદે સંબંધે બગડે છે કે જ્યારે એનું મોટું જોવામાં ય એ પાપ માને છે. કેણ બદલાણું? વ્યક્તિ તે એની એ જ છે. એ નથી બદલાણું. તમે બદલાણા છે જેના પર રાગ કરતા હતા તેમાં કંઈક દોષ દેખાય છે અને પરિણામે રાગને મહેલ કહૂહૂ ભૂસ કરતક ને પડી જાય છે. ભગવાન વગર નહિ ચાલે? રાગ ખૂબ કર્યો સંસારમાં. વિરહની વ્યથા પણ ખૂબ ભોગવી. પરંતુ પરમાત્માનો વિરહ કદી સાથે છે? મહામહે પાધ્યાય શ્રીમદ્ માનવિજય મહારાજ જેવા ભક્તપુરુષે પરમાત્માને કહી શકશેઃ “તુજ વિરહે કિમ વેઠિયે રે લાલ’પણ આવાં ભક્તિ સભર વચને આપણે ક્યારે ઉચારી શકશું? “બીજા બધા વગર મારે ચાલશે, પણ ભગવાન વગર નહિ ચાલેઆ ભૂમિકા જ્યારે હાથ

Page #226
કારસ્તાન કારમાં મોહનાં 205 વગી બને ત્યારે આ ઉદ્દગારો કાઢવા આપણે અધિકારી બની શકીએ. સંસાર માટે, સ્નેહિજને માટે, પુષ્કળ આંસૂ વહાવ્યા છે આ આત્માએ. સમંદરના સમંદર જેટલાં. પણ પરમાત્મા માટે કેટલાં આંસૂ વહાવ્યાં ? પરમાત્મા નથી મળ્યા, મને ક્યારે પરમાત્માને સાક્ષાત્કાર થશે, આ ભાવના સાથે આંખમાંથી એકાદ આંસૂ ટપકી પડે તેય એ અણુમેલ છે. સમરાશાહના પિતાની પરમાત્મસમર્પિતતા મહાતીર્થ શત્રુ જ્યના ઉદ્ધાર સાથે જેમનું નામ સંકળાયેલું છે તે સમરાશાહના પિતા પોતાના મહાલયમાં બેઠા ધર્મ–આરાધન કરી રહ્યા છે. તન મહેલમાં છે, પણ મન મન્દિરમાં છે. આરાધક આત્માનું ચિત્ત ધર્મમાં, મેક્ષમાં જ હંમેશા હોય; શરીર જ સંસારમાં હાય. “મોક્ષે ચિત્ત ભવે તનુ " મૂર્તિભંજકના કાળની આ વાત છે. તે સમરાશાહના પિતા એક વખત ધર્મ–આરાધન કરી રહ્યા છે, ત્યાં એમને સમાચાર મળ્યા કે, શત્રુંજય તીર્થના અધિપતિ, દેવાધિદેવ ઋષભદેવ પ્રભુની મૂર્તિને વિધર્મીઓએ તેડી નાખી છે. સમાચાર શું સાંભળ્યા, વીજકડાકે બે જાણે. શું? ભગવાન ઋષભદેવની પરમપાવની મૂતિ હવે ન રહી? હવે અમે કેના સહારે તરશું? સમાચાર સાંભળતાં ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડથા તેઓ. “દુષમ કાળ જિનબિંબ જિનાગમ ભવિયણ કું આધાર છે.

Page #227
206 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ કે છે દુષમકાળ? પૂજ્ય જિનવિજય મહારાજ મહામહિમ મહાવીર ભગવાનના સ્તવનમાં કહે છેઃ જિન-કેવલી–પૂરવધર વિરહે, ફણી સમ પંચમ કાળજી. નહિ તીર્થકર ભગવાન, નહિ કેવળી ભગવાન, નહિ પૂર્વધર મહર્ષિ અને આ પાંચમે આરે તે, બાપ ! ભયંકર સર્પ જેવો છે. પણ એ ભયંકર સાપના ઝેરને સંહરી લેનાર કોઈ જડીબુટ્ટી શું નથી ? છે. સ્તવનકાર મહર્ષિના શબ્દોમાં તેહનું ઝેર નિવારણ મણિ સમ, તુજ આગમ તુજ બિંબોળ” વિષ છે તે વિષહર મણિ પણ છે અને વિષહર મણિ હાથમાં હેય તે વિષથી બીયાવાનું કેવું? કુમારપાળ રાજા : કેવી સુન્દર અન્તિમ અવસ્થા! - કુમારપાળ રાજા પર વિષપ્રયોગ થયો. ભયંકર વિષ દુશ્મન દ્વારા ભેજન વાટે અપાયું. પરમાઈ રાજા પ્રભુશાસનના મહાન સ્તંભ હતા. પ્રભુવચનની પરિણતિને કારણે નથી જીવન પર વધુ મોહ. નથી મૃત્યુનો લગીરે ડર. કેવું સુન્દર આ જીવતર ? ન જીવવાની ઈરછા, ન મરવાની. બિલકુલ તટસ્થતા. જીવન લાંબુ થાય તે એને પરમાત્માની સેવામાં વિતાવવું. અને જે ડેરા-તંબૂ અહીંથી ઉપડી જાય છે, જ્યાં પણ ન પડાવ પડે ત્યાં પરમાત્માનું શાસન મળે એવી અન્તિમ પ્રાર્થના... " કુમારપાળ રાજાના ભંડારમાં એક વિષહર મણિ હતું. ભંડારી તાબડતોબ એ મણિ લેવા માટે ભંડારમાં ગયે.

Page #228
કારસ્તાન કારમાં મોહનાં 207 પણ વિષપ્રયોગ કરનારાઓએ પહેલેથી સાવચેતી રાખી હતી. ઘરના જ એ દુશમને એ વિષહર મણિને ભંડારમાંથી લઈ લીધું હતું. રાજ્યભક્ત ભંડારી હતાશ થઈ ગયેઃ આવા મહાન રાજા શું અમારી વચ્ચેથી જતા રહેશે ? એની આંખે અશ્રુબિંદુઓથી ભરાઈ ગઈ, એ ઢીલા વદને રાજાની પથારી પાસે આવ્યો. પરમહંત રાજા એના મેં પરથી સમજી ગયા કે, મણિ હવે હાથવગો નથી રહ્યો. છતાં મન પર જરાય અપ્રસન્નતા નથી. પિતાના પર આ વિષપ્રયોગ કરનાર પર મનના ખૂણે પણ દ્વેષ નથી. ઝેર ઉત્કટ છે. કેવી પીડા થતી હશે. પણ એ બધી પીડાઓને સંહરી લેનાર મહામણિ એમની પાસે હતું. અને સમજવાની વાત છે કે, કદાચ પેલું મણિ–વિષધર મણિ મળ્યું હોત તો પણ શરીરનું વિષ કદાચ દૂર થાત. પણ આ શાસન રૂપ મણિ ન હોત તે મનમાં કે ભયંકર વિષ પેલા કાવતરાખોર પર હેત ! એ વિષ બહેમરેજ' કરાવી જીવનને સંહરી લે એ તે બહુ મામૂલી ચીજ છે; ષ દ્વારા બગડેલ પરિણતિથી કેટલાંય જીવને સુધી શુભ નિમિત્તો મળવા ન દે. " આપણે તે આ વાત પકડી રાખવી છે તેહનું ઝેર નિવારણ મણિ સમ, તુજ આગમ તુજ બિંબ છે. ભગવાનના પવિત્ર શબ્દ. ભગવાનની પવિત્ર ભૂતિ.

Page #229
208 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પૂજ્ય વીર વિજય મહારાજ પીસ્તાલીશ આગમની પૂજામાં કહે છેઃ આગમને અવલંબતાં રે, ઓળખિયે અરિહંત.” હા, પ્રભુની પિછાણુ આગમ વગર શી રીતે થાય ? સદ્દગુરુ આગમ દીપને હાથમાં લઈ ભવ્યજનેને પરમાત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે, “અમીયભરી મૂરતિ રચીરે, ઉપમા ન ઘટે કોય; શાન્ત સુધારસ ઝીલતી રે, નીરખત તૃપ્તિ ન હોય... વિમલ જિન ! દીઠાં લેયણે આજ. મારા સીઝયાં વાંછિત કાજ....” ભગવાનનાં દર્શન. જીવનનું સાર્થક્ય. “નીરખત તૃપ્તિ ન હોય.” ભગવાનનાં દર્શન કર્યા જ કરીએ, કર્યા જ કરીએ તોય આંખે ધરાતી નથી. કેની? પૂજ્ય આનંદઘનજી મહારાજની આપણી શું હાલત છે? આંખ કેને જેવા ચાહે છે ? ભગવાનને કે સંસારને ? પ્રભુના પવિત્ર શબ્દ - આગમ ગ્રન્થ અને પ્રભુની પવિત્ર સ્મૃતિ ભેગમાર્ગના ઘોર અંધકારમાં યોગનાં પવિત્ર અજવાળાં ઉમેરે છે. “નિશિ દીપક પ્રવાહણ જિમ દરિયે મરુમાં સુરતરુ લુંબજી.” ઘોર અંધારામાં દીપક સમાન પ્રભુના પવિત્ર શબ્દ છે. મેઘકુમારે પ્રભુની વાણી સાંભળી. એક જ વખતનું દેશના શ્રવણ અને રાજવૈભવ અસાર લાગી ગયે! ઘરે આવી માતાજીને કહ્યું: મા ! મા ! મારે તો ભગવાનના ચરણમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરવું છે. ધારિણી પરમશ્રદ્ધાળુ નારી છે. સમજે છે કે, ખરે મારગ ભગવાનને જ છે. પણ

Page #230
કારસ્તાન કારમાં મેહનાં 209 બીજી બાજુ પુત્ર–મહ છે. અને એટલે એ મેઘકુમારને શું કહે છે? “તું મુજ એક જ પુત્ર, તુજ વિણ જાયા ! રે સૂનાં મન્દિર માળિયાં રે....” માતાની ઈચ્છા પુત્રને રમાડીને જ પૂરી નથી થઈ પૌત્રને પારણે ઝૂલાવવા એ ઈરછે છે : “મુજ મન આશા રે પુત્ર હતી ઘણી રે, રમાડીશ વહુનાં રે બાળ.” પરમાત્માનું વચન છેઃ ઈછા આકાશ જેવી અનંત છે. દર, ઘર, થાડા જોજન દૂર આકાશ ધરતીને અડેલું દેખાય પણ ત્યાં જાવ તે એ આકાશ એટલું ને એટલું જ દૂર હોય, જેટલું પહેલાં હતું ! ભાલાને લાંબે કરો.” એક તરંગી રાજાના મહેલમાં ચોરી થઈ પહેરાવાળાએની નજર ચૂકવી ક્યારે ચેરે આવ્યા તે ખ્યાલ જ ન રહ્યો. બડા ઉસ્તાદ હતા ચેરે. ઉસ્તાદી વગર ચેરી થાય કંઈ પણ એક નવશીખાઉ ચેર આવેલ, જેના હાથમાંથી ઘરેણને ડઓ છટકી ગયે અને પડો ફરસ માથે. ખણિગ’ કરતકને અવાજ થયે અને ચેકીદાર સાબદા થઈ ગયા. ચારે સમજ્યા કે, જે પકડાઈશું તે જાનથી જઈશું. એટલે એક અંધારી બાજુ પર આંધળુકિયે હલ્લે કરી, માર્ગમાં આવતાં પહેરેગીરોને પાડી બહાર નીકળી ગયા અને બહાર બાંધેલા ઘોડા પર બેસી દૂર દૂર નાસી છુટયા. જ્ઞા. 14

Page #231
210 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા-૨ અવાજ થતાં જ રાજા જાગી ઉઠયો. મંત્રી અને રાજ્યાધિકારીઓ આવ્યા. હવે તે સીધી વાત હતી. ચારેના ઘોડાના પગલે પગલું દબાવતાં રાજસે તરત જ નીકળી જવું. મંત્રી એ હુકમ આપવા જતા હતા ત્યાં જ તરંગી રાજાના મનમાં એક તરંગ સૂઝયો અને એણે લશ્કરને ચોરો પાછળ જવાની ના પાડી દીધી. એમ કરે,” એણે મંત્રીને કહ્યું : “એક લાંબે ભાલે બનાવરાવે. ચરો ભાગી ભાગીને કેટલે ગયા હશે? અર્થે ગાઉ. બસ અર્થે ગાઉ લાંબે ભાલે બનાવરાવી દે. પછી અહીં બેઠાં બેઠાં જ ચોરેને ઘાટ ઘડી નાખું. ત્યાં સુધી જવાની મહેનત શા માટે?” મંત્રી મૂછમાં હસવા લાગ્યા. “આ રીતે ચોર પકડાય કંઈ? પણ આ તરંગી રાજાને કેણ સમજાવે !" તરત લુહારને બેલાવવામાં આવ્યા અને તેમને અગાઉ લાંબે ભાલો ઝડપા ઝડપ બનાવવાનું ફરમાવવામાં આવ્યું. પણ તે વખતે કે મશીન નહતું કે ફટાફટ કામ થઈ જાય. 5 કલાક વીત્ય, પણ ભાલાનું નિર્માણકાર્ય હજુ ચાલુ જ હતું. રાજા કહેઃ પા કલાકમાં તો ધોડેસવાર ચેરે બીજે અર્ધા ગાઉ–પણ ગાઉની મજલ કાપી ચૂક્યા હશે. માટે સવા ગાઉ લાંબે ભાલે બનાવો ! સમય પસાર થત ગયે તેમ ચેરેની સંભવિત દૂરી પ્રમાણે રાજા લાંબે ભાલે બનાવવાની આજ્ઞા આપતે જ રહ્યો. અસંતોષી માણસ ભાલાને લાંબા બનાવવાનું જ કાર્ય

Page #232
મરસ્તાન કારમાં મેહનાં 211 નથી કરી રહ્યો? સામાન્ય સ્થિતિમાં માણસ હોય છે ત્યારે એ વિચારે છે : બસ, લાખેક રૂપિયાની મૂડી થઈ જાય તે ઘણું ઘણું. પુણ્યના ગે તે લખપતિ થઈ પણ જાય, પરંતુ એ સંતુષ્ટ થવાનો? ના, ઈચ્છાને ચોર પાંચ લાખ પર પહોંચી ગયું હશે. અને એથી હવે ભાલે પાંચ લાખને બનાવ પડશે. અને લાંબે એટલે લાંબે ભાલો થતાં.... ધારિણી મનાવે રે મેઘકુમારને રે... ધારિણી માતા મેઘકુમારને કહે છે: મારી તો કેટલી બધી ઈચ્છા છે ! “તુજને પરણાવું રે આઠ કુમારિકા રે, સુંદર અતિ સુકુમાળ, મલપતી ચાલે રે જેમ વન હાથણી રે, નયણ વયણ સુવિશાળ.....” પણ મેઘકુમારના મનમાં પરમાત્માનાં વચને ઘૂમી રહ્યાં છે: “સંસારશ્મિ અસારે... અસા૨ સંસારમાં સાર માત્ર એક ધર્મ છે–ચારિત્ર ધર્મ જીવનના રથના સારથીપદે પરમાત્માને બેસાડવા માગે છે મેઘકુમાર. ભગવાનને જ્યારે દેર સેંપી દઈએ છીએ, આપણે સમર્પિત થઈ જઈએ છીએ, ત્યારે મન હળવું, પ્રફુલ્લ બની જાય છે. બેઝિલ મનને બેજ ન જાણે કયાં ફંગોળાઈ જાય છે. પૂજ્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશ વિજય મહારાજા મહામહિમ શ્રી સીમંધર જિનના સ્તવનમાં કહે છે: “દાસનાં ભવદુખ વારીએ, તારીએ સો ગ્રહી બાંહા રે.”હા, હાથ પકડીને એ પાર ઉતારશે. " શિવ દિએ પ્રભુ સપરાણે રે!”

Page #233
212 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા-૨ મેઘકુમારે શું કર્યું? પરમ કૃપાળુ પરમાત્માના ચરણોમાં જીવનને સમર્પિત કરી દીધું. પરમાત્મા સારથી બન્યા એમના જીવન રથના. અનંતા જન્મથી આપણે આપણું જીવને મેહને, રાગને, દ્વેષને ધરતાં આવ્યા છીએ. આ જીવન તે હવે પરમાત્માને જ સમપિત કરવું છે. જીવનની નિયાનું સુકાન એવા શ્રદ્ધેય તત્ત્વને સેંપાય જેના પર આપણે પૂરેપૂરો વિશ્વાસ રાખી શકીએ. “પ્રભુ! તું તે તારક છે, મારે તુજથી તરવું છે.” તારક છે પરમાત્મા, મારક છે રાગ, દ્વેષ, અહમ.. જીવનની સોંપણું મારક તત્ત્વના હાથમાં કદી થઈ શકે? એક મરજીવાની વાત દરિયાકાંઠે એક રત્નનો વેપારી ઊંડા સમુદ્રમાંથી રત્નો કઢાવતે હતે. મરજીવાઓ ડૂબક ષિાક પહેરી દરિયામાં ડૂબકી લગાવતા. કાંઠા પર ઓકિસજન યગ્ન રહેતું. જેની સાથે નળીઓનું સંધાન રહેતું. મરજી દરિયામાં ઉતરી જાય ત્યારે એનું જીવન ઓકિસજન યત્ર પર બેઠેલા નિયામકના હાથમાં રહેતું. એક દિવસ એક મરજી ડૂબક ષિાક પહેરી તૈયાર થયો. અંદર ઝંપલાવવા માટે. ત્યાં જ તેની નજર એકિસજન યન્ટ પર બેઠેલા માણસ પર ગઈ એહ! આની સાથે તે કાલે ચકમક ઝરી હતી. જે મારે દુશ્મન છે એના હાથમાં હું જીવન કેમ કરીને સોંપું? તેણે ડૂબક

Page #234
કારસ્તાન કારમાં મોહનાં 213 ષિાક ફગાવી દીધો. વેપારીએ પૂછતાં કહ્યું? ઓકિસજનના યંત્ર પર જે માણસ બેઠેલો છે, એની સાથે મારે અણુબનાવ થયેલો છે. હવે હું દરિયામાં જાઉં ત્યારે મારું જીવન તો એના હાથમાં હેય. હું મારા દુમનના હાથમાં જીવનને કેમ સોંપું? વેપારીએ તરત જ ઓકિસજન—ચન્દ્ર પરના માણસને બદલાવી નાખે. જે મરજીવાને મિત્ર હતે એને યત્ર પર બેસાડવામાં આવ્યું. હવે મરજીવો ઝંપલાવવા તૈયાર થઈ ગયે. જીવન રથના સારથીઃ પરમાત્મા મેઘકુમારે તારક પરમાત્માને જીવન સમર્પિત કર્યું. તમેવ સર્ચ જ જિર્ણહિં ભાસિએ. પરમાત્મા કહે તે જ સત્ય. પરમાત્માની આજ્ઞા પ્રમાણે જ જીવન વીતાવવું એ એમને મુદ્રાલેખ બન્યો. દીક્ષિત જીવનની પહેલી રાત્રે મુનિઓના પગની ધૂળથી સંથારે ભરાઈ ગયે મેઘકુમાર મુનિને. “મુનિ પદ રજ ઊડી રે, સંથાર ધૂળે ભર્યો; સુખશય્યા સાંભરી રે, મન દુર્ભાવ ધર્યો...” તેમનું મન આહટ્ટ - દોહટ્ટ થઈ ગયું. કયાં મારી સુખશધ્યા અને કયાં આ ધૂળભર્યો સંથારો ? શી રીતે આવું સાધુજીવન પાળી શકું? પણ વાંધો નથી. ભગવાન એમના રથના સારથી છે. રે, રથ એ વાળી લીધે..” પ્રભુએ તેમને તેમના પૂર્વ

Page #235
214 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ જન્મની કથા કહી સંભળાવીઃ તું હાથી હતું. અને ત્યાં એક સસલાની દયા માટે તે પગ ઉંચે કર્યો હતે. હાથીને ભવમાં પ્રાણીની દયા માટે આટલું કષ્ટ સહન કરનાર તું અહીં આટલે કાયર કાં? સર્વ જીવોની અહિંસા માટેનું આ સંયમ તને મળ્યું છે, ત્યારે તારા જે બહાદૂર માણસ પીછેહઠ કરે ? તું તે રાજકુમાર હિતે. યુદ્ધનીતિને તને ખ્યાલ છે. યુદ્ધમાં ગયા પછી યા તે વિજયની વરમાળા યા તે ખપી જવું આ સિવાય ત્રીજે કઈ માર્ગ હોય છે? ના, પ્રભુ !" મેઘકુમાર મુનિ બોલ્યા. કરુણ વત્સલ પ્રભુ અમૃતવાણી ઉચ્ચારી રહ્યાઃ યુદ્ધના મોરચે પીછેહઠ નથી થઈ શકતી. તે આ મોરચે પણ પીછેહઠ કેમ થઈ શકે ?" ધમ્મ સારહીશું.” ઉભાગે જાત રે રથ એ વાળી લીધે.” ભગવાને મેઘકુમાર મુનિના ઉન્માર્ગે જવા તૈયાર બનેલા જીવનરથને ઉગારી લીધો. મેહનાં આ કારસ્તાન ! મેહ જીવનના રથને ખાડામાં નાખવા કેશીશ કરે છે. પણ મેહના એ દાવને નાકામયાબ બનાવવો હોય તે જિન પ્રવચનના પાન દ્વારા મેહની નબળી કડીઓ જાણું ત્યાં હલ્લો લઈ જ જોઈશે. એક પતિ-પત્નીને એકબીજા પર અત્યન્ત પ્રેમ. એકબીજા વગર શ્રેષ્ઠીને આ પુત્ર અને તેની નવવધૂ એક દિવસ પણ રહી શકે નહિ.

Page #236
કારસ્તાન કારમાં માહનાં 215 દૈવને કરવું તે એક વખત ટૂંકી માંદગીમાં શ્રેષ્ઠિપુત્ર પરલોકના પંથે સિધાવ્યો. પેલી એની પત્ની આ અસહ્યા દુઃખને જીરવી ન શકી. આ ભયંકર આઘાતથી તેનું મગજ બહેર મારી ગયું. અને મગજની એ શૂન્યતા આખરે પાગલપણમાં પલટાઈ. જેના વગર એક દિવસ રહેવું પણ એ અસંભવિત માનતી હતી એ પ્રિયતમનું મૃત્યુ ! એક ભયંકર વીજકડાકે શોકન. અને પછી ઘોર અંધારી રાત જેવું પાગલપણુ. જે આંખોમાંથી અનરાધાર વર્ષો વરસી હોત આંસૂની, તે શક પાગલપણાની હદ સુધી વકરત નહિ આંસૂડાંની પાળ શેકના સાગરને આગળ વધતું અટકાવત. હવે પતિના મૃતદેહ પાસે જ આ બાઈ બેસી રહે છે. આખે દિવસ બબડ્યા કરે છે. મારે શું અપરાધ સ્વામિન્ ! કે તમે બોલતાય નથી, ચાલતા ય નથી. એક વાર મુખથી મારા અપરાધને કહો તે ખરા. હું લાખ-લાખ વાર તમારી માફી માગું.... સગા-વહાલાઓએ તેને ખૂબ સમજાવી. આ તે મરી ગયેલ છે. હવે એને અગ્નિ-સંસ્કાર કરવા દે. અને આ સાંભળતાં તે તે રણચંડી જેવી બની જતી. શું કીધું? મારા સ્વામીને તમારે બાળી નાખવા છે એમ? નહિ, એ કદાપિ નહિ બને ! મારા સ્વામી તે જીવે છે. મને મૂકીને તેઓ શી રીતે પરલોક જઈ શકે ? બીજી બધી બાબતમાં, બેલવા-ચાલવામાં, બાઈ

Page #237
216 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ડાહી છે. એક જ વાત એ લોકેની માનવા એ તૈયાર નથી કે, એના પતિ મૃત્યુશરણ થયા હેય. લેકે પિતાના સ્વામીને પિતાના પાસેથી આંચકી ન જાય એ માટે એ ચોવીસે કલાક મૃતદેહની કાળજી રાખવા લાગી. પણ એ એકાદ મિનીટ પણ જે કઈ કારણસર બહાર જાય તે લકે પેલા મૃતદેહને લઈ લેવા કે શીશ કરતા ! એ સમજી ગઈ લોકેની પેરવી. ભભકીને બેલી H જાવ, તમને અમારી હાજરી ન ગમતી હોય તે અમે આ ઘરમાં નહિ રહીએ. અને પછી પતિના મૃતદેહને ઉંચકી તે ગામ બહાર દર એક જગ્યાએ ગઈ. ઝાડ નીચે સારી જગ્યાએ મૃદેહને મૂકો અને માખીઓ ઉડાડવા લાગી બાઈ મેહનું કામણ પણ મનુષ્યને આ હદે બેચેન નથી બનાવતું? આ બેચેની શી રીતે ટળે? વાર્તાને અંત ભાગ આ વાત પર સરસ પ્રકાશ ફેંકી જાય છે. જરા જોઈએ એ અંતભાગને. - પુત્રવધૂ પુત્રના મૃતદેહને લઈ ગામ બહાર પડી રહે એ શેઠની ખાનદાની માટે મોટું કલંક હતું. આ કલંક છેવા શું કરવું? ખાનદાન ઘરની વહુને, કુલવધૂને શી રીતે સમજાવવી? એક ચાલાક માણસે પુત્રવધૂને ડાહી બનાવવાની યુક્તિ ખોળી કાઢી. એક સ્ત્રીનું મડદું ક્યાંકથી એ શેાધી લો. અને જ્યાં કુલવધુ રહેતી હતી ત્યાં આખ્યો. આવીને સ્ત્રીનું

Page #238
કારસ્તાન કારમાં મેહનાં 217 મડદું નીચે નાખી બોલ્યા : લેકે કેવા મૂરખ છે. મારી વહાલી પત્ની બે દિવસથી બેલતી-ચાલતી નથી. રીસાઈ ગઈ છે માગથી, તો લોકો કહેઃ આ મરી ગઈ છે. તેને બાળી નાખવી જોઈએ... પેલી કહેઃ મારેય બરાબર તમારા જેવું જ થયું છે. મારા ઘરવાળા પણ બોલતા-ચાલતા નથી એટલે લોકો કહેઃ એ મરી ગયા છે. અરે ભાઈ અમારા બે માણસની વાતમાં દુનિયાને શી ખબર પડે? અને ખબર ન પડે તેય સમજ્યા. પણ આટલી બધી પંચાત કરવાની દુનિયાને શી જરૂર? હું તે દુનિયાની એ ધમાલથી કંટાળીને મારા સ્વામીને લઈને અહીં જ આવી ગઈ. કેટલી શાન્તી છે અહીં ! - હવે તે આ બન્ને ભાઈ-બહેન થઈ ગયા. બેય સમદુખિયા. “આવ ભાઈ, હરખા, આપણે બેય સરખા; હવે તે પેલી બાઈ આ ધરમના ભાઈને પોતાના સ્વામીની દેખભાળનું કામ સોંપી બહાર પણ જાય. એક વખત એ રીતે ડીવાર બહાર ફરીને એ આવી ત્યારે પેલે એને ધરમને ભાઈ ચિન્તામાં ગરકાવ થઈ ગયેલ હોય તેમ બેઠા હતા. આંખે બંધ. ધ્યાનસ્થ યોગી જેવી. અને આ શું? આંખમાંથી આંસૂ સરી રહ્યા છે ને ! ભાઈ! ભાઈ! શું થયું? કેમ તમે આમ સૂમસામ બેઠા છો ?" “ચાલો, થોડે દૂર જઈ તમને બધી વાત કરું.” કહી

Page #239
218 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ થોડે દૂર જઈ તેણે ધીમે ધીમે વાત શરૂ કરી. કાલ્પનિક વાત પણ બિલકુલ સાચી લાગે એ માટે એમાં શા શા નાટકીય તત્ત્વ ઉમેરવા જઈ એ એ વાત એને શીખવાડવી પડે તેમ નહતી. “બહેન ! મેં મારી આંખે એવું જોયું. અને કાને એવું સાંભળ્યું છે કે, હજુ મને વિશ્વાસ નથી બેસતે મારા પિતાના આંખ-કાન પર. છતાં, માનીએ કે ન માનીએ, જે વસ્તુસ્થિતિ છે તેની સામે આંખ-મીચામણું કરી શકાય નહિ. અને એથી જ મારી આંખમાં આંસૂ આવી ગયાં.” હવે જલ્દી કહે ને, તમે જે જોયું, સાંભળ્યું હોય તે.” “એવું થયું બહેન, કે તું ગઈ પછી હુંય પગ છુટ્ટો કરવા ટહેલવા લાગ્યા. ટહેલતાં ટહેલતાં થાક એટલે એક વૃક્ષની ડાળ પર બેઠે. ત્યાં જ મેં જોયું કે તારા પતિ ઉભા થયા અને ઉભા થઈને મારી ઘરવાળી પાસે આવ્યા. મને નવાઈ લાગી કે, અમે આટલી મહેનત કરીએ છીએ તેય જે આંખ નથી ઉઘાડતા એ ભાઈ સાહેબ ઊભા થયા ! અને એ નજીક ગયા એટલે મારી ઘરવાળીએ પણ, આંખ ખોલી. પછી બેય સામસામું હસ્યા. સ્મિતની આપ-લે થઈ. પછી થયો શરૂ વાર્તાલાપ. હું તે ગૂપચૂપ, ઝાડની ઓથે-એથે છેડે આગળ આવ્યો. તે બને જણે પ્રણય ગોઠડીમાં પડેલા લાગ્યા. તમારા પતિ મારી પત્નીને કહેઃ

Page #240
કારસ્તાન કારમાં મેહનાં 219 હું તમને ચાહું છું... મારી પત્નીએ પણ સામું એ જ કહ્યું. આથી હું તે હેબતાઈ જ ગયે. અને મારા ખારાને સહેજ અવાજ થઈ જતાં મિયાંની નિંદડીની જેમ ચૂપ થઈ ગયા.” બને મૃતદેહાને છેડા નજીક-નજીક લાવી મૂક્યા હતા પેલાએ. પોતાની વાતને વધુ પ્રતીતિ જનક બનાવવા માટે. રાગના કિલ્લા પર તોપમારો શરૂ થઈ ગયે ! પહેલે ઘડાકે એ જમીનદોસ્ત ભલે નહિ બને, એના કાંગરા તે. જરૂર ખરવા લાગશે. પેલી બાઈને મેહ થડે પાતળો પડયે. રાગને પાતળો બનાવવા જરૂરી છે દેષદર્શન. બીજી વખત પિલી બાઈ બહાર જઈને આવી ત્યારે આ ભાઈ એ બીજીવાર એના મેહના કિલ્લા પર તેપમારે કર્યો. “આજ તે એમની પ્રણયગોઠડી બરાબર સાંભળી. મારી બરી કહે : હું તે આમની જોડે રહીને કંટાળી ગઈ છું. ચાલે, આપણે બેય ગૂપચૂપ નાસી જઈએ. તમારા પતિ કહે H મારા મનમાં જે વાત હતી એ જ તમે કહી. . હું ય આ બૈરીથી કંટાળી ગયો છું. તેમની વાતચીત આગળ ચાલે એ પહેલાં અપશુકનિયાળ એક છીંક મને આવી ગઈ. એ અવાજથી બને પાછા ચૂપ થઈને સૂઈ ગયા.” મેહના કિલામાં ઠેક-ઠેકાણે ગાબડાં પડી ગયાં “જે મને નથી ચાહતા, એમને પાછળ ગૂરી ઝૂરીને મરવાને શું અર્થ ?' આને જ પૂજ્ય આનંદઘન મહારાજે સોપા

Page #241
220 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ધિક પ્રેમ કહ્યો છે. જ્યાં સુક્ષમ રીતે પણ સેદાની વાત રહેલી જ છે. આ તે “હાઈ સાસાયટી " કે “હાય! સોસાયટી...! " આજને પાધિક પ્રેમ ખુલ્લા અર્થમાં સેદાગીરી બની ગયા છે. SEX થી ઉપરની દુનિયાનું અસ્તિત્વ જ ન હોય એ રીતે લેકે જીવી રહ્યા છે. અને એમને હાઈ સોસાયટી” ના કહી બીજાઓ એ જ માર્ગે જવા આતુર બન્યા છે. અરે, પણ આ તે “હાઈ સોસાયટી” છે કે હાય! સંસાયટી” છે ? જ્યાં નરી પશુતા જ નૃત્ય કરી રહી હોય તે સંસાયટીને હાય ! સોસાયટી, તારા આ શા હાલ ? કહેવાનું મન થઈ જ જાય. જીવન એટલે ડાયવોર્સ (છુટ્ટાછેડા) ના ડબ્બાને લગાડેલું એન્જિન ! જેટલા ડબ્બા વધુ હોય તેટલી પ્રગતિ વધુ કહેવાય નહિ? મારે તમારું આઠમું ઘર... !" એક ભાઈ ચાર વખતના લગ્નવિરછેદ પછી પાંચમી વાર ઘેડે ચડ્યા! પૈસાના જોરે કેક દૂરના પ્રદેશમાંથી બરી લઈ આવ્યા. બૈરી પર રોફ જમાવવા માટે પેલા ભાઈ કહેઃ સાંભળ મારી નવલી વહુ, આ મીંઢળને તું પાંચમી વહુ... પણ પેલી બાઈ આમનાથી ચાર ચાંદરવા ચઢે તેવી હતી. કહે : સાંભળ મારા નવલા વર, આ મારે

Page #242
કારસ્તાન કારમાં મેહનાં 221 તમારું આઠમું ઘર.....! તમે પાંચમી વખત ઘર માંડે છે, તે હું કંઈ કમ નથી. હું આઠમી વખત ઘર માંડું છું. હું તમારા કરતાં વધુ અનુભવવાળી છું ! પ્રીત ન હોય પરાણે રે.. હાય, સેસાયટી” ની કથા પૂરી કરી પિલી. આપણું ચાલુ કથા આપણે જોઈ લઈએ. પેલી બાઈના મેહના કિલ્લામાં પેલા ચાલાક માણસે બરાબર ગાબડાં પાડ્યાં છે. હવે કિલ્લાને જમીનદોસ્ત કરતાં વાર લાગે. તેમ નથી. | ફરી એકવાર બાઈ બહાર ગઈ અને આવી. જુએ તે પિતાને પતિ નહિ. પેલાની પત્ની નહિ. પેલા ભાઈ બેય મડદાંને દૂર દૂર આવેલ એક જળાશયમાં નાખી આવેલ. બાઈ આવીને પૂછે એ પહેલાં તે આ ભાઈએ જોર-જોરથી બોલવાનું શરૂ કરી દીધું: માળા, જબરા નીકળ્યા...! આખરે બેય જણ ભાગી જ ગયા. હું પાણી લેવા કૂવે ગયેલ. આવીને જોઉં તે એકે દેખાય નહિ. ચારે દિશામાં નજર નાખી તે પણે, પેલી બાજુ જોર-જોરથી દોડતાં એમને બેયને જોયા. પહેલાં તે એમની પાછળ પડવાને વિચાર કર્યો. પણ પછી થયું કે, જવા દે ! લઇ ગઈ. “પ્રીત ન હોય પરાણે 24' પર પ્રતિ કરવાના શું કસ કાઢવાનો?”

Page #243
222 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ બાઈને રાગને કિલો જમીનદોસ્ત ! કહેઃ સારું થયું.રાગનું ભૂત જતાં થોડા દિવસમાં બાઈ ડાહી થઈ ગઈ. રાગને, મેહને નશો ચડે છે, ત્યારે માણસ બધું -ભૂલી જાય છે. “વિકલપચષકે રાત્મા” ગ્રન્થકાર મહર્ષિ કહે છેઃ સાંસારિક ભ્રમણાઓની પ્યાલીઓમાં અવિવેકી મનુષ્ય મેહને જામ પીએ છે અને પછી દારૂડિયાની પેઠે શાન-ભાન ભૂલી અવિવેકની પરાકાષ્ઠાને સૂચવતી ચેષ્ટાઓ તે કરે છે. | દોષ-દર્શન રાગના આ નશાને, કેફને ઓછો કરી શકે છે. પેલી બાઈને જેમ પતિમાં પ્રેમના અભાવ રૂપ દોષ દેખાતાં પતિ પર પ્રેમ અદશ્ય થઈ ગયો. પાગલપણું ગયું. તેમ મેહે જે કા રસ્તાન કર્યા છે તેની વિચારણા થાય તે ધીરે ધીરે મોહની અસારતા સમજાય. અને અસારતા સમજાતાં ધર્મમાગમાં સ્થિરતા આવે. સંસારી આત્માની દુર્દશાનું વર્ણન પૂજ્ય ચિદાનન્દજી મહારાજે શી રીતે કર્યું તે આપણે આ પ્રકરણના પ્રારંભમાં જોઈ ગયા. તેઓએ પરમાત્માની સ્તવનામાં કહ્યું : “મેહ મહા મદ છાકથી, હું છકિયે હે નહિ શુદ્ધિ લગાર.” અને પછી પરમાત્માને વિનંતી કરી : “ઉચિત સહી છણે અવસરે, સેવકની હે કરવી સંભાળ...” પ્રભુ! આપ તે તારક છે. બધાને તારે છે આપ. તે મને કેમ વિસાર્યો?

Page #244
કારતાન કારમાં મોહનાં 223 જગતારક પદવી લહીં. તાર્યા સહી હે અપરાધી અપાર; તાત ! કહે મોહે તારતાં, કિમ કીધી હે ઈણ અવસર વાર....” પરમાત્મ ભક્તિમાં જેટલી તીવ્રતા વધશે તેટલો રાગ, મહ પાતળો પડશે. પરમાત્મ ભક્તિમાં તીવ્રતા વધુ ને વધુ કેમ આવે એ માટે પ્રયત્નશીલ બનીએ. આત્માના અજ્ઞાનમાંથી બધાં જ દુઃખ આવ્યાં ને આત્માના જ્ઞાનથી બધા જ દુઃખને નાશ છે. આત્મા આત્માને જાણે તો વિકાસનું પૂર્ણત્વ સમજે. જે સ્મિત કરે છે ને હજાર હજાર સૂર્યો પ્રકાશી ઊઠે છે, જે પગલાં મૂકે છે અને હજાર હજાર સુવર્ણ કમલ ખીલી ઊઠે છે તે જ્ઞાનશક્તિ અને આનંદને મહામેરુ હું ! માત્ર એક નાનકડા ભ્રમના રૂના પૂમડા નીચે ઢંકાઈ ગયો. હું દેહ છું તે ભ્રમ, સંસારનું મૂળ છે. હું આત્મા છું તે સત્ય, મેક્ષનું મૂળ છે. હું અને મારું ને અર્થ ફેરવી નાખો અને આ મોહમય વિશ્વ જ્ઞાનમય વિશ્વ બની જશે. સાચા હું અને મારુંની શોધ તે જ સાધન છે. ઇન્દ્રિય અને કષાના પરિવારવાળે, આ પરમાણુ, લુબ્ધ, મોહાધીન, આત્મા તે હું નથી. ત્યાં મારું પણ નથી. સંસારની આ વિષમ પરિસ્થિતિઓમાંથી શાસ્ત્રનું ગણિત લગાડીને હું અને મારું શોધવાનું છે. આત્મજ્ઞાન થયું કે પૂર્ણતા પામ્યા.'

Page #245
[14] ખવાઈ ગયેલા હું'ને શોધવા.... निर्मल स्फटिकस्येव સહુ માત્મનઃ | अध्यस्तोपाघि सम्वन्धो કસ્તત્ર વિમુલ્યતિ // એક પ્રસિદ્ધ સંતને મળવા માટે તે પ્રદેશના ગવર્નર તેમના મઠે ગયા. મોટા ભાગે ધ્યાનમાં જ રહેતા તે સંત બહુ ઓછા લેકેને મુલાકાત આપતા. શબ્દોની દુનિયામાં 'આખરે તે સંતને ઓછે જ વિશ્વાસ રહેતા હોય છે ! સંતે પરા અને પશ્યન્તી ના પડાવ સુધી પહોંચેલા હાઈ એમની ખરીમાય - એમના મુખેથી વહેતા શબ્દોમાંય -

Page #246
એવાઈ ગયેલા “હું ? ને શોધવા 225 એક ચમક ઊઠતી રહેતી હોય છે. પરંતુ અધિકારી શ્રોતા સિવાય એ આત્માને કણ જઈ શકે ? પેલા ગવર્નર સંતની મુલાકાતે ગયા છે. ત્યાંની પદ્ધતિ મુજબ મુલાકાતીએ પિતાનું નામ એક કાર્ડ પર ભરી ત્યાંના કર્મચારીને આપવાનું રહેતું. કર્મચારી એ કાર્ડને સંત પાસે પહોંચાડતા. પછી સંત “હા” ભણે તે મુલાકાતીને સંત પાસે લઈ જવાતે. ગવર્નર કાર્ડમાં લખ્યું : કિગામી, કોટેના ગવર્નર. સંત પાસે જઈ કાર્ડ પાછું આવ્યું. મુલાકાત માટે સંતે ના પાડી હતી. કિ.ગામી પણ સાધનાના પંથે વળેલો યાત્રિક હતે. એ પોતાની ભૂલ તરત સમજી ગયો. એણે પિલું કાર્ડ કર્મચારી પાસેથી લઈ “કટના ગવર્નર’ એ શબ્દો છેકી નાખ્યા અને કાર્ડ લઈ ફરી સંત પાસે જવા કર્મચારીને કહ્યું. કર્મચારી આમ તો ન જાત. પણ સામે ગવર્નર હતા. શી રીતે ના પડાય? તે ફરીથી ગયો. કાર્ડ સંતને દેખાડયું. સંત સહેજ હસ્યા અને મુલાકાતની પરવાનગી તેમણે આપી. દેખીતી રીતે જ, સંત તે પ્રદેશના ગવર્નરને મળવા નહોતા માગતા. બહારના શાસકને મળવાને આખરે શેર અર્થ? અંદરને બાદશાહ અંદરના બાદશાહને જ મળે ને ! સજજન મંત્રીની વિચારણા ધમના માર્ગે ઊંડા ઉતરેલને ધર્મમાં જેટલે આનંદ જ્ઞા. 15

Page #247
226 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ આવે છે એનાથી બહુ ઓ છે રસ સંસારમાં આવતે હોય છે. તે સિદ્ધરાજ રાજાએ સજજનસિંહને કહ્યું: હું તમને દંડનાયકની પદવી આપવા માગું છું. મારા મંત્રીમંડળમાં પણ તમને સ્થાન આપવા ઈચ્છું છું બીજે કઈ માણસ એ સ્થાને હોત તે હરખાઈ ગયે હોત. પણ સજજનસિંહ કહે છે: મહારાજ ! માફ કરે. હું આપની સેવા કરવા અસમર્થ છું. ધર્મ આરાધના કરવાને માંડ હવે સમય મળે છે, તેને આપ લઈ ન લો. હું સવારે પ્રતિક્રમણ કરું છું. પછી પરમાત્માનું દર્શન. ત્યારબાદ ગુરુદેવનું દર્શન, જિનવાણીનું શ્રવણ અને પરમાત્મભક્તિ બપોરે સામાયિકો, સાંજે આરતી, પ્રતિકમણુ.... મારે પૂરે દિવસ ધર્મમય બની ગયે છે એને કર્મમય કાં બનાવે ? સિદ્ધરાજ કહે છે તમારી આરાધનાની વાત સાંભળી મને આનંદ થયે. પરંતુ તમારે થોડે સમય તે આ જવાબદારી સંભાળવી જ પડશે. ખંડણીની રકમમાં અધિકારીઓ દ્વારા ઘણે ગોટાળો થઈ રહ્યો છે એ માટે તમારા જેવા પ્રામાણિક વ્યક્તિત્વની મારે ખાસ જરૂરત છે. જે વ્યક્તિ પોતાના ધર્મ માટે ચુસ્ત હોય છે, તેનામાં તે જેના માટે કામ કરે છે તે વ્યક્તિ પ્રત્યે વફાદારી રહેતી હોય છે. કારણ કે ધર્મ તેને તેમ કરવાનું શીખવે છે.

Page #248
ખેવાઈ ગયેલા “હું ? ને શોધવા 227 મુસ્લિમ સજજનની કેરથી યુવાન ધર્માભિમુખ બન્યા. હમણાં જ આ કિ વાંચ્યું હતું. એક શ્રદ્ધેય મુનિવર પાસે, પિતાનામાં અતૂટ ધર્મનિષ્ઠા શી રીતે પેદા થઈ એની વાત કરતાં, એક યુવાને કહ્યું કે, પહેલાં તે એ નાસ્તિક શિરોમણિ જ હતે. નાસ્તિતામાંથી આસ્તિકતા ભણીની એની યાત્રાની વાત તેણે મુનિવરને આ રીતે કહી બતાવી: “એકવાર હું એક ઈન્ટરન્યૂ માટે ગયેલ. ઈન્ટરન્યૂ લેનાર મુસ્લિમ સગ્ગહસ્થ મને પૂછ્યું કે હું કંદમૂળ ખાતે હતો કે કેમ. મેં તરત જ જવાબ આપ્યો. “હા. હું ખાઉં છું. કારણ કે હું ધરમ-બરમમાં માનતો નથી. ધર્મ એ OUT-DATED ચીજ છે. તરત જ પેલા મુસ્લિમ સગૃહસ્થ મને કહ્યું: તો હવે તમે જઈ શકો છો. અમારી પેઢી માટે અમારે નિષ્ઠાવાળી વ્યક્તિ જોઈએ. જે વ્યક્તિને પિતાના ધર્મ માટે નિષ્ઠા નથી, એ બીજાઓને શી રીતે વફાદાર રહી શકશે ? એ વ્યક્તિના આ શબ્દોએ મને ધર્મની બાબતમાં રસ લેતે કર્યો અને જેમ જેમ હું ધર્મમાં ઊંડે ઊતર્યો તેમ મને લાગ્યું કે, જૈન ધર્મના તમામ સિદ્ધાન્ત ને જે આચરણમાં ઉતારવામાં આવે તે મનુષ્ય મહાત્મા બની જાય ! " યુવાને વાતનું સમાપન કર્યું.

Page #249
228 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશે વિજ્ય મહારાજ પરમાત્માનું શાસન તે કઈ અદ્દભૂત ચીજ છે. જેમ જેમ તેમાં ઊંડા ઉતરીએ તેમ લાગે કે, ઓહ! આ શાસન ન હોત તે આપણે કયાં હેત ! શાસન જ આપણું સમૂચા અસ્તિત્વને આધાર છે એમ લાગ્યા વગર રહે નહિ. મહામહે પાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશવિજય મહારાજાએ પરમાત્મ-સ્તવનામાં કહ્યું છે : શાસન તાહરું અતિ ભલું, જગ નહિ કેઈ તસ સરખું રે.” પૂજ્ય મહામહોપાધ્યાયજી મહાન તાર્કિક હતા. સઘળાંય દર્શનના અભ્યાસ કર્યા પછી એમણે જૈનદર્શન માટે કહ્યું: જગ નહિ કઈ તસ સરખું રે... પૂજ્ય મહેપાધ્યાયજીને કાશીના દિગજ પંડિતાએ “ન્યાય વિશારદ' નું બિરુદ આપ્યું હતું તેમના કાશી તરફના ગમનના મૂળમાં રહેલ એક શ્રેષ્ઠીની શાસન ભક્તિની વાત પણ આપણા દિલ ડોલાવી જાય તેવી છે. પિતાના ગુરુવર્ય નયવિજયજી મહારાજની સાથે પૂજય યશોવિજય મહારાજ અમદાવાદ પધારેલા. તે વખતે પૂજ્ય યશોવિજયજી મહારાજ - જે ગ્રન્થ “જ્ઞાનસાર” પર આપણે ચિન્તન કરી રહ્યા છીએ તેના અમર સર્જક –ની ઉંમર 21 વર્ષની. પણ વિદ્યાને વય સાથે શી નિસ્બત? એ વયમાં એમણે જે જ્ઞાનનું ઉડાણ મેળવ્યું હતું તે જોઈ રાજનગરની

Page #250
ખેવાઈ ગયેલા “હું” ને શોધવા 229 પ્રજા એમની વિદ્વત્તા પર ફિદા - ફિદા થઈ પૂજ્યશ્રીએ અવધાનના પ્રયોગો બતાવ્યા. માનસિક શક્તિની ધારણાના સ્થિરતાના પ્રયોગો એટલે અવધાનના પ્રયોગો. ધુરંધર પંડિતો પણ એ સભામાં ઉપસ્થિત હતા. યુવાન મુનિની અસાધારણ શક્તિની સહુ પ્રશંસા કરી રહ્યા. “જૈન જયતિ શાસનમ્” ના નિનાદથી સભાખંડ ગાજી રહ્યો. માથાં તો બધાના ડોલી રહ્યા હતા એ ટાણે, આ મહાનની વિદ્વત્તાને બિરદાવવા સારુ. પણ દિલ ડોલી ઉઠયું એક શાસનને સમર્પિત શ્રેષ્ઠિવર્યનું. સરસ્વતીને મૂર્તિમંત પ્રતિક સમા આ મુનિવરમાં એ શ્રેષ્ઠિવર્ય હરિભદ્રસૂરી મહારાજને જોઈ રહ્યા હતા. બીજા હેમચન્દ્રસૂરી મહારાજને ખડા થતાં એ જોઈ રહ્યા હતા સ્વપ્નિલ આંખે સામે... બીજા દિવસે પિલા શ્રેષ્ઠિવર્ય - ધનજી સૂરા એમનું નામ - પૂજ્ય નય વિજય મહારાજ પાસે આવ્યા ગુરુવરને વંદન કરી નમ્ર નિવેદન રજૂ કર્યું. ગુરુદેવ! યશોવિજય મહારાજમાં હું હરિભદ્રસૂરિ મહારાજને જોઈ રહ્યો છું. અસાધારણ શક્તિ છે એમની. આ૫ ખૂબ અભ્યાસ કરાવો એમને. જેથી નાનકડા હરિભદ્રસૂરિ મહારાજની વાણું સાંભળી અમે પાવન થઈ એ. ગુરુજીએ કહ્યું : શ્રેષ્ઠિવર્ય! તમારી ભાવના બરાબર છે. પણ મુશ્કેલી એ છે કે, હવે યશોવિજયને અભ્યાસ કરાવી શકે તેવા જ પંડિત આ બાજુ નથી. વિદ્યાધામ કાશીમાં જ તેવા પંડિતે મળી શકે,

Page #251
230 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ શ્રેષ્ઠી નમ્રભાવે વિનવી રહ્યાઃ તે ગુરુદેવ આપ એ બાજુ પધારો. કાશી તરફ. અને એક વિનંતી છે મારી. આપને તે ભક્તો અનેક છે. પણ મારે સદ્દગુરુ આપ જ છે. મુનિરાજશ્રીના અધ્યયન માટે પંડિત વગેરેને આપવામાં જે દ્રવ્ય ખર્ચાય તે બધાને લાભ મને જ મળ જોઈએ. દેવ ! સંસાર કાજે તે ખૂબ ધન ખસ્યું, શાસન કાજે કંઈક વપરાશે તે મને સંતોષ થશે. કેવા મહાનુભા હતા આ ! શાસન કાજે સર્વસ્વ ન્યોછાવર કરવાની ભાવનાવાળા. યશવિજય મહારાજ કાશીના વિદ્યાધામમાંથી વિદ્યાનાં અપૂર્વ તેજ લઈ આવ્યા અને “લઘુ હરિભદ્ર સૂરિ' તરીકે ધુરંધરેએ એમને નવા જ્યા ત્યારે ધનજી સૂરાને કેટલો આનંદ થયે હશે એની તે કલ્પના જ કરવી રહી. ઉદારતા લલિગ શ્રાવકની લલિગ શ્રેષ્ઠી પૂજ્ય હરિભદ્ર સૂરિ મહારાજની ધર્મ દેશનાથી અને તેમની કૃપાથી શાસનનું રહસ્ય સમજ્યા. શાસનનું રહસ્ય હાથમાં આવે છે ત્યારે જીવનનું પૂરા અર્થમાં પરિવર્તન થઈ રહે છે. ભેગ - માગે વહેતું જીવન વહેણ માગે વહેવા લાગે છે. શાસનના પારસમણિનો સંસ્પર્શ થતાં જ સ્વાર્થનું સ્થાન પરમાર્થ લઈ લે છે. ખાવાના આનંદ કરતાં પછી ખવડાવવામાં વધુ આનંદ આવતું હોય છે.

Page #252
ખવાઈ ગયેલા “હું” ને શોધવા 231 લલિગ શ્રાવકે દાનશાળા ખેલેલી. જેમાં સેંકડો, હજારો મનુષ્ય જ ભેજન લેતા. ભેજન લેનારાઓ પણ કૃતદન નહોતા. ભારતને ભિખારી પણ કશું આપ્યા વગર ભીખ લેતે નહતો. એ આશીર્વાદ આપતે અને પછી રેટી પ્રેમપૂર્વક સ્વીકારતે. આપનારના મનમાં અહંકાર નહોતે આવતે. “ભાઈઆ રેટી કેના નસીબની આપણે ખાઈએ છીએ એ કેણ જાણે છે? આપો. પ્રેમપૂર્વક બીજાને આપએક રેટી હોય તે અધીર અધી આપે.... ઉદારતા ભારતીય સંસ્કૃતિના શિખર પરને સેને રસ્યો કળશ હતો. એના ઝગારાથી જ સંસ્કૃતિની ભવ્યતાની ઝાંખી વરતાવા લાગે. માઘ કવિ ખૂબ ઉદાર હતા. જેટલી એમની ઉદારતા એટલી જ એમના ધર્મપત્નીમાં પણ ઉદારતા. હા, પતિ-પત્ની બંનેમાં સમાન ધર્મ ભાવના હોય તે જીવતરનો રથ ધર્મના રાજમાર્ગ પર ઝડપી આગેકૂચ કરવા લાગે, પણ લગ્નના રથને એક પૈડું સ્કૂટરનું અને એક પૈડું ટ્રેકટરનું હોય તો... ? ઘણી વખત એવું જોવા મળે કે, ભાઈ બહુ ઉદાર હોય અને તેથી મહેમાનોને પોતાના ઘેર લઈ જવા બહુ ઉત્સુક હોય. અને એમાંય મહેમાન ગુરુ મહારાજને વન્દન કરવા આવેલ હોય તે તે એમના ભાવ એટલા વધે કે, ન પૂછો વાત. પણ એ વખતે ઘરવાળીનું કટાણું મોટું યાદ આવી જાય, મહેમાનોનાં દશનથી શેઠાણીના મોઢા પર દોરાનાર લાલ-પીળા રંગનું સ્મરણ થઈ જાય અને ઈચ્છા

Page #253
ર૩ર જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ હેવા છતાં મહેમાનને એ ઘેર લઈ જઈ શકે નહિ. હું કઈ ઢાર છું કે, બેભાખરી પર આ ત્રીજી આપે છે! કઈ જગ્યાએ વળી આથી ઉધું જોવા મળે. ભાઈ કંજૂસ હોય ને બહેન ઉદાર હેય. એક ભાઈ ઓફિસેથી આવ્યા ત્યારે એમની સાથે મહેમાન હતા. ઘેર આવીને પત્નીને ખાનગીમાં કહ્યું? આ લપ રસ્તામાંથી વળગી છે, એટલે હવે ભજન તે કરાવવું જ પડશે. કારણ કે હું એકલે શી રીતે ખાઈ શકું ? બાઈ કહેઃ થોડે શીરે બનાવી નાખું હમણાં ઝટપટ. પેલા ભાઈ લાલ આંખ કરી કહેઃ આ કયાં આપણે સગો છે ! ગામને છે એટલે સામે ભટકાઈ જવાથી ઘરે આવ્યા છે. શીરા-પૂરી ખવડાવશું તે તે પછી ભાઈસાહેબને મઝા પડી જશે અહી. પછી જવાનું નામ જ નહિ લે તે... ? એક શ્વાસે આટલી બધી વાત પતિ મહદયે કરી દીધી. પત્ની પતિને ઓળખતી હતી એટલે ચૂપ રહી. બાકી તે એ અતિથિવત્સલા હતી. ધીરેથી એણે કહ્યું ભાખરી રોજની જેમ પાંચ જ રાખી છે તમારા માટે. એમાંથી તમે બે જણ શી રીતે ખાશે? પતિ કહેઃ તું ચિન્તા ન કર. હું બાજી સમાલી લઈશ. તારે પહેલી વખતે બેય ભાણામાં એક એક ભાખરી મૂકવી. પછી બીજી વાર પણ એક એક મૂકવી. ત્રીજી વખત થાળીમાં એક ભાખરી - જે બાકી રહી છે - લઈ આવવું. અને મારા ભાણામાં મૂકવા કેશીશ કરવી... થાળી હાથમાં ઊંચી રાખવી. જેથી

Page #254
ખવાઈ ગયેલા હ૪ ને શોધવા 233 અંદર એક જ છે એ મહેમાન દેખી ન જાય. બાકીનું બધું હું સંભાળી લઈશ. બન્ને જણ જમવા બેઠા. પૂર્વજના મુજબ બહેન બે વાર એક એક ભાખરી આપી ગયાં. ત્રીજીવાર જ્યાં બાઈ એના ધણના ભાણામાં ભાખરી મૂકવા ગઈ કે, પેલા ભાઈ તાડૂક્યા ? તે શુ મને ઠેર-બાર સમજે છે કે, બે ભાખરી આપ્યા પછી આ ત્રીજી ભાખરી આપવા આવી છે. હું ખાઉધરે નથી.... પછી કહેઃ મહેમાનને જોઈતી હોય તે પીરસ. પણ મહેમાન ઢેર બનવા તૈયાર નહતા એટલે એમણે વિવેક પૂર્વક ઈનકાર કર્યો નહિ, બહેન! હવે નહિ.” મનમાં તે કહેતા હતા મહેમાનઃ આવા મૂજીના ત્યાં ક્યાંથી આવી ગયે કે, શીરા-પૂરીને બદલે ભાખરી પણ પૂરતી ન ખવડાવી... હોટેલમાં જવું પડશે હવે! ભલે પધાર્યા! શિષ્ટાચારના કારણે માણસ ભાષામાં થોડો વિવેક રાખી શકે છે. બાકી તે એ વિવેકી વાકયે બોલતી વખતે મનમાં જે હોય છે, તે નીકળી પડે છે? મહેમાન આવે ત્યારે મોટું તે એમ જ કહેતું હોય કે, આ ! પધારો! પણ મનમાં તે એમ જ હોય કે ક્યાંથી આ ફૂટી નીકળ્યા રવિવાર બગાડવા માટે ! એક સજજને એક પગલૂછણિયું લાવેલું. જેના પર

Page #255
234 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ લખેલુંઃ ભલે વધાર્યો ! ભૂલથી થોડાંક પગલૂછણિયાં પર આવું છપાઈ ગયેલું. જેથી તે અધી કિંમતે ટેરવાળે ગ્રાહકોને પધરાવતું હતું. પેલા સજજન અધી કિંમતમાં આ પગ લૂછણિયું લાવેલા. જે મહેમાને આવે તે એ લખાણ વાંચી માં કટાણું કરે. અને પેલા ભાઈ દર વખતે ખુલાસે કરેઃ આ તે સસ્તામાં મળતું હતું, માટે લાવ્યો છું. બાકી તમને જોઈને ખૂબ આનંદ થયો. આ બાબતમાં શ્રીમંતેએ તે અભૂત પ્રગતિ (?) સાધેલી છે. અલ્સેશિયન કૂતરો જ સ્વાગત કરવા તૈયાર હેય મહેમાનનું. ભૂલે ચૂકે ગેટમાં પગ મૂકાઈ ગયે તો એ પેલો ઘૂરકે કે મૂઠીઓ વાળી નાસવું પડે! માઘ કવિનાં ધર્મપત્નીની ઉદારતા આપણે માઘ કવિની વાત જોઈ રહ્યા હતા. માઘ કવિ બહુ ઉદાર હતા. તે એમનાં ધર્મપત્ની પણ એટલાં જ ઉદાર હતાં. ઉદારતાના કારણે એમની પાસે ધન લાંબે સમય રહી શકતું નહિ. એક વખત એક ગરીબ બ્રાહ્મણ કવિને ઘેર આવ્યા એને પિતાની પુત્રીનાં લગ્ન કરવા હતાં. માઘ કવિનું નામ સાંભળી એમના દ્વારે તે આવ્યું છે. કવિ વિચારવા લાગ્યા કે, આને શું આપવું? કશું જ ધન નથી પાસે. ઘરમાં ગયાં અંદર. કંઈક મળી આવે તે જોવા. બીજુ તે કશું દેખાયું નહિ. પત્નીના પગનાં ઝાંઝર દેખાણ. સૂઈ ગયેલ ધર્મપત્નીના એક પગમાંથી

Page #256
ખવાઈ ગયેલા “હું” ને શેાધવા ર૩૫ ઝાંઝર કાઢયું. ધર્મપતની જાગી ગયાં. માઘ કવિએ કહ્યું : દેવી! બીજુ કંઈ આપવા જેગું નથી, એટલે આજ.. વચ્ચે જ કવિ પત્ની કહેઃ પણ નાથ ! એક જ ઝાંઝર કેમ લીધું? આ બીજુ પણ લો અને એ ભાઈને આપ. ધર્મપત્નીની ઉદારતાથી ક વ પ્રસન્ન બની ગયા. ભવવિરહ' સૂરિ લલિક શ્રાવક દાનશાળામાં રોજ સંખ્યાબંધ લોકોને ભોજન આપતા. જમ્યા પછી લોકે લલિગને દુઆ આપતા ? જેવી અમારી આંતરડી તમે ઠારી, તેવી તમારી પણ ઠરજે ! તેનો આભાર પણ માનતા ત્યારે લલિગ શ્રાવક કહેતા ? આ બધા પ્રતાપ સગુરુદેવને છે. એમણે જે મને ધર્મ ન આપ્યો હતો તે મારું ધન ભેગ-વિલાસમાં ખર્ચાત, પણ પરોપકારનાં કાર્યોમાં ન ખર્ચાત. ત્યારે લોકે સદ્ગુરુદેવ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજનાં દર્શને જતા. અને કહેતા : સૂરિજી, પ્રણામ.... નમસ્કાર વન્દન. સૂરિ મહારાજ આશિષ આપતાઃ તમને “ભવવિરહ” ની પ્રાપ્તિ થાઓ ! “ભવવિરહ’ શબ્દ એટલે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયો કે, લોકે પછી કહેતા H ભવવિરહ સૂરિ ઘણું છે ! ધન્ય ગુરુભક્તિ ! આ લલિગ શ્રાવક એક વખત સઘુરુદેવને વન્દન. કરવા ગયા ત્યારે એમણે જોયું કે, ગુરુદેવના મુખ પર કઈક ચિન્તા ડોકિયું કરી રહી છે. “મહાન ધમ નાયક

Page #257
236 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ છે ગુરુદેવના શાસનના. કોઈ પ્રાણ પ્રશ્નની ચિતા સતાવી રહી હશે એમને. પણ મને જે એનું પગેરું મળી જાય તે મારી શક્તિ પ્રમાણે હું ગુરુભક્તિ કરી શકું..” લલિગ શ્રાવક વિચારી રહ્યા છે. ત્યાં જ ગુરુદેવના મુખમાંથી શબ્દ સરવા લાગ્યા : લલિગ! જે ને, શાસનને મારા પર કેટલો બધે ઉપકાર છે. જે આ શાસન ન હોત તો આપણું અસ્તિત્વ ન હોત. કઈ દુર્ગતિઓમાં આપણે ફેંકાઈ ગયા હોત. શાસનના ઉપકારનો બદલે હું ક્યારે ચૂકવી શકીશ? લલિગ તે મહાગુરુની વાણી સાંભળીને આભા જ બની ગયા. ધન્ય! મહાગુરુદેવ! ધન્ય તમારી વાણી ! “ગુરુદેવ તમે તે મહાન શાસન પ્રભાવક છે. કેટલાય ગ્રન્થનું સર્જન કર્યું આપે તે..” “હજુ તે ઘણુ ગ્રન્થ રચવાના બાકી છે. દિવસે વ્યસ્તતાના કારણે બહુ સર્જન થઈ શકતું નથી. રાત્રે પ્રકાશના અભાવે લખી શકાય નહિ. દિવસે જઈ રહ્યા છે. જલદીજલદી. જીદગી નાની. કાર્ય ઘણું..” લલિગ મહાગુરુદેવને વન્દન કરી ઘરે ગયા. પણ હવે ભજન એમના ગળે ઉતરતું નથી. ગુરુદેવની ચિન્તા હવે લલિગમાં સંકમિત થઈ છે. તમારા બધાને હૈયે જે આ રીતે શાસન વસી જાય - લલિગ શ્રાવકની પેઠે - તે શાસનભક્તિ કાજે કેટલી મેટી તાકાત કામે લાગી જાય ?

Page #258
ખેવાઈ ગયેલા “હું” ને શોધવા 237 લલ્લિગ શ્રાવક વિચારી રહ્યા છે એવું શું કરું, જેથી મહાગુરુદેવ રાત્રે પણ ગ્રન્થનું સર્જન કરી શકે ? ફાનસનો કે કેડિયાનો ઉપયોગ વયે છે ત્યારે એની અવેજીમાં. અચાનક જ એક વાત યાદ આવીઃ એક જાતનું રત્ન આવે છે. જે રાત્રે પણ દિવસ જેવો પ્રકાશ, પાથરી શકે છે. તરત જ જાણતા રત્નના વેપારીઓને પૂછયું : આવું રત્ન કયાંથી મળી શકે? ઝવેરીએ એ દૂર-દૂરના એક બેટમાં આ રત્ન મળી શકે તેમ જણાવ્યું. લલ્લિગ શ્રેષ્ઠીએ તરત પિતાના મુનીમને તૈયાર કર્યો. કહ્યું જલદી જલ્દી એ પ્રકાશિત રત્ન લઈ આવજે. અને જેજે, મહાગુરુદેવની ભક્તિ માટે આ રત્ન લાવવાનું છે એટલે ધન સામે જોતા નહિ. ગમે તેટલો ખર્ચ ભલે થાય, રત્ન તે જોઈએ જ. રત્ન આવ્યું અને લલ્લિગ શ્રાવકની ગુરુભક્તિના પ્રતીક સમું તે ઉપાશ્રયની દિવાલમાં સેહવા લાગ્યું ! ભેગ માટે લાખાને ખર્ચ કરનાર ઘણા છે; પણ. શાસન માટે લાખની છાવરી કરનાર કેટલા ? છત્રીશ સો રૂપિયાનું શાક. એક ગામમાં બે શ્રેષ્ઠીઓ રહેતા અને એકબીજાના પ્રતિસ્પધી–હરીફ. એકવાર મલકચંદ શેઠને મુનીમશાક લેવા બજારમાં ગયો. એક શાકવાળી પાસે તાજાં ભીંડા હતાં. મુનીમ કહેઃ લાવ, બધાં ભીંડાં મને આપી દે. મારા શેઠ માટે. પણ ત્યાં જ તલકચંદ શેઠન મુનીમ ટપકી

Page #259
238 1લી બાલી. જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળ-૨ પડ્યો ત્યાં! એ કહેઃ બે રૂપિયા વધુ આપુ. પણ શાક મને આપ. મલકચંદ શેઠને મુનીમ ગર્યોઃ હવે મુંજી જેવા તારા શેઠ માટે જે સસ્તામાં સસ્તું હોય એ શાક લઈ જા, આ શાક તે મારા શેઠ ખાશે. તલકચંદન મુનીમ કહેઃ અહીં વાતેમાં વડાં નથી તળવાનાં. હાલ, રૂપિયાનાં વડાં તળીએ ! જે વધુ રકમ આપે તે ભીંડાં લઈ લે. બોલો બોલી. વાત ચડસાચડસી પર ચડી ગઈ. પાંચ-દશનાં ભીંડાં પણ પાંચસએય વાત અટકી નહિ. મલકચંદ શેઠને મુનીમ કહે આપણું હજાર ! તલકચંદ વાળો કયાં કમ હતું ? એ એ કહે આપણા દેઢ હજાર, ગાડી પહોંચી છત્રીસ સે પર ! તલચંદ શેઠને મુનીમ છત્રીશસોનાં ભીડા લઈને શેઠને ઘરે તે ગયે, પણ મનમાં થતું હતું કે, શેઠ આ કામ બદલ સરપાવ આપશે કે લાલ આંખ બતાવશે ? શેઠના કાન સુધી પણ વાત તે પહોંચી જ ગઈ હતી. તલકચંદ શેઠે મુનીમને સાબાશી આપી અને કીમતી વીંટી મુનીમને ભેટ આપી. કહેઃ તેં આજ મારી આબરૂ રાખી... છત્રીશસે ના ભીડાંનું શાક ગરમાગરમ શીરા સાથે ઊડાવ્યું! આ ખર્ચ કરવામાંય ઉદારતા જોઈએ; પણ આવી ઉદારતા ઘણું વ્યક્તિઓમાં મળી જશે. પરંતુ શાસન માટે

Page #260
ખેવાઈ ગયેલા “હું ? ને શેધવા 238 લાખની છાવરી કરવાની ભાવના કેટલામાં? સજજનસિંહને સિદ્ધરાજ રાજાએ કહ્યું : તમે મારા મંત્રીમંડળમાં સ્થાન લો. સજજનસિંહ કહેઃ મહારાજ ! માફ કરે. માંડ ધર્મ કરવાનો મોકો મળ્યો છે. ત્યાં મને રાજકાજમાં કાં ફસાવે? સિદ્ધરાજ કહેઃ ઘણું રાજ્યાધિકારીએ મારી પાસે છે. પણ કરની વસૂલાતમાં ગોટાળે ઘણે થઈ રહ્યો છે, માટે થોડા સમય માટે તમારે રાજયને સેવા આપવી પડશે. રાજાના વચનનો અનાદર ન કરવાના હેતુથી સજજનસિંહ દંડનાયક-કર વસૂલાત અધિકારી બન્યા. પણ મનનું વહેણ તે ધર્મ ભર્યું જ ચાલુ રહ્યું. અંદરને ઝૂકાવ ધર્મ ભણીને જ રહ્યો. ધર્મ અશુદ્ધ આત્મ-સ્વરૂપને શુદ્ધ બનાવે છે. કિટેગામીની વાતમાં આપણે પ્રવચનના પ્રારંભમાં જોઈ ગયા કે, સંત ગવર્નર કિમેગામીને મળવા નહતા માગતા. ગવર્નરની પદવી-ઉપાધિ વગરના કિગામીને મળવામાં તેમને વધે નહોતે. આપણે આપણી જાતની કેવી મુલાકાત લેવા ઈચ્છીએ છીએ? ઉપાધિવાળું સ્વરૂપ તે પ્રગટ છે જ આપણું. ઉપાધિ વગરના સ્વરૂપને હવે પ્રગટ કરવાનું છે. “નિર્મલ સ્ફટિકસ્તેવ સહજ રૂપમાત્મનઃ.” ગ્રન્થકાર મહર્ષિ કહે છે? આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સ્ફટિક જેવું નિર્મળ છે. એ શુદ્ધ સ્વરૂપ તરફ નજર નાખવાને બદલે લોકે બહાર ને બહાર

Page #261
240 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમા–૨ ભમી રહ્યા છે. પરમાત્માનું સ્વરૂપ તે જ આપણું શુદ્ધ સ્વરૂ૫. કસ્તૂરિયા મૃગની રખડપટ્ટી પૂજય આનંદઘનજી મહારાજે કહ્યું છેઃ પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળ, જગત ઓલંગી રે જાય. પરમ નિધાન તે પાસે જ છે; પણ એને ઓળંગીને લકે દૂર દૂર ભમે છે. પેલા કસ્તૂરિયા મૃગની જેમ. કહે છે કે, કસ્તુરિયા હરણની ડુંટીમાં કસ્તુરી નામને સુગંધી પદાર્થ હોય છે. પવનના ઝપાટાથી એ સુગંધ ચારે બાજુ ફેલાતાં પેલું હરણ, એ સુગંધી વસ્તુને મેળવવા આમથી તેમ અને તેમાંથી આમ દોડે છે. એ જ હાલત આપણું છે. આપણી અંદર રહેલા. આનંદને મેળવવા આપણે બહાર નજર દોડાવી રહ્યા છીએ. આપણે પૂછીશું, તે એ પરમ નિધાનને દેખવાની આખરે કઈ વિધિ ખરી કે નહિ? પૂજ્ય આનંદઘનજી મહારાજ ધર્મનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં એ વિધિ બતાવે છે: પ્રવચન અંજન જે સગુરુ કરે, દેખે પરમ નિધાન; હદય નયણ નિહાળે જગધણી, મહિમા મેરુ સમાન. ગુરુ આપણું હૃદયરૂપી નેત્રમાં આગમનાં અંજન જે તે પરમ નિધાન સમા પરમાત્માનાં દર્શન થાય. “હદય નયણ નીહાળે જગધણી.” અને પરમા ત્માનાં આ રીતે દર્શન થાય તે આપણું શુદ્ધ સ્વરૂપની જિજ્ઞાસા આપણને થાય.

Page #262
એવાઈ ગયેલા હું ને શેાધવા 241 મહામહિમ શ્રી વિમળનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં પૂજ્ય આનંદઘનજી મહારાજ જે કહે છે; વિમલ જિન! દીઠાં લયણે આજ, તે આ સંદર્ભમાં છે. હૃદયનાં–આતમનાં લોચન દ્વારા તેમના જેવી ઉચ્ચકક્ષાએ વિરાજતી વ્યક્તિઓ જ પ્રભુનાં દર્શન પામી શકે. યોગીરાજ આનંદઘન મહારાજ પૂજ્ય આનંદઘન મહારાજનાં સ્તવને આપણું અણુમેલ મૂડી છે. એ આપણુ પાસે શી રીતે આવી તેની એક દંતકથા છે. આનંદઘનજી જેવા મસ્ત ગી પુરુષોના મુખેથી પ્રભુદર્શન વખતે આવાં ઉદ્દગાર સરી રહે. પરંતુ તેઓ પિતે તે કોઈ એવી નોંધ કરે નહિ. દંતકથા કહે છે કે, એક વાર પૂજ્ય આનંદઘન મહારાજ પરમાત્માની આગળ આ સ્તવન ગાઈ રહ્યા હતા, મન્દિરમાં બીજું કોઈ હતું નહિ; પણ ગાનુગ એ વખતે પૂજ્ય જ્ઞાન વિમળ સૂરિ મહારાજ ત્યાં જઈ પહોંચ્યા અને તેમણે આનંદઘન મહારાજના પવિત્ર કઠેથી વહેતા થયેલ શબ્દોને લિપિબદ્ધ કરી દીધા. ધી લીધા. આવા મહાપુરુષોની શબ્દ પ્રસાદી એ જ એમના જીવનની નેંધ હોય છે. એનાથી એમના આન્તરિક વૈભવની આછી શી ઝાંખી, આપણું યેગ્યતાનુસાર, આપણને થાય છે. પૃહા માત્રને જેમણે ખેતરી ખેતરીને ફેંકી દીધી હોય તેવા આ મહાપુરુષે પાસેથી એમના બાહ્ય જીવનની વિગત જ્ઞા. 16

Page #263
242 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તે શેની મળે? સિવાય કે એમના સમસામયિકે એ એમના વિષે કશું લખ્યું હોય. તેઓ પિતે એમના એક પદમાં કહે છે: “મેરે પ્રાન આનંદઘન, તાન આનંદઘન; માત આનંદઘન, તાત આનંદઘન..” “રાજ આનંદઘન, કાજ આનંદઘન નામ આનંદઘન, લાભ આનંદઘન....” લે, આ એમનું જીવનવૃત્ત! ચોમેરથી બસ આનંદની અમી વર્ષા થઈ રહી છે અને એમાં આ ગીરાજ નહાઈ રહ્યા છે. આવા ગીરાજને કે પિછાણી શકે ? પૂજ્ય મહોપાધ્યાય યશવિજય મહારાજ પૂજ્ય આનંદઘનજીની અષ્ટપદીમાં કહે છે : “સુજસ વિલાસ જબ પ્રગટે આનંદરસ, આનંદ અક્ષય ખજાને; એસી દશા જબ પ્રગટે ચિત્ત અંતર, સેહિ આનંદઘન પિછાને....” આનંદ માટેની અન્તર્યાત્રા જે કરી શક્યો છે યા કરી રહ્યો છે તે જ આનંદઘનજીને જાણી શકે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિએ આ જ વાત અહી કરી છે. આનંદઘન રૂપ નિજ સ્વરૂપને વિવેકી દ્રષ્ટા જ જોઈ શકે છે. જડતત્ર વિમુલ્હતિ.” બાહ્યદષ્ટિ મનુષ્ય બહારના દર્શનમાં એ મશગુલ થઈ ગયા છે કે, “પરમ નિધાન પ્રગટ મુખ આગળ હોવા છતાં એના તરફ ઝાંક્યા વગર એ બહાર પડતી બારી દ્વારા બહાર ઝાંકી રહ્યો છે. આપણે આન્તર દર્શન કરીશું?

Page #264
[15] સિદ્ધની શોભા રે શી કહું?' अनारोपसुख मोह त्यागाहनुभवन्नपि / आरोपप्रियलोकेषु वक्तुमाश्चर्यवान् भवेत् // કેવું હોય છે મોક્ષનું સુખ? “જ્યોત સે જત મિલાણું” જેવા વાક્યોને પ્રયોગ જે સમયની સ્થિતિનું ચિત્રણ કરવા સારુ વપરાતો હોય છે એ સમયના નિરવધિ આનંદને શબ્દોના કેમેરામાં કિલક કરે લગભગ અશક્ય છે. આઠ દૃષ્ટિની સઝાયમાં પૂજ્ય મહોપાધ્યાયજી યશેવિજય મહારાજ કહે છેઃ સર્વ શત્રુક્ષય સર્વ વ્યાધિલય, પૂરણ સર્વ સમીતાજી; સર્વ અરથને સુખ તેહથી, અનંતગુણ

Page #265
244 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ નિરીહા..શત્રુઓને ભય દૂર થઈ જાય,બધા રોગો દૂર થઈ જાય, સર્વ ઈરછાઓ પૂર્ણ થાય અને સર્વ પદાર્થો મળતાં જે સુખ ઊપજે તેથી અનંતગણું સુખ મોક્ષમાં હોય છે. વિધેયાત્મક રીતે પણ મુક્તાત્માના આનંદની આછેરી ઝાંખી, મહર્ષિઓના શબ્દને સથવારે થઈ શકે. નિષેધાત્મક રીતે પણ એ glimpse જોઈ શકાય. પૂજ્ય પદ્યવિજયજી મહારાજે “સિદ્ધપદ પૂજારમાં આ રીતે મુક્તાત્માના આનંદનો ગ્રાફ દેરી બતાવ્યું છે: “અકેહી, અમાની, અમાયી, અલોભી.” ન ક્રોધ, ન માન, ન માયા, ન લોભ...નિષેધાત્મક રીતે આનન્દની આ પ્રસ્તુતિ કરી. ક્રોધના કારણે ઉપજતી ઉશ્કેરાટજન્ય વેદના કેટલી હદે આપણને અકળાવી મૂકતી હોય છે? “કોધવશ ધમધમે, શુદ્ધ ગુણ નહિ ર .ભક્ત પરમાત્માની સ્તવનામાં કહે છે. હું તે ક્રોધ કષાયને ભરિયે, તું તે ઉપશમ રસને દરિયા.. અમાની. સિદ્ધ ભગવંતો માનથી પર. આપણું સમૂરું અસ્તિત્વ જ Ego_અભિમાનના પડથી ઉપસેલું. એ પડ નીકળી જતાં શું શેષ રહે? ખ્યાતિનો કેટલે તો રસ છે કે લોકે પ્રખ્યાતિ ન મળે તો કુખ્યાતિ માટે પણ તૈયાર છે! આજે કુખ્યાત માણસની વાતે વાંચવામાં લોકોને કે રસ છે? “ગરમાગરમ અઠવાડિકોને સંતની કથા છાપવાનું આજે પોષાય તેમ નથી. ડાકૂઓની કથા અને બળાત્કાર, લૂંટના કિસ્સાઓ જ છપાય છે અને એવા મેગેઝિનેને ફેલાવે ઘણે માટે હોય છે.

Page #266
સિદ્ધની શોભા રે શી કહું? 245 કેવા સમાજનું નિર્માણ થઈ રહ્યું છે? જ્યાં પાયામાંથી જ રસવૃત્તિને છેટા માગે દેરવામાં આવી રહી છે, એ સમાજની ઈમારત લડખડ્યા વગર શી રીતે સ્વસ્થ ઊભી રહી શકશે ? પહેલાંના ગુરુકુળ કેવાં હતાં પહેલાંનાં ગુરુકુળ ? કેવાં વિદ્યાનાં ધામ હતાં એ ! જ્યાં વિદ્યા સંસ્કાર સાથે મળતી....અને ગુરુજનને આદર કે? રાજકુમાર હોય તે પણ ગુરુની લાલ આંખ થતાં ડરી જાય એક રાજકુમાર એક ગુરુકુળમાં અભ્યાસ કરતો. બીજા પણ વિદ્યાર્થીઓ ત્યાં અભ્યાસ કરતા. કેઈ શ્રેષ્ઠીપુત્ર હતો તો કેઈ બ્રાહ્મણ વિદ્યાર્થી હતો. ગુરુની બધા પર એક સરખી નજર. રાજપુત્રનો અભ્યાસ પૂર્ણ થયો. વિદાયની વેળા આવી. રાજપુત્રનું મન ખિન્ન છેઃ આવા વત્સલ ગુરુદેવને રોગ ફરી હવે ક્યારે મળશે? ગુરુના ચરણોમાં રાજપુત્ર આળોટવા લાગ્યો. ત્યાં જ ગુરુદેવે પિતાની પાસે રહેલ નેતરની સેટી રાજપુત્રની પીઠ પર બે-ત્રણ વાર લગાવી. રાજપુત્રે ઊંચું જોયું. ગુરુદેવના મુખ પર કોઈની જરાય નિશાની નથી. મરક-મરક હસી રહ્યા છે તેઓ. રાજપુત્રે પ્રેમથી આ “પ્રસાદી'નું રહસ્ય પૂછયું ત્યારે ગુરુ કહેઃ થોડા સમય પછી તું રાજા બનીશ. દંડનીતિ તારા હાથમાં આવશે.

Page #267
246 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ મંત્રી તારી આગળ ફરિયાદ રજૂ કરશે કે, આ મનુષ્ય આ ગુને કર્યો છે, તેને શું સજા કરવી? એ વખતે બીજા રાજાઓની પેઠે તું પણ અમાનવીય સજા ન ફરમાવી બેસે એ માટે આ સોટીઓ તને ફટકારી છે. આ સેટીને જીવનમાં ભૂલતે નહિ! તું રાજા બને એટલે મનુષ્ય મટી જતું નથી. એમ ગુનેગાર ગુને કરે એથી એ પણ મનુષ્ય મટી જતું નથી. સર્વ પ્રાણુઓને સુખ ગમે છે. દુઃખ કેઈને ગમતું નથી. આ સૂત્રને સામે રાખીને તું જીવીશ તે નવ્યની સીમાનું ઉલ્લંઘન તારા હાથે નહિ થાય! કેવું હતું આ સંસ્કાર સાથેનું જ્ઞાન ! વિદ્યાર્થીમાં વિદ્યા મેળવવાની લબદ્ધતા પણ કેટલી હતી ! ભારતના ગુરુકુળની પ્રશંસા સાંભળી એ વખતે પરદેશથી પણ વિદ્યાર્થીઓ ત્યાં અધ્યયન કરવા આવતા. હું હાથી જેવા નથી આવ્યો ! એક વિદ્યાર્થી આરબ દેશમાંથી ભારત ભણવા માટે આવેલે. વર્ષો પહેલાંની આ વાત છે. એક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત ગુરુકુળમાં રહી એ આરબ વિદ્યાર્થી અભ્યાસ કરી રહ્યો હતે. એક વખત ગુરુજી પાઠ આપી રહ્યા હતા તે વખતે ગુરુકુળના મકાન પાસેથી એક હાથી પસાર થયો. હાથીની ઘંટડીઓને અવાજ આવતાં વિદ્યાથીઓ બધા ઊભા થઈ ગયા. હાથી જેવા માટે ન ઊભો થયો એક માત્ર આ આરબ વિદ્યાર્થી.

Page #268
સિદ્ધની શેભા રે શી કહું ?" 247 - હાથી દેખાતે બંધ થતાં, બધા વિદ્યાર્થીઓ ફરી પાઠ માટે બેસતાં ગુરુજીએ પેલા આરબ વિદ્યાર્થીને પૂછયું : ભાઈ! તું તે એવા દેશમાંથી આવે છે, જ્યાં હાથી કોઈ વાર જેવા જ ન મળે. અહીંના વિદ્યાર્થીઓએ તે ઘણું વાર હાથી જોયેલે અને છતાં તેઓ હાથીનું નામ સાંભળતાં ઊભા થઈ ગયા અને તું... પેલા વિદ્યાર્થીએ આટલું જ કહ્યું? ગુરુદેવ! સેંકડે કેશની મજલ કાપી હું અધ્યયન કરવા અહીં આવ્યો છું, નહિ કે હાથી જેવા. આ જવાબ સાંભળી ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ એવા શરમિંદા બન્યા કે, તેમણે તે વખતે જ નિર્ણય લીઘે કે આપણે કદી પાઠ વચ્ચેથી હવે ઊઠવું નહિ. ચાવવું તે મારે પડે છે ને ! પાઠ વચ્ચેથી ઉઠાય નહિ. પ્રવચન વચ્ચેથી પણ ઊઠાય નહિ. ભગવાનની વાણી પૂરા આદર સાથે સાંભળવી જોઈએ. એક શેઠને પુણ્યને શેઠાણી બહુ ભક્તિવાળાં મળ્યાં હતાં. શેઠ બહુ આળસુ. જમવાને સમય થાય ત્યારે શેઠાણું પાટલો મૂકે. આસન બિછાવે. ભાણું પીરસે. અરે, જેટલીના ટૂકડાય શેઠાણી કરે અને શેઠના મેમાંય મૂકે. પણ તોય શેઠનું મોટું તે એરંડિયું પીધું હોય તેવું જ. શેઠાણી કહેઃ તમે જરા હસતું મોઢું રાખતા હો તે મને કેટલો આનંદ થાય? અને તમારી કેટલી સેવા થાય છે,

Page #269
248 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ તેય. જુઓ રઈ હું કરું, ભાણું હું પીરસું, જેટલીના ટૂકડાય હું કરું અને તમારા મેંઢામાંય મૂકું તેય તમારું મુખ હસતું કાં નહિ? ધીમેથી શેઠ કહેઃ એ તે બધું ઠીક, પણ ચાવવું કને પડે છે? ચાવવું તે મારે પડે છે ને! પ્રવચનમાં શ્રોતાની આ હાલત તે આજે નથી ને! શાસ્ત્રકાર મહાપુરુષ જ્ઞાનામૃતનું ભેજન શાસ્ત્રોના અમર પાત્રોમાં મૂકી ગયા... પણ એ અમૃત તમે સીધું ગટગટ ઉતારી જાય તેવું નથી. એ સંસ્કૃત ભાષામાં છે યા પ્રાકૃત ભાષામાં છે. એટલે અત્યારના પ્રવચનકાર મહાત્માઓ તમારી ભાષામાં તમે સમજી શકે એ રીતે એ જ્ઞાનામૃત પીરસે છે. પોતાના સ્વાધ્યાયના અમૂલ્ય સમયમાંથી છેડે સમય કાઢી તમને પ્રસાદી આપે છે. ભગવાનની વાણીની. અને એ સાંભળવાનો અવસર મહાપુણ્ય તમને મળે છે ત્યારે..? અવસર જતું રહે છે હાથમાંથી કે એને આવકારે છે તમે? No timeને ઉપાય યાદ રાખે, "No time' એ શિષ્ટાચારની ભાષાનું સર્જન છે. "No interest કહી શકાય નહિ માટે જ ન ટાઈમ બેલાતું હોય છે. આજે ઘણી વખત મજાની વાત જોવા મળે છે. જેને તમે વ્યસ્ત મનુષ્ય કહો છે, એ મુંબઈથી દિલ્હી તે પ્લેનમાં જશે. પણ ત્યાં ગયા પછી હાઉ ટુ પાસ ધ ટાઈમ? (સમય કેમ પસાર કર ?)

Page #270
“સિદ્ધની શોભા રે શી કહું ? 240 ના પ્રત્યુત્તર રૂપે કલબમાં રમી રમવા જશે! પહેલાં સમય કેમ બચાવ એની મથામણ પછી સમય કેમ પસાર કરે એની મૂંઝવણ.. છતાં, એવા માણસોને તમે સારાં પુસ્તક વાંચવા આપો. એ વાંચનમાં જે રસ પડી જશે તો એ આગળના પગથિયાં પણ ચઢવા લાગશે. વાચન કે શ્રવણ એ પ્રથમ પગથિયું છે. જો કે, શ્રવણ કરતાં પણ શુશ્રષા - ધર્મ સાંભળવાની ઈરછાને મહત્ત્વપૂર્ણ લેખવામાં આવી છે. શુશ્રષાને સરવાણું કહી છે. જે ભૂમિમાં પાણીના ઐતે નીકળી આવવાની શક્યતા હોય ત્યાં કરેલું ખોદકામ, ખેદવાથી થયેલ શ્રમને ઠંડા પાણીથી ઉપજેલા સુખમાં વિલીન કરી દે છે. પણ રણમાં જ દવાનું હોય તો...? શ્રવણ કે વાચન પછીનું Step છે ચિન્તન, મનન. એક એક શબ્દને વાગોળવે. અને ત્યાર બાદનું Step આપણને સાક્ષાત્કાર ભણું લઈ જાય છે. નિદિધ્યાસન. ધર્મને સાક્ષાત્કાર થતાં જ... ધર્મને સાક્ષાત્કાર થતાં જ જીવન એક નવી દીપ્તિથી ચમકીલું બની જાય છે. જીવનને ઉચતમ આદર્શ આપણું સામે ખડો થાય છે. પછી, મનરંજનના નામે મનોભંજન કરે તેવાં સાધનોની પાછળ દોડવા માટે કે જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓના નામે મોજશેખની વસ્તુઓ ભેગી કરવા માટે તે વ્યક્તિ પાસે સમય નથી રહેતે હતો. એની

Page #271
250 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨, એક એક ક્ષણ અર્થસભર, સજીવ બની જાય છે. મૃતપ્રાય. બનેલા જીવનમાં ઉત્સાહની, ઉમંગની લહેર દેડી જાય છે. અને જીવન આનંદથી પૂર્ણ બની જાય છે. અંદરથી આનંદ, મળતે શરૂ થઈ જાય છે અને તેથી બહારથી આનંદ ઉમેરવાની જરૂર નથી પડતી. જેને કુદરતી રીતે વિટામીન સી, મળી જતું હોય તે વિટામીન સી ની ટીકડીઓ શા સારુ ગળે ? ધર્મનો સાક્ષાત્કાર થતાં એક વાત ધાર્મિક વ્યક્તિના મનમાં સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે, એની પાસેથી બીજું બધું જતું રહેશે તે ચાલશે, પરંતુ ધર્મ જશે તે નહિ ચાલે. ધર્મ જ જીવનને પર્યાય બની ગયો છે ને! પછી એને ધર્મના માર્ગેથી ચલાયમાન કરી શકવા કેાઈ સમર્થ નથી. પવિત્ર ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં એક સરસ શ્લોક આવે છે. જેને ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ આ પ્રમાણે છેઃ આત્મા થયે નિશ્ચિત જેહને કે, ત્યજીશ હું દેહ, ન ધર્મશાસન; તેને ચળાવી નવ ઇન્દ્રિય શકે, ઝંઝાનિલે મેરુ મહાદ્રિને યથા..... ગમે તે ઝંઝાવાત મેરુ પર્વતને ન લાવી શકે તેમ ધર્મ માટે જેનું મન નિશ્ચલ થયું છે તેને વિષયાસક્તિ ચળાવી શકતી નથી. ધર્મ સાધન છે જીવન શુદ્ધિનું. મોક્ષનું. ધર્મને સાધન તરીકે માનનાર રેજ વિચારે છે કે મને વિષયોમાંથી મુક્તિ

Page #272
સિદ્ધની શભા રે શી કહું ? 251: શી રીતે મળે ? એન્ટેના છે, ટી. વી. નથી! એક ભાઈ એ મિત્રને કહ્યું : આજે રમાનારી ટેસ્ટ મેચને ટી. વી. પર જોવા હું તમારે ત્યાં આવીશ. પેલા મિત્ર કહેઃ પણ મારે ત્યાં ક્યાં ટેલીવિઝન છે ? પેલા ભાઈ કહે : તમારી ઈરછા નહિ હોય તે નહિ આવું. બાકી તે, મેં પિતે તમારા બંગલા પર કાલે એના જેલ ને! પેલા ભાઈ કહે પણ એન્ટેનાની હું કયાં ના પાડું છું! એટેના છે. લોકો એમ માને કે, ફલાણા ભાઈના ત્યાં ટી. વી. છે એ માટે. બાકી ટી. વી. નથી જ. અને. હમણું લાવ ય નથી. ટેલીવિઝન જેને “જેવા " માટે જોઈએ છે તેને જ ટી. વી. સેટ લાવો પડે અને એન્ટેના લગાવવું પડે. પણ. જેને ખાલી વટ જ પાડ હેય તેને એન્ટેનાથી ચાલી. જાય ! ચરવળે એન્ટેના છે. જયણાનો ભાવ એ ટી. વી.. છે. ચરવળે એટલે સામાયિકમાં ઉભું થવાને પરવાને આટલી જ એની વ્યાખ્યા ન કરતા ! જિણ કરે જિનવર પૂછએ. જીણહા મંત્રી પરમાત્માની પૂજા માટે જઈ રહ્યા હતા. હાથમાં પૂજનની સામગ્રીને થાળ છે. તમે પૂજા કરવા જાવ ત્યારે ઘરેથી અષ્ટપ્રકારી પૂજાની સામગ્રી લઈ જાય છે ને કે બધું દહેરાસરમાંથી જ લઈ

Page #273
252 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ લે છે? પરભારું પિોણાબારું નથી કરતા ને ? સ્વદ્રવ્યથી જ પરમાત્માની પૂજા કરવી જોઈએ. જીણહા મંત્રી પૂજા કરવા માટે જઈ રહ્યા છે. ત્યાં કોટવાળ એક આરોપીને લઈને આવે છે. તેના આપની વાત મંત્રીએ સાંભળી. ન્યાયાધિકારી તરીકે મંત્રી જ કામ કરતા હતા. આરોપ સાંભળ્યા પછી મંત્રીને લાગ્યું કે ફાંસીની- શિરછેદની જ સજા એના માટે હતી. પણ પૂજાના કપડે ફાંસીની સજાની વાત શી રીતે કહેવાય? તેમણે બીંટડું તેડી નાખ્યું. કેટવાળ સમજી ગયે. આરોપી પણ સમજી ગયે. આરોપી ચાલાક બારોટ હતે. હકીકતમાં એણે ગુન્હો કર્યો પણ નહોતું પરંતુ બેટી રીતે તેને પકડવામાં આવેલ. ત્યારે બારોટે મંત્રીને કહ્યું: જીણહાને જિનવર, ન મિલે તારે તાર; જિણ કરે જિનવર પૂજીએ, સો કિમ મારણહાર ? “જે હાથે તમે જિનેશ્વરને પૂજે છો, એ હાથે જ બીજાને મોતને ઘાટ ઉતારવાની સજા ફરમાવતું સૂચન કરે છે ?" બારેટના આ ઈશારાથી તરત જ મંત્રી બારોટને પ્રણમી રહ્યા. “તમે મને ખરેખરું જ્ઞાન આપ્યું. તમે ઠીક જ કહ્યું કે, જીણહાને જિનવર, ન મિલે તારે તાર... ભગવાનને હજુ હું બરોબર નથી પિછાણી શક્યો.” બારોટને સત્કાર કરી તેમને વિદાય કર્યો. સજાતે રદ થઈ જ, વધુમાં - સત્કાર કર્યો.

Page #274
“સિદ્ધની શોભા રે શી કહું ?? 253. આ કડીને બરાબર હદયસ્થ કરેઃ જિણ કરે જિનવર પૂજીએ, સે કિમ મારણહાર? જે હાથ વડે જિનેશ્વર દેવની પૂજા કરી, એ હાથ વડે કોઈ પણ જીવને વધ શી રીતે થાય ? જે જીભ વડે પરમાત્માનાં ગુણગાન ગાયાં એ જીભ અપશબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરી શકે ? જે હૃદયમાં ધર્મને સાક્ષાત્કાર થયો ત્યાં વિષય શી રીતે રહી શકે ? આસક્તિઓને ભાગ્યે જ છૂટકે ! સિદ્ધ ભગવાનનું સ્વરૂપ આપણે વિચારી રહ્યા છીએ અકેહી અમાની અમાથી અલોભી...” ક્રોધ, ઈર્ષા, નિન્દા આ બધા દુર્ગુણોમાંથી જે દુર્ગુણ આપણામાં હોય તેનાથી વિરુદ્ધના, પરમાત્મામાં રહેલ ગુણનું વારંવાર સ્મરણ કરવું. “હું તે મનથી ન મૂકું માન, તું માનરહિત ભગવાન.” ગામના અખબાર ગંગાડેશી ગંગામાં ગામના અખબાર જેવાં. હાલતું-ચાલતું. અખબાર ! ગામના બધા ગંગા ડેશીથી ગભરાય. જે સહેજ એમને વાંકું પડયું તે જોઈ લે, બસ, સામેવાળાના ડાંડિયા ફુલ ન કરે તે ગંગા ડોશી શાના? એક વખત ચીમનલાલ શેઠના ઘરે ડોશી ગયા, ને કેઈએ આદર-સત્કાર કર્યો નહિ. ડોશી તો ધૂંઆ કૂંઆ થઈ તરત ગામમાં ઘરે ઘરે ફરવા માંડયા. બધાયને કહે :

Page #275
254 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ પેલા ચીમનભાઈના ત્યાં પૈસા મૂક્યા હોય તે હવે ઉપાડી લે જલદી. “કેમ ?" કેમ, તે શું મારા ભાઈ? તમેય નાના કીકલા જેવા છે ને ! આ હવે જુએ. એક-બે દા'ડામાં એમના દેવાળાના સમાચાર ન સાંભળો તો મને “ફટ’ કહેજે ! મેટે નવલસા હીરજી જે દેખાવ કરે છે, પણ માંહિ લિંપિલ છે.” આખા ગામમાં ડોશી લાકડી લઈને ફરી આવ્યાં ને થોડીવારમાં ચીમનલાલની દુકાને દરેડ પડયે લોકોને ! વ્યાજે પૈસા મૂકી ગયા હોય તે બધાય માગવા આવે એકી સાથે તે શું થાય ? ચીમનલાલ સમજી ગયા કે, આ કારસ્તાન ગંગા ડેશીનાં ! લોકોને દુકાનના આગળના ભાગમાં બેસાડી પાછળને બારણેથી રૂપિયા રોકડા સે અને વધુમાં છીંકણીની ડબ્બી લઈ ચીમનલાલ ગંગા ડેશીને ત્યાં ગયા. અને જ્યાં આ નિવેદ્ય જોયું ત્યાં ડેશી ખુશખુશ ! ચીમનલાલ કહેઃ મા ! હવે તારે તેય તમે, ને ડૂબાડે તેય તમે. શું થયું?” માજી ! અફીણ ઘોળીને પીવું પડે તેવી પરિસ્થિતિ સજાણી છે. લેણદારોએ લાઈન લગાવી છે. !"

Page #276
સિદ્ધની શોભા જે શી કહું ?" 255 તે એમાં આમ ગભરાઈ શું ગયા ? જાવ. હું આવું અને બાજી સુધારી લઉં છું.” ચીમન શેઠ ગયા અને પાછળના બારણેથી પેસી ગયા દુકાનમાં. થોડીવારમાં ગંગા મા દુકાનના આગળના ભાગમાં આવ્યા. હાથમાં થેલી હતી. “અરે ચીમન શેઠ, એ ચીમન શેઠ! જરા આ થેલી સંભાળજે. મારા ભાઈ ! આ સેનું ને રૂપિયા ને બધું તમારે ત્યાં મૂકવા આવી છું...” પછી, ચીમન શેઠ, દુકાનમાંથી નીકળીને બહાર “હમણાં જ મને સમાચાર મળ્યા કે, ચીમન શેઠની સ્થિતિ તે સદ્ધર છે. એમના વહાણ ડૂબી ગયાના સમાચાર મને મળેલા. પણ હવે માલુમ પડયું કે, એ સમાચાર ખોટા હતા.” લેકે બધા ગૂપચૂપ પોત-પોતાને ઘેર પહોંચી ગયા. એક વખત ગામના એક શ્રીમંતના ઘરે એક યાત્રિક બ્રાહ્મણ આવ્યું. શ્રીમંતે પોતાના ઘરે એને ઉતારે આપ્યો. ખીર-પુરીનું ભજન કરાવ્યું. હવે બનેલું એવું કે, દૂધ લઈને ગામડેથી ભરવાડણ આવી રહી હતી ત્યારે આકાશ માં સમડીએ પકડેલા સપના મુખમાંથી ઝેરના બિંદુએ ટપક્યા અને તે ભરવાડણના બોઘરણામાં જ પડયા. નથી ભરવાડણને આ ખબર. નથી પેલા શ્રીમંતને ખબર. તેમણે તે પ્રેમપૂર્વક અતિથિને પેલા વિષયુક્ત દૂધમાંથી ખીર બનાવી પીરસી. શ્રીમંતના ત્યાં સવારે નાસ્તા માટે ગામ

Page #277
256 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ માંથી જ દૂધ આવતું. અને નવ-દશ વાગ્યાના સુમારે ગામડેથી આ ભરવાડણ ફૂધ લઈને આવતી. ભરવાડણે લાવેલ દૂધની ખીર બની. અને શ્રમથી થાકેલ અતિથિ બધી ખીર જમી ગયા. | ભજન પછી અતિથિ સૂતા. પણ સૂતા એ સૂતા. ચિરનિદ્રામાં પિઢી ગયા. સાંજે જગાડવા ગયા ત્યારે ખબર પડી કે અતિથિ તે મૃત્યુશરણ થઈ ગયા છે. એગ્ય અંતિમ વિધિ કરી. શ્રીમંતના હૈયે અતિ દુઃખ હતું. ગામ આખું શોકમગ્ન હતું. ખુશ હતાં એક ગંગા મા ! એમને તે ઘણા દિવસ થી કોઈની નિન્દાને ખેરાક ન મળે, એટલે રોટલાય ભાવતા નહતા ! ડોશી તે લાકડી લઈને ઉપડયા. જે મળે એને કહેઃ સાંભળ્યું? આ શ્રીમંતનું કારસ્તાન! બ્રાહ્મણને મારી નાખ્યો ! લોકે તો હું-હું કહી આગળ ચલતી પકડે. કારણ કે ડોશીને કંઈ કહેવાય પણ નહિ શીખામણ આપવા કેઈ જાય તે પછી એની જ ફિલમ ઉતારી નાખે ! આખા ગામમાં ડોશી ફરી આવ્યા. ડોશીને ગયા પછી લેકે કહેતા : બ્રહ્મહત્યાનું પાપ તે ખરેખર આ ડોશીને જ લાગે. કારણ કે નથી કંઈ જમાડનારને વાંક. નથી ભરવાડણને વાંક. પણ આ ડોશી આટલી બધી નિંદા કરી રહી છે, એટલે ખરેખર તે આ હત્યાના પાપનું પિોટલું ડોશીના શિરે જ છે !

Page #278
સિદ્ધની શભા રે શી કહું?’ 257 આજે ગંગા ડેશીને વિસ્તાર ખૂબ ફાલ્ય ફૂલ્ય છે ! જ્યાં જુઓ ત્યાં નિન્દક વૃત્તિ ! અને પિતાના બેલની કઈ કિંમત મનુષ્યને રહી છે? ઘડી પહેલાં જેની આગળ બેસી એના ગુણગાન કરતે 'તે, પિલસનના ડબ્બે ડબ્બા ઠાલવતો તે એની જ પીઠ પાછળ એની કાપતી કરવા લાગે ! પોતાના જ શબ્દોની પિતાના હાથે આ તે કેવી અવદશા ! હું તે મારું તો મરું. ઈર્ષાવૃત્તિ પણ કેટલી વકરી છે? બીજા કેઈનું સુખ મનુષ્ય સાંખી જ શકતું નથી. પોતે નુકશાન વહોરીને, બસો-પાંચસે ઘરના બગાડીને પણ માણસ બીજાને ખેદાનમેદાન કરવા તૈયાર હોય છે. પેલી કહેવત આવે છે. હું મરું તે મરું, પણ તને રાંડ કરું.... આ કહેવતના મૂળમાં રહેલ કથાના નાયક જેવા શૂરવીર (?) મનુષ્યને આજે તોટે નથી ! એ કથાના નાયક ભાઈને પોતાની પત્ની પર ઘણું વખત ગુસે ચડે. ગુસે તે એ ચડે કે, બસ જાણે શું ય કરી નાખવું! છેલ્લે વિચાર આવે એમને, કે બીજુ કંઈ નહિ, બૈરીને વિધવા બનાવવી. જેથી આખી જીંદગી રડ્યા કરે અને દુઃખી થાય. કમાનાર તે કઈ હેય નહિ પછી... આ તે પિતે કમાય છે ને પેલી તાગડધીન્ના કરે છે! પણ મુશ્કેલી એ કે, પત્ની ને વિધવા બનાવવી હોય તે પિતાને પરલોક પહોંચવું પડે! વાંધે નહિ, થે ડું દુઃખ જ્ઞા. 17

Page #279
ર૫૮ જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા-૨ સહન કરવું પડે તે ભલે કરવું પડે, પણ એને તે બરઅરનુ દેખાડી દેવું, આથી એ ભાઈ બેલ્યાય ખરા એકવાર પત્ની પ્રતિઃ હું મરું તે મરું, પણ તને રાંડ કરુ..... આ વિષવર્તુળમાં કોણ બચી શકે? નિન્દાવૃત્તિ અને ઈર્ષાવૃત્તિએ દૂષિત કરેલ આ વાતાવરણમાં, આ ઝેરી પર્યાવરણમાં કેણ સુરક્ષિત રહી શકે ? મહાપુરુષનાં વચનનું વારંવાર અનુસ્મરણ કરવાથી આપણે આ ઝેરી વાતાવરણમાંથી બચી શકીએ. એક તત્ત્વજ્ઞાનને એના પ્રશંસકે કહ્યું : કાલે ફલાણું ભાઈ આપની પીઠ પાછળ આપની નિન્દા કરતા હતા. તત્વજ્ઞ હસીને બે : મારી ગેરહાજરીમાં મને કઈ મારી નાખે તોય મને વાંધો નથી; પછી કોઈ મારી ટીકા કરે એથી હું શાને અકળાઉં? કે સરસ જવાબ છે! આપણી ગેરહાજરીમાં આપણા વિષે કોઈ ગમે તેમ બેલી ગયું, એમાં આપણું શું લૂટાણું? શા માટે આપણે અકળાઈએ ? અકેહી-અમાની...” સિદ્ધ ભગવંતના ગુણોને ખ્યાલ ત્યારે જ આવશે, જ્યારે ક્રોધ, માન વગેરે એ કરેલ ખૂવારીને આપણને ખ્યાલ આવશે. ભવિષ્યમાં તે નરકાદિ ગતિમાં દુર્દશા છે જ; પરંતુ ક્રેધથી, ઈર્ષોથી અહીં જ કેવું ભયંકર ટેન્સન ઉપજે છે?

Page #280
સિદ્ધની શભા રે શી કહું? 259 સુખી કહેવાતા સમાજમાં આજે ઈર્ષાના ચેપી રેગે ભયંકર રીતે દેખા દીધી છે. ચરચામાંથી મરચાં! એક ગુરુના દેહાન્ત પછી એમના શિષ્ય મઠાધીશ કોણ બને એ પ્રશ્ન પર લડવા લાગ્યા. શબ્દચર્ચામાંથી હાથોહાથની લડાઈમાં સરી પડયા એ લેકે : ચર્ચામાંથી ઉડે મરચાં, તે મરચાં માંથી થાય હાડકાનાં ફૂરચાં! બિન જરૂરતની ચર્ચામાં લેકે કેટલાં નાહકના હેરાન થાય છે ! કાકા-ભત્રીજે એક ગામથી બીજે ગામ જઈ રહ્યા હતા. રસ્તામાં એક બાજરીના ખેતરમાં પાક સરસ થયેલે હતો. કાકા કહેઃ ખરેખર, આ ખેતરને માલિક નસીબદાર છે. પચાસેક બોરી (કેથળા) બાજરી તે એને થશે જ. ભત્રીજે કહે કાકા તમારા તે બધાં વરસ પાણીમાં ગયા ! આવડા ખેતરમાં વળી પચાસ બેરી બાજરી થતી હશે ? મારું માનવું છે કે, ચાલીસ બેરીથી સહેજ પણ વધુ ન થાય ! પિતાને બિન અનુભવી સમજનાર ભત્રીજા પર કાકાને ગુસ્સે આવ્યેઃ તને શું ખબર પડે, ખાધાની? પચાસ બેરીથી વધુ ઉતરે બાજરી એ બરાબર છે. બાકી પચાસથી સહેજ પણ ઓછી નહિ એ નક્કી જ છે. ચર્ચામાંથી બેય મરચામાં ઉતરી પડયાં અને મરચા માંથી હાથોહાથની લડાઈ પર ! ભત્રીજો શબ્દયુદ્ધમાં ભલે

Page #281
260 જ્ઞાન સાથે પ્રવચન માળા-૨ ન પહોંચે કાકાને, પણ હવે વારે એને હતે. “પહેલે મારે તે કદી ન હારે” સૂત્રને ધ્યાનમાં લઈ એણે કાકાને પછાડયા અને ઉપર ચડી બેઠે તે. કાકાની દાઢીને ખેંચતાં તે કહેઃ બોલે, કાકા ! હવે મારી વાત ખરી કહેશો કે નહિ? જે ચાલીસ બેરી બાજરીની વાત કબૂલે તે તમને હમણાં જ છેડી દઉં ! નહિતર આ દાઢી ખેંચી લઈશ! કાકા પણ કંઈ કમ ન હતા. એ કહેઃ દાઢી ચૂ ચૂરે થાય, પણ એક બૂરો ઓછા ન કહું... દાઢી ભલે જતી રહે, એની ચિતા નથી; પણ મેં કહેલ બેરીઓની સંખ્યામાંથી એક પણ બેરી ઓછી નહિ થાય. છેવટે વટેમાર્ગુઓએ બન્નેને છુટ્ટા પડાવ્યા. બાજરી ચાલીસ મણ થાય કે પચાસ મણુ; આમને શું હતું ? નહોતે. એક દાણે કાકાને મળવાને કે નહોતું ભત્રીજાને કંઈ કમિશન મળવાનું ! “મારુ તે સાચું” આ ભૂમિકા ઝઘડાનું મૂળ છે. “સાચું તે મારું” આ ભૂમિકા આવી જાય તે ઝઘડા સમાપ્ત થઈ જાય. “ગુરુ મહારાજને ઉપદેશ !? પેલા શિષ્ય, ગુરુના દેહાન્ત પછી મઠાધીશ બનવાની હરીફાઈમાં ઉતરી ગયા છે. હરીફાઈ તો કેવી ! ગળાકાપ હરીફાઈ. બે હરીફ હતા ગાદીના. બંનેના અનુયાયીઓ એક-બીજાનાં માથાં કાપવા તૈયાર થઈ ગયાં છે.

Page #282
“સિદ્ધની શોભા રે શી કહું ? 261 ગામના આગેવાન માણસેને આ ધમાલની ખબર મળતાં તેઓ ત્યાં આવ્યા અને કહેવા લાગ્યાઃ ક્યાં તમારા ગુરુને ઉપદેશ અને ક્યાં આ તમારું આચરણ? તમારા ગુરુદેવ રેજ વિશ્વમત્રીને ઉપદેશ આપતા અને તમે લોકો ઘરમાં જ લડાઈ કરી રહ્યા છે ! એક બટક બેલે ચેલો બેલી ઉઠયે : ગુરુદેવને ઉપદેશ તે અમારે માથા પર છે. ગુરુદેવ વિશ્વમત્રીની વાત કહેતા, તો અમે પણ વિશ્વમૈત્રીમાં માનીએ છીએ. આકી, અંદર અંદર ન લડવાનું કંઈ ગુરુ મહારાજે કહ્યું નથી ! કેવી છે આ ઈર્ષા? અંદર અંદરની લડાઈ! ઘરે ઘરે જાદવાસ્થળી જામેલી છે ને! પડોશીના પીત્તળના, ને ગામના ગારાના એક માજીને એક જણે પૂછયું કેમ બહેન બા મજામાં છે ને ? માજીની એકની એક પરિણીતા પુત્રી માટે પેલા ભાઈએ આ પૂછ્યું હતું. માજી કહે એને તે બાદશાહી છે, ભાઈ! સવારે ઉઠીને દહેરાસર જઈ આવે ત્યાં રસોઈ યાએ ચા નાસ્ત તૈયાર કરી રાખ્યો હોય. બધા સાથે ચા નાસ્ત કરો, નહાઈ-ધોઈ તે પૂજા કરવા જાય. પૂજા કરીને આવતાં તે જમવાને સમય થઈ જાય. ભજન કરી આરામ કરે. પછી બપોરે ચા પી પડોશમાં ફરવા જાય. સાંજે જમીને જમાઈ ને એ બેય ફરવા જાય... બસ. બાદશાહી છે એને તે !

Page #283
262 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પછી એમના દિકરાની પુત્રવધૂ વિષે પૂછવામાં આવતાં જ માજીની આંખોમાં લાલાશ આવી ગઈ. કહેઃ મૂકે એનું નામ. એને કામ શું છે બીજુ? આખો દિવસ સૂઈ રહેવું ને ગપ્પાં મારવાં. આ સિવાય બીજું કામ હરામ કરતી હોય તે ! સવારે ઉઠે મેડી, પછી દેવદર્શનથી આવી ચા-નાસ્તા કૈકે. ત્યાર બાદ બાથરૂમમાં જાય નહાવા તે બે કલાકે બહાર નીકળે. બપોરે ખાઈને - બરોબર ઝાપટી ને ઘરે. ચાર વાગ્યે જાગી ચા-પાણી પી બહેનપણીઓ જોડે ગપ્પાં મારવા જાય તે વહેલી પડજે રાત ! પેલે પૂછનારે તે માજીના મુખ સામે તાકી જ રહ્યો થેલી વાર. એમની પૂત્રવધૂ એ જ કરતી હતી, જે એમની પૂત્રી કરતી'તી પણ પ્રેમના ચમાથી જોવાના કારણે પૂત્રીનું સુખ રાજરાણી જેવું લાગતું. જ્યારે પૂત્રવધૂનું સુખ ખમાતું નહોતું. જોઈ શકાતું નહોતું. ચશ્માના કાચ ફરી જતા હતા ને ! શ્રેષના કાચ દ્વારા જેવાવાને કારણે આ મુશકેલી સર્જાતી હતી. હમણાં એવી જાતના કાચ શેધાણ છે, જે તડકામાં એની મેળે સફેદ રંગમાંથી લીલા, આસમાની રંગના બની જાય. સૂર્યના કિરણની અસરથી રંગમાં પરાવર્તન. દરેક માણસ આવા કાચવાળા ચશ્મા અંતરની આંખ પર લગાવી ફરી રહ્યો તેવું લાગે છે, નહિ ? “મારે છેક સેનાના, પાડોશીના પીત્તળના અને ગામના છોકરા ગારાના...!

Page #284
સિદ્ધની શભા રે શી કહું ? 263 જીવન જ્યારે મહત્સવ સમું બને છે. અકોહી, અમાની, અમારી, અલભી” સિદ્ધ ભગવતેના આનંદમય સ્વરૂપની વાત પૂજ્ય પદ્મ વિજય મહારાજ કહી રહ્યા છે. ક્રોધ, માન, માયા, લોભ પૂર્ણતયા નહિ પણ આંશિક રીતે દૂર થાય તો કેટલી શાન્તિ મળે છે? “ટેન્સન ના ગ્રહની પીડા કષાયના દરીકરણથી કેવી ઓછી થાય છે, એ તમે જાતે પ્રયોગ કરીને અનુભવે. કેવા યુગમાં આપણે જીવી રહ્યા છીએ? પિતાનું નાક વાઢીને બીજાનું અપશુકન કરનારાઓની જમાત વચ્ચે રહેવાનું છે. આવે વખતે “સર્વ કલ્યાણ”- ની ભાવનાને વરેલા પ્રભુના શાસનમાં આપણે આન્તરિક પ્રવેશ થઈ ગયો હશે તે, અને તે જ વાંધો નહિ આવે. નહિતર આ યુગ તમારી માનવતાને ક્યારે પશુતાને પુટ આપી દેશે, તમને ખ્યાલ પણ નહિ આવે.” અને પરમાત્માના મહા શાસનમાં આપણે પ્રવેશ થાય છે ત્યારે આનંદ, આનંદ છવાઈ જાય છે એ વખતે. પૂજ્યપાદ સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ મહારાજાએ દ્વાન્નિશ૬ દ્વત્રિશિકામાં પરમાત્માની સ્તવના કરતાં કહ્યું છે. પ્રભુ આપની કૃપાને પ્રસાદ પામેલા અમારે માટે તે આ જીવન જ મોટો મહોત્સવ બની ગયું છે. પળ, પળ લાખેણી. ક્ષણ, ક્ષણ મેઘેરી. આનંદના રસમાં ઝળાયેલી ઘડીઓ, મુહૂર્તો, દિવસે. પૂજ્ય રામ વિજય મહારાજ પરમાત્મદર્શનના સમયની

Page #285
264 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ વાત કરતાં કહે છે : “દુખ દેહગ દૂર ટળ્યાં એ, પેખી પ્રભુ મુખચંદ કે..” અને ? " ચિન્તામણિ મુજ કર ચઢયું એ પાયે ત્રિભુવન રાજ કે.” “મુહ માગ્યા પાસા ઢળ્યા એ, સિધ્યા વાંછિત કાજ કે....” પરમાત્મ દર્શનથી જ આત્મશુદ્ધિ થશે. ભક્ત પ્રભુની સ્તવના કરતાં કહે છે : “મને માયાએ મૂળે પાશી, તું તે નિબંધન અવિનાશી.” હું માયાના પાશમાં બંધાઈ ગયે. છુ, તમે નિબંધન છે. “મારે જન્મ-મરણને જોરે, તે તે તેડયો તેહનો દે.” પ્રભુના રૂપને જોતાં જોતાં પ્રભુસમ બનવાનું છે આપણે પૂજય મહોપાધ્યાય યશે વિજયજી મહારાજ પરમાત્મ સ્તવનામાં કહે છે : “દેખી અભૂત તારું રૂપ, અરિજ ભાવિક અરૂપી પદ વરે જી..” આપનું રૂપ જોતાં આપને ભક્ત અરૂપી પદને પામે છે. કબડો રાજકુમાર ફૂટડો શી રીતે બન્યો? એક રાજકુમારને નાનપણથી જ ખૂંધ નીકળેલ. રાજા ને એક ને એક દીકરે. ભવિષ્યને રાજા બનનાર ગાદી વારસ. આમ તે એ ફૂટડે, સોહામણું હતું. પણ આ ખૂઘે એના રૂપને કચ્ચરઘાણ વાળી નાખ્યો હતો. તે સાવ ટૂબ, બેડોળ લાગતું હતું. રાજાએ એની ખૂધ કાઢવા માટે ઘણા વૈદ્યો તેડાવ્યા. વૈદ્યોએ ઘણું ઉપાયે કર્યો. પણ પેલી ખૂધ કેમે કરી ઓછી ન થાય. રાજાએ આખા નગરમાં ઢઢે પિટાઃ જે માણસ રાજકુમારની ખૂધ દૂર કરી એને સ્વસ્થ બનાવી આપશે

Page #286
265 સિદ્ધની શેભા રે શી કહું ? તેને રાજા એક લાખ સુવર્ણ મહોરનું ઈનામ આપશે. સોના મહેરોની વાતે ઘણાને રાજધાની તરફ દેડાવ્યા. કઈ રાજકુમારના દર્દીને દૂર ન કરી શકયું. ત્યારે એક હોંશિયાર માણસ ત્યાં આવ્યું. તે રાજકુમારને મળ્યો. મુલાકાતને અંતે એને લાગ્યું કે, સૌથી પ્રથમ તે રાજકુમારમાં આવી ગયેલ નિરાશાને ખંખેરવી પડશે. રાજપૂત્રના મનમાં ઠસી ગયું છે કે, હવે ગમે તેટલી દવાઓ ફેરવવામાં આવે, પોતે સ્વસ્થ નહિ જ બને. આ નિરાશા ન હટે તો દવા પિતાને પ્રભાવ કેમ કરી બતાવી શકે? તે ચાલાક માણસે શિલ્પી પાસે રાજકુમારનું પૂતળું બનાવરાવ્યું રાજકુમારની ખૂંધ નીકળી જાય અને તેઓ ટટ્ટાર ઉભા રહે ત્યારે હોય તેવું. એ પૂતળું રાજકુમાર પાસે લાવી પેલા માણસે રાજકુમારને કહ્યું : આ પૂતળું આપનું જ છે. રોજ તે પૂતળા સામે ઉભા રહી આપ વિચારે કે, “એક દિવસ હું આવો બનવાને છું ! આ ભવિષ્યની મારી જ પ્રતિકૃતિ છે.” અને આશ્ચર્યકારક રીતે, તે પ્રતિકૃતિ સામે ઉભા રહેવાથી રાજપૂત્રના હૃદયમાં આશાને સંચાર થયો. પછી શ્રેષ્ઠ વૈદ્યની દવા ચાલુ કરી પેલ ના સંચાર થશે ઉભા રહેવાથી જ આશ્ચક આશ્ચર્યકારક પરિણામ આવવા માંડયું. ખૂધ દૂર થવા લાગી. રાજકુમાર તદ્દન સ્વસ્થ બની ગયા.

Page #287
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા સ્વસ્થતા તરફ લઈ જનાર હતી દઢ ઈચ્છાશક્તિ સ્વસ્થ, નિરોગી બનવાનું જ છું. પ્રભુની મૂતિને જોતાં આ વિચાર કદી આવેલે? કે એક દિવસ હું પણ વીતરાગતાને પ્રાપ્ત કરીશ : અલબત્ત, વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાને અનુસરવાથી જ. આપણું સ્થાન સિદ્ધશિલા જ આપણે આખરી વિસામે સિદ્ધશિલા જ છે. આપણું સ્થાન સિદ્ધ ભગવંતની બાજુમાં ! હા પણ એ માટે ભગીરથ પ્રયાસ કરે પડશે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિ ફરમાવે છે: “અનારો પસુખં મેહત્યાગાદનુભવન્નપિ.” મેક્ષનું સુખ એવું તો અનુપમેય છે કે, એની સાથે સરખાવી શકાય એવી કોઈ ચીજ આ સંસારમાં નથી. તેથી જ્ઞાની એ સુખને જાણવા છતાં કઈને એ સુખની વાત નથી કરી શકતા. કયું ઉદાહરણ આપવું? એ આનંદને કોની સાથે સરખાવો ? રાજા અને ભીલ એક રાજા ફરવા માટે, વનવિહાર માટે નીકળેલ : મેટા કાફલાને લઈને. રાજાને ઘેડો તેજ ચાલતો હતે. શૈડીવારમાં રાજા પિતાના કાફલાથી ઘણે દૂર નીકળી ગયે. પણ હવે કાફલાને મુશ્કેલી પડી. આગળ આવતાં બે-ત્રણ કેડીઓ ફંટાતી હતી. અને પથરાળ કેડીઓ પર રાજાના ઘડાનું પગેરું કળાય નહિ. શું કરવું? રાજાજી કઈ બાજુ ગયા હશે? અધિકારીઓએ કાફલાને ત્રણ ભાગમાં

Page #288
સિદ્ધની શોભા રે શી કહું ?" 267 વહેચી નાખે. પણ તેય ઉપાધિને અંત ન આવ્યું. એક એક કેડી કેટલીય પિટાકેદીઓમાં ફટાતી હતી. હવે તે આડેધડ જ સફર કરવાની હતી. રાજાજી કઈ બાજુ ગયા હશે એને કઈ પત્તો નથી. અનુમાને જ વહાણ હંકારવાનું છે. આ બાજુ રાજાજી તે ધૂનમાં ને ધૂનમાં ઘડાને આગળ દેડાવી રહ્યા છે. ખૂબ દૂર ગયા પછી જ્યારે તરસ લાગી ત્યારે પાછળ જોયું તે ન મળે કોઈ નેકર કે ન દેખાય કેઈ ચાકર. રાજાને ખબર નથી કે પોતે કેટલે. દૂર આવ્યા છે. તરસ ખૂબ લાગી છે. શું કરવું? ત્યાં જ એક ભીલ દેખાયો. તે રાજા માટે ઠંડું પાણી લાવ્યા પછી રાજાને પોતાની ઝૂંપડીએ દરી ગયો. ત્યાં તાજા રોટલા અને છાશનું ભજન કરાવ્યું. રાજાને એ ભોજન એવું તે મીઠું લાગ્યું કે, ન પૂછો વાત. ભજન કરી રાજા આરામ કરી રહ્યા છે ત્યાં જ કાફલાને એક ભાગ લાંબા સમયની રખડપટ્ટી પછી ત્યાં આવ્યો. ભીલે બધાને ઠંડું પાણી પાયું. વિદાયની વેળાએ રાજાને થયું, ન ઓળખાણ, ન પિછાણ, છતાં આ ભીલે. કેટલી આગતા-સ્વાગતા કરી? હું એક રાજ્યને રાજા; હું શું એનાથી જાઉં? અમેરિકી પ્રમુખને મામિક જવાબ અમેરિકી પ્રમુખ જઈ રહ્યા હતા. ત્યારે એક હબસી. નાગરીકે તેમને સલામ ભરી. સમાન દર્શાવવા હેટ નીચે.

Page #289
268 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ ઉતારી. આ જોઈ પ્રમુખે પણ પિતાની હેટ નીચે ઉતારી તેનું અભિવાદન કર્યું. પ્રમુખની મંડળીમાં સામેલ અધિકારીઓને લાગ્યું કે, પ્રમુખે હેટ ઉતારવી નહોતી જોઈતી. નાગરીક તે પ્રમુખનું સ્વાગત કરે. પણ પ્રમુખે શા માટે આ તકલીફ વહેરવી જોઈએ? એક અધિકારીએ તે આ વાત પ્રમુખને કહી પણ ખરી. ત્યારે પ્રમુખ બોલ્યા : મિત્રો ! હું એક સભ્ય નાગરીક તે છું ને ? એક સામાન્ય નાગરીકમાં હોય તેટલું પણ શિષ્ટાચારનું ભાન જે મને ન હોય તે પછી હું સભ્ય મનુષ્ય શી રીતે ગણાઉં ? આ વિચાર આવે તે જીવનમાં ઘણા ગુણોનું અવતરણ થાય. “હું કેણ?” હું જૈન...” આ રીતે કઈ નીતિ–નિયમને ગોઠવ્યા છે? અમુક બિઝનેસમાં પ્રોફિટ સારે છે. તમે જોડાશો ?" તરત જ વળતું જૈન પૂછશે એ ખરું, પણ જૈનત્વને બાધા પહોંચે એવું તે એ ધંધામાં કંઈ નથી ને ? પહેલા મારે ધર્મ. પછી મારે સંસાર. પેલા રાજાએ વિચાર્યું કે, જંગલી કહેવાતા ભીલે આટલી આગતા-સ્વાગતા કરી તે સત્ય કહેવાતે હું એનાથી જઉં ? રાજાએ ભીલને એક ઘોડા પર બેસાડવાનું સેનાપતિને ફરમાન કર્યું. રાજધાનીમાં એક મહેલમાં એને ઉતારે. આ રેજ જાતજાતની મીઠાઈને ભાત ભાતના ફરસાણ; રાજાના આતિથ્યમાં શી મણા હોય ?

Page #290
સિદ્ધની શેભા રે શી કહું ?? 269 થોડા દિવસો પસાર થયા અને ભીલને પિતાનું જંગલ સાંભર્યું. રાજાને કહેઃ મારે જવું છે. રાજાએ વસ્ત્રો વગેરે ખૂબ વસ્તુઓ આપી એને ઘેર મેકલ્ય. ઘરે તે એના સગા-વહાલા બધા ભેગા થઈ ગયા. પૂછે એને ? કેવું હતું રાજાનું ઘર ? કેવી આગતા સ્વાગતા હતી ? ત્યાં ખાવાનું કેવું હતું ? ભીલ મૂંઝાઈ ગયે. શી રીતે આ લોકોને ઘેબરને સ્વાદ સમજાવ? પિલા લોકેએ ફરી ફરીને પૂછયું ત્યારે એક છાણું લઈને ભલે દેખાડયું. કદ સૂચવવા માટે. પેલા એના સગાવહાલા કહેઃ ઘૂ ઘૂ... આવું તે કોણ ખાય? ભોલ કહેઃ એને સ્વાદ તે એવો મીઠે હતું, એ મીઠે હતું કે ન પૂછો વાત. આ તો મેં છાણું બતાવીને એનું કદ. દેખાડયું. એક જણ કહેઃ મકાઈના રોટલા કરતાંય વધુ. સ્વાદિષ્ટ. ભીલ કહેઃ અરે, એના કરતાં તે કંઈ ગણું સ્વાદિષ્ટ જેમણે ગોળ-ખાંડ પણ ન ચાખ્યાં હોય તેમને બીજી રીતે સમજાવાય પણ શી રીતે ? આ જ વાત અહીં છે. મોક્ષના સુખની વાત સંસારીઓને શી રીતે સમજાવવી? પરમાત્મ પંચવિંશતિકા” માં મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશ વિજય મહારાજે કહ્યું છે: “સુરાસુરાણાં સર્વેષાં, યસુખં પિડિત ભવેત; એક

Page #291
270 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ સ્થાપિ હિ સિદ્ધસ્ય, તદનન્તતમાંશગમ...” બધા દેના સુખનો ઢગલો, માને કે, એક જગ્યાએ કરીએ તેય તે સિદ્ધ ભગવાનના આનંદના સંદર્ભમાં કેવડે ? તે કહ્યું, અનંતમા ભાગ જેવડે. એ સિદ્ધ ભગવાનના આનંદ એશ્વર્યને હાથ વગે કરવા આગળ વધીએ. આજે ધાર્મિક વાતાવરણમાં મગ્નતા નથી આવતી. ઝોકા આવે છે. રેસકેર્સમાં દેડતા ઘડામાં જે મગ્નતા છે કે સિનેમા જગતના ખોખા અને પુંઠાના જે સેટિંગ્સ, પરદા ઉપર જોવામાં જે મગ્નતા છે તેના સહસ્ત્રાશની મગ્નતા પણ શાસ્ત્રમાં એક સુત્રમાં કે મંદિરના નથી આવતી. જ્યાં રસ હોય છે ત્યાં મગ્નતા હોય છે. જ્યાં લાભ દેખાય છે ત્યાં રસ ઉત્પન્ન થાય છે. રેસને ઘોડો મારું ભાગ્ય બદલાવશે તેવી શ્રદ્ધા છે. આ લાભથી તેનામાં રસ છે. તેથી તેનામાં મગ્નતા છે. વીતરાગની મૂર્તિ કે શાસ્ત્રથી તે લાભ થાય, તમારું ભાગ્ય પલટાય તેવી તમને શ્રદ્ધા નથી. તેથી, તેમાં રસ નથી. પરિણામે મગ્નતા નથી, વસ્તુની સાચી ઓળખને અભાવ, યથાર્થ મૂલ્યાંકનની કળાને અભાવ જ આ બધા રોગોનું મૂળ છે.

Page #292
[16] ચાલો, અન્તર્મુખ બનીએ ! यश्चिद्धर्पण विन्यस्त - समस्ताचारचारुधी: क्व नाम स परद्रव्ये - नुपयोगिनि मुह्यति // પંડિત રામચન્દ્ર ત્રિપાઠી અધ્યયનમાં હોંશિયાર. ઘણી પદવીઓ તેમણે પ્રાપ્ત કરેલીઃ વ્યાકરણાચાર્ય, તર્કવાગીશ, સાહિત્યમાર્તડ. કહે કે, એમના નામ પાછળ પદવીઓનું જંગલ આખું ઉગી ગયેલું ! શેકસપીયરે કહ્યું છે What's in the name? નામમાં શું છે?” આજને મનુષ્ય જવાબ આપશેઃ “નામમાં જ બધું સમાયેલું છે !" બ્રહ્માંડ આખુંય પિંડમાં આવી ગયું!

Page #293
272 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ તે પંડિત રામચંદ્ર પણ આ જ સિદ્ધાન્તમાં માનતા હતા. તેથી પોતાના નામને જ્યાં પણ બલવાને કે લખવાને મોકો મળે ત્યાં પદવીઓના જંગલને ભૂલતા નહિ. એક વખત પંડિતજી જાતરાએ નીકળ્યા. રાત્રે એક સ્ટેશન પર ગાડી ઉભી રહી. બીજે દિવસે સવારે બીજી ગાડીમાં આગળ ધપવાનું હતું. “રેનબસેરા " માટે તપાસ કરતાં ખબર પડી કે, સ્ટેશનની બાજુમાં એક ધર્મશાળા છે. મધરાત પડી ગયેલી. પંડિતજી ધર્મશાળાના દરવાજે પહોંચ્યા. દરવાજો બંધ! ઠંડી રાતમાં દરવાન અંદરથી ઠઠાવીને સૂઈ ગયેલ. પંડિતજીએ પા કલાક સુધી ઘાંટા પાડ્યા ત્યારે પહેરેગીરની ઉંઘ સહેજ ઊડી. " કૈણ છે?” અધી ઉંઘમાં જ પહેરેગીરે પૂછ્યું. રેજની ટેવ મુજબ પંડિતજી ઓચર્યાઃ પંડિત રામચન્દ્ર ત્રિપાઠી, વ્યાકરણાચાર્ય, તર્કવાગીશ, સાહિત્ય માર્તન્ડ... આવ્યા છે. દરવાજો ખોલે. પહેરેગીર કહે: ધર્મશાળા યાત્રિકેથી ખીચોખીચ ભરાઈ ગઈ છે. અને હવે ચાર-પાંચ જણને સૂવાની તે શું બેસવાની પણ વ્યવસ્થા થાય તેમ નથી. પંડિતજીએ ઘણી મહેનત કરી એ સમજાવવાની કે પિતે એક જ છે. પિતાની જોડે બીજું કઈ નથી. પણ પહેરેગીરના મનમાં એમ જ ઠસી ગયું કે, છે ચાર-પાંચ જણું, પણ દરવાજે ખેલાવવા માટે ખોટું બોલી રહ્યા

Page #294
ચાલો, અન્તમુખ બનીએ! 273 છે. તેણે ધરાર દરવાજા ન છે અને પંડિતજીને આખી રાત બહાર ઠંડીમાં ઠી ડુરાવું પડયું. પંડિતજી પાસે વિદ્યા હતી, પણ એ બહિર્મુખી હતી. અન્તર્મુખી નહિ. અન્તર્મુખી વિદ્યા પ્રદર્શનમાં નથી રાચતી. અન્તર્મુખી વિદ્યામાં મધ્યમ કે પશ્યન્તીને પુટ હેવાથી. ખાલી વૈખરીનું કોરાધાકોરપણું ત્યાં નથી હોતું. વાણીના ચાર પ્રકાર અને વૈખરી. વૈખરીની સરસ વ્યાખ્યા એક જગ્યાએ વાંચી. હતીઃ ધાણું ફૂટે તેમ મોઢામાંથી ફૂટતી અને કેઈના કાનમાં ખ્ય તેનું હોય છે. થોડી મિનિટેનું માત્ર. પણ આજે વૈખરીને જ વપરાશ પૂરબહારમાં ચાલી રહ્યો છે. બોલવાનું એટલું બધુ વધી ગયું છે કે, શબ્દોની કિંમત બહુ ઓછી થઈ ગઈ! ઉપદેશ દેવા માટે કેટલી પાત્રતા વિકસાવવી જોઈએ તેનું શાસ્ત્રોમાં વર્ણન આવે છે. વર્ષો સુધી, શાસ્ત્રની વાતને આત્મસાત્ કર્યા પછી જ્ઞાની ગુરુઓ દેશના આપતા. અને એ પણ સાંભળનારની પાત્રતા જોઈને આપતા. જ્ઞાની ગુરુ, એગ્ય પાત્ર અને પ્રભુની વાણુએ ત્રણેને સંગમ થતાં કંઈ કેટલાંય જીવનનું પરિવર્તન થતું. જ્ઞા. 18

Page #295
274 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ શાલીભદ્ર એકવાર પ્રભુની વાણી સાંભળી અને એને સમજાઈ ગયું કે, સપ્ત ભૂમિક પ્રાસાદમાં કે બત્રીશ પત્નીઓમાં સુખને શોધવા નીકળવાની વાત ભ્રમણથી વધુ કંઈ જ ન હતું. મેક્ષ શી રીતે મળે ? એક રાજા સાધુ-સંન્યાસી જે કઈ આવે તેમની પાસે જતે અને પિતે ધમી છે એવું બતાવવા “મહારાજ! મારો મિક્ષ શી રીતે થાય?” એમ પૂછતે. કરવા–બરવાનું કંઈ નહિ. ખાલી પ્રશ્નો જ કરે. હા; ધર્મ પણ “સ્ટેટસ સિમ્બલ” સમે હેઈ શકે છે ઘણાને માટે. એક ભાઈને શેખ હસ્તે મેટા મેટા ડોકટરની પાસે જવાનો અને પોતે જેના અસ્તિત્વથી સહેજ પણ ચિતિત મહેતા એવા પિતાના રોગ માટે મોટા ડૉકટરના પ્રીસ્ક્રીપ્સન્સ એકઠાં કરવાને. એવાં પ્રીસ્ક્રીપ્સન્સની એ ભાઈએ ફાઇલ બનાવેલી અને પિતાની મુલાકાતે આવનાર દરેક મુલાકાતીને તેઓ એ ફાઈલ દેખાડતા. “મેટી મોટી વિદેશની ડીગ્રીઓવાળા અટલા ડોકટરને મેં તબિયત બતાવી છે.” અલબત્ત, આગળની વાત તેઓ નહેતે કરતા કે, “અને આ બધા પ્રીસ્ક્રીપ્સન્સ બીજાઓને દેખાડવા માટે ભેગા કરી રાખ્યા છે. “તમારા લાભાર્થે " એ કે પ્રીસ્ક્રીસન પ્રમાણેની દવા મેં લાવી નથી કે લાવવાનો વિચાર કર્યો નથી.”

Page #296
ચાલો, અન્તમુખ બનીએ ! આવે જ શેખ ઘણા લેકેને હેય છે. “આટલા આટલા જ્ઞાની ગુરુઓને ઉપદેશ સાંભળે છે . ફલાણું મહારાજ સાહેબને મારા પર ખૂબ લાગણી. અમુક મહારાજશ્રીનાં પ્રવચનમાં તે હું જ જો.” પણ એમાંથી એકે પ્રવચનની વાતને અમલમાં મૂકી કે કેમ એવું એ ભાઈને ન પૂછતા, હે ! નહિતર એમનું મોઢું કટાણું થઈ જશે ! પેલા રાજાને પણ આ જ શેખ. બધા સંતે પાસે એ જાય. પ્રવચને સાંભળે પણ પછી કંઈ નહિ. એ ઉપદેશ જોડે એને નાન - સૂતકનો સંબંધ નહિ. તાળીઓનું પિટલ ! એક નાટયકાર પિતાની મંડળી સાથે એક નગરમાં ગયે. નગરના રાજા પાસે જઈ તેણે રાજાને વિનંતી કરીઃ આપ કૃપા કરે અને મારી વિદ્યા જુઓ. આપ જેવા. માટે અનુમતિ આપશો તે મને બહુ આનંદ આવશે. રાજાએ તેના ખૂબ આગ્રહથી હા પાડી. રાજમહેલના વિશાળ પ્રાંગણમાં યંગ્ય સમયે નાટક શરૂ થયું. નાટક ખૂબ સુન્દર હતું. જેમ જેમ તે આગળ વધે જતું હતું. તેમ તેમ લેકે તાળીઓના ગડગડાટથી તેના એક એક વિશેષ દશ્યને અને નાટયકારના એક એક વિશેષ વાર્તાલા પને વધાવતા હતા. નાટકને અંત થયો. એ વખતની પદ્ધત્તિ એવી હતી, કે, રાજા ખુશ થઈને ઈનામ આપે એ પછી જ

Page #297
276 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ નાગરીકે ઈનામ આપી શકે. રાજા કેણ જાણે કઈ ધૂનમાં હતો કે, તેણે કશું ઈનામ જ ન આપ્યું. લોકે મૂંઝવણમાં પડડ્યા. ત્યાં જ નાટચકારે એવું સરસ કઈ ગાયન લલકાર્યું જેથી લોકોએ તાળીઓના ગડગડાટથી મેદાન –જાવી નાખ્યું. નાટયકારે એ વખતે મંચ પર પિતાને ખેસ પાથર્યો અને અને પછી જેમ પોટકું બાંધે તેમ, ખેસમાં કશું ન હોવા છતાં, બાંધવા લાગે. રાજા કહે : ઉસ્તાદ! આ વળી કયે પ્રગ? નાટયકાર કહેઃ મહારાજ! તાળીઓનું પિટલું બધું છું. બીજું તો કંઈ મળ્યું નથી, હવે ખાવા માટે કંઈક તે જઈશે ને ! એટલે આ તાળીઓનું પિટલું બાંધી લઈ જઉં છું. રાજાને તરત જ પિતાની ભૂલનું ભાન થયું અને એણે ઈનામ આપતાં નાટયકારને નાગરીકે પાસેથી પણ ખૂબ ધન મળ્યું. ઘણું લેકો પ્રવચનમાં જાય છે અને તાળીઓનું પિટલું બાંધી ઘેર આવે છે. પણ તમે આવું ન કરતા ! નિયમના ઈનામનું પોટલું બાંધી ઘેર જજો ! પેલો રાજા સંતાના પ્રવચનમાં જાય. અને મનેરંજન મેળવી, ધમી હેવાના અભિમાનમાં થોડો વધારો પ્રાપ્ત કરી ઘરે, મહેલે પાછો ફરે. હતિ એવો ને એવો !

Page #298
ચાલે, અત્તમુખ બનીએ ! 277 સહેજ પણ ફેરફાર વગર રીટર્ડ ટિકિટ લઈને જ જતે તે ને ! વાર્તાના રાજા સિવાયના ઘણા રાજાઓ એવા થઈ ગયા. જેઓ રીટર્ડ ટિકિટ લીધા વગર દેશના સાંભળવા જતા. એક દેશના સાંભળે, પાપથી હૈયે ધ્રુજી ઉઠે અને ગુરુ મહારાજને વીનવી રહેઃ ગુરુ મહારાજ ! અમને આપના ચરણમાં સ્થાન આપે. એક જ વખત પ્રભુની વાણીનું શ્રવણ અને આ પારથી પેલે પાર જીવનની નૌકા પહોંચી જાય ! પણ તમે લોકે તો દેશના સાંભળવા આવે ત્યારે ય મનની નૌકાને “ઘર” ના દેરડેથી બાંધીને આવે છે ને ! નાવનું લંગર છેડો ! પુનમની રાતે કેટલાક મિત્રોને ચાંદની રાતમાં નૌકા વિહાર કરવાનું સૂઝયું. એક હેડીને તેમણે ભાડે લીધી. આગોતરા પૈસા આપી હડીવાળાને રજા આપી. અને પછી માંડયા હલેસા મારવા. ઘડીકમાં નૌકા આમ જાય તે ઘડીકમાં તેમ જાય. ખૂબ હલેસાં મારવા છતાં હોડી પાંચ-દશ મીટરના ચકરાવામાં જ ઘૂમતી રહી. આગળ ધપી જ નહિ. અને ધપે ય શી રીતે ? ઉસ્તાદ ડીવાળો હોડીને કાંઠા પર રહેલા એક થડ સાથે બાંધીને ગયેલ. પછી હુંડી સામે કાંઠે શી રીતે જાય? નાવનું લંગર એ માટે છોડવું જ રહ્યું પહેલાં. તમે લેકે પણ આ રીતે મનની હેડીને “ઘર” સાથે

Page #299
278 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૨ લાંગરીને અહીં આવે છે ને ? જેથી ગમે તેટલાં પ્રવચનેનાં હલેસાં મરાય તેય એ આગળ ખસે નહિ! થેડી ઘણી આમથી તેમને તેમથી આમ થાય તે જુદી વાત છે ! પેલા રાજાએ પણ મનની હેડીનું લંગર ખેલેલું નથી અને એથી જ પ્રવચને સાંભળે છે, પણ જીવનની નાવ તે હતી ત્યાં ને ત્યાં જ રહે છે ! એક સંતને રાજાના આ વર્તન પર કરુણું જાગી. કરુણાધન હોય છે સંતે. એક વખત એ સંત રાજમહેલમાં આવ્યા. રાજમહેલને એક પછી એક ખંડો જોતાં જાય અને “ક્યાં હશે ? ક્યાં હશે?” એમ બોલે જાય, રાજાએ નમ્રતાથી પૂછ્યું : આપ કોને શોધે છે ? મારા ઉંટને. જેના પર બધે સામાન લાદી હું અહીં આવેલે.” રાજાને આ જવાબથી વધુ આશ્ચર્ય થયું “ઉંટને આખરે રાજમહેલમાં શોધવાને શું અર્થ? એ ક્યાંક ગલીઓમાં હેય...” પણ સંત બહુ પ્રસિદ્ધ હતા. અને એમની જ્ઞાનવાર્તા રાજાએ સાંભળેલી હતી એથી એણે ફરી નમ્રતાથી કહ્યું : પણ, ગુરુજી! ઉંટ અહીં રાજમહેલમાં શી રીતે હોય? અહીં એને શોધવાને શો અર્થ? સંત હસીને કહે: ઉંટ રાજમહેલમાંથી ન જડે અને મેક્ષ રાજમહેલમાંથી જડે એમને ? રાજા અંદરથી હલી ઊઠઃ “જેને મુક્તિ જોઈએ

Page #300
ચાલો, અન્તર્મુખ બનીએ! 278 છે એ તે બધું છોડવા માંડે. અને જે બહારથી ખાલી થાય તે જ અંદરથી ભરાય... હું વાત કરું છું મોક્ષની. પણ મોક્ષ મેળવવા મેં શું કર્યું?” બધું છોડી રાજા સંત ની પાછળ પાછળ ચાલી નીકળ્યો. ખરીમાં જ્યારે પરાને રણકાર હોય છે ત્યારે, જે સાંભળનાર પણ અવધાનવાળો હોય તે, “થોડાક શબ્દો અને કામ ઝાઝું થઈ જાય છે. મધ્યમા પશ્યન્તી અને પરા ખરીમાં ખાલી શબ્દોની જ ફેંકાફેંક હોય છે, અર્થની ગતાગમ નથી હોતી - અરથ બરથી માર્યો ફરે | મધ્યમામાં રટાતા સૂત્રને અર્થ સમજાય તે છે પણ એ એટલે હૃદયસ્પર્શી નથી બનતે, એટલે બનાવે જોઈએ. અર્થ સમજાણે પણ ખરા અર્થમાં “અર્થ સર્યો નહિ”! પશ્યન્તીમાં અન્તઃ પ્રજ્ઞાને અજવાળે વ્યક્તિ ૨ટાતા સૂત્રને જોઈને “જેઈ” શકે છે. “પશ્યન્તી” વાણી એટલે જ દેખતી” વાણી! શબ્દ બોલતાં તેમનાં ચિત્ર ખડાં થાય મનની આંખ સામે. “નમે અરિહંતાણું ”પદ ઉરચારતાં બંધ આંખે સામે સમવસરણમાં બેસી ધર્મદેશના આપતા પરમાત્મા દેખાય. અને આતમ વીણાને ઝંકાર રેલાઈ રહે એ છે પર વાણું. એ મનની પકડમાં નથી આવતી એટલે એને વ્યક્ત

Page #301
280. જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા-૨ કરી શકાતી નથી, પણ પશ્યન્તી, મધ્યમ અને વૈખરીને એ અજવાળી મૂકે છે. ગ્રન્થકાર મહર્ષિ આ જ વાત અહીં, “જ્ઞાનસાર” નિર્મોહાષ્ટકના ઉપસંહાર માં કહે છે : યશ્ચિદ્ર દર્પણ વિન્યસ્ત.” જેણે અંદરનો અપાર વૈભવ જે છે, તે બહાર શા માટે નજર નાખે ? પરદ્રવ્ય માટે એમણે સરસ વિશેષણ આપ્યું છેઃ “અનુપયોગિનિ અનુપયોગી એવા. પરદ્રવ્યમાં તે જ મૂઝાય કે જેણે અંદરની મોહક સૃષ્ટિ નથી જોઈ, હા, મેહ જ મોહને છેદ ઉડાડી દેશે ! અંદરની દુનિયા પરનું મમત્વ બહારની દુનિયાના ત્યાગમાં પરિણમશે. ત્યારે ત્યાગ સ્વાભાવિક હશે. છોડવું નહિ પડે કશું, છૂટી. જશે બધું એની મેળે... મેહની દુનિયામાં વસીએ છીએ માટે અંદરની દુનિયા પર મેહ ધરાવવા સૂચન કરવામાં આવેલું છે. પણ આગળ જતાં મોક્ષની પણ આશંસા ઓગળી જાય છે. પરમાહંત કુમારપાળ મહારાજા પરમાત્માની સ્તુતિમાં કહે છે. હે પ્રભુ ! આપની આણાને શિરે ધરી હું એવી નિરપક્ષ ભૂમિકાને ક્યારે પ્રાપ્ત કરીશ કે જ્યારે મને મેક્ષની પણ ઝંખના નહિ હોય! “માક્ષેપ્પનિક છે ભવિતામિ નાથ!” અપેક્ષાઓના-ઝંખનાઓના જંગલમાંથી છૂટકારો. પછી મેહ શી રીતે સાધકને પીછે પકડી શકે ? દુઃખની જનની છે અપેક્ષા. અપેક્ષાઓ છૂટી જાય. એટલે દુખ ભૂતકાળની બાબત બની રહે.

Page #302
281 જીવન્મુક્તની વ્યાખ્યા આપતાં એક જ્ઞાની પુરુષે કહ્યું છે : “અતીતાનનું સન્ધાનમ, ભવિષ્યદવિચારણમઔદાસીન્યમપિ પ્રાપ્ત, જીવન્મુક્તસ્ય લક્ષણમ...” ભૂતકાળની કામનાઓ સાથે છેડે જ્યારે છૂટી જાય; ભૂતકાળ “ભૂતકાળ ની વાત બની રહે; ભવિષ્યકાળ માટે કઈ કામના ન હોય, અને વર્તમાનમાં ઉદાસીનતા હોય; જે કાળે જે મળ્યું તે હર્ષ - શોક વગર સ્વીકારી લેવાની ભાવના હોય તે જીવ—ક્તિ તમારા દ્વારને છબી રહી છે એમ જાણજો ! “દાસી મપિ પ્રાપ્ત...” જે વખતે જે મળ્યું તેને સ્વીકાર.. દુઃખ આવી પડે તે મનમાં અપ્રસનતા નહિ. અનુકૂલન આવી જાય તે પ્રસન્નતા નહિ. આ ભૂમિકા બહુ ઉંચેરી છે. જ્ઞાન, ધ્યાન, તપ જપ વગેરે દ્વારા આ ભૂમિકાને હસ્તગત કરવા આગળ વધે એ જ કામના.

Page #303
આ જ શૈલીએ એક નવું પુસ્તક ટૂંક સમયમાં પ્રગટ થઈ રહ્યું છે શ્રાવકનાં છત્રીશ કર્તવ્ય પ્રવચનકારે : પૂજ્યપાદ શાસન પ્રભાવક આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કાર સૂરીશ્વરજી મહારાજા

Page #304
સામાયિક અને પ્રતિક્રમણ જેવા પવિત્ર અનુષ્ઠાન કરતી . વેળાએ શરીર તો કટોસણા પર બેઠેલું હોય છે, પણ મન દુનિયા આખીની સફરે નીકળી પડે છે. –વગર ચરવળે....! મનની લટાર પર પ્રતિબંધ શી રીતે મૂકી શકાય ? જુઓ પ્રકરણ 7 અને 8 આંખના આત્મમાંથી આંસૂની નવ લખ ધાર વરસાવતી મહાસતી અંજના દેવીની કથા [ પૃ. 35 ] મોર્નિંગ વોક લેવા જવું જ હોય તો રૂટ એવો રાખો કે કેવો ? 54 મું પાનું જરા ઉથલાવોને ! પાને પાને જ્ઞાનની વાતો : પ્રાચીન દૃષ્ટાંતા જ્ઞાનસ' સપા ગા-૨ પાને પાને જ્ઞાજી. આવરણ તાજ પ્રન્ટીંગ પ્રેસ, અમદાવાદ. ફેશન : 3 67 411