Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડોદરામાં કેળવણી નું
કીયા કોયે મહી કો.
વીરક્ષેત્ર રોલય.
તા. 00 00 00 00 00
00 00 00 (12)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડેદરાદેશીકેળવણીખાતું. દ્વયાશ્રય મહાકાવ્ય. (મૂળ સંસ્કૃત ઉપરથી)
શ્રીમંત સરકાર મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડ સેનખાખેલ સમશેર બહાદુર એમની આજ્ઞાથી
ભાષાંતર કરનાર મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદી. બી. એ.
-
અમદાવાદ આયોદય
I
It.
તથા વડોદરા–“વીરક્ષેત્રમુદ્રાલય” માં છાપ્યું.
સંવત ૧૮૪૮–સન ૧૮૯૩
–
કિંમત રૂ. ૧–૮–૦ (સર્વ હક સ્વાધીન.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
શ્રીમત સરકાર મહારાજા સાહેબની સ્વારી કડી પ્રાંતમાં હતી, તે વખતે પાટણના પ્રખ્યાત જૈનભડાર તેઓ સાહેબના જોવામાં આવતાં તેમાંના ઉપયેાગી અને દુર્લભ ગ્રંથાની નકલા લેવાનુ તથા તેમાંથી સારા ગ્રંથેાની પસંદગી કરી તેનું દેશીભાષામાં ભાષાંતર કરવાનું ફરમાન થયું.
જનસમૂહમાં કેળવણીના મહેાળા પ્રસાર દૅશીભાષાની મારફતે થવાના વિશેષ સ‘ભવ હોવાથી પ્રાકૃત ભાષાઝ્માનું સાહિત્ય ( પુસ્તકભ ડાળ ) વધારવાની અગત્ય શ્રીમંત સરકાર મહારાજા સાહેબને જાઇ, એટલે સસ્કૃત તથા અંગ્રેજી ભાષામાં સારાં પુસ્તક પસંદ કરી તેમનુ મરેઠી તથા ગૂજરાતી ભાષામાં ભાષાંતર કરાવવાની કિવા તે આધારે સ્વતંત્ર પુરતકા રચાવવાની આજ્ઞા કરવામાં આવી.
“ દ્વાશ્રયમહાકાવ્ય ” એ પાટણ જૈનભડારમાંથી મેળવેલા ગ્રંથા પૈકી જે જે ભાષાંતર માટે મુકરર થયા છે તે માંહેલા ગ્રંથ છે અને તેનું ભાષાંતર રા. રા. મણિલાલ નભુભાઇ દ્વિવેદી પાસે ઇનામ આપી કરાવવામાં આવ્યું છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વચાશ્રયનો સાર.
પ્રથમ સર્ગમાં સ્યાદ્દાદની સ્તુતિ ભેગુ જ ચાલુક્ય વંશનુ મંગલ ઈચ્છી, શ્રી હેમાચાર્ય ગ્રંથના મારભ કરેછે, ટીકાકાર ચાલુક્ય શબ્દના અર્થ કરેછે તે જાણવા જેવા છે. ચુલુક એટલે ખોબલેા; અર્થાત્ સ ંધ્યાવદન કરતી વખતે સૂર્યને અર્ધ્ય આપવાના ખાબલામાંથી જે વીર પેદા થયા તે, ચુલુકય, ને તેના વંશ તે ચાલુક્ય. એ કથા વિસ્તારથી, વિક્રમાંકદેવચરિતને આર ંભે છે. આગળ સેાળમા સર્ગમાં પરમાર શબ્દ ઉપર ટીકા કરતાં ટીકાકાર લખેછે કે વિશ્વામિત્રની સાથે વશિષ્ઠને જ્યારે કામદુલ્લા સબંધી લડાઇ થઇ ત્યારે વિદે યુદ્ધ કરવા માટે પર એટલે શત્રુને હણનારા, જે ચાઢ્ઢા પેદા કર્યેા હતા તે પરમાર. એ પરમાર વંશમાંજ ચાલુક્ય વંશ સમજાય છે, ને પ્રાચીન પરંપરાએ જોતાં, એક ઠેકાણે ચેદિરાજાએ કહેલાં વાયા? આધારે એ વંશનુ મૂલ સામવશ પણ સમજાયછે. ચાલુક્ય વંશના આદિ પુરુષ ભારદ્વાજ હશે એમ પણ છઠ્ઠા સર્ગના સાતમા શ્લોક ઉપરની ટીકાથી સમજા
યછે.
આ આખા સર્ગ અણહિલ્લપુર, જે ચાલુક્યાની રાજધાતિ હતુ, તેના વર્ણનથી, ને છેવટ, ચાલુય, અથવા જેના અપભ્રંશ સેાલકી થયાછે, તેના પ્રથમ પુરુષ મૂલરાજના વહુંનથી, ભરેલાછે. અણહિલપુરની ઉત્પત્તિ વિષે જે દંતકથા ચાલેછે તેજ ટીકાકારે આપેલીછે. વનરાજ નગર વસાવવાને શેાધ કરતા હતા, તેવામાં એક અણહિલ્લ નામના આહીરે એક ઠેકાણે કૂતરા ઉપર શીઆળને ધસી આવતાં જોઇ તે ભૂમિ નગર સ્થાપના માટે યાગ્ય કહી, ને પેાતાના
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામથી ત્યાં નગર પાવરાવ્યું. પણ ખરી વાત એવી જણાય છે કે જ્યાં ગાય રહી હોય તે સ્થાન પુર સ્થાપના માટે યોગ્ય ગણવાને સંપ્રદાય છે, તેથી આહીર જ્યાં રહેતા હશે, ત્યાં પુર સ્થાપ્યું હશે, તેને માટે જ તેનું નામ પણ પુનું માંગલિકપણે જણાવવા, તે પુરને આપ્યું હશે. આ સંપ્રદાય વિષે હેમાચાર્ય પોતે તથા ટીકાકાર આગળ સૂચના કરે છે.
અણહિલપુર સુંદર અને વિપુલ લક્ષ્મીનું કામ હતું, તથા ઉત્તમ વિદ્યાનો નિવાસ હતું. ત્યાં યજ્ઞ યાગ આદિ વિવાઓ પુષ્કલ ચાલતી, અને વેદાધ્યન ભેગું છ એ શાસ્ત્ર તથા જૈન મતનું પણ આ ધ્યયન ચાલતું. ત્યાં દેવાલયો ભેગાં પાર્શ્વનાથાદિનાં પણ ચિત્ય હતાં. ત્યાંના લોક વિલાસી અને સ્ત્રીઓ ચતુર હતી. એ પુરમાં ચાલુ વંશનો પ્રથમ પુરુષ મૂલરાજ રાજા હતો. એના પિતાનું નામ રાજ, એના કાકા બીજ અને દંડ તથા એની માતા ચાંડાલદેવી એવું ટીકાકાર જણાવે છે. હેમાચાર્ય તે તેને બહુ ઉદાર, વિદ્વાન, સાંખ્યાદિ શાસ્ત્ર જાણનાર, ધર્મનિષ્ઠ, રાજગુણ સંપન્ન, પરાક્રમી, શત્રુને છતનાર, વગેરે ઉત્તમ ગુણાવાળો જણાવે છે, જોકે ફાર્બસ સાહેબનું મત એવું જણાતું નથી તે પણ એના ઇતિહાસ ઉપરથી એ વાત ખોટી માનવાનું કારણ મળતું નથી. એના સમયમાં લોક બહુ સુખી હતા, અને રાજા પ્રજાની પ્રીતિ સારી હતી.
બીજા સર્ગમાં એવી વાત છે કે મૂલરાજને એક વખત શંકરે પાછલી રાતે સ્વમ આપ્યું કે તે ઘણાં વર્ષ વ્યવહારકાર્ય કર્યાં છે, હવે કાંઈક દેવ કાર્ય પણ સંભાર. સોરઠને ગ્રાહરિપુ જાત્રાળુઓને મારી નાખી બહુ પીડે છે ને તેથી પ્રભાસ તીર્થ સવેને અગમ્ય થઇ પડયું છે, માટે તેને તુ: માર, એમાં તારો વિજય થશે. ગ્રહરિપુ એ નામને ઘણાક લખનાર ગ્રહરિપુ એમ લખે છે, ને ફાર્બસ સાહેબે એક
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠેકાણે લખ્યું છે કે ગ્રાહરિપુ શબ્દ ગ્રાહ એટલે મગર અથવા માછલાં અને તેનો રિપુ એટલે શત્રુ તે બે શબ્દો બની, મગર કે મહામ એ અર્થનો વાચક હોઈ, સોરઠના રાક્ષસનું તો માત્ર ઉપનામ જ હશે. આમ હોવાનો સંભવ નથી એમ ન કહેવાય, પણ જે દયાશ્રયને આધારે આવું લખવામાં આવ્યું છે તે દયાશ્રયમાં તે ગ્રહરિપુ એ શબદનો આવો અર્થ કરેલો નથી, માત્ર એક ઠેકાણે ગ્રાહરિ પુને એવી ઉપમા, શબ્દશ્લેષદ્વારા, આપેલી છે. સ્વમ આવ્યા પછી મૂલરાજ ઉડા, સંધ્યા વંદનાદિ કર્મ પરવાર્યો અને દરબારમાં ગયો ત્યાં તેણે પિતાના મંત્રી જબક અને જેહુલને બે લાવ્યા, તેમને એણે રૂમની હકીકત કહી, અને કહ્યું કે ગ્રાહરિને જ વધાર્યો છે, છતાં એ એવા કુળમાં જન્મેલો જણાય છે કે એને હાથે અતિ દુષ્ટ કમ થવા લાગ્યાં છે, જેનો અટકાવ કરવા, એને હણવો એ મારી ફરજ થઈ પડેલી છે. જેહુલ મંત્રીએ ગ્રાહરિપુનાં બધાં દુષ્ટ કર્મ ગણાવ્યાં, જાત્રાલ બ્રાહ્મણે વગેરેને, તથા પોતાના રાજયના કષિઓને, એ પીડતે, મારી નાખતો, તથા તેમની સ્ત્રીઓને બલાત્કારે હરિ જઇ, રાહીઓ બનાવતે, તે બધું કહ્યું, અને એને હણવાની આવશ્યકતા બતાવી, સેનાપતિને મોકલવા વિનંતિ કરી. એ પછી જબક મંત્રીએ તે વાતને અનુમોદન આપ્યું, અને વિશેષમાં કહ્યું કે એને પર્વત વગેરે દુર્ગની સહાય છે, સમુદ્રની ખાઈ છે, અને ઘણાક ખંડીઆ રાજાની મદદ છે, તેમ કચ્છનો મહા પરાક્રમી લક્ષરાજ એના માના જણ્યા ભાઈ જે છે, એટલે આપે એની સામા જાતે જ ચઢવું - ધારે ગ્ય છે. આ ઉપરથી રાજા મૂકે તે દઈ ઉભો થયો, અને તેના સજજ કરી જવાની તૈયારી કરવા લાગ્ય
ત્રીજા સર્ગમાં શર ઋતુનું વર્ણન કરી, તે ઋતુની, ચઢાઈ કરવા માટેની ગ્યતા બતાવી છે. તૈયારી થયા પછી રાજા સભા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ભરીને બેઠે, બ્રાહ્મણએ આશિર્વાદ દીધા, ભાટચારણેએ બીરદ ઉચાર્યા, સ્ત્રીઓએ વિવિધ પ્રકારે મંગલ કર્યું. સર્વને દાન દક્ષિણાથી સંતેષી, રાજાએ હરિત, અશ્વ, રથ, પદાતિ, ની સેના સહિત, ઉંચા હાથી ઉપર ચઢી, પ્રયાણ કર્યું, અને એને અનેક શુભ શકુન સામા મળ્યા. એની સાથે ઘણા રાજા મળ્યા હતા, તેમાં ગોદગ્રામ, ખલતિક, અને અમદેશ, એ આદિ રાજાનાં નામ ગણાવ્યાં છે, તથા શ્રીપેણ, હરિસિંહ, એ પાનાં નામ આપ્યાં છે, પણ તેમનું કશું ચકશ ઓળખાણ પડી શકતું નથી. રોહિણી પેણ સેનાને મોખરે થયો, ને શતભિષ્કસેન તથા પુનર્વસુસેન બે બાજુએ રહ્યા. એમ સેનાએ જતે જતે, જંબુમાલી નદીને તટે મુકામ કર્યો. તે પછી મુકામ કરવાનું વર્ણન આપ્યું છે, ને મૂલરાજના આવવાથી સૌરાષ્ટ્રના બ્રાહ્મણ વગેરે ત્યાં નિર્ભય થઈ આવ્યા એ પણ સૂચવ્યું છે.
ચોથા સગમાં ગ્રાહરિપુનો અતિ ચતુર દૂત કુણસ આવી મૂલરાજને કહેવા લાગ્યો ત્યાંથી આરંભ છે. તેણે કહ્યું કે તમે શા માટે આવ્યા છો ? ગ્રાહરિપુને મળવા આવ્યા છો? તેનો મિત્ર લક્ષરાજા તમને પીડતે હોય તો તેનું સમાધાન કરવા આવ્યા છો? તમારો કોઈ શત્રુ અહીં હોય તેને પકડવા આવ્યા છો ? પ્રભાસની યાત્રા માટે આવ્યા છો ? કે શા માટે આવ્યા છો ? અમારો સ્વામી તમારાથી બીહીનાર નથી, તે ઘણો પ્રબલ છે, અનેકને પૂરો પડે તેવો છે. મૂલરાજે આ ઠેકાણે જે ઉત્તર આપ્યું છે તે બહુજ ઉત્તમ પ્રકારનું છે, તેણે ક્ષત્રિયને ઘટે તેવું ઉત્તર આપતાં કહ્યું કે જ્યારે પ્રજાને પીડા થશે, ધર્મને વંસ થશે, ત્યારે મારા પીન બહુ શા કામના રહેશે? એવા દુષ્ટ, ધર્મ વિરુદ્ધ વર્તનાર, ગર્ભિણી હરણીઓનો શિકાર કરનાર, ગોમાંસ ખાનાર, તેની મૈત્રી હોય કેમ એનો તો સંહારજ કરવો જેઇએ, માટે તારા સ્વામીને કહે કે તૈયાર થાય. દૂતે જઇને ગ્રાહરિપુને
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખબર કહી એટલે એણે સેના તૈયાર કરી. તેમાં મુખ્ય રાજાઓમાં તે કચ્છને લક્ષ, જેને લાખ કહે છે, તે અને સિંધુરાજ બેહતા, બીજાતે ભીલ, નિષાદ, તથા નીલી આદિ અનેક રાણીઓના દીકરા, એ હતા. તે સેનાને ચાલતાં ઘણાક માન શુકન થયા પણ તેને ન ગણકારતાં ગ્રાહરિપુ ભદ્રા એટલે ભાદર નદીએ આવ્યો. તેને આવ્યાની ખબર મૂલરાજને થઈ એટલે પોતાના બ્રાહ્મણ મંત્રી સહિત મૂલરાજ પણ તૈયાર થયો.
પાંચમા સર્ગમાં યુદ્ધવર્ણન છે. શિલપસ્થનો રાજા રેવતી મિત્ર - ગંગાદ્વારનો ગંગમહ, કેટલીક ભિલ્લમેના, અને કસેના, એ સર્વે
એ મૂલરાજના તરફથી યુદ્ધ શરૂ કર્યું. એમાં ગંગાપારનો કાશીરાજ શત્રુની સેનાની પાર પડી ગયો, અને શ્રીમાલ અથવા ભિલ્લમાલના રાજા પરમાર અર્બશ્વરે બહુ પરાક્રમથી સ્વતંત્ર રીતે યુદ્ધ કર્યું. ગ્રાહરિપુ પોતની સેનાને આ હલ્લામાં પાછી હઠતી જોઈ, બહુ ક્રોધ કરીને જાતે ઉઠો; ને એવું પરાક્રમ કર્યું કે મૂલરાજની સેના પાછી હઠી. આમ યુધ્ધ બે દિવસ ચાલ્યું, તેમાં છેવટ મૂલરાજ પંડે ચ. ગ્રાહરિપુ તેની સામે આવ્યો ને ગદાથી પ્રહાર કરવા લાગ્યો, જેને મૂલરાજે શક્તિથી તોડી નાખી. ગ્રાહરિપુ એ સાંગ ફેકી જે રાજપુત્રે તીરથી તોડી. છેવટ હાથમાં છરા લઈ ગ્રાહરિપુ મૂલરાજના હાથી ઉપર ચઢી ગયો, પણ મૂલરાજે તેને નીચે પાડીને હાથીની વરતથી બાંધ્યો. ત્યારે એનો મિત્ર લક્ષરાજ સામો થયો, તેને મૂલરાજે હો. પછી ગ્રાહરિપુની સ્ત્રીઓએ બહુ પ્રણિપત કર્યાથી, એણે, તેને, ટચલી આંગળી કાપી લઈને, છોડો. જાતે પ્રભાસ જઈ, શંકરની પૂજા સ્તુતિ આદિ કરી, જયજ્યકાર વચ્ચે અણહિલ્લપુર પાછો આવ્યો. - છઠ્ઠા સર્ગમાં મૂલરાજના રાજ્યની સમાપ્તિ થાય છે. મૂલરાજને ચામુંડા એ નામે પુત્ર થયો. તે અતિ સુશીલ, શુભ વિધાયુક્ત, ગુણ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) વાગ્ન અને પરાક્રમી હતો. એક દિવસ મૂળરાજ સભા ભરીને બેઠે છે, તેવામાં જુદા જુદા દેશથી ભેટો આવવા માંડી. અંગરાને મોકલેલા રથ, વિંધ્યેશ મોકલેલા હાથી, પાડુંદેશ પતિએ મોકલેલા ઉત્તમહાર, સિધુરાજે મોકલેલાં રત્ન, વનવાસના રાજાએ મોકલેલું સુવર્ણ, શરજાચલ એટલે દેવગિરિના રાજાએ મોકલેલાં કરમાય નહિ એવાં કમલ, કોલાપુરના રાજાએ મોકલેલા પઘરાગ મણિ, કારમીરના કીર રાજાએ મોકલેલી કરતૂરી, કુરાને મોકલેલું છત્ર, ને પાંચાલના સિદ્ધ નામના રાજાએ કેટલાક લૂટારાને હરાવી મોકલેલી લૂટ, એ બધું પ્રતીહારે નજર કર્યું. છેવટ લાટદેશના રાજા દ્વારા મોકલેલ એક ઉગ્ર હાથી પણ રજુ થયો, પરંતુ તેને જોતાંજ ગજલક્ષણશાસ્ત્રમાં કુશલ એવા, ફાર્બસ સાહેબ લખે છે તેમ જોશીઓએ નહિ, પણ ચામુંડરાજે તેને અતિ નિષિદ્ધ જણાવ્યો. એ ઉપરથી રાજાએ પિતાનું અપમાન થયું સમજી, હાથી પાછો વળે; ચામુંડે તેના ઉપર ચઢાઈ કરવાની મરજી બતાવી. રાજા પોતે પણ ચામુંડની સાથે જવાનો નિશ્ચય કરી મૂહૂર્ત, ઘણાક રાજની સેના સહિત નીકળે, ને ગૂજરાતના રાજ્યની સીમા શ્વભ્રવતી સાબરમતી ? )ને કાંઠે આવે. ત્યાંથી નર્મદા ઉપર આવ્યો. તેને જોતાંજ ભૂગુકચ્છ, એટલે ભરૂચ જે લાટદેશની રાજધાનિ, તે ગામની સ્ત્રીઓ બહુ ગભરાઇને ગામમાં પેઠી, તેથી ગામમાં પણ ગભરાટ વ્યાપી ગયો. ચામુંડ રાજ તથા તેની સાથે પુરગાવન, કેટરવન, સારિકાધન, મિશ્રાવન, સીદ્યકાવન, સાહવા ગિરિ, અંજનાગિરિ, અલંકારવતી, એ આદિ વન અને પુરના રાજા, સર્વને લાદેશ સામા મોકલ્યા. તેમના ગયા પછી મૂલરાજને પોતાનો પુત્ર એકલો હતો તેની ચિંતા થઇ, તેથી પોતે પણ ગયો. પરંતુ એણે તે બધા રાજાને અક્ષત શરીર અને કોરાં શસ્ત્ર સમેત પાછા આવતા દીઠા, તેથી મનમાં તેમને બહુ તિરસ્કાર કરવા લાગ્યો, પણ તેમણે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). આવી પહેચી, અમારી સહાય વિના જ ચામુંડરાજે, અતિ પરાક્રમથી, પીઠ દીધા વિના યુદ્ધ કરતા લાટને હણ્યો એમ કહ્યું ત્યારે રાજાના હર્ષમાં બાકી રહી નહિ. એટલા માં ચામુંડે પણ આવીને રાજાને નમન કર્યું. પછી રાજાએ લાટદેશના રક્ષણાર્થે જે આજ્ઞાકરી તે પ્રતિ રાજ્યકર્તએ લક્ષમાં રાખવા જેવી છે. તેણે કહ્યું કે “જેમ ગાય વન્સ અને હલસહિત આપણું દેશનું નિરંતર કલ્યાણ છે, તેમ ગાયવસ અને હલ સહિત આ દેશનું પણ નિરંતર કાલ્યાણ થાઓ.” પછી મૂલરાજ અણહિલ્લપુર આવ્યા, અને વૃદ્ધ થયાથી, ચામુંડ રાજાને ગાદીએ બેસારી, સરસ્વતીનીરે શ્રીસ્થલમાં જીવતેજ અગ્નિપ્રવેશ કરી સ્વર્ગ ગયો.
સાતમાં સર્ગમાં ચામુંડ અને તેના પુત્રોની હકીકત છે. એને ત્રણ પુત્ર હતાઃ વલ્લભરાજ, દુર્લભરાજ, નાગરાજ. એ ત્રણે સારા પરાક્રમી, વિદ્વાન અને કુશલ હતા. ચામુંડરાજે કેટલાં વર્ષ રાજ્ય કર્યું, કે તેના સમયમાં શું થયું એની કશી હકીક્ત ગ્રંથમાં આપેલી નથી, પણ એણે દ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હોય એવું દ્દયાશ્રયની પછવાડેના ટિપ્પણ માંથી જણાય છે. ફાર્બસ સાહેબ મુસલમાન ઇતિહાસ કારોને આધારે આ સમયનું વૃત્તાન્ત પૂરું પાડે છે, ને તેમાં બહુ જાણવા યોગ્ય વાત તો મહેમુદ ઘઝનવીએ સોમનાથને તોડવાની આપે છે, પરંતુ આ કે એવા કશા બનાવ વિષે હેમાચ ઈશારો કર્યો નથી. ફાર્બસ સાહેબ લખે છે કે ચામુંડ વ્યભિચારી હતો, એ વાતને દયાશ્રયના ટીકાકાર કાંઈક ટેકો આપે છે ખરો, કેમકે તે લખે છે કે ચામુંડને એની બહેન વાવણી દેવીએ તેના દુરાચારને લીધે ગાદી ઉપરથી ઉડાડી મૂકી વલ્લભરાજને ગાદી આપી હતી. ચામુંડરાજ ઘણું કરીને પોતાના કર્મને પશ્ચાતાપ કરવા માટેજ કાશી તરફ જતો હશે, તેવામાં માળ- . .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાના રાજાએ એને લૂટી લીધે, તેથી એણે પાછા આવી, વલ્લભને આજ્ઞા કરી કે માળવા ઉપર ચઢાઈ કરો. વલ્લભે તેમ કર્યું, પણ તેને માર્ગમાં કાંઈક અસાધ્ય વ્યાધિ (શીતળા ) થયો જેથી તે મરી ગયો, ને એની સેનાને, એના કહેવાથી એનું મરણ છૂપાવી, સેનાપતિ પાછી લાવ્યા. વલ્લભરાજ જ્ઞાની હતી તેથી તેનું મોત બહુ સારું થયું. પછી દુર્લભરાજને રાજ્ય સ્થાપી ચામુંડ શુક્લતીર્થમાં જઈને રહ્યા. દુર્લભરાજે રાજ્ય સારી રીતે ચલાવવા માંડ્યું. એ જૈનધર્મને પણ માનતા હોય એવો સંભવ છે, કેમકે હેમાચાર્ય લખે છે કે એણે એકાંતવાદ ખોટો ઠરાવી, અનેકાંતવાદ એટલે જૈન સ્યાદાદ સ્વીકાર્યો. એવામાં મારવાડના રાજા મહે પોતાની બહેન દુર્લભદેવીના સ્વયંવરમાં એને તે, તેથી પોતાના ભાઈ નાગરાજ સહિત, સેના લઈ, ગયો ફાર્બસ સાહેબ લખે છે કે દુર્લભરાજે પોતાની બહેનનો સ્વયંવર રઓ એ વાતને યાશ્રયનો ટેકો મળી શકતો નથી. અંગરાજ કાશીરાજ, અવંતીશ, ચેદિરાજ, કુરુરાજ હણાધિપ, મથુરેશ, વિધ્ય દેશાધિપ, અંધરાજ, સર્વને તજી દુર્લભદેવી, શ્રી અને સરસ્વતીને જેનામાં લેશ પણ વિરોધ નથી એવા દુર્લભરાજને વરી. મહેકે પોતાની નહાની બહેન નાગરાજને પરણાવી. પાછા આવતાં રસ્તામાં ઉપર કહેલા રાજાઓ સાથે યુદ્ધ થયું, તેમાં તેમને એણે હરાવ્યાને એમ વિજય વાન થઈ અણહિલપુર આવ્યો.
આઠમા સર્ગમાં ભીમના પરાક્રમની કથા છે. નાગરાજને સાક્ષાત ભીમ જેવ, ભીમ નામે પુત્ર થયો. જ્યોતિષીઓએ તેને મહા પરાક્રમી તથા પૃથ્વીને જીતનાર નિપુણ અને કુશલ જણાવ્યું હતો. દુર્લભરાજે, આત્મસાધન કરવા સારૂ, ભીમને રાજ્ય આપવા માંડ્યું, પણ ભીમે સાફ ના પાડી, અને પિતા છતાં મને શા માટે રાજ્ય આપો છો,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯)
એમ કહ્યુ. નાગરાજે રાજ લેવાનીના કહી, અને બન્ને ભાઇએ થઇને ભીમને ગાદીએ બેસાડચા. ભીમના કરપથી આખા દેશ વશ થઇ ગયા, રાત્રુ શાન્ત થઇ ગયા, ને છેક યમુનાતટ અને મગધ દેશસુધી પણ એની આણ ફરવા લાગી. રાજ્યમાં નીતિ પણ ઉત્તમ પ્રવર્તી, અને પરદારગમન સુધાંત ને પણ ભીમ ભારે શિક્ષા કરી બંધ પાડી દીધું. એક દિવસ ભીમના ચારાએ આવીને કહ્યું કે સર્વ દેશ તમારે વશ છે, રાજાઆ તમારે માટે હાર ગુથી તૈયાર કરેછે, તમારાં સ્તવન કીર્તન કરાવેછે, પણ સિંધુરાજ અને ચંદિરાજ તમારા પૂરા શત્રુ છે. તેમણે તમને મારવાની યોજનાએ કરીછે, તમારા શત્રુ; ને પેાતાની પક્ષમાં લીધાછે, ને મહાટી સેના ભેગી કરી છે. તેમની નીતિ બહુ ખાટી છે, તેમની વૃત્તિ નીચ છે, ને તે ઘણા બળવાળા, તથા મહા વિષ્ઠ છે. શિવસાણના રાજાને સિંધુરાજે હરાવી પોતાનેા યાછે, ને મરુચંડીશ સાથે તેણે સંપ કર્યોછે. ચીન, અર્બર, તેજ, એ આદિ પણ એને વશ છે. ભીમદેવ આ વાત સહન કરી શક્યો નહિ, તુરત મ ંત્રી સાથે સલાહ કરી, સેના લઇને નીકળ્યો, તે સમુદ્ર જેવા પંચનદ આગળ આવીને અટકયા. તેના ઉપર પુલ બંધાવી, પાર ગયા, અને સિંધુરાજસાથે દ્વંદ્વ યુધ્ધ કરી, તેને કેદ કરી, પાછો ફર્યો.
નવમા સર્ગના આરંભ ભીમદેવના ચેદિરાજ તરફના પ્રયાણથી થાયછે. ચેદિરાજે ભીમને આવતા સાંભળ્યા કે એને ચિ ંતા થઇ, ને એણે એની સાથે સંધિ રાખવામાંજ લાભ છે એમ મંત્રીએની સભા કરી નિશ્ચય કર્યો. એટલામાં તે ભામના એક દૂત, દામેાદર, થોડીક સેના લઇ આવી પહેાચ્યા, તેને આવકાર આપી સભામાં તેડા. તેણે, ફાર્બસ સાહેબ લખેછે તેમ પોતાના સ્વામીની નહિં, પણ ચંદિરાજની સમૃદ્ધિ, તથા ધર્મિષ્ઠતાની, સ્તુતિ તમે અમારા મિત્ર છે કે શત્રુ છે, કેમકે ઉભયથા પણ
',
કરી, અને
પૂછ્યું કે અમને હર્ષ
२
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
" (૧૦) આપનાર છે, એમ મારા સ્વામીએ પૂછાવ્યું છે. ચેદિરાજ કર્ણ કહ્યું કે એવા પ્રતાપી રાજાના અમે મિત્રજ છીએ, ને અમારે એમના સત્કાર કરવા સામા જવું જોઈએ, પણ આ દેશના રાજાએ નર્મદા ઓળંગવી નહિ એવો સંપ્રદાય છે તેથી તમેજ હાથી ઘડા સુવર્ણ, તથા ભજની સુવર્ણમંડપિકા લઈ એમની પાસે જાઓ અને અમારી મૈત્રીની ખાતરી કરો. દૂત પાછો ગયો અને ભીમના મંત્રીઓએ તેણે કરેલા સંધિનો સ્વીકાર કર્યો. પછી ભીમદેવ પુ૨માં આવ્યો, ત્યાં એને એક પછી એક ક્ષેમરાજ અને કર્ણ એ નામે બે પુત્ર થયા. થોડે દિવસે ક્ષેમરાજને પણ દેવપ્રસાદ નામે પુત્ર થયો. ભીમે વૃધ્ધ થવાથી, આત્મસાધન કરવા માટે, ક્ષેમરાજને રાજ્ય આપવા માંડ્યું, પણ તે તેણે ન સ્વીકાર્યું, તેથી રાજ્ય કર્ણને આપી ભીમ વિરક્ત થયો, પણ છેડા સમયમાં મરી ગયે. લેમરાજ પણ મંડુકેશ્વર માં જઈ વાનપ્રસ્થ થઈ રહ્યા, ને તેની સેવામાં દેવપ્રસાદ રહેતો હતો, તેથી તેને મંડુકેશ્વર પાસેનું દધિ સ્થલી (દેથળી) ગામ કર્યું આપ્યું. આ બનાવ બન્યા પછીથી કર્ણની પાસે એક ચિત્રકાર આવ્યો. તેણે દક્ષિણમાં ચંદ્રપુરના જયકેશીની પુત્રી મયણલ્લા, જેને મીનળદેવી કહે છે, તેનું ચિત્ર દેખાડી, કહ્યું કે હે રાજા ! તમારૂં ચિત્ર કોઈએ બતાવ્યાથી એ કન્યા તમને વરી ચૂકી છે, ને બહુ પીડાય છે, માટે તેનું ચિત્ર હું આપની પાસે લાવી કૃતાર્થ થયો છું. રાજા તેના રૂપથી બહુ ખુશી થયો, ને પ્રેમમાં પડી પીડાવા લાગ્યો. ચિત્રકારને દાન સકારાદિથી વિદાય કર્યો. પછી જ યકેશીનાં માણસો કાના દરબારમાં હાથી ઘોડા રન આદિની ભેટ લઈ આવ્યાં ને કહેવા લાગ્યાં કે અમારા સ્વામીએ આપને એક એવી ભેટ મોકલી છે કે જે કોઈને આપ આપ નહિ, નિરંતર પાસે જ રાખે, તો જ આપી શકાય. તેમને રહેવાનું સ્થાન આપી, રાજા રાત્રીએ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) તેમની ચર્ચા જોવા ગયો તો મયણલ્લાને જોઈ પ્રસન્ન થશે. પછી બીજે દિવસે તેની સાથે તેનું લગ્ન થયું, જેમાં જયકેશીએ બહુ પહેરામણું પણ આપી. | દશમા સર્ગમાં એવી વાત છે કે રાજાને પરણ્યાને ઘણાં વર્ષ થયાં પણ પુત્ર થયો નહિ, તેમ કોઈ સિદ્ધનું વરદાન હશે તે પણ કહ્યું નહિ. ત્યારે તેણે ફલાહાર, ઉપવાસ, આદિ મહા કષ્ટ ઉઠાવી શ્રીલક્ષ્મીની ઉપાસના આરંભી. એની સમાધિ ભંગાવવા અપ્સાઓ, તથા એક વિકરાલ પુરુષ આવ્યાં, પણ તેથી એ ડગ્યો નહિ. છેવટ લક્ષ્મીને પ્રસન્ન થઈ પ્રત્યક્ષ દર્શન દીધાં, અને વરદાન આપ્યું કે તારી આજ્ઞા સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાલ સર્વત્ર વર્તશે. પણ રાજાએ પુત્રનું વરદાન માગ્યું, લક્ષ્મીએ તે પણ પ્રસન્ન થઈ આપ્યું, અને અંતર્ધન થઈ ગઈ. પછી રાજા ઘેર આવ્યો. આ ઠેકાણે ફારબસ સાહેબ લખે છે કે મયણલ્લા કદરૂપી હતી તેથી તેના ઉપર રાજાની પ્રીતિ હતી નહિ, પણ એક નટડી ઉપર હતી, ને પોતાના એક મંત્રીની યુતિને લીધે જ નટડીને બદલે મયણલ્લાને ઋતુદાન આપ્યું, તેથી પુત્ર થયો. આ વાત હેમચંદ્ર જરા પણ આપી નથી, ને તેને બદલે ઉલટું મયણલ્લાના રૂપની રાજા અને રાણીની પરસપર પ્રતિની, ને આ પ્રમાણે પુત્ર મળ્યાની, વાત લખેલી છે.
અગીઆરમાં સર્ગમાં સિંહના જન્મનું વૃત્તાન્ત છે. કર્ણ રાજાને મયણલા સાથે વિહાર કરતાં પુત્ર થયો. એના વિષે, ઘણા પ્રસિદ્ધ અને નિપુણ જેશીઓએ, બહુ ઉજજવલ ભવિષ્ય ભાખ્યું. તે શસ્ત્રાસ્ત્રમાં કુશલ થયો, ને તેનું નામ જયસિંહ એવું પાડયું. કણે એને રાજ્ય આપી, વિરક્ત દશામાં રહેવાનું કહેવા માંડયું, પણ એણે ના કહી. છેવટ, એને રાજ્ય સાંપી, દેવપ્રસાદની સંભાળ રાખ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
વાની આજ્ઞા કરી, પૂર્વજોની રીતિએ ચાલવાની શિક્ષા આપી, કર્ણ મરી ગયા. દેવપ્રસાદ પણ પોતના પુત્ર ત્રિભુવનપાલને, જયસિહુને ાળવી, કણની પાછળ તુરતજ, સરસ્વતીના તટ ઉપર અગ્નિપ્રવેશ કરી સ્વર્ગે ગયા. જયસિંહે ત્રિભુવનપાલને પોતાની બરાબર ગણી તેની સારી સંભાવના કરી.
બારમા સગમાં એવી વાત છે કે, એક દિવસ સિધ્ધપુરથી આવીને બ્રાહ્મણોએ ફરીઆદ કરી કે તમે જે સત્રશાલા સરસ્વતીતીરે બાંધી હતી તેને રાક્ષસેાએ વણસાડી નાખી. એ ઉપરથી રાજા પેાતાના પ્રમાદને માટે પ્રશ્ચાત્તાપ કરતા સેના લઇને ચાલ્યા. રાક્ષસેાના સ્વામી અખર અથવા બર્બરક જ્વાલા કરતા એવા રાક્ષસેાની સેના લઇ સમે આવ્યા, અને શિલા તથા વૃક્ષના વરસાદ વરસાવવા મડા. એથી ભયભીત થઈને જયસિહની સેના પાછી હડી, પણ પ્રતીહારે બહુ તીરસ્કાર કયાથી, તથા જયસિંહે પડે યુધ્ધે નીકળવાથી પાછી ભેગી થઇ. બબર અને જયસિંહ સામસામે થઇ ગયા, તેમાં જયસિંહે બર્બરને તરવારથી ઘા કર્યો પણ તરવાર ભાગી ગઇ. હાથે હાથ ૬૬ યુધ્ધ થયું તેમાં જયસિહે બખૈરને બાંધી કેદ કર્યો. બબરની સ્ત્રીએ પ્રાર્થના કરી કે હવેથી એ દુરાચાર તજી, સારે માર્ગે ચાલશે નિરંતર તમારા દાસ થઇ રહેશે, એટલે જર્સ હું તેને છેડી દઇ તે સ્થાનના રક્ષક ઠરાવ્યેા.
તેરમા સર્ગની કથાને અનુસારે જોતાં જયસિંહું રાત્રીએ નગરચર્ચા જોવા ફરતે એમ સમજાયછે. એક રાત્રીએ ફરતાં ફરતાં સરસ્વતી પાર ગયા. ત્યાંતા એણે કોઇને એમ બેાલતાં સાંભળ્યું કે હુ' તમને મૂકીને જીવનાર નથી, તમે કૂવામાં પડશે તે હું પણ તમારી પાછળ પડીશ. આ ઉપરથી સિધ્ધરાજ ત્યાં ગયા, ને ત્યાં ઉભેલા નાગપુત્રને આશ્વાસ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) ન કરી, તેનું દુઃખ કાપવાની પ્રતિજ્ઞા કરી, હકીકત પૂછવા લાગ્યો. તેણે કહ્યું કે મારું નામ કનકચડ છે ને વાસુકી નાગના ઈષ્ટ એવા રત્નચૂડને હું પુત્ર છું. મારે મારા સહાધ્યાયી દમન જોડે વાદ થયો કે જો એ હેમંતમાં લવલી દેખાડે તો મારે મારી ભાર્યો હારવી. એણે તો, ગમે તે પ્રકારે, તેમ કર્યું, અને હું હાર્યો, પણ એવામાં અમને બન્નેને બોલાવી નાગલો કે કહ્યું કે તમારામાંથી દમનને વારો હુલ્લડ પ્રતિ જવાનો છે, માટે તેણે જવું. હુલ્લડ નામે એક, વરુણનું વરદાન પામેલો નાગ કાશમીરમાં રહે છે, તેણે એકવાર પાતાલને પાણીમાં ડુબાવી નાખવા માંડયું, ત્યારે નાગલોકોએ તેની સાથે એવી શરત કરી કે પ્રતિવર્ષે તમારી પૂજા કરવા અત્રથી એક એક નાગ આવશે, ને જે તેમ ન થાય તે તમે ફાવે તે કરજે. હુલ્લડે આ વાત કબૂલ રાખી, પણ હવે તેના પ્રતિ જવું એ બહુ વિકટ છે, કેમકે કાશમીર હિમવાળો પ્રદેશ છે, તેમાં મરી જાય. આટલા માટે અત્ર આ કૂપ છે તેમાંથી ઉપ (૩) લઇ જઇ શરીરે લગાડવામાં આવે તે બચી જઇ સાજા સમા અવાય. દમનને જવાનું કર્યું તેથી તેણે મને કહ્યું કે તું જો મને ઉષ લાવી આપે તો હું તને હોડમાંથી મુકત કરું. એ ઉષ લેવા હું અત્ર આવ્યો છું, પણ વજમુખી મા ખોથી ભરેલા આ અંધારા કૂવામાં પડયા પછી હું જીવું એવી મને આશા નથી. આ મારી પ્રાણપ્રિયા મને તેમ કરવામાં વિધ્ર કરે છે, અને સાથે આવવા તૈયાર થઈ છે. આ કથા સાંભળી સિંહે તેને ધીરજ આપી ઉષ આણ આપ્યો, અને તે નાના કુમારને, બર, જે એકનિષ્ઠાથી ભકિત કરતા હતા, તેની સાથે પાતાલમાં પહોંચાડી દીધો.
ચદમાં સર્ગમાં એવી વાત છે કે એક વખત રાજાને નગર ચર્ચામાં યોગિનીઓનો મેળાપ થયો. તેમને સર્વ પ્રકારે પરાસ્ત કરવાની એ ખંત રાખતો, કેમકે તે પોતાના લોકને કનડતી. જોગણીએ કહ્યું
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) કે તું અમારી પેઠે પડે છે તેમાં તારૂં સારૂ નહિ થાય, જો કલ્યાણ ઈચ્છતો હોય, તે અવંતિના યશોવર્માને પગે પડ અને તેની પેઠે અમને બલિદાનથી તપ્ત કર. જયસિંહે પ્રતિજ્ઞા કરી કે તમારાથી થાય તે કરજો, પણ હું તમારા યશોવર્મનો જ પરાજય કરીશ. પોતે મહટી સેના લઈ ચાલ્યો. રસ્તામાં ભીલ સેના એને મળી. બધાંએ અવંતિ આગળ મુકામ કર્યો, અને અવંતિ અથવા ઉજજયિનીના કિલાને તેડવાની તૈયારી ચાલી. એક દિવસ રાતે રાજા ફરતા ફરતા સિમાના તટ ઉપર ગયો, ત્યાં યોગિનીઓ ભેગી થઈ, પોતાનું જ એક પૂતળુ બનાવી, તેના ઉપર, પોતે હારે એ પ્રયોગ કરતી હતી. તે દીઠું. પછી પિતે છતે થયો, ને યોગિનીઓ સાથે યુદ્ધ કરી, કાલિકા જે બહુ બહુ રૂપ ધરી આવતી હતી, તેને પરાસ્ત કરી. કાલીએ પ્રસન્ન થઈ કહ્યું છે કે તું સાક્ષાત વિષ્ણુ છે, તું યશોવર્માને જીતશે. આ સમાચાર રાત્રીએ સાંભળ્યા એટલે યશવ છાનામાને ધારામાં નાશી ગયો. પણ અવંતિનો કિલ્લો તોડી, તે લીધા પછી, ધારાને પણ જયસિંહે લીધી, ને યશોવર્માને કેદ કર્યો.
પંદરમા સર્ગમાં જયસિંહના રાજ્યની સમાપ્તિ થાય છે. યશોવમને પરાજય કર્યા પછી એણે અનેક પોને વશ કર્યા. પછી એણે ધર્મકૃત્ય કરવાં આરંભ્યાં. પ્રથમ એણે કેદારના માર્ગ દુરસ્ત કરાવ્યો ને પછી સિધ્ધપુરમાં રુદ્રમહાલય, જેને રુદ્રમાળ કહે છે તે કરાવ્યું, તથા એક જિનેશ્વર ચૈત્ય પણ કરાવ્યું. પછી પગે ચાલીને સોમનાથની યાત્રાએ ગયો, ને દેવપત્તન પહોચી, સોમનાથની પૂજા કરી, એકલો મંદિરમાં બેશી સમાધિસ્થ થયો. શંકરે દર્શન દઈ, એને સુવર્ણ સિદ્ધિ આપી, સિદ્ધ એવું ઉપનામ આપ્યું. એણે પુત્રને માટે યાચના કરી ત્યારે શંકરે કહ્યું કે તારા ભાઈના દીકરાનો દીકરો કુમારપાલ તારી ગાદીએ બેસશે. પછી પિતે અંતર્ધાન થઈ ગયા. ત્યાંથી પગે ચાલી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ને ઉજજયંત અથવા રૈવતાચલ એટલે ગિરનાર ગયો. રસ્તામાં એને વિભીષણ (?) મળે, તે સાથે ગયો. આ વિભીષણ મળ્યાની જે વાત હેમચંદ્ર લખી છે તે ફારબસ સાહેબે એમ આપી છે કે મહેચ્છ રાજાના એલચીઓ એના દરબારમાં આવ્યા ત્યારે ત્યાં રાવણનું નાટક કરાવ્યું, જેમાં વિભીષણ થયો હતો તેણે કહ્યું કે આ૫ (એટલે સિદ્ધરાજ ) તો રામ પોતેજ છે, આવું સાંભળીને પ્લેછો બીહીને જતા રહ્યા. ગિરનાર ઉપર નેમિનાથની પૂજા કરી, વિભીષણને રજા આપી પોતે તેજ રીતે પાછો શત્રુ જય ગયો. ત્યાં ઋષભદેવની પૂજા કરી નીચે આવ્યો, ને બ્રાહ્મણોને દક્ષિણાદિ આપ્યાં. તેમને સિંહપુર એટલે સીહોર ગામ સ્થાપી આપ્યું, તથા તેના ગુજરાન માટે બીજાં પણ ગામ આપ્યાં. રૂદ્રમહાલય કરાવવાનું તથા સીહાર સ્થાપવાનું માન ફારબસ સાહેબે મૂલરાજને આપેલું છે, પણ હેમાચાર્યો તે વાતનો ઇશારો સરખે પણ કર્યો નથી એ નવાઈ જેવું છે. પછી અણહિલપુર આવી સહસલિંગ સરોવર બંધાવા માંડ્યું, તેને કાંઠે ૧૦૮ શિવાલય તથા શક્તિનાં મંદિર કરાવ્યાં, સર શાલા, મઠ, વગેરે કરાવ્યા, તથા દશાવતારની પ્રતિમાઓ સહિત દશાવતારી કરાવી; અને મરી ગયો.
સોળમા સર્ગથી કુમારપાલને ઈતિહાસ શુરૂ થાય છે. સિદ્ધરાજ પછી કુમારપાલ ગાદીએ બેઠે. કુમારપાલ ગાદીએ ન બેસે એમ સિધરાજની ઇચ્છા હોય એવી વાત હેમચંદ્ર જરા પણ સૂચવી નથી જોકે ઈતિહાસમાં પ્રસિધ્ધ છે. એના નાનપણનો લાભ લઈ ઉત્તરના સવાલક્ષ ગામના રાજા આને, તથા શિવહાર નદી ઉપરના બીજા રાજાઓએ એના ઉપર હુમલો કરવા ધાર્યા, અને પૂર્વમાં અવંતિના બલ્લાલ સાથે સલાહ કરી કે તારે દક્ષિણના રાજાઓ સહિત, જ્યારે કુમારપાલ આન્નાદિ સાથે લડે ત્યારે, ગુજરાત ઉપર હલ્લો કરવો. આનના તરફ બલ્ડિ અને ઉર્દન રાજા મુખ્ય હતા. કુમારપાલને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
એક ચાર તે તરફથી આવ્યા તેણે બધી ખબર કહી, કે તમારા ઉપર આવવાને આાન્ત નીકળી ચુકયા છે, ને તેણે કથા ગામ, કથક-હદ, અરણ્યદેશ, શિવરૂપ, પૂર્વમદ્ર, અપરેણુકામશમ, ગોમતી, ગોઠ્યા, તૈકયા, એ સર્વ રાજા તથા વાહીકરાટ્, રોમકરાણ્ ય⟩લ્લામરાજ, પટચર, શુરસેન, એ સર્વને મેળવી લીધા છે. આપના ચાહડ(વાહુડ ?) પણ જવાની તૈયારીમાં છે. આ સાંભળી રાજાએ સજ્જ થઇ, કાર્કટક, પાટલીપુત્ર, મલ્લવાસ્તે, ઇત્યાદિ રાજા સહિત બલ્લાલ તરફ, સાંકાશ્ય, ફાલ્ગુનીવહ, નાંદીપુર, અને વાતાનુન્થના રાજા સહિત પાતાના સેનાપતિ કાકનામના બ્રાહ્મણને મોકલ્યા, ને પોતે, અરાવત, અત્રિ સાર, દર્ષિં, સ્થલ, ધૂમ, ત્રિગત, ગર્લ, આદિના નૃપા સાથે આન્ન તરફ ચઢયા. રસ્તામાં ચુગંધર, કુરુ, અને કચ્છની સેના એને આવી મળી. એમ કરતાં એ માથુ આગળ પહાચ્યો, જ્યાં એને પોતાના ખડીઓ રાજા વિક્રમસિંહ પરમાર મળ્યા. તેણે અને આગ્રહ કરી થાડો વાર થાભાવ્યા, તેથી એણે સેનાહિત, વાસા ( બનાસ )ને તટે મુકામ કર્યા. પછી આ સર્ગના બાકીના ભાગ કવિએ ઋતુવર્ણનથી ભરેલા છે.
સત્તરમા સર્ગ પણ સેતાના વવિહાર અને જલવિહારમાં રોકાયલાછે. અરાઢમા સર્ગમાં આન્ત તરફનું પ્રયાણ પાછું ચાલતું થયુંછે. આને પણ સામા થવા તૈયારી કરી. એના એક વૃદ્ધ મંત્રીએ અને શિખામણ દીધી કે તારે તારા જાના મિત્ર સાથે આમ કારણ વિના ખૈર કરવું ચોગ્ય નથી, પણ તેના તિરસ્કાર કરી આન્ત પેાતાના સરદાર ગોવિંદરાજ સહિત યુધ્ધે ચઢયો. કુમારપાલ આવી પહાચ્યા, અને અન્ન પણ તાડ જેવા લાંબેા, ને હાથ જેવડા ફુલવાળા, ભાલા લઇ નીકળ્યા. યુધ્ધ ચાલ્યું તેમાં આને લશ્કર હડી જતું જોઇ, જાતે ચક્ર ફેંકવા માંડયાં. કુમારપાલે તીરમહારથી તે ઉરાડી દીધાં, ને પેાતાના હાથી આન્તના હાથી પાસે લઇ જવરાળ્યા. કુમારપાલે લા
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) હ શક્તિથી પ્રહાર કર્યો તેથી આન નીચે, મૂળા ખાઇને, પડશે. કુમારપાલે એને મારી નાખ્યો નહિ, પણ એના હાથી ઘોડા લઈ લીધા.
ઓગણીસમા સર્ગમાં એજ વૃત્તાન્ત આગળ ચલાવી લખ્યું છે કે કુમારપાલ મુવેલાંની સારવાર કરવા રણક્ષેત્ર ઉપર રહ્યા. એવામાં ખાન્નનો દૂત આવ્યો, તેણે બહુ પ્રકારે માફ માગી, વિનતિ કરીકે આપના પૂર્વજો સાથે આત્નને જેવો સ્નેહ હતો તેવો આપ પણ રાખે, ને એની ભૂલ માફકરો. વિશેષમાં એણે પોતાની પુત્રી જહણા, પુરોહિત, તથા માતા સહિત, અને પહેરામણી સહિત, આપને પરણાવવા મોકલી છે, તેને સ્વીકાર કરો. કુમારપાલે આનનું કહેણ કબૂલ રાખી, કન્યાને અણહિલપુર લાવવા કહ્યું કે પોતે પાછો ફર્યો. આવીને બંદીવાનને છોડી મૂકી ઉત્સવ કવાં, લોકોએ પણ એને ભેટ મૂકી. પછી કન્યાવાળાં આવ્યા, ત્યારે તેની સાથે પોતે લગ્ન કર્યું. લગ્નસમારંભ થઈ રહેવા આવ્યો હતો એવામાં જ કાકસેનાપતિ તરફથી દૂત આવ્યો તેણે સમાચાર કહ્યા કે આપે સેના મોકલી તેમાંના મુખ્ય જે વિજય અને કૃષ્ણ તેમને શાવિત્ય, અભિજિત્ય, એમની મારફતે બલ્લાલે ફડાવ્યા. પછી યુદ્ધ થયું, તેમાં આપણી સેના પાછી હઠી, પણ સેનાપતિએ બિરદાવ્યા ઉપરથી પાછી ભેગી થઈ, ને છેલ્લાલનો નાવાકાર ન્યૂડ તેણે તે. પાંચ રાજાઓએ બલ્લાલને નીચે પાડી, સેનાપતિ વારે તે પહેલાં તે, મારી નાખ્યો. આ વૃત્તાન્ત સાંભળી રાજાએ દૂતને શરપાવ આપ્યો. પછી કન્યાને લઈ પોતાના મહેલમાં ગયો. એણે પોતાના સર્વ શત્રુને વશ કરી નાખ્યા.
વીશમા સગથી દયાશ્રયની સમાપ્તિ થાય છે. કુમારપાલે એક દિવસ રસ્તામાં એક માણસને પાંચ છ બકરાં ખેંચી જ ,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) તેને પૂછ્યું કે આ મુવેલાં જેવાં બકરાં કયાં લઈ જાય છે, તે તેણે કહ્યું કે કસાઈને ઘેર વેચી ઘોડા પૈસા આવશે તે લાવી મારું દારિટાળીશ. આ ઉપરથી કુમારપાલે માંસાહારની બહુ નિંદા કરી અને પિતાની જાતને પણ ઠપકો આપ્યો કે મારા દુર્વિવેકથી જ લોકો આવી હિંસામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. પછી પેલા માણસને જવા દઈ, પોતે તુરત અધિકારીઓને આજ્ઞા કરી કે જે જૂઠી પ્રતિજ્ઞા કરે તેને તમારે શિક્ષા કરવી, જે પરદારગમન કરે તેને તેથી અધિક કરવી, ને જે જંતુહિંસા કરે તેને તેથી પણ અધિક કરવી. આવી અમારિ ઘોષણા આખા રાજ્યમાં, છેક ત્રિકટાચલ જે લંકામાં છે ત્યાં સુધી કરાવી, ને એને લીધે જેને નુકસાન થયું તેમને ત્રણત્રણ વર્ષ ચાલે એટલું પોતે અન્ન આપ્યું. દારૂ પીવાનો રીવાજ પણ એણે બંધ પડાવ્યો. અને યજ્ઞયાગમાં પણ બકરાને બદલે જવ હોમાતા થઈ ગયા. એક દિવસ રાત્રીએ પોતે સૂતા હતા તેવામાં કોઈને રોતું સાંભળ્યું તેથી એકલો જ તે સ્થાને ગયા, તે ત્યાં એક સુંદર સ્ત્રીને રોતી સાંભળી. તેને પૂછતાં જણાયું કે તે એક ધનાઢય ગૃહસ્થની સ્ત્રી છે, તેનો પતિ ને પુત્ર મરી ગયા છે, ને તેથી તે એમ રૂવે છે કે પુત્ર વિનાની નવારસી મિલકત રાજા લઈ લે છે એટલે મારે જીવીને શું કામ છે? રાજાએ તેને આશ્વાસના કરી તેની મિલકત નહિ લઈ લેવાય એમ વચન આપ્યું, અને તેને ધર્મકૃત્ય કરવાની સલાહ આપી. પછી આખા રાજ્યમાં પણ એવો જ કાયદો જાહેર કરાવ્યો, જેથી પ્રજા બહુ ખુશી થઇ. પછી એક દૂતે ખબર કહી કે કેદારમાસાદ ખસ રાજાએ ખંડેર થઈ જવા દીધો છે. તેથી તેણે ખસને ઠપકો દઈ તેની, તેમ દેવપત્તનના સોમનાથ જે જીર્ણ થઈ ગયા હતા તેની મરામત અમાત્ય વાભઢ પાસે કરાવી. પછી દેવપત્તનમાં તેમ અણહિલપુરમાં એણે પાર્શ્વનાથનાં ભવ્ય ચિત્ય બંધાવ્યાં, અને શંભુએ એને સ્વપ્ન આપ્યું કે તારી ભક્તિથી પ્રસન્ન થઇ હું તારા પુ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૮) રમાં વસવા ઇચ્છું છું તેથી એણે એક કુમારપાલેશ્વર મહાદેવનું પણ દેવાલય કરાવ્યું. એટલેથી હેમાચાર્યો દ્વયાશ્રયમાં આપેલો વૃત્તાન્ત - મારપાલને આશિર્વાદ આપીને અટકે છે.
વિશેષાવલોકન. સંસ્કૃત ભાષામાં ખરી એતિહાસિક કીમતનાં પુસ્તકો નથી એમ કહેવામાં ઝાઝી ભૂલ નથી, કેમકે કાશ્મીરના ઇતિહાસની રાજતરંગિણી વિના પ્રાચીન એતિહાસિક પુસ્તક એક પણ મળી આવતું નથી. મધ્ય પ્રાચીન સમયમાં જૈન લોકોએ કેટલાંક કાવ્ય પ્રબંધ રાસા આદિથી ઘણું ઐતિહાસિક બાબતો નોંધી રાખેલી છે, ને જોકે તેમના ગ્રંથ બહુ ભરોસાદાર નથી, તે પણ ઘણા ઉપયોગના છે. હેમાચાયૅ જે ઇતિહાસ દયાશ્રયમાં આપ્યો છે તે એટલો બધો અગત્યનો છે કે તેને આધારે પ્ર
ખ્યાત સર એલેકઝાન્ડર કી-લાક ફારબસે પોતાની રાસમાળામાં નો પણ કેટલોક ભાગ લખ્યો છે. ફારબસ સાહેબના હેવાલમાં અને હેમાચા “ના હેવાલમાં જે તફાવત છે તે ઠેકાણે ઠેકાણે બતાવવા મેં પ્રયાસ કર્યો છે ને યાશ્રયનું આજ સુધી ચોકસ ભાષાન્તર થયેલું નહિ તેથી, ખુદ દયાશ્રયને આધારે લખેલી બીનામાં પણ કહીં કહીં પાઠાર થયેલું છે, આટલા ઉપરથી જ આવા ગ્રંથનાં ચેકસ ભાષાન્તર થવાની અગત્ય સ્વાભાવિક રીતે સિદ્ધ થાય છે. ફારબસ સાહેબે આપેલી ઘણીક બીના દયાશ્રયમાંથી મળી આવતી નથી, પણ તે બધી તેટલા માટે ખાટી કે શક ભરેલી કહી શકાતી નથી. કેમકે ફારબસ સાહેબે જે જે જન ગ્રંથ, ભાટચારણોના રાસા, લેખ, તામ્રપટ, આદિ તપાસ્યાં છે, તે બધાંની બારીક તપાસ કર્યા વિના એ બાબતમાં અભિપ્રાય આપવો એ બહુ સાહસ કહે વાય. ને એટલાજ માટે જેટલા જૈન ગ્રંથ ગૂજરાતના ઇતિહાસને લગતા છે તે બધાનું નિશ્ચયપૂર્વક ભાષાન્તર થવાની પૂરેપૂરી આવશ્યક્તા છે.
છતાં એક બાબત ઉપર આપણું ધ્યાન બહુ ખેચાય છે, ને તે
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) મહમુદની મનાથની સ્વારી વિષે છે. ફાર્બસ સાહેબ લખે છે કે જેના ગ્રંથકારોએ પોતાના વર્ણ વીરની પ્રતિષ્ઠાને હાનિ લાગે તેવી કશી વાત પિતાના ગ્રંથમાં દાખલ કરી નથી, ને એવાતની મુખ્ય સાબીતી તે એજ આપે છે કે સર્વે એ ચામુંડરાજાના રાજ્યનાં આખાં ચાર વર્ષ વિશે એક શબ્દ પણ ઉચ્ચાર્યો નથી. એ ચામુંડ રાજાને સમય તેજ મહં. મુદની સોમનાથની સ્વારીનો સમય છે, ને તે હીન વાત લખવી પડે માટેજ લખનારા ચૂપ રહ્યા હોય એમ માનવાની જરૂર પડે. દયાશ્રયમાં પણ ચામુંડ વિષે કાંઈ લખવામાં આવ્યું નથી, અને વલ્લભ દુર્લભ તથા નાગરાજના સમય વિષે પણ તેથી જ બહુ ઘોટાળો થઈ ગયેલો છે. સોમનાથની વાત હેમચંદ્ર બેવાર લખે છે, તેમાં એકવાર સિદ્ધરાજ યાત્રા કરવા જાય છે ત્યારે, ને બીજીવાર કુમારપાલ તેને બહાર કરાવે છે ત્યારે, પણ એક વખત એ દેવાલય ભાગ્યાનો ઈશારો સરખે, એ કરતા નથી. આમ હોવાથી ફાર્બસ સાહેબ ફેરિસ્તા,મિરાત અહમદી, અને આઈને અકબરી, એ મુસલમાની લેખકો ઉપર આધાર રાખી મહંમદની સ્વારીની વાત સ્વીકારે છે તેમ કર્યા વિના બીજો રસ્તો નથી. તથાપિ એટલું તો કહી શકાય કે કાનડદેવ પ્રબંધ ઉપરથી એમ પષ્ટ જણાય છે કે કરણ વાઘેલાના વખતમાં જ્યારે માધવે અલ્લાઉદ્દીનને આયે, ત્યારે તેણે સોમનાથને તેડડ્યા એવી સ્પષ્ટ સાક્ષી હાલ અજવાળામાં આવેલી છે, ને તેથી જેમ જૈન ગ્રંથકારે પોતાના વર્ણ વીરની મહત્તામાં હાનિ આવે તેવો બનાવ મૂકી દીધાનું અનુમાન કરાય તેમ મુસલમાનોએ એ પ્રખ્યાત તીર્થને ભાગ્યાની મહાકી પોતાના વીરને અર્પવા માટે એ બનાવ લખ્યાનું અનુમાન પણ કરી શકાય. વળી જેને જે વેદધર્મના વિરોધી હતા તે એવો બનાવ છેક ઇશારા વિના પણ જવાદે એ બહુ બંધ બેસતી વાત નથી. અલ્લાઉદ્દીને સોમનાથને ભાગ્યાની વાત તે કદાપિ બીજીવાર તેમ થયાની હોય એમ પણ ધારી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) રાકાય, એટલે કે આમ કે આમ એમ એક નિશ્ચયપૂર્વક વાત એ બાબત પર હજુ વધારે અજવાળું પડયા વિના, કહી શકવી અશકય છે. (જુઓ આગળ દીનાર શબ્દ ઉપર ટીકા ).
ગુજરાતના અથવા અણહિલવાડના રાજ્યની સીમા બહુ વિશાલ જણાય છે. દક્ષિણમાં છેક કોલાપુરના રાજા તેની આણ માને છે ને ભેટ મોકલે છે. ઉત્તરમાં કામીરથી પણ ભેટો આવેલી છે, ને પૂર્વમાં ચેદિ દા તથા યમુના પાર અને ગંગા પાર મગધ સુધી આણ ગયેલી છે. પશ્ચિમે
રાષ્ટ્ર તે ગુજરાતને તાબે હતું, અને સિંધુદેશ એટલે સિંધ અને પંજાબનો કેટલોક પંચનદ આગળનો ભાગ એ પણ ગૂજરાતને તાબે હતો. એ સિવાય ઘણાક દેશને રાજાનાં નામ આવે છે, પણ એમને ઓળખાવાની આપણી પાસે હાલ સાધન નથી.
ઇતિહાસ સંબંધે દ્વયાશ્રયનો જ ઉપયોગ છે તે જ તેને ઉપયોગ આપણને તે સમયની એટલે આજથી લગભગ સાત કરતાં વધારે વર્ષ ઉપરની રીતભાત વિષેની હકીકતની બાબતમાં છે. તે સમયની રાજનીતિ ઉપર વિચાર કરીએ તે પાછલા સમયમાં રજપુતોએ જે પરાક્રમ દર્શાવ્યું છે તેનો અંશ એ સમયના રાજાઓમાં ન હતું એમ નથી, ને મૂલરાજે ગ્રાહરિપુ સાથે ધર્મને કારણે કરેલું યુધ્ધ તેને ધન્યવાદ અપાવે તેવું છે. નાસતા, પડેલા, શસ્ત્ર વિનાના, કે અસહાય, શત્રુને પ્રહાર કરવો એ જેટલું હીણું ગણાતું, તેટલું જ શત્રુને કેદ કરી તેની પાસે અમુક આંકડો માગવો એ પણ કહેચ્છાચાર કહેવાઈ સિંઘ ગણાતું (૨–૮૫). રાજા પ્રજા વચ્ચે સંબંધ ઘણો રહેતે, અને રાજા પણ પ્રત્યેક કાર્યો સત્વર પિતાને નિવેદન થાય તે માટે જુદા જુદા પ્રામાણિક મંત્રીઓ રાખતો. મુખ્ય મંત્રીનું કામ બ્રાહ્મણો કરતા એમ લાગે છે, તેમ યુદ્ધમાં પણ તેઓ તરવાર બાંધી આગળ ન થતા એમ નથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) રાજાઓ નિરંતર મંત્રશક્તિ, ઉત્સાહશક્તિ, ને બલશક્તિ, એ સાચવતા. લડાઇનાં આયુધમાં ગદા, છા, શકિત, સાંગ, ભાલા, તીર, તરવાર એ આદિ વપરાતાં. રાત્રીચર્ચા માટે રાજા એકલા ફરી બધી સંભાળ રાખતા, તથા વિવિધ દેશમાં પણ જુદા જુદા ચારો રાખી બધી બાતમી મેળવ્યાં કરતા. યુધ્ધ થાય તે કરતાં મુખ્ય ચોધાઓ જ દૂધ યુધ્ધ કરી ઘણીવાર નીવેડે લવતા. નવીન રીતિ પ્રમાણે દૂર રહી સેનાને નિયોજવી એમપણ રીતિ ન હતી એમ નહિ. શાસ્ત્રોની જાતિમાં ટીકાકારે એક ઠેકાણે છત્રીશ ગણાવી છે. એ છત્રીશનાં નામ આપીએ છી એ પણ તે વિના એક શતક્ની (સને સંહારનાર)એવું અસ્ત્ર પણ વારે વારે લખવામાં આવે છે. ચક, ધન, વજ, ખ, શુરિકા,
મર, કુંત, ત્રિલ, શક્તિ, પરશુ, મક્ષિકા, ભલિ, બિંદિપાલ, મુષ્ટિ, લુંકિ, શંકુ, પાશ, પટિશ, યષ્ટિ, કણય, કંપન, હલ, મુશલ, ગુલિકા, કર્તરી, કરપત્ર, તરવારિ, કુદ્દાલ, સ્કોટ, કોફણિ ડાહ, ડયૂસ, , ગદા, ઘન, કરવાલિકા. યુધ્ધનામાં બધા કરતાં વધૂહરચના ઉપર વધારે લક્ષ અપાતું ને એક ઠેકાણે નાવાકારડ્યૂહરચનાની વાત લએવી પણ છે રાજાએ પોતાનાં પગારદાર લશ્કર ઉપરાંત બીજા ખંડી આ રાજાનાં લશ્કરની સાહાચ્ય હમેશ લઈ શકતા, અને તે ઉપરાંત મલ, ભૂતક, શ્રેણિ અરિ, લુહૂદ, આટકિ એ છ પ્રકારનું બલ પણ રાખતા. એક નવાઈ જેવી રીતિ ગ્રંથમાં આવેલી છે કે અશ્વ શાલામાં વાંદરાં રાખતા, જે વાત રત્નાવલિ આદિ નાટકોમાં પણ જણાય છે. એ ઉપર ટીકાકાર લખે છે કે ઘોડાને અક્ષિરોગ ન થાય માટે એમ કરતા. જો આમાં કાંઈ સત્ય હોય તે આજના સમયમાં જ્યાં અશ્વશાલાઓ હોય ત્યાં એ વાત અજમાવા જેવી છે. એવી જ વિલક્ષણ એક બીજી વાત છે કે કેક પક્ષીની કુખમાં ઘાલી પાયેલા લોઢાની તરવાર બહુ ઉત્તમ થાય છે, ને આજના હાથમાં તેવી હતી. રાજાનાં બાલકોને શસ્ત્રવિદ્યાને અભ્યાસ, કુસ્તી, વગેરે શીખવવામાં આવતું. તેમાં
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
ધનુર્વિદ્યા અભ્યસવા સારૂ એક લાકડાનું વાંકુ કામઠા જેવું આકર્ષ બનાવતા,ને તેને દોરી બાંધી એક ભરેલા ઘટને તે વળગાડતા. પછી પેલા આકર્ષને એવું તાણવું કે પેલો ઘટ વામ હસ્ત આગળ આવે. એને ઘટગ્રહ કહેતા, ને એમ જે આકર્ષ તણાય તેને પૂર્ણ કર્ણ કહેતા. શીકાર માં પણ બાળકોને શીકાર શીખવો સરલ પડે માટે હરિનાં શીંગડાં કાપી નાખતા કે તેને હરિણી જાણી બીજા હરિણુ પાસે આવે તેના નખતે પણ કાપી નાખતા કે તે જલદીથી નાસે. ક્ષત્રિઓજ શસ્ત્રધરતા, પણ બ્રાઘણે શસ્ત્ર ન ધરતા એમ જણાતું નથી; બ્રાહ્મણને ચાશ્રયમાં આપણે મંત્રી અને સેનાપતિથી તે છેક પાળા સુધી, અને કેવલ શસ્ત્રાપજીવી હોઈ બ્રાહ્મણોના ખાસ ગામનું રક્ષણ કરનાર કાંડપૃષ્ઠ એવા પારિભાષિક નામવાળા પયંત દેખીએ છીએ. તે સમયે રાજા ઘણામાં ઘણે ષષ્ઠાશકર લેતા એમ લાગે છે, ને કોઈ કામે લૂપેશાણ એટલે ગાયોના થશે યુથે ચાર માસા (=૧ શાણા) કે દલદિમાષ, કે યૂથપશુ (જુઓ ૬-૧૩) એવા પણ કર લેવાતા. ગામડાંની મહેસુલ સંબંધે એવો વહીવટ લાગેછે કે મહેસુલનો ભાગ ગામડાના ખેડુત પટેલીઓને આપતા ને તે લોક રાજાને પહોચાડતા. પાકમાં મુખ્ય પાક ડાંગરનો જણાય છે, ગામ તેવા લશ્કરી કિલા પણ રાખવામાં આવતા. રાજાઓ ધર્મનિષ્ઠ અને વિદ્રવાનને સત્કાર કરવાવાળા હતા.
જનવ્યવહાર તરફ જોઈએતો આજ જે રીતિ ચાલે છે તેમાં અને તે સમયમાં ઝાઝો ફેર જણાતો નથી. તે સમયની મુખ્ય વાતતો એમ જણાય છે કે ઝાઝી નાતો તેવામાં હતી નહિ. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વશ્ય અને શુદ્ર ચારવર્ણ હતા પણ તે પ્રત્યેકના વિભાગ જણાતા નથી. આર્ય એ શબ્દ ઘણે ઠેકાણે વાણીઆ અથવા વૈશ્ય માટે વાપરેલ દેખાય છે, ને નાગર શબ્દ નગરના વસનાર એવા અર્થમાં વારે વારે આવે છે. લગ્નાદિ વ્યવહામાં રાજાઓમાં કવચિત્ સ્વયંવરની રીતિ જણાય છે. બાકી પરણવાની રીતિ તો હાલના જેવી જ છે. સંપુટ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) ભગાવો, પાંકવું, અણવર લઈ જવાં, “આવ્યો આ ચટડાને એર લાખેણી લાડી લઈ ગયોરે” એ મતલબનાં ગીત ગાવાં, ધૂળગાવાં, અને માટી લાવવામાં શકુન માનવાથી પ્રસ્તુતારંભે તે લાવવી, એ આદિ બધા રીવાજ હાલના જેવા જ છે. કહીં મામાની પુત્રીને પરણવાનો ચાલ હશે એમ લાગે છે કેમકે ગ્રાહરિપુ તેમ પરણેલો એવું લખ્યું છે, જોકે તેમાં કાંઈ નિંદા હશે એવું લાગે છેજ વિધવાઓને ચર્મ ઓઢી વધવ્ય પાલવાનો રીવાજ હશે એમ જણાય છે. તે સમયની બીજી રીત ભાતમાં ઘણીક રમતો પણ સમજાવવામાં આવી છે, જેમાંની કેટલીક નિમૂલ થઈ ગઈ છે. જે હેળીનો રીવાજ ચાલે છે, તેને ખુલાસો ભવિષ્યોત્તર પુરાણને આધારે ટીકાકારે એવો આપ્યો છે કે હુંઢા નામની રાક્ષસી બાલકોને લઈ જવા આવે છે, તેને શંકરના પ્રસાદથી બાલક હાસ્યોત્પાકગીત આદિ ચેષ્ટા કરતાં, તેને જમવા તેડી હોય છે ત્યાંથી, હાકી કાઢી નિર્ભય થાય છે. વાસ્તવિક રીતે તે આપણે હેળીને વસંતોત્સવરૂપે જાણીએ છીએ પણ આ એક આડકતરો ખુલાસો પણ તેમાં મેળવવાથી કેટલીક ચાલતી હકીકત સમજવામાં મદદ મળે એમ છે. કાર્તિક સુદ પડવાને દિવસે બલિ મહોત્સવ કરવાનો રીવાજ ગ્રંથમાંથી જણાય છે તે દિવસે સ્ત્રીઓ આશિવાદિ આપે છે એજ આજ પણ ભાઈબીજને નામે ચાલતે રીવાજ છે. એવા જ શરદ્દ તુમાં એક ઈંદ્રમહોત્સવ -
ખ્યો છે, પણ તેને કાંઈ અધિક ખુલાસો સમજાવ્યો નથી, તેમ હાલમાં તેવું કાંઈ ચાલતું નથી, એટલે તે વિષે વધારે માહીતી મળી શકતી નથી. નવરાત્રીમાં ચંડીને પાઠ કરવાનો રીવાજ જણાય છે. અને દશરાને દિવશ સીમલંઘન એટલે સારી દિશાએથી નગરમાં પેસવાનો રીવાજ પણ તે સમયે સમજાય છે. રમતમાં પંચિકા નામની એક રમત આપેલી છે, જેમાં બધા પાસા ચતા પડે છતાય ને ઉંધા પડેતે હરાય એવો નિયમ જણાય છે. બીજી ચૂતમંજિકા નામની રમતનો ઈશારો
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) કરેલો છે, પણ તે શી હશે તે સમજાતું નથી. લોકોની નીતિ તે સમયમાં શિથિલ હોય એમ લાગતું નથી, તેમ ઉત્તમ પ્રકારની હોય એમ પણ માનવાને કારણ નથી. મધનો ઉપયોગ ચાલતે જણાય છે ને માંસ પણ વપરાતું હશે એમ લાગે છે. અન્નના વિવિધ પદાર્થ ખાવાને પ્રચાર તે છે, તેમાં જાણવા જોગ કરંભ એટલે છાશ અને સાથે તડકામાંથી આવીને ખાવાં એવો એક રીવાજ પણ છે. ચોરી છીનાળી કે કલહમાં લોકોની ઝાઝી પ્રવૃત્તિ જણાતી નથી, પણ કુમારપાલે માંસ, મથ, જુઠું બોલવું, અને છીનાળી, એ બધાને માટે સ્પષ્ટ સખત શિક્ષાએ ઠરાવી છે, તેથી એમ લાગે છે તે સમયમાં લોકોની નીતિ બહુ વખાણવા જોગ હશે નહિ. તેમાં પણ કાશી અને ચેદિસ્થલના લોકને તે હેમાચાર્યો દાંભિક તથા ખોટે વિનયવાળા સ્પષ્ટ રીતે વર્ણવી કાશીકી વૃતિ અને વૈદિકી ભક્તિ એમ લખેલું છે. સોગન ખાવાની રીતિમાં હેમાચ એક એવી તે સમયની રીતિ બતાવી છે કે કોઇ દેવમૂર્તિને નવરાવી તેનું પાણી પી જવું ને સોગન ખાવા. વિદ્યાની વૃદ્ધિ સારી સમજાય છે ને લોકોની નિષ્ઠા ધર્મ ઉપર પણ સારી હશે એમ લાગે છે.
ધર્મ સંબંધે વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે તે સમયે વેદિક તેમ જૈન બને ધર્મ પળાતા, વિષ્ણુ, શિવ, શકિત, ને તેની સાથેજ જિન એમ સર્વેની પૂજા થતી. બ્રહ્મજ્ઞાન તો સર્વેમાં મુખ્ય પદવી બેગવતું જ. તે સમયમાં કશા પંથ કે ઝાઝી ધર્મ સંબંધી તાણાવાણ જણાતી નથી, માત્ર જૈન ધર્મ અને વૈદિક માર્ગ એ વચ્ચે વાંધા જણાય છે. તેમાં પણ કોઈએ એક જ ધર્મમાં આસક્ત થઈ જઈ બીજા ધમવાળાને પડ્યા હોય એવો રાજા થયો નથી. કુમારપાલ જેણે હિંસામાત્ર અટકાવી દીધી ને ઘણે અંશે જૈનધર્મનો સ્વીકાર કર્યો તે પણ શિવશક્તિ આદિને ન માનતે એમ નથી. બધા રાજાઓ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) બને ધર્મને ઉત્તેજન આપતા એમ લાગે છે, તે લોકો પણ તે જ રીતે વર્તતા સમજાય છે. જૈનધર્મવાળાએ છ— પાખંડ એવા છ— મત જુદા જુદા કરાવ્યા હોવા જોઈએ પણ તે હાલના પંથે વગેરેથી જુદાજ છે એમ આપણને જેનાનાં સૂત્રોથી માનવાનું કારણ છે. કુમારપાલે જ્યારથી અમારિઘેષણ કરાવી ત્યારથી યજ્ઞયાગમાં પણ માંસબલિ અપાતું બંધ થઈ ગયો, ને યવ તથા ડાંગર હેમવાનો ચાલ શરૂ થયો. લોકોને જીવ ઉપર અત્યંત દયા - ધી, અને માંસભોજન એટલું બધું નિષિદ્ધ થઈ ગયું કે આખા હિંદુસ્તાનમાં એક કે બીજે પ્રકારે થોડું ઘણું પણ માંસ, કહેવાતા હિંદુઓ વાપરે છે, છતાં ગુજરાતમાં તે તેને ગંધ આવે તે પણ નહાઈ નાખે એવી લોકોની વૃત્તિ તે સમયથી બંધાયેલી તે અઘાપિ છે. આમ જીવદયા વધી, પણ લોકોમાં તે દયાની સાથેજ યુધ્ધ આદિ જૂર કર્મનો અભાવ પસતો ગયો, ને એમ ગૂર્જરોએ પિતાનું રાજ્ય Mયું, તથા પછીની ઉથલપાથલોમાં કદી પોતાનું રાજ્ય સ્થાપી શકાયું નહિ. ચાશ્રયમાં એક બે બીજી પણ અગત્યની વાત ધર્મ સંબંધે કહેલી છે. સોમલતા જેના સ્વરૂપ વિશે આપણને બહુ થોડું ખબર છે તેના વિષે લખ્યું છે કે તે ચંદ્રના ઉદય સાથે એક એક પ
કરીને વધે છે, ને ચંદ્રના અસ્ત સાથે એક એક પત્ર કરીને ક્ષીણ થાય છે. એમ પંચવણ જે શબ્દ વેદમાં વારંવાર આવે છે ને નિષાદ સહિત ચાર એમ જેને ખુલાસો સાયણાચાર્યાદિ કરે છે તે શબ્દ ટીકાકારે રથકાર સહિત ચાર એમ સમજાવેલો છે.
, કેટલીક પ્રાચીન હકીક્ત ઉપર પણ હેમાચાર્યના લખાણમાંથી અજવાળું પડે છે. તે લખે છે કે કચ્છ અને રાષ્ટ્ર વચ્ચે ફક્ત આઠજ યોજનનું છેટું છે, અને શંખધાર બેટ આગળ શેલડી જેવું મિષ્ટ જ છે, ને રાષ્ટ્રના કીનાર આગળ સેત્તર નામે પર્વત છે. કચ્છના
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) રાજાને જતાધિપ કહેલે છે તેથી કદાપિ કચ્છનું બીજું નામ જાતે એમ પણ હોય. સારામાં ભદ્રા નામે નદી આપી છે જે ભાદર હશે એમ ધારી શકાય અને ગૂજરાતના રાજ્યની દક્ષિણ સીમા રૂપે તેણે શ્વભ્રવતી એવી નદી આપી છે, જે સાબરમતી હોય એમ કલ્પના થાય. સૌરાષ્ટ્રમાં જ આવેલા ગિરનારને તેણે ઉજજયંત અથવા રેવતક એ નામ આપેલું છે; ને છેક દક્ષિણમાંના દેવગિરિને શરજાચલ કહે છે શ્વભ્રવતીથી દક્ષિણનો અને નર્મદા તથા ભરૂચ આગળનો દેશ તેને એણે લાટ એવું નામ આપ્યું છે, તથા તેનું મુખ્ય શહેર ભગુકચ્છ, ભરૂચ , જણાવ્યું છે. અવંતિ એટલે ઉજજયિનીને એણે માલવાનું મુખ્ય શહેર લખ્યું છે, અને ત્યાં આગળ પારા અને સિંધુ એ નદીના સંગમની વાત, જે ભવભૂતિના માલતીમાધવમાં પણ છે, તેને ઇશારો કરે છે. આબુ પર્વતનું અર્બુદાચલ એવું નામ તેણે આપેલું છે તે તે પ્રસિધ્ધ છે, પણ ત્યાં આગળની બનાસનદીનું નામ એણે વણા સા એવું આપેલું જાણવા જોગ છે. સિંધુદેશ અને ચેદિદશ તે સિંધ અને પંજાબનો કોઈ ભાગ તથા માળવાની ઉત્તરે અને હાલ બુદેલખંડ છે તેટલામાં એમ અનુક્રમે હોય એવો, એના વર્ણન ઉપરથી, સંભવ ધારી શકાય. પાંચાલ દેશનું મુખ્ય શહેર એણે કાંપિલ્ય એવું આપ્યું છે, ને ચેદિરાજને એણે એક અલે કલ રિપતિ કહ્યા છે એટલે કલચરિ એવું ચેદિ દેશનું નામ હોય, કે એ નામનું ચેદિ દેશમાં મુખ્ય શહેર હોય એમ માની શકાય. વમનસ્થલિ તે વનથળી, અને દેવપત્તન એટલે હાલનું પ્રભાસ)પાટણ તે પણ સારાષ્ટ્રમાં આપેલાં છે. દધિસ્થલી હાલનું દેથળી, સરસ્વતી કીનારે આવેલા મંડૂકેશ્વરની પાસે બતાવ્યું છે પણ મંડૂ ધર એ શહેરનો નિશ્ચય બની શકતો નથી, આપણે ભારતનાં નાટચત્ર જાણીએ છીએ પણ હેમાચાર્યે શલાલિ, કુશાશ્વ, અને કપિલેયનાં પણ ગણાવ્યાં છે, તેમ પુરાણમાં કૌશિક અને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
કાયપનાં પુરાણ ઉમેર્યાં છે, તથા પરાશર્યનું ભિક્ષુસૂત્ર પણ બતાવ્યું છે. ગુજરાત શબ્દનું મૂત્ર શું હશે એ વિષે વિદ્વાનેમાં ઘેાડા વખત ૫૨ તકરાર થઇ હતી, ને ઉહસ્વ કરવું દીધું કરવું તે માટે બહુ વિલે અન ચાલ્યું હતું, પણ તેના એકદમ નિકાલ હેમાચાર્યે કરી આપ્યાછે, કેમકે તે મૂલ સંસ્કૃતમાંજ ભૂગર્ એમ લખેછે, દીનાર એ શબ્દ હેમાચાર્યે એક ઠેકાણે વાપયાછે તે ઉપરથી એ અનુમાનને કાંઇક ટેકો મળેછે ૐ ગૂજરાતમાં મુસલમાના આવેલા તે ખરાજ, પણ તે વાત હેમાચાર્યે નોંધીનથી. રૂપી એ શબ્દ પણ આવેછે. પર ંતુ વ્ય: એમ લખેછે એટલે તે ઉપરથીઝાઝુ અનુમાન બ ંધાવાનો સંભવ નથી.કેટલાંક પ્રાચીત માપવષે પણ ટીકાકારે સારા ખુલાસા કર્યાછે, વિસ્ત=૧૬ માસા સાનાના નાના શિશ્નકા. આચિત=કપાસના દેશ ભાર. કુંબલ=ઉનના સા પક્ષા પલ=૨ રૂપીઆભાર. પણ અને કાષાપણ એ બેના અર્થે એકજ બતાવી તે એક પ્રકારના શિક્કાનાં નામ, એમ લખ્યુ છે. કાકણી (જે ને ખાંખણી કહીએ )=૨૦ કપર્દક ( કીડી ), નિષ્ક=૧૦૮ સુવર્ણ પલ–લગભગ ૨૧૬) રૂપીઆ. ચીન, ખસ, તેજ, એ આદિનામ, કે લાર્ક, આયાવર્તબહારના મ્લેચ્છનાં ધારેછે, તથા હૂણ એ શબ્દ પણ ઘણાક લોક મ્લેચ્છને માટે વાપરેછે, પરંતુ મન્વાદિએ આપેલી સાક્ષીમાં હેમાચાર્યની પણ સાક્ષી ઉમેરાયછે કે એ બધાં કોઈ ક્ષત્રિય જાતિનાં નામ છે, ને તે જાતા હેમાચાર્યના સમયમાં પણ હતી.
છેવટ હેમાચાર્યની પોતાની કેઢલીક હકીકત ફાર્બસ સાહેબે રાસમાળામાં આપી છે. તે ઉપરથી તથા ચતુર્વૈરતિબધમાં છે તે ઉપરથી કહેવી જરૂરની છે. ધંધુકાના મેાઢ વાણિયા ચાચિ’ગને પેટ પાહીણીથી એના જન્મ થયા હતા. એનું નામ યંગ'દૈવ પાડ્યું હતું; તે જ્યારે આઠ વર્ષના થયા ત્યારે દેવચંદ્ર આચાર્ય ફરતા ફરતા ત્યાં આવ્યા. ચાંગદેવના બાપ ઘેર હતા નહિ, તેવામાં
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) આચાર્ય, ચંગની આકૃતિ જોઈ બહુ ભવ્યતાનાં ચિન્હ દેખી, તેની માને સમજાવી, છોકરાને જૈનદીક્ષા આપવા પોતાની સાથે લીધું. કર્ણવર્ટીમાં પોતાનો અપાશરો હતો ત્યાં એને લઈ ગયા. ચાચિંગ પરદેશથી આવ્યો, ત્યારે એને એ વાત ગમી નહિ તેથી કર્ણાવટી ગ, પણ પિતાનો દીકરો દીક્ષા લે એ વાત ત્યાં તેને ગળે ઉતરી તેથી તે હેમચંદ્રએ નામે સાધુ થય,ને થોડા જ વખતમાં પોતાની પેશીઓરીથી સરિએ ઉપપદ પામ્યો. એને આગળ જતાં પોતાની તપસિદ્ધિના મહિમાથી સિધ્ધ એ ઉપનામ પણ પામ્યા. એના રચેલા ગ્રંથમાં અભિધાનચિંતામણિ, દેશીનામમાલા શબ્દાનુશાસન અધ્યાત્મોપનિષદ્ વિષષ્ઠી શલાકાપુરુષચરિત્ર ઈત્યાદિ અને દયાશ્રય એટલા જાણ વામાં છે. એણે જે વ્યાકરણઅષ્ટાધ્યાયી બનાવી હતી તે એણે સિધ્ધરાજને ભેટ આપી તેને તેણે બહુ માનથી પાલખીમાં મૂકી ગામમાં ફેરવી, પણ બ્રાહ્મણોએ કહ્યું કે એમાં તમારી કાંઈ સ્તુતિ નથી તેથી હેમચંદ્ર તે આષ્ટાધ્યાયીના ઉદાહરણ ૨૫ કચાશ્રય કાવ્ય કરન્સ માંડ્યું એમ દંતકથા છે. હેમાચાર્યના મરણ વિષે અનેક દંતકથાઓ થાલે છે. શંકરાચાર્યે ઝેર દેવરાવી મારી નાખ્યા, તો કોઈ કહે છે કે શંકરાચાર્યને ને એમને વાદ થયેલો તેમાં શંકરાચાર્યે કુમારપાલના મહેલને છેલે માળથી માયાવી મલય દેખાડી માયાવી હેડી તેમને બતાવી, તેમાં પોતે બેસવા ગયા એટલે નીચે પડી છુંદાઈ મુઆ, પણ એ વાત ઉપર કશો આધાર રાખી શકાય નહિ. એટલું નક્કી છે કે એ બહુ વિદ્વાન અને પ્રાકૃત તથા સંસ્કૃત વ્યાકરણ અને દેશી શબ્દોના અર્થ સંબંધે પ્રમાણુયોગ્ય પંડિત સિદ્ધરાજના તથા કુમારપાલના વખતમાં હતા, અને કુમારપાલના રાજ્યની આખર વખતમાં ઈ. સ. ૧૧૭૪ પૂર્વે મરણ પામ્યો. કુમારપાલના સમયમાં શંકરાચાર્યના મઠના દેવબોધિ આચાર્ય સાથે તેમને વિવાદ થયેલો એમ સમજાય છે,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) દયાશ્રય શબ્દનો અર્થ બે આલય એટલે આધાર એટલો જ થાય છે, ને વ્યાકરણ તથા ઇતિહાસ બે આધાર જેને રચવામાં લીધેલા તે ગ્રંથ તે દયાશ્રય. એમાં પોતે રચેલી અષ્ટાધ્યાયીનાં સૂત્રનાં પાદવાર ઉદાહરણ છે, ને ગુજરાતના ઇતિહાસનો અર્થ તેમાંથી નીકળતા ચાલે છે. ભાષાન્તરમાં વ્યાકરણનાં ઉદાહરણનો જે હેતુ તે તે નજ સચવાય, એ કોઈ પણ વિદ્વાન સહજ સમજી શકે એવી વાત છે, એટલે કેવલ ઐતિહાસિક અર્થ જ આપી શકાય તે આખે છે. તે વાશ્રયકાવ્ય આ પ્રકારે ભારવિના ભટિકાવ્યને મળતું આવે છે, પણ ફેર એટ. લો છે કે ભારવિએ જ્યારે પાણિનીયની અષ્ટાધ્યાયીને કમ યથાર્થ સાચવ્યો છે ત્યારે બે આશ્રયથી રચેલો આ ગ્રંથ બહુજ કઠિન થઇ ગયો છે, ને ટીકાની સાહાપ્ય વિના તે સમજાવો પણ મૂકેલ પડે એવો છે. એની ટીકા કોઈ અભયતિલક ગણ નામના જૈન સાધુએ લખી છે તે બહુ ઉપયોગી છે. ફાર્બસ સાહેબ આ અભયતિલકગણીને બદલે લેશાભયતિલકગણ એવું નામ આપે છે ને તેને અપૂર્ણ રહેલા
યાશ્રયને પૂર્ણ કરનાર જણાવે છે, તથા ટીકાકાર તે કોઈ લક્ષ્મી તિલક નામે બીજો જ જણાવે છે. દયાશ્રયની જે પ્રતિ મારા આગળ છે તેમાંથી આવી કશી વાત નીકળતી નથી, તેમાં તે જેને હું ટીકા કહું છું તેને વૃત્તિ કહેલી છે, ને પ્રતિસર્ગ આ પ્રમાણે સમાપ્તિ કરેલી છે : इतिश्रीजिनेश्वरसूरिशिष्यलेशाभयतिलकगणिविरचितायांश्रीसि. द्धहेमचंद्राभिधानशब्दानुशासनद्याश्रयवृत्तौ. - ઈત્યાદિ. અભયતિલકગણી, તે જિનેશ્વર સૂરિને શિષ્ય એમ આમાંથી જણાય છે ને શિષ્યલેશ એ ઉપનામ ચરણરજ જેવું નમ્ર તા વાચક શિષ્ય એ અર્થનું જ બોધક છે આ નામને બરાબર ન જોવાથી લેશાય તિલક ગણી એવું બ્રમયુકત વાગ્યું હોય એમ ધારું
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
છું. મારા હાથમાં ચાશ્રયની એકજ પ્રતિ હતી એટલે તેમાં જેવા પાઠ હતા તેવાનુંજ મેં ભાષાન્તર કર્યું છે, ને યથામતિ તેને ટીકાને આધારે સુધાયા છે, જોકે ટીકા પાતે અનેક સ્થલે અતિ અશુદ્ધ રીતે નકલ કરાયલીછે. દ્દચાશ્રયની ભાષા સંસ્કૃત છે, તે બહુ શુદ્ધ છે, પરંતુ તેમાં તથા ટીકામાં ઘણા દેશી શબ્દા આવ્યાં જાયછે. જે કારણને લીધે આ ગ્રંથ અતિ કઠિન થઇ ગયાછે, તે કારણથી એમાં આપણે સ્વાભાવિક રીતે રસિક કાવ્યત્વની આશા ન રાખીએ, તે પણ એમ કહ્યા વિના ચાલતુ' નથી કે હેમચંદ્રનાં રચેલાં બધાં પુસ્તકામાં કાવ્યચાતુરી બહુ હલકા પ્રકારનીછે. આ સંસ્કૃત દ્દચાશ્રય છે તેમાં પોતાની અષ્ટાધ્યાયીના માકૃત ભાગનાં ઉદાહરણ આવતાં નથી, તે ઉપરથી એમ માનવાનું કારણ રહેછે કે હજી આ ચાશ્રયના પ્રાકૃત ભાગ થોડાક હાવા જોઈએ; ને ગ્રંથની સમાપ્તિ જે રીતે કરીછે તે ઉપરથી પણ એમ માનવાને કારણે થાય. કોઇક તે એમ પણ ધારેછેકે ચાશ્રય આથી આગળતા નથી, પણ જેવા સંસ્કૃતછે તેવાજ આખા એ પ્રાકૃત છે. આ બાબતના સ્પષ્ટ નિશ્ચય કરવાનાં સાધન હુ આપણે હાથ આવ્યાં નથી.
મ. ન. દ્વિવેદી.
નડીઆદ ૧૬ એપ્રિલ ૧૮૯૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અહંત પરમેશ્વરને નમસ્કાર.
શ્રીદ્વયાશ્રયમહાકાવ્ય.
(ભાષાતર)
સર્ગ ૧, ભયંકર, કાંત, અવિનીત, વિનીત, ક્રુર, શાંત, આદિ ગુણરૂપી, અને તેથી સ્યાદાદને સિદ્ધ કરી બતાવનાર(૧) એવા ચાલ(૨) વંશનું ભદ્ર થાઓ-૧
સાલાતુરીયાદિલોકથી(૩) જેમ અદુષ્ટ શબ્દસિદ્ધિ ફલી છે, તેમ ચાલુક્યવંશથી ન્યાય અને ધર્મની વ્યવસ્થા પણ અતિ અદુછરીત્યાવિજયવતી વર્તે છે-૨
ધર્મનું ચતુ, અને નયનું સ્થાન, એવું ભૂમિના સ્વસ્તિકરૂપ અણહિલપાટક(૪) નામનું પુર, શ્રીલક્ષ્મીએ સદા સેવેલું, શેભે છે-૩
(૧) સ્યાદાદ જે જૈનોનો સિદ્ધાંત છે તેમાં અપેક્ષાથી સદસ૮૫૫દાર્થ માન્યો છે, તેની પેઠે ભયંકર છતાં કાન્ત, આદિ ઉભયકોટિક ગુણોવાળા વંશ, તે વાદ જેવો જ છે. આમ પ્રકારાન્તરે મંગલ પણ થયું.
( ૨ ) સંધ્યાવંદન કરતાં અર્થ આપવાના ચુલુક(ખોબલા )માંથી થયેલો તે ચુલુય, ને તેનો વંશ તે ચાલુક્ય. એ કથા વિસ્તારથી વિક્રમાંકદેવચરિતના આરંભે છે.
(૩) પાણીનીય, ઇંદ્ર, ચંદ્ર, શાચ્છાયનાદિ એમ ટીકાકાર લખે છે.
(૪) પૂર્વે, પુરસ્થાપનાર્થે ઉત્તમ ભૂમિ શોધવા વનરાજ જતો હતો તેવામાં અરણ્યમાં ગાયે ચારતો અણહિલ નામે ભરવાડ દીઠો. તેને પૂછતાં તેણે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષ્મીથી શોભી રહેલા આ પુરમાં, સપત્નીને ઈબ્ધ કરાવવાની ઈચ્છાવાળી, મૃદુ ઉવાળી, સ્ત્રીઓથી વિવિલાસ સમેત, પતિ સમીપે, મધુ ઈચ્છાય છે. (પીવાય છે)-૪
- ઉમાભર્તાના વૃષભના સ્કંધ જેવા સ્કંધવાળા, માતાપિતા અને ઋષિઓને પૂજનારા, નરોનું પોષણ કરવામાં શ્રેષ્ઠ, એવા, એ (પુરમાં ) રાજા થયા; તે સર્વે પિતૃઋણથી પણ મુક્ત હતા.-૫
અહીંના વિદ્યામઠમાં અભ્યાસ કરતાં જડજિહાવાળો પણ હોઈ પિો આદિ કઠિન શબ્દોને ઉચ્ચારતો અતિ ઉત્તમ વાણી વદનારો થાયછે-૬
જેમ તૃકારનો ઋકારની સાથે સંધિ ત્રણ પ્રકારે કરીને ઘટે છે, તેમ અહીં ધર્મ કામરૂપી ત્રણ પુરૂષાર્થની વ્યવસ્થા ત્રણ પ્રકારે સારી શોભે છે-૭
તકારની જેમ કાર સાથેની વ્યવસ્થા સંધિમાં, તેમ ધર્માર્થકામની વ્યવસ્થા આ પુરમાં, ત્રિમકારે, શોભે છે-૮
શમવૃત્તિએ કરીને મહર્ષિતુલ્ય એવા રાજાઓને અહીંયાં દેખી, લજવાઈ જઈને, સપ્તર્ષિ આકાશમાં જતા રહ્યા–દ
અહીં, સર્વે ઋતુમાં અતિ શોભાયમાન ઉદ્યાનને વિષે, માગજના જેવી ચાલવાળી અને રંભાના સ્તંભ જેવી જંઘાવાળી, તથા લુકાર જેવી વક ભૂવાળી, અંગનાઓ ભાસે છે-૧૦
અહીં કોઈને શાર્ણ, કંબલાણું, વત્સરાણું, દશાર્ણ, વસનારું, વત્સતરાર્ણ, માર્ણપ), કોઈ પણ પ્રકારનું કોઇનું ઋણ નથી-૧૧
શકુન જોતાં એક શીયાળને એક જબ કૂતરા ઉપર ધસત જોઇ તેજ સ્થલે પિતાના નામથી પુર સ્થપાવ્યું, એવી દંતકથા છે એમ ટીકાકાર લખે છે.
(૫) ઉત્તમ ઋણ.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
એથી જ ઋણમાત્રથી મુક્ત હોઈ, રતિષ્ઠાએ પરમ પીડિત એવા જન, આનંદ પામતા, સુખે, મરતાપ શમાવા સ્ત્રી સાથે રમે છે-૧૨
અહીંયાં પ્રકૃષ્ટ તપવાળા ઋષિઓ વેચ્છાએ સર્વત્ર વિચરે છે, સ્વર્ગમાં જાય છે, પાતાળમાં પ્રવેશ કરે છે, પોતાના તપોમય તેજથી નિરંતર યુક્ત હોઈ સ્વેચ્છાચારી છે–૧૩
અહીંયાં સાધુઓ શમને વિષે ત્રષિ જેવા છે, ધર્મધુરાને વહેવામાં વૃષભ જેવા છે, ને તેથી ખલબતિ પણ અતિ ઋજુભાવ ધારે છે–૧૪ " કારના જેવી કુટિલ વેણીવાળી, ને કારના જેવી કુટિલ જૂ કરતી, અહીંની મૃગલોચનાઓ આકાશમાં દાંતની પ્રભાથી સૂકારાકાર ચીતરે છે–૧૫
સ્વામીનું કાર્ય ઉપસ્થિત હોય ત્યારે, ગુણના આઘથી વિશુદ્ધ. મતિવાળા, અને ભત્યવર્ગમાં ઢ, એવા સેવકો, અહીંયાં, કાર્ય કરવામાં તર્ક વિતર્ક કરવા અટકતા નથી–૧૬
સ્વછન્દાચારીકામની અલૈહિણીરૂપ કુલટાસ્ત્રીઓના અભાવથી, અત્રજ ધર્મ વસ્યો છે, અત્ર ત્રેતાયુગ જ પ્રવર્તે છે, એમ (લોક) ધારે છે–૧૭
અત્ર સ્ત્રીઓ માજીરનેત્રી નથી, કે નથી વૃદ્ધ બિડાલજેવી કૂર, તેમ નથી બાલબિડાલ જેવી લંપટ પણ તેમના હોઠ દીર્ઘ નથી, હ્રસ્વ નથી, તેમ જાડા પણ નથી.-૧૮ - અત્ર, પુરુષો સ્વોઢાને જ સેવે છે, પરકીયા ઉપર દૃષ્ટિ પણ કરતા નથી; એથી જ જેમ શ્રેત્રિયોના પ્ર ચારથીજ હોય તેમ, ધર્મની વૃદ્ધિ થાય છે. ૧૯
ગુરુચર્યાપિચર્યાદિવિનીત કાર્યવડે લકાર જેવી ( નમ્ર ) આકૃતિવાળા જનાને લીધે, અગ્રસ્થાને એકત્રિત થઈને એકત્ર વસેલો
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ). ધર્મ સર્વ પ્રકારની ઔષધિની ગરજ સારતો સતો, અતિ બલિષ્ઠ રૂપે વૃદ્ધિ પામે છે-૨૦
ચારજતને જોઈને, અને મનોહારિકાંચનને જોઈને, આ તે દહી છે કે મધુ છે એમ કુમારિકાઓ અત્ર તિર્ક કરે છે.-ર૧.
અત્ર આકાશ અને પૃથિવીને પાવન કરનારી, પાપમાત્રને નાશ કરનારી, ઉગ્નિને સમુદ્રપ્રતિ કાઢી મૂકનારી, વિખ્યાત ઈતિહાસવાળી, ગાયોને ઉપયુક્ત, તેમ નાવ ફરી શકે તેવા અગાધ જલવાળી, બ્રહ્મપુત્રી સરસ્વતી વહે છે–રર
બળદગાડીમાં બેઠેલા પોતાના બળદની, કે નાવમાં બેઠેલા પોતાના નાવની, પણ અત્ર દરકાર કરતા નથી, તેમનાં ચિત્ત કાપણી કરનારી અંગનાના સુગીતમાં સુલીન છે–૨૩
અત્ર શ્રાધ્ધપક્ષને વિષે ગૃહિણીઓ ઘરની જાળીમાં રહીને, ગાય બળદ આદિને આનંદ આપનારી લીલી ભૂમિને, તેમ ઈંદ્રિયોને શાત કરનારી નદી(સરસ્વતી)ને, નિહાળે છે–૨૪
ગાય અને ઉંટને પ્રિય એવી વેલીવાળા આ સ્થલના પાદર, મહાવૃષભના સ્કંધ જેવા આંધવાળા અને વૃષભ ઉપર બેઠેલા, એવા ગાય અને ઉંટવાળા સેવે છે–૨૫
અત્ર સ્વાધીન પતિકા ગૃહિણીઓ પોતાના પ્રિયને જાઓ, બેસો, ન બેસો, આમ બેલો, આમ ન બલો, ઇત્યાદિ પ્રેમોપચાર ઉચરે છે.—૨૬
અત્ર જપા અને વર્ણએ નામનાં કુસુમ રત્ન જેવાં મનોહારિ છતાં પણ અહો ! રે ! બાપ ! આ તે અગ્નિ છે એમ કહીને બાલકોથી જાય છે—-ર૭
મણિ જેવાં કઠિન અને કોમલ, તથા ચક્રવાકદંપતી જેવાં
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિરંતર યુમરૂપ, સ્ત્રીઓનાં સ્તનયુગ, અત્ર સ્વર્ગ અને મૃત્યુ બે લોકને જીતવાનાં સ્મરદેવનાં આયુધ જેવાં પ્રકાસે છે. ૨૮
હે સખિ! સપત્નીપ્રતિ જનારા એવા એને ગળે તે પ્રત્યક્ષ નક્ષત તો જોયા; તથાપિ એમજ માનતી હોય (એને નિરપરાધી માતી હોય છે તો જા જા ! મારે તારું પણ કામ નથી. તું જ વિચાર કર કે જે એની રતિ આવીજ હોય તો પછી શું કરીએ ? બહુ થયું, એનું પણ શું પ્રયોજન ! એમ અત્ર માનીનીઓ સખિમતિ વદે છે – ૨૮-૩૦
જે હનુમાનના પગ લંકાની પ્રદક્ષિણા કરતાં થાકયા નહતા, તે આ પુરના એકથી બીજે અંતે જતામાં થાકી જાય એમ હું ધારુંછું–૩૧
રે! અરે! ઓ ! કોણ! ઈત્યાદિ પ્રભુસંબોધન સમયે; કે અહો ! હે ! ઈત્યાદિ ગુરુસંબોધન સમયે તેમનાં પ્રગયિજન વિભે! પ્રભો ! આદિ ઉત્તરથી અત્ર તત્કાલ સેવા તત્પર રહે છે–૩૨
અમારા આપ માતા છે, તાત છે, ઇશ્વર છો, એવી જે સંબોધનરૂ૫, શિષ્યોની ગુરુમતિ, વાણી તે અત્ર, ઘ પ્રત્યયની પેઠે સર્વત્ર વૃદિધનું (૧) કારણ થયેલી છે—૩૩
જ્યાં સુધી અત્રસ્થલની સુભૂસ્ત્રીઓની મધુરગિરા શ્રવણ કરાઈ નથી ત્યાં સુધી જ સામવેદ સાકરનારો છે, મધુ મિષ્ટ છે, દહી સ્વાદિ. > છે–૩૪
કુરંગનયનીના કર તે શું મૃદુપદ્મ છે, ને તેના નખ તે શું તે પદ્મનાં કેશર છે, એમ અત્ર રસિક જન કલ્પના કરે છે-૩૫
(૧) ઘ પ્રત્યય જ્યાં આવે ત્યાં આગળ વૃદ્ધિ કાર્ય થાય છે તેમ અત્ર સમૃદ્ધિ થઈ છે, એમ વૃદ્ધિ, એ શબ્દ કયર્થ છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
ચતુર્મુખ ( અહ્મા ) કે ષમુખ ( કાર્તિકેય ) કોઇ આ પુરનાં ન્યાયધર્માદિ વર્ણન કરવા સમર્થ નથી; ણિત્ અને તુ પ્રત્યયની પેઠે આજ તેની વૃદ્ધિનું પરમકારણ પંડિતા માનેછે—૩૬
અત્ર આગુરુના ધૂમથી છાઇ ગયેલા આકાશને મેઘ ધારીને ણકારના જેવી શિખાવાળા અને કારના જેવી ચાંચવાળા મયૂર ડોક અને ચંચૂ ઉંચી કરી મધુરવાણી આલાપેછે–૩૭
જે હણ્ અનેર્ આદિ સંજ્ઞા પણ સમજતા નથી એવા મૂઢપણ આ સરસ્વતીસદનમાં બાસ્ત્રવેત્તા થઇ જાયછે—૩૮
સત્યમિતવાણીથી આનંદ આપનારા, ને આકીટ મનુષ્ય સર્વને ઉપકાર કરનારા, અત્રત્ય સજ્જનાને જોયા નથી ત્યાંસુધીજ ચંદ્ન પોતાના આનદીપણાના ગવે ધરેછે, કે મેરુ ઉન્નત રહેછે-૩૯
શત્રુતા પરાજ્યથી યશરાશિવડે દિશામાત્રને હાસપમાડેલા એવા અતિ વિખ્યાત અને દિગ્ગજ જેવા હસ્તિની સેનાવાળા અત્રત્ય રાજા આગળ ઈંદ્ર પણ ઝાંખા પડેછે-૪૦
નિરંતર હિતની ઇચ્છાએજ નિષ્પાપપ્રવૃત્તિ કરનાર મંત્રનાં જન અચ્ હસ્થી અને હર્લી અસ્થી જેમ સર્વદા ભિન્ન નથી તેમ ધર્મ અને અર્થથી અભિન્ન જણાયછે–૪૧
અત્રના વારાને જોઇ વાચસ્પતિ પણ નીચું માથું નમાવે; અત્ર રાજાઓના યશથી, જે સ્વાભાવિક રીતે શ્વેત નથી તે પણ શ્વેત થઇ ગયુ છે-૪૨
શાંતિને પ્રવર્તાવનારની વષર્ શ્રાદ્ આદિવાણી અત્ર નિર ંતર સુધા વરસાવેછે, ( મહામાયાદિ ઉપદ્રવ કદાપિ થતા નથી ); જલશાયીદૈવ જલમાં શયન કરતા નથી, પણ લક્ષ્મીને અત્ર વસેલી દેખી ત્યાં આવી વસેછે–૪૩
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) અહીં જે અતિ કૃતાર્થ, અને ઇંદ્રિયજિતપુરુષો પર ફલ આપનારાં વિવિધ ધર્મદાના ચરણ કરે છે તેથી ધર્મ અતિ પ્રીતિ પામે છે, કલિ ખિન્ન થાય છે, તે સત્પષોને મનોરથ સિદ્ધ થાય છે-૪૪
પ્રસિધ્ધ ચક્રવર્તી તુલ્ય (1) અત્રત્ય રાજાઓએ અત્ર અંત, ભગવાન અહંત, વિષ્ણુ, શંભુ સૂર્ય, ચંદ્ર, અને કાર્તિકેય, એ છ દેવની સ્થાપના કરેલી છે-૪૫
અતિ જાગ્રત, ચંચલ, પાંચ પ્રકારની ગતિને શીખેલા, બાહ્યશાલા ચત્વરાદિમાં ફરતા, તથા ઠકારાકા૨ખરીથી ભૂમિ ઉપર ઠકાર ચિહ ચીતરતા, એવા નાના પ્રકારના અશ્વના ગગથી પીડા પામતી હોય તેમ ભૂમિ અત્ર પોકાર કરે છે–૪૬
અત્ર, ઉચ્ચસ્વરે મૃદુ ગાયન કરતી, અતિ સુંદર રૂપ લાવણ્યવાળી, અને ચાતર ગમન કરનારી, વધૂ ન સમૂહ ચુવકોનાં મનને અશરણું કરી નાખી ઠગનારો જણાય છે.-૪૭ - અત્ર, યોધ્ધાઓ માણને ધૂળસમાં જાણનારા, અને શત્રુનો પરાજ્ય કરનારા, તથા ટંકારવ કરતું ધનુષ ધારી ફરનારા, શરણાર્થિનું રક્ષણ કરનારા, છે-૪૮
અત્ર ઠકારાકાર સ્તનવાળાં વધૂજન અંગમાત્રને બરાબર ઢાંકતાં જણાય છે, ને ખધારી પણ શાન્તવૃત્તિએ વિચરે છે, એમ કોઈ પણ દારુણવૃત્તિ રાખતું નથી-૪૮
અત્ર કોયલના જેવા સ્વરવાળી, પુરૂષની ઈચ્છા કરતે સતે પણ પુરુષને ચલાવનાર કુલટાવૃત્તિ વિનાની, અન્ય પુરુષે ન ઢંકાયેલા અને કેવલ સાધુવૃત્તિવાળા એવા ઉત્તમ પુરુષો રૂપી ભર્તાની સાથે, શોભે છે–૫૦
(૧) માંધાતા, ધુંધુમાર, હરિશ્ચંદ્ર, પુરૂરવા, ભરત કાર્તવીર્ય.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) અત્ર કહીં કોઈ પણ પુરુષ ટિદિમજેવા ઉધ્ધત, કે ચેર, કે છલ કરનારા, કે ખલવૃત્તિવાળા, કે અધમતાવાળા, કે શીયાળ જેવા ભી, કે પશુ જેવા મૂખ, નથી–૫૧
અત્ર, અનેક પુરુષો જેમને સંસર્ગ ઇચ્છે છે એવા પુરુષોત્તમ, અને પુરુષ પરાક્રમથી અતિ પ્રસિદ્ધ થયેલાની સાથે પુરુષોમાં ઠાકોર જેવા અનેક પુરુષ સહવર્તમાન ઉત્તમ પુરુષ અતિગાઢ મૈત્રી કરે છે–પર
પુરુષોમાં અતિ શુર, અને પરપુરુષનો બોલ પણ સાંખે નહિ એવા, તથા લેશ પણ મુદ્રભાવ વિનાના એવા ટકા નામના ક્ષત્રિઓ અત્ર ચાલુક્ય રાજાની સેવા ઉત્તમ પ્રકારે કરે છે–૫૩
અત્ર ભૂપતિ છે તે પ્રજાને રંજન કરવાથી શું હરિશ્ચંદ્રજ છે કે તેમનું પાલન કરવાથી શું પુરૂરવાજ છે, કે તેમનું પોષણ કરવાથી શું માંધાતાજ છે, એમ અનેક પ્રકારે કપાય છે- ૫૪
પોતાનાં સહસ ચને કૃતાર્થ કરતો ઇંદ્ર અત્ર કેવા કેવા સુભટો, કે કેવા કેવા અ, કે કેવા કેવા હસ્તિ, નહિ દેખે!-૫૫
અનેક રત્નના સમૂહથી અનેક પ્રકારની શોભાવાળા સંસ્કારને પામેલું આ પુર જે ત્વષ્ટા દેખે તો સ્વર્ગની જે અમરાવતી તેને શણગારવાના શાશા વિચાર ન યોજે-૧૬
જેમને અરુચી થયેલી એવા લોક અત્ર વિવિધ ગુણોને એવી સારી રીતે સચિવાળા કરવાની યોજના કરે છે કે જેવી કોઈએ કહીં કરી નહિ હોય, કે કરશે પણ નહિ-૫૭
અો ચતુર રીતે ચંચલતા કરે છે, હસ્તિ મંદમંદ નાદ કરે છે, સ્ત્રીઓ રમ્ય રમ્ય રમે છે, અહો! આ સ્થાનમાં વસ્તુમાત્ર પિતાના ઉત્તમ ગુણથી ફાલી રહી છે!-૫૮
અત્ર, દૂર સુધી વાંકા ચુંકા વિસ્તારવાળી છાયાવાળાં અને નિરંતર ફલ આપનારાં વૃક્ષની ઘટામાં, આકાશમાં કમાણ કરનાર વિદ્યાધરની કન્યા (પણ) છાનેમાને ભરાઈ બેસે છે-૫૮
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(2)
આકાશને અડકે તેવી ખુધને ચાટતા વૃષભાથી જના ખત્ર પરસ્પર ક્રીડા કરેછે, તેમ શમધર્મ પાળી અતિ ઉત્તમ તપ કરનારા યતિ પણ તેવા યતિઆથી પ્રીતિ પામેછે-૬૦
જેમ સ્વેચ્છાએ મહાલતુ કરિંગણ અચલા પૃથ્વીને પણ હુલાવેછે, તેમ અત્ર મદમદ મહાલતી સ્ત્રીઓના સમૂહ કોના મનને ન હલાવે!–૬૧
(અતિથિને રૃખી ) કદાપિ પણ જાત ન ચારનારા, ને મનમાં મહુ આનંદ માનનારા, એવા કોઇ પણ લેાક અત્ર અભ્યાગતને સંતાષવામાં પોતાનું દ્રવ્ય ચેારતા નથી–૬૨
ગઇકાલના પદાર્થને આજ ન રૃખી અત્ર લેક ત્રણે લોકના નાથ, અને હિરએ પણ પૂજાયલા, એવા અતિ ઉજ્જવલ તેજવાળા ( શ્રી અર્હુત )ને ભજેછે—૬૩
અત્રના જન રાર્યવૃત્તિ, શાસ્ત્ર, રામ, સમાધિ, સત્ય, બદ્દીન, અને ષડ`ગ, એ સર્વેમાં પ્રથમ છે-૬૪
ચ્યત્ર સ્મૃતિ શ્રુતિ શાસ્ર વ્યાકરણ જ્યાજ્િઞકુંણ્ય(૧) એ સવૅને કંઠે જાણનાર તેમ ત્શાસ્ત્રના તર્કને જાણનાર એવા સુંદર વાણીવાળા કાણુ નથી ?-૬૫
કાયલની પેઠે પંચમ લલકારનાર, અને મયૂરની પેઠે બડ઼ે ધમકારનાર, તથા સારસની પેઠે મધ્યમ આલાપનાર, એવાં ગાનારથી અત્ર કોણ રજન ન પામે ?-૬૬
આ પુરને વિષે, સર્વે રાજાના રાજા ( ભીમદેવ ) સુરાષ્ટ્ર અને
(૧) સંધિ, વિગ્રહ, યાન, આસન, હૂઁધીભાવ, સંશ્રય.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) સિંધુ દેશના(૧) મહારાજાના, મદથી ઝરતા ગંડસ્થલ તથા સુવાળા હાથીને યુદ્ધમાં જીતી લાવ્યો-૬૭
અતિ નિઃસ્વાર્થબુદ્ધિરૂપ શાચવાળા, અને અતિ શૈર્ય સંપન્ન, અને અનંતલક્ષ્મીવાળા, પુરુષો અત્ર શરણાગતને પાલતાં સતાં જે વચન વદે છે તે જાણે મિષ્ટ મધુને વરસાદ વરસાવે છે–૬૮
અત્ર પ્રાત:કાલે, સ્થાપન કરેલા અગ્નિ આદિત્ય અનંત ઇંદ્ર આદિ દેવને, વરી, તે વિષે હે સુચેતા ! હે અગ્નિ! આદિ સંબોધન ( સહિત આહૂતિ આપતાં કરેલી ) વાણી સંભળાય છે-૬૮
આ મનોરમપુર ઉપર સ્વર્ગવાસીની પણ પ્રીતિ થાયજ ( કેમકે ) અત્ર હે ધાર્મિક ! અમને કાંઈ આપો એવી કોઈપણ જીવની વાણી સંભળાતી નથી–૭૦
હે ગંધર્વ ! હે નાગ ! હે દેવી! અહો આવું પુર કહીં પણ હશે! એવી વાણી અત્ર સ્વર્ગગામી દેવલોક ઉચ્ચસ્વરે ઉચરે છે–૭૧
જ્યાં સાધુજનનો અતિ ઉદય છે એવા આ પુરમાં લોકમાત્ર મુમુક્ષુ, કોઇથી પરાજ્ય ન પામે તેવા, અને મોક્ષને યોગ્ય, તથા વૃક્ષલતા દિને છે પણ ન છેદનારા, એવા, શિવને મસ્તકે શોભતિ ચંદ્રકલા જેવા નિષ્કલંક ગુણવાળા છે-ડર
હે બંધુ ! આ એનાં નયનકમલજ છે એમાં શો સંદેહ છે આ મ આ પુરમાં કામિનીની સ્તુતિ અન્યોન્યપ્રતિ કોણ નથી કરતું –૭૩
અત્ર બ્રાહ્મણ બ્રહ્મયજ્ઞમાં હે સૂર્ય ! હે શિવ ! ઈંદ્ર ! હે વિષ્ણુ ! એમ સમરણ કરે છે–૭૪
હે ઈંદ્ર ! હે ચંદ્ર ! હે આદિત્ય ! હે વિષ્ણ? તમારામાંનો કે
(૧) ટીકાકાર લખે છે કે સિંધુદેશને એક ભાગ સૌરાષ્ટ્ર હતો.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) ણુ આ પુરના રાજા છે એમ સ્વર્ગવાસી પરસ્પર પૂછેછે-૭૫
અત્રે જે આવે છે તેના પ્રતિ, હું બધે ! હે સાધુ ! જો ( જે તે સાંભળેલા ) તે આ સમૃદ્ધિમા‚ તે આ વનાપવનાદિ, ને તે અવનિપતિ, એવી વાણી પ્રસરે છે—૭૬
જે પણે પડ્યા છે તેમને આ ચ્યા, ને પેલા છે તેમને આ આપો, એમ અત્ર ઉદાર લક્ષ્મીપતિ પોતાના મુનીમને કહેછે—–૭૭
અત્ર શ્રાવક, હે અર્જુન ! તમેજ સંસારમાં પડેલાંના શિવ રૂપ છે, તમેજ વિષ્ણુ છે, તમેજ બ્રહ્મા છે, એમ સ્તુતિ કરતાં બહુ શ્રદ્ધાથી સુંદર વાણી વદેછે-૭૮
જેનુ` માપ ન કરી શકાય એવી કાન્તિવાળા, રત્નના દીપ, અત્ર લક્ષ્મીપતિ કરે છે, કે લક્ષ્મીની જે છાયા છે તેને દીપની છાયા, ખાટલાની છાયાની પેઠે જરા પણ છેદે નહિ(૧)–૭૮
હું નાક અગવાળી તત્વિ ! હે પોયણીના જેવા પેટવાળી ! તારા વદનથી લજ્જા પામેલા ચંદ્ર તારા વક્રનની શાભા પામવા ઇચ્છે છે એમ જે કહીએ છીએ તે કાંઇ ખોટુ નથી. એવી અત્ર લોકોની વાણી સંભળાયછે—૮૦
આ પુરમાં ગુણના સાગર, પૂજ્ય યાગી, બ્રહ્માના જેવા બ્રહ્મ જાણનારા, અતિ ઉગ્ર તેજથી આદિત્યને પણ અસ્ત પમાડનારા, ચારે દિશાને પેાતાની કીર્ત્તિથી પરાવી નાખેછે-૮૧
અત્ર સંયતપુરુષાના દર્શનથી, આવીપડેલા અસયત પણ સંયુત થાયછે; સર્વલોક પિતૃકાર્ય મિત્રકાર્યમાંજ પરાયણ છે, ( જાણે ) વિધાતાએ એવા સર્વ ( પરોપકારી ) અત્રજ સર્જ્યા છે–૮૨
( ૧ ) એવી પુરાણાતિ છે કે બકરાંની ગધેડાંની ને સાવરણીની રજ તેમ દીપની અને ખાટલાની છાયા એટલાં લક્ષ્મીને વિનાશ કરેછે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
અત્ર કાંત અને મધુર વાણીવાળા કવિ, અતિ કૃતાર્થે થઇ, પોત
પોતાના ઇષ્ટદેવાતાને સ્તવેછે કે હું સંસારના તારનાર ! ત્રલેાકના રક્ષક ! પ્રભુ ! અમે તમને નમીએ છીએ, તમે રક્ષણ કરો-૮૩
અત્ર, સુપાત્રનેં યથાવિધિ ધન આપતા, અને ગુણથકી ચંદ્ર જેવા ઉજ્વલ, ધૈર્યવાન્, વીર્યવાન્, એમ સર્વે લોક સત્યવદનાર હોઇ
શાભેકે-૮૪
ઉકારૂ પીઉત્પાતર્જિત આ પુરમાં લકારસહિત જ઼ાર જેવા આકારવાળી મણિપ્રભા તેજ ઉલ્કાસ્થાને શાબેછે, ને વલમીક(૧) રહિત આ સ્થાનમાં અતિઉન્નત એવા દ્રવ્યના ઢગલા તેજ વક્ષ્મીકની ગરજ સારેછે-૮૫
સખિ ! આ દહિ દહિ, આ મધુ આ મધુ, એમ ખાલ્યને લીધે કાલી અને મીઠી વાણી કુમારીએ અત્ર ખાલેછે-૮૬
અત્ર થતા શંખધ્વનિને(ર) મિત્રે પ્રતિ પ્રાતઃકાલ કલિ, એમ પાક મૂકેછે કે હાય ! હાય ! મારૂં સ્ફુટ સ્ફુરણ પામેલું પરાક્રમ અહીંયાં કેવલ ઢંકાઈ ગયું !-૮૭
અતિ મધુર અને અતિ સુંદર એવા સ્ત્રીઓના કંઠ તે પુષ્પ ધન્વાના(૩) જયધ્વનિ કરતા શખ છે એમ અત્ર કામીજનોએ નિશ્ચય કાછે-૮૮
જેમ કમલાના સમૂહથી તૃષાત્તભ્રમરને પીવાનુ` મધુ ઝરેછે તેમ અત્ર સત્પુરુષોની ગાથી( ૪), આનંદે ફફડીને ચાથતા કાનથી પૌવાજેવુ' પય ઝરેછે ૮૯
(૧) સાપના રાફડાના ઢગલા. ( ૨ ) જે દેવાલયેામાં થાય તે. ( ૩) કામદેવના.
( ૪ ) ગાય અને વાણી; પયશબ્દના અર્થ વાણી પક્ષે મીઠાશ એટયાજ લેવા.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩)
અતિ પ્રસિદ્ધ વિભ્રમવાળી તથા અપ્સરાની પણ કાન્તિને લા પમાડનારી, ને તેથી મકરધ્વજના રસ સર્વત્ર ફેડનારી, શ્રી અત્ર યુવકોનાં મનને અતિ મથન કરેછે-૮૦
તપશ્ચયાથી કુરી થઇગયેલા, અને દર્શનથી હર્ષ પમાડનારા, યતિનાં દર્શનથી હિંસકો પણ ઉત્તરાયનમાં સૂર્યની પેઠે મંત્ર ધનુના( ૧ ) ત્યાગ કરેછે-૮૧
અત્ર મધુરવાણી વદનારાં જન, પુત્રને ખાનાર ! પાત્રને ખાના૨ ! પુત્રને હણનારી ! પુત્રને ખાનારી ! એવી ગાળા કદાપિ ઉચરતાંનથી—૯૨
પુત્ર કે પાત્રને ખાનાર શાકિન્યાદિ રહિત આ પુરમાં, પુત્ર પાત્ર આદિનું ભક્ષણ કરતાં મત્સ્યના વરુણે સ્થાપેલા ન્યાયને સર્વે હસે છે—૧૮૩
અત્ર સુકુમાર અંગવાળી અને કબુકડી( ૨ ), તથા કમલનેત્રી, અંગના વારવાર વિવિધ પ્રકારે રમેછે, ને તેમની ભમરની આગળ દાડતા સ્મર તેમના કિંકરની પેઠે વર્તછે—૮૪
અત્ર સુદર ભમરવાળી સ્ત્રીઓનાં મુખ મધુને ચાંટતાં ભ્રમરદ ૫તીસહિત પદ્મ જેવાં છે, અને સત્પુરુષાનાં હૃદય સ્વર્ગગાના જલ જેવાં સ્વચ્છ છે-૮૫
મુખથી કરીને ઇંદુના ગર્વ ચૂર્ણ કરીનાખ, ને સ્વર્ગની સ્ત્રીઓથી પણ તું અધિક થા, એમ અત્ર સ્ત્રીજનને ઉત્તમ ઊપદેશ દૈતી સખીઆ વટછે—૯૬
આ પુરમાં મૃદુ, અતિ પ્રેમબધ્ધ, અતિ વિશુધ્ધ, અને રમ્ય,
( ૧ ) ધનુષુ, કામઠું, અને ધનરાસિ.( ૨ ) શંખ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
તથા સર્વસુખસંપન્ન, એવાં સ્ત્રી જન અપ્સરાસમાન હોઈ અહોરાત્રીને જાણતાં નથી-૮૭
અત્ર ઉમાની પૂજા કરવા આવેલી પ્રૌઢાઓના મુખની સુગંધિથી પુપનો ભ્રમ પામેલો (ઉમા પૂજનનાં પુષ્પમાં આવેલો ) ભ્રમર, તે મઢાના મુખને ચાટવાને તૈયાર થાય છે-૮૮
અતિ ઉંચા રd ભ ઉપર ચઢાવેલી વજાના શબ્દથી પવન એમ પિોકારે છે કે આ પુરની શોભા સ્વર્ગમાં પણ નથી, ને બૃહસ્પતિ પણ તેનું વર્ણન કરવા સમર્થ નથી-૮૮
રે ! અતિ વિનીત તથા સર્વ સંદર્ય અને ભાગ્યવાળી કાતિવાછે આ તારો પતિ ઊભે, એવાં સખીવચનથી અત્ર મુગ્ધા ઉભી થઈ પિતાના અંગમાંને સ્તંભ તજે છે-૧૦૦
એનું જે પરાક્રમ છે તે કોઈ અપૂર્વજ છે એનામાં જે પ્રભુતાને ઉત્તમ ગુણ છે તે પણ અપૂર્વજ છે! અહો આ તે ઇંદ્ર છે કે એનાથી પણ કોઈ અધિક છે, એમ અત્ર લોકોની રાજાને સ્તવવાની રીતિ છે–૧૦૧
અહો ! શું આતે સ્વર્ગ જ ! ના, ના, આની ભવ્યતા આગળ સ્વર્ગ શાહીસાબમાં! એમ સિદ્ધલોકો આ પુરને જોઈને સંશય કરેછે-૧૦૨
અત્ર રૂપવાળી કુલસ્ત્રીઓ, ગૃહાંગણમાં, વ્યંજનના પછી આવેલા પંચમ વ્યંજનની પેઠે વાલોપશોભિત(૧) દીપી રહી છે–૧૦૩
(૧) વાલોપ શોભિત એ શ્લિષ્ટ વિશેષણ છે. સ્ત્રીઓ પક્ષે એને અર્થ સુંદર કેશથી શોભીતી એટલે થાય છે ને વ્યંજન પછી આવેલા અનુનાસિક પર વાસ્લોપ એમ લઈ વિકલ્પ સરૂપ એટલે પૂર્વક્ષરને પોતાના જેવા કરે કે પોતે એમને એમ રહે એટલે અર્થ થાય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
વિદ્દાનાની એવી શિક્ષા છે કે ધર્મને વધારો, ગુણના ઉત્કર્ષ કરો, પાપના નાશકરા, કલિને સહારા, આપે તે લેા, ન આપે તે નઇચ્છા-૧૦૪
અનેક કલાને જાણનારી અહીંની નારી, શ્રીવિષ્ણુ(નારાયણવતાર)ની સાથળમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી, અને પોતાના ગુણથી અતિ ગર્વ પામતી એવી અપ્સરા(ઉદ્દેશી)ને પણ પોતાના ગુણથી પરાજય પમાડેછે–૧૦૫
હે દૂધના જેવા શુદ્ધ અંત:કરણવાળી ! તું લજ્જા પામીશ નહિ, પણ પ્રગલ્ભાના જેવા આચાર કરી, તારી શાકાના મદ ઊતાર, એમ આ પુરમાં મુગ્ધાને ભણાવાય છે—૧૦૬
અત્ર બ્રાહ્મણા ષટ્કર્મ કરનારા, સત્યવાણી વદનારા, નાના પ્રકારતી વિદ્યાઓ જાણનારા, ચારે દિશામાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા, છે; અને જગને અપકાર કરનારના પ્રતાપ ખંડવામાં વસિષ્ઠ જેમ વિ. શ્વામિત્ર ઋતિ વર્તતા તેમ વર્તનારા છે-૧૦૭
આ અદ્ભુતસ્થાનને વિષે, મુંગાં સુંદર વાણી વદતાં થાયછે, તૃષાવાળાની તૃષા રામેછે, અગવિકલનાં અંગ સારાં થાયછે, આનંદવિનાનાં આનંદ પામેછે, એમ પ્રાણીમાત્ર દેવતાતુલ્ય થઇ રહેછે-૧૦૮
અત્ર કામ લેાક સ્ત્રીને કંઠે લાગી સદા ખેલેછે, અને સંધિકાર્યની પેઠે કદાચિત્ વિરામમાં( ૧ ) પ્રવર્તતા નથી—૧ ૦૯
જો આ પુરની સ્ત્રીની વાણી સાંભળી હોય, કે તેમના મુખેંદુનુ
૧ વિરામ એટલે સધિપક્ષે વાકયને વિરામ, ત્યાં સંધિ કરવા ન કરવા સાપેક્ષ છે માટેન કરે તેા ચાલે; અને વિરામ એટલે કામીપક્ષે અટકવુ બંધ રહેવુ', તેવા વિરામમાં કામી પ્રવર્તતા નથી, એટલે ખેલતાં અટકતા નથી.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
દર્શન કર્યુ હાય, તેા કાયલના મધુર સ્વર પણ કાર લાગે, અને ચંદ્રપણ ગઢો જણાય−૧૧૦
ઉત્તમ કુલના પુરુષો સાથે રાજકુમારા, અત્ર, વસતાદિ સર્વ - તુએ એકજ સમયે સેવાયલાં ઉપવનામાં વિહરેછે–૧૧૧
પ્રભુનું કાર્ય સાધવામાં મુખ્ય હાવાથી કીર્ત્ત પામેલા, ભયમાત્રને ખાઈ ગયેલા, તરવારની મૂઠ હાથમાં ધારણ કરનાર ક્ષત્રિયાથી, શ્રીમાન્લાકનાં દ્દાર અત્ર શાભેછે-૧૧૨
અત્ર હસ્તિ મદ ઝરતા છે, સ્ત્રીઓ લાવણ્યરસ વહેતી છે, અને યુનાઢય લોક દાનાર્થ કરેલા સંકલ્પના જલથી વહેતા હાથવાળા હોઇ ધ નને લીટ જેવું તુચ્છ ગણેછે–૧૧૩
એ તરફ ફૅલાયલાં કિરણથી શૈાભીતી રત્નવેદી ઉપર બેઠેલી, અને આંસુ ઢાળતી, ભાગુ' ભાગુ' વદતી, ને ખેળે ખેળે નિહાળતી, એવી મદમાતીને જોઇ અત્ર કોણ ન ચળે !-૧૧૪
અત્ર, મન અને વાણી ઉભયથી અતિ સ્વચ્છ, તેમ મહત્પુરુષોને ચોગ્ય સત્કારાદિથી સન્માન કરનારા, એવા દૃઢપુરુષો રાજદ્વાર આાગળ ઉચિત ઉચિત મહત્કાર્યમાં નિયાજેલા છે–૧૧૫
બૃહસ્પતિ ખરેખર વાણીના પતિ છે, ને દિવાકર ખરેખર દિવસના રાજા છે, પણ આ પુરના વાણી અને તેજથી અતિ દીપી રહેલા લોક આગળ કેાણ વાણીના પતિ ને કેણ દિવસના રાજા !–૧૧૬
હે રાજન્ ! તુ પૃથ્વીના રાજામાં મુખ્ય છે, કીર્તિના મુખ્ય પતિ છે, લક્ષ્મીના પણ ઉત્તમ નાથ છે, એમ પ્રજારક્ષણથી અને તેજથી તું ૧રુણ છે કે ચંદ્ર છે એમ લોકો અત્ર વદેછે–૧૧૭
અત્ર સર્વ રાજરાજેશ્વર ઈંસમાન છે, ને મા કુબેરસમાન લક્ષ્મીવાળી છે; સત્પુરુષો પણ યાગ્ય અને વિચારયુક્તવાણી ખેાલનારા બૃહસ્પતિ સરખા છે -૧૮
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) - આ પુરની, અતિ વહી જતા લાવણ્યમાં રમતી સ્ત્રીઓને જોઈ ઇંદ્ર, જલથી ઉત્પન્ન થયેલી અપ્સરાઓને, માત્ર જલમાણસ જેવી જ ગણે છે-૧૧૮ ?
ઉડી રહેલા ચામરથી હસી રહેલી અને ઉંચે ધરેલાં છત્રથી ઉજજવલ થઈ રહેલી, એવી, દુર્ગતિમાત્રને નિરંતર સંહાર કરતી, લક્ષ્મી અત્ર શોભે છે-૧૨૦
શાન્તિ ધારણ કરી સર્વત્ર ફરી જનને સંતોષ કરનાર, તથા મકાર જેવા કુટિલ ચિત્તવાળાને પણ યોગ્ય શિક્ષા આપનાર, એવા વિદ્વાન, સર્વત્ર, શિષ્યોને સાક્ષાત્ સરસ્વતીની પેઠે અત્ર બન્ આદિ વ્યાખ્યા પૂર્વક ભણાવે છે–૧૨૧
જેને અખિલ યશ, શત્રુ પાસે હાથ ધરવા રૂપી વજથી ચૂર્ણ થયેલો છે એવો યજ્ઞપુરુષ(૧) આ પુરના રાજાની બરાબરી કયાંથી કરી. . ”
શકે ?-૧૨૨
અત્રના પંડિતોનું નિરતર, ટ ઠ ડ ઢ ણ ની પેઠે, ઉત્તમ વાણી અને ફુટ વકતૃત્વ એ વિષયમાં, મૂર્ધન્યત્વ( ૨) કીચો પંડિત ન સ્વીકારે ?–૧૨૩
ણકાર જેવા કુટિલ કેશવાળીને આગળ કરતો, ધનુષનો ટંકારવ કરતો, અને એમ પિતાનો પ્રતાપ સર્વત્ર પ્રકાશતો, કામદેવ અત્ર આખા જગો પરાજય કરવાને તૈયાર થયેલો જણાય છે-૧૨૪
અરે પતિના હાથમાં ભીડાયા પછી પાછી શા માટે હઠે છે, ને પૂછે છે ત્યારે સારી રીતે બોલતી શું નથી, જા જા, લાજ માત્ર તજી દે, એમ અત્ર મુગ્ધાને સખીઓ શીખવે છે-૧૨૫
(૧) વિષ્ણુએ બલિ પાસે યાચના કરી હતી. (૨)ટકારાદિ પક્ષે મૂર્ધન્ય સ્થા નથી ઉત્પન્ન થવાપણું; વિધાપક્ષે સર્વને માથે હેવાપણું.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
" મેરના જેવી ઉચાઈવાળા, અને આકાશને અથડાતી ધ્વજાઆથી ( આકાશના પણ મોંમાં) થુંકનારે, તથા શેષની ફણા જેવાં ધવલશિખરથી શોભતા કીલો આ પુરની ચારે તરફ છે-૧૨૬
છનુએ પાખંડ(૧) સહિત તથા અતિ સંતુષ્ટ ચારે આશ્રમ સહિત આ પુર છ(૨) ચક્રવર્તીની છ નગરીઓ જીતીને જામેલું છે-૧૨૭
તેમનામાંજ લય પામી ગયેલા ચિત્તવાળા નરે, કામાદિ ષષિના રિપુ સોળમા તીર્થંકર શાંતિનાથનું એક લીલામાત્રથી જ વિઘની શાંતિ માટે અત્ર સ્મરણ કરે છે-૧૨૮
અત્ર લોક ધર્મ અર્થ અને કામ એ ત્રણ પુરુષાર્થની અતિચિવાળા છે, તેમ ચતુર્થ પુરુષાર્થ, મોક્ષ, માટે પણ જરાથી વિમુક્ત એવા ગીઓ અત્ર ધ્યાનસ્થ થાય છે-૧૨૮
આ, પેલા, ઓલ્યા, ઇત્યાદિ મહાત્માઓથી અને જવિમુક્ત સિધ્ધાથી આ પુર અતિ પવિત્ર હોઈ ભાગ્યશાળી છે એમ જન બોલે છે-૧૩૦
એથી જ નયનની પ્રીતિ છે, એમનાથી જ લક્ષ્મી છે, એથી જ ઉત્સલ છે, એનાથીજ ધર્મ છે, એમ અત્ર શ્રીમાનાં ઘરને કણ ન. વર્ણવે -–૧૩૧
ગુરુ અને માતપિતાની ભક્તિથી, તથા મોક્ષાર્થે અતિ ઉત્તમ જ્ઞાનસંગ્રહથી, અત્ર વાન માણસો પણ સ્પષ્ટ વૃદ્ધત્વવાળા હોય એવા છે–૧૩૨
આત્મામાં નિરંતર લીન હેવાથી જેને જરા દૂર છે, તેમ જેને
(૧) ષશાસ્ત્રાદિ વાર્જિત જે નવીન ધર્મ તે પાખંડ કહેવાતા. (૨) વૃત્તિકાર માત્ર એટલું જ લખે છે કે તે ચક્રવર્તી તે ધુંધું મારાદિ.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) જરા આવેલી છે, તેવા સર્વને જરાથી વિમુક્ત એવા પગીની સાથે અત્ર સ્પર્ધા વર્તે છે(૧)–૧૩૩
સર્વને પ્રિયકર્તા, ને ગુણવડે સર્વથી ઉજજવલ, એવો અત્ર શ્રીમૂલરાજ નામે ચાલુક્ય કુલને ચંદ્રમા, રાજા હતો–૧૩૪
ઉત્તમ અધમ સર્વની આશા પૂરનાર એ રાજા, સર્વને ઉપકારક હેઈ, સર્વમાં ઉત્તમોત્તમ હત–૧૩૫
સૂર્ય અને ચંદ્ર એ બે આ રાજાથી હીન છે તેનાં બે કારણ છેઃ એક તો આ રાજાને તમાકૃત અભિભવ નથી, ને સર્વે કાલમાં ઉદય ન હોય એમ નથી(૧)-૧૩૬
આપ બીજા આદિત્ય છે, કે વિષ્ણુ અથવા ઈંદ્રમાંના એક છે, કે અગીઆર રુદ્રમાંના એક છો, એવાં વચનપૂર્વક એ રાજાને બીજા રાજા નમસ્કાર કરે છે–૧૩૭.
દેવતામાંના એક, અને બીજા ધરણીધર શેષ, એવી રાજાની સ્તુતિ કર્યા પછી બુદ્ધિમાન બીજા કોની સ્તુતિ કરી શકે?-૧૩૮
એ રાજ જે જે જેવી પ્રાર્થના કરે તેને તેવું આપે છે, અને જે જે ૨ષ કરે છે તેના ઉપર કોપ કરે છે-૧૩૮ | દાતામાં એકજ, અને યુગ્મ અશ્વિનીકુમારમાંના એક એવા આ રાજાનો યશ સર્વ દેશમાંથી કયા દેશમાં નહિ ગયો હોય !–૧૪૦
(૧) અત્ર ગરત હોવાથી સર્વે બાલવૃહ–જરાથી મુક્ત છે એમ અર્થ છે. . . (૨) તમઃ એવું રાજા પક્ષે તમગુણનું નામ લેવું; ને સૂર્ય ચંદ્રપક્ષે રાહુનું નામ સમજવું, ઉદયમાં પણ ચંદ્રનો દિવસે ને સૂર્યને રાત્રીએ ઉદય નથી પણ રાજાને તો ઉભય વખતમાં છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
દાન એ જ એક વતવાળા એવા તમે, તેનાથી યાચના કરેલી એવા ઈંદ્ર અને વિષ્ણુ તે, તમારા અનેક ગુણની એક કલાની પણ બરાબરી કરી શકે નહિ–૧૪૧
પિતાથી મહટાં, નહાનાં, સમ, અસમ, સર્વથી, તેમ અનેક રાજાઓથી ગુણવડે અતિ ઉત્કૃષ્ટ આ રાજા, સર્વને વિરમય પમાતે–૧૪૨
દક્ષિણ ઉત્તર તેમ પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ સર્વ દિશામાંથી આવીને) આ બીજા કૃષ્ણના ચરણે કોણ પડયું નથી ? ૧૪૩
પારકાનું દ્રવ્ય ન ઇચ્છતાં, તેમ પોતાના દ્રવ્યને પોતાનું ન કરતાં, સત્પાત્ર વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને, પિતાનાં સ્વજનને આપતે હોય તેમ, આ રાજા નિત્ય દાન આપે છે–૧૪૪
ચાંડાલાદિની પુરીની અંદર રહીને પણ એના શત્રુ વરસની આશા રાખતા હતા ને તે માટે એની પ્રાર્થના કરતા(૧)–૧૪૫
અતિ તેજથી અપ્રતિમ એવા આ રાજાની સામે ઊભો તેના ઉપર કૃતાંત કોપ્યો અને તેનું દેવ ક્યું એમ જાણવું–૧૪૬
પૃથ્વી તથા સ્વર્ગ ઉભયના શાસન કરનાર એ રાજાની, તમારા જેવા અમારા જેવાનાં પુણ્યથી (પ્રકટ થાય છે ) એમ ઇંદ્ર પણ
સ્તુતિ કરી છે એવા સર્વથી અતિ ઉત્તમ થયેલા રાજા આગળ આપ કોણમાત્ર છે કે એની ઈર્ષ્યા કરો છો, એમ, જ્યારે આ રાજા સેના સજજ કરી પ્રયાણનો વિચાર કરે છે ત્યારે ઉત્તરકોશલમાં મંત્રીઓ રાજાને કહે છે–૧૪૭–૪૮
(૧) એનાથી ડરીને એના પુરમાં પેશી શકતા નહિ ને એવા નીચ સ્થાનમાં સંતાઈ, અતિ દ્રવ્યહીન થઈ જવાથી વસ્ત્ર માટે પણ એની માન કરતા.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
અર્ધાને દાસ કયા, અર્ધાને માર્યા, એમ સર્વે રાજાને ખાણે વશ કા, ( પણ ) સૈન્યમાં તે માત્ર અધાજ હાથી ને અર્ધાજ ધેાડા સજ્જ કયા હતા, સર્વ સૈન્ય તૈયાર કર્યું નહતું —૧૪૯
પૂર્વે તેજસ્વી થઇ ગયા, પાછળ પણ થયા, પણ તે બધાએ રવિની પેઠે આના ઉદય થતાં અસ્ત થયા-૧૫૦
જે સાક્ષાત્ બૃહસ્પતિથી જરા પણ ન્યૂન ન હોય એવા કોઇ અલ્પજ, એના ગુણનુ અલ્પ પણ, બીજા ત્રીજા ચેાથા પાંચમા ભાગનું પણ વર્ણન કરી શકે-૧૫૧
કંઇક દેવ, કંઇક નાગકુમાર, કઇંક મણિ, કોઇ પણ જેમ કૈાસ્તંભની આગળ ઝાંખાં પડેછે તેમ માની આગળ પડેછે–૧૫૨
સૈન્યમાંના હાથીના દંતથી વટાઈ ગયેલા, પૂર્વાદિ દિશામાં વર્તમાન સમુદ્રના તટ, એના દિગ્વિજયની સાખ પૂરેછે—૧૫૩
પૂર્વથી અને પશ્ચિમથી, તેમ દક્ષિણથી અને ઉત્તરથી પણ, લક્ષ્મીને ખેંચી લાવતા એ રાજા દક્ષિણ, ઉત્તર, પૂર્વ અને પશ્ચિમ
ચારે દિશાના પતિ થયાછે–૧૫૪
રાજામાત્ર, શ્રી અને પરાક્રમમાં મુખ્ય એવા એ રાજાને તમેછે, અને એ પણ તેમના ઉપર, તે જેમ એક માસ કે એક દિવસે પણ નાના ( ભાઇ ) હોય એમ સ્નેહથી ન્રુવેછે–૧૫૫
પોતાના ખમાત્રનીજ સાહાય્યવાળા, અને બીજા કૃષ્ણ રૂપી ચ્યા રાજાને, બીજા ત્રીજા (સર્વ) દેરામાંથી આવી આવીને રાજા પગે પડેછે—૧૫૬
બીજા ત્રીજા ( સર્વ ) રાજાની કીર્ત્તિને અસહન કરનાર આ રાજા, આ જગતમાં, ઉપરના જગમાં, ને ત્રીજા જગતમાં, ત્રણે ( સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાલ ) સ્થાનમાં અતિ પ્રખ્યાત છે–૧૫૭
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
સૂર્ય જેવા તેજવાળા આ રાજાથી સર્વ શત્રુનો પ્રલય થઈ ગયો છે, ને રૂપે કરીને ચંદ્ર જેવા એ રાજાથી સર્વે મિત્રોને અતિ હર્ષ વ્યાપ્યો છે–૧૫૮
પૂર્વથી પળાતાં આવેલાં ન્યાય અને ધર્મમાં આ રાજા તત્પર છે, અને પુરૂરવાથી પર્વ(બૈધ્ધ)ના કરતાં, તેમ તેનાથી પણ પૂર્વ (ચં દ્ર)ના કરતાં, લેશ પણ ઉતરે તેવો નથી-૧૫૮
આણે પિતાની ઘનશક્તિથી પૂર્વના બલિઆદિ દત્ય, તેમ કણદિપ, પૃથ્વી ઉપર ફરીથી સ્મરણમાં અણાવ્યા છે-૧૬૦
રિપુના લોહીને પીનારા એવા પોતાના ખરૂપ પલંગમાં પિતાને અતિ અનુરક્ત એવી જયશ્રીને કીડા આ રાજા સ્થલ આપે છે-૧૬૧
(થયેલા કે થનાર) સર્વ રાજાઓ કરતાં આ રાજા અતિ વિ. ખ્યાત છે, કેમકે સર્વ પ્રજાને અતિ હિતકર છે, અને સર્વ સંપત્તિનું સ્થાન છે–૧૬૨
લક્ષ્મી અને વસુધા ઉભયને લીલામાત્રથી જ પોતાના હાથથી ધારણ કરનાર આ રાજાના કુંદ જેવા ધવલ યશથી પૃથ્વી અને આ કાશ ભરાઈ ગયાં છે–૧૬૩
એના શત્રુઓ રણમાં સુંદર ચાપ અને ભાથા તજીને અતિગ્રી(૧) એવાં ગુરુ અને અબલતા ભીતિ તેને આશ્રય કરે છે-૧૬૪
(૧) અતિસ્ત્રી એટલે સ્ત્રીની પણ પાર ગયેલાં એટલે અબોલતા અર્થાત નિર્બલતા અને ભીતિ એટલે ભય તે એવાં કે સ્ત્રીઓમાં હોય તેથી પણ અધિક. આવો ભય પામી શત્રુઓ ગુરુ એટલે પોતાના બ્રહ્મચારી આચાર્ય તેમની પાસે શાન્ત થઈ જાય છે, એવો વિરામ પામી જાય છે ને ગુરુ પણ અતિશ્રી એટલે સ્ત્રીને કદી ન અડનારા એવા બ્રહ્મચારી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) આની બુદ્ધિ કામધેનુના જેવી અપરાજિત છે એણે અતિ ગર્વક શત્રુઓને ત્રાસથી સ્ત્રીઓ કરતાં પણ વધારે ભયભીત કરી નાખ્યા છે–૧૬૬
બુદ્ધિના અતિ પ્રકર્ષથી, મુનિના પણ મુનિ, અને સાધુના પણ સાધુ, એવા આ રાજાએ અતિ ઉત્તમ કીર્તિ પ્રાપ્ત થાય તેમજ વર્તન ગ્રહણ કર્યું છે–૧૬૬
કુબેર, વરુણ, શેઃ પતિ, અને વિધુ, એમનામાં જે ગુણો છે તે, કીર્તિથી કરીને શુદ્ધ એવા આ રાજાએ, પોતાને વિષે સ્થાપ્યા છે-૧૨૭
| ત્રિભુવનના પતિ (વિષ્ણુ) સરખા, અને રણમાં અસહાય રહી સુઝનાર, આ રાજાના સર્વે ગુણનું વર્ણન કરવાને કાણું સમર્થ
પૃથ્વીનો પતિ અને ઇંદ્રનો મિત્ર એવો આ રાજા રણને વિષે મિત્રની સાહાસ્ય ન ઈચ્છતે ગુઝે છે, ને જયશ્રી પણ એનેજ વરે છે–૧૬૮
નિશાપતિ (ચંદ્ર) જેવી કાતિવાળો, વસન્તસખા (કામ) જેવા રૂપવાળો, આ રાજા, શંભુસખા (કુબેર ), અને શ્રીપતિ (વિષ્ણુ) કરતાં સમૃદ્ધિમાં ઉણો નથી–૧૭૦
એની, (સામ, દામ, દંડ, ભેદ)ચાર ઉપાય રૂપી આંચળવાળી, અતિશુદ્ધ, પવિત્ર, અને કીર્તિરૂપી દુધ દેનારી, બુધિરૂપી કામધેનુની ઇંદ્ર પણ ઇરછા કરે છે–૧૭૧
આવી અને આવી મતિવાળો એ આ વિશ્વનો રાજા સતે, ઇંદ્ર રક્ષાયેલું છતાં પણ દૈત્યનાં યુધથી ભય પામી રહેલું સ્વર્ગ નિર્ભય થઈ શક્યું-૧૭ર
વિજ્ય આપવામાં કામધેનુ જેવી તરવાર પકડીને એણે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) મહાબુધ્ધિશાલી નૃપપંક્તિના પણ રણમાં ક્ષાભ કર્યો.-૧૭૩
આના, ખભે અડકતા કણવાળા, અને અતિ સ્નેહમય દૃષ્ટિવાળા, લાંબા પહેાળા શરીને જોઇ આશ્ચર્ય પામેલા દેવતા પૃથ્વી ઉપર ( એને જોવા માટે ) આવજા કરે છે—૧૭૪
પૃથ્વીવધૂના(૧) કર લેતા સતે પણ રૂપ છે; તેમ સ્ત્રીથી અત્યંત વિમુખ છતાં છે—૧૭૫
આ રાજા લક્ષ્મીવધૂને સુખકીર્ત્તિીં પ્રતિ સ્મૃતિ લુબ્ધ
અતિ ઉત્તમ હેાય કે અતિ શુધ્ધ હોય એવી પણ પરસ્ત્રી પ્રતિએ અત્યંત નિસ્પૃહ છે, અને કોઇની પણ સુસપત્તિ કે સુંદર સ્ત્રીની એ ઇષ્યા કરતા નથી--૧૯૬
શ્રી અને બુદ્ધિના નિવાસ, વિનયવતી લજ્જાનું સ્થાન, અને ભીતિને લેશ પણ ન ઓળખનાર એવા એ રાજા, સ્વર્ગથી પૃથ્વી ઉપર આવનારી સ્ત્રીઓની, એકથી બીજી, ને બીજીથી ત્રીજી, એમ ભમરામાં રમી રહેછે—૧૭૭
યવમાત્રનાજ ક્રય કરતી, અને નદીને તરાપા ઉપર તરવાના પ્રયત્ન કરતી, તથા કયાં જવુ તે બુદ્ધિ વિનાની, એવી એના રિપુની સ્ત્રીઓની પુઠે ભિલ્લુ લાક, દેડકીની પેઠે, પડે છે—૧૯૮
લક્ષ્મીએજ સાક્ષાત્ નાના રૂપ ધારણ કર્યાં હોય એવી અતિ નિરૂપમ સાંયવાળી, અને કાંઇક નમેલી ભમરવાળી, એવી સ્ત્રીની ભમરાને નૃત્યોપદેશ કરનાર આચાર્ય આ રાજા થાય છે—૧૭૯
ચાચકોની મહા આશાનેા પણ એ પૂરનાર છે, અને સામ પી.
૧) એક સ્ત્રીના કર પકડી તેના ઉપરરક્ત પુરુષ બીજીને ખુશી ન કરી શકે છતાં આ રાજા કરેછે એ વિરેધ, તેના પરિહાર કર શબ્દના અર્થ વેરા એમ કરવાથી સમજવા, એવાજ વિરાધ ઉત્તરાર્ધમાં પણ ઘટાવી લેવા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) નારા ઉત્તમ બ્રાહ્મણોની તેમ તેમની પત્નીઓની પણ, નિત્ય પૂજા કરનારો છે–૧૮
આ રાજા આડ બુદ્ધિગુણનું ધામ છે, અંતરને ક્ષોભ કરનાર છ રિપનો જીતનાર છે, છ ગુણનું તેમ ચાર વેદનું સ્થાન છે ૧)-૧૮૧
આ રાજા ચાર વર્ણનો, તેમ ચારે સમુદ્રને પ્રભુ છે, અને ત્રણે પુરુષાર્થનો પ્રવર્તક છે-૧૮૨
સાધુને સત્કાર કરનાર, અને કલયુગ રૂપી રિપુ મદ હરનાર, એવા આ રાજાએ પૃથ્વીને સ્વર્ગથી પણ વિશેષ કરી નાખી છે–૧૮૩
પતિની ઈરછા કરતી જયશ્રીનો પતિ, પાપનો ધ્વંસ ઈચ્છતા અને મિત્રની પ્રાપ્તિ ઈચ્છતા ઇંદ્રનો મિત્ર, એવો શંભુને નમનાર, આ રાજ નિરંતર ન્યાયનો પ્રવર્તક છે–૧૮૪
સુધાની ભગિની (લક્ષ્મી )ને ધારણ કરનાર રૂપે (વિષ્ણુરૂપે) અને સૂર્યના પિત્ર (ઈસ્વાકુ)નાથી પણ અધિક, એવા આ રાજાને પોતાના સાશન કરનાર રૂપે પામીને પ્રજા અતિ પ્રસન્ન થઈ છે–૧૮૫
શંભુની આજ્ઞા (જાણવામાં) તેમના નંદી જેવા, અને કુશલતામાં ત્વષ્ટા જેવા, એવા આ રાજાને યજ્ઞકર્મમાં હેતુ પોતુ ને આદિ સર્વ ઋત્વિજો સ્તવે છે(૨)–૧૮૬
(૧) આઠ બુદ્ધિગુણઃ શુશ્રષા, શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, ઉહ, અપહ, અર્થવિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન, છ ગુણ તે સંધિ, વિગ્રહ, આસન,યાન, દૈધીભાવ, સંશ્રય.
(૨) અર્થાત્ એ એવો પ્રવીણ છે કે યજ્ઞકર્મમાં પણ એની શિક્ષા પૂછે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (ર) એની સ્તુતિ કરનારા એને, હે ચંડિકામાતર(૧)! તારાથી પૂજાયેલા પિતૃ સંતુષ્ટ થાઓ, અને દેવ પ્રસન્ન થાઓ, ને એમ તું નિરંતર સુખી થા, એવું કહે છે–૧૮૭
એના શત્રુ, હે માતા ! હે પૃથ્વિ ! હે અમ્બા ! હે લક્ષ્મિ! હે શંભુ! હે ગરિ! હે ચંડિ! એ અંબિકા! હે રક્ષણકરિ! હે વિશ્વવ્યાપિનિ! એમ પોકાર કરે છે-૧૮૮
સુભટોમાં મુખ્ય, સજજનના મિત્ર, એવા અતિરૂપલાવણ્યથી ઉત્તમોત્તમ, હે નૂપ! તમેજ ધરણીને ધારીને રાખી છે એમ એને સ્ત્રીપુરુષ સર્વે કહે છે–૧૮૮
એ ચારે વેદોનો ને છ અંગો જ્ઞાતા છે, તેમ ચારે(૨) વિદ્યાનું ને ત્રણે શક્તિનું સ્થાન છે–૧૮૦
શત્રુઓનાં પ્રાણ અને શક્તિ હરી લેનાર, એવા આ નરેશ આગળ ચાર દિવસ ચાલતી લડાઈમાં કોઈ પણ બીજે કે ત્રીજે દિવસ પડ્યું નથી–૧૮૧
સાયાહ ન હોય ત્યારે પણ, જેમ સાકાહે સૂવું નિષિદ્ધ છે તેમ, એ કદી સૂતો નથી; અને સાયાન્હ સમયના અગ્નિની પેઠે પોતાના પ્રતાપથી અતિ દીપે છે–૧૮૨
પિત દેવ કે બ્રહ્મા સર્વના દિવસ થઈ રહે તે પણ એના ગુણનું વર્ણન કરતાં કોઈ પાર પામે એમ નથી-૧૮૩
(1) ચંડિકા માતર એનો અર્થ કરતાં ટીકાકાર લખે છે કે “ચાંડાલ દેવી એ નામની એનીમા હતી તેથી એનું એ સંબંધન છે; અથવા ચંડિકા એટલે શ્રીગરી તેજ જેની પૂજાદિથી સંતુષ્ટ થયેલી માતા છે.”
(૨) ચા રવિવા તે આન્વીક્ષિકી, ત્રયી, વાર્તા, દંડનીતિ. ત્રણ શક્તિ તે પ્રભુત્વ, ઉત્સાહ, અને મંત્ર.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
આાદ દિગ્ગજ, તેમ આઠ કુલપર્વત, ( ૧ ) તે કરતાં પણ અધિક ધરણીને ધારણ કરનાર એ નૃપ આગળ નવે નિધિ ઢળેલા છે, ને નવે ગ્રહ એના ઉપર પ્રસન્ન છે—૧૯૪
(સાંખ્ય શાસ્રાક્ત ) પચીશ(૨) ત-ત્વને જાણનાર આ રાનની કીર્ત્તિએ નવેખડ પૃથ્વી, આઠે દિશા, અને આર્ક પર્વત, શ્વેત કરી દીધાછે—૧૯૫
ચતુર્દેશ ભુવનનું રક્ષણ કરવાને સમર્થ એવા આ રાજામાં, પોતાનુ જેટલું ખલ છે તે બધુ એકાદશે દ્રાએ મૂક્યુંછે; અને વિ જયાર્થ આ રાજા જ્યારે ભાથેા ( અને ધનુo ) ચઢાવે છે ત્યારે એના હાથી ધોડા આદિ સૈન્યમાં ( તેમના ) પરિવાર માત્ર આવી બેસે છે—૧૯૬
એનું પરાક્રમ કોઇ જૂદું જ છે, એવુ તેજ પણ સૂર્ય અને ચંદ્રમાંના એક જેવું છે, એનું ધૈર્ય કહીં પણ નથી તેવું છે, ને એના સર્વ ગુણ કોઈ બીજામાં ન હોય તેવા અલૈાકિક છે; એણે રિપુનુ કયું સૈન્ય નથી સંહાર્યું, કે કીયું જગત હૃષ્ટ નથી કર્યુ ?—૧૯૭
જીવાત વૃઢાને મૂકીને નાસે છે, ને વૃદ્ધ જવાનને મૂકીને નાસે છે, એમ એના શત્રુના સમૂહ યુધ્ધ સમયે, હે સ્વાદિષ્ટ જલ ! કયાં છે તું, એમ તૃષાથી પીડાઇને પાકારે છે—૧૯૮
એ રાજા યુધ્ધના આરંભ કરે છે, ત્યારે એના સામા થયેલા રાજા ઝાંધા વતે ઢાડવા માંડે છે, ને રસ્તામાં બહુ થાકથી ખેદ પામે
( ૧ ) આઠે દિગ્ગજ—અરાવત, પુંડરિક, વામન, કુમુદ, અંજન, પુષ્પદં’ત, સાર્વભામ, સુપ્રતીક. આઠે કુલ પર્વતઃ વિંધ્ય, પારિજાત, શુક્તિમત, ઋક્ષ, માહેંદ્ર, સહ્ય, મલય, હિમવાન.
( ૨ ) પુરુષ પ્રકૃતિ, મહત, અહંકાર, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય, પાંચ કર્મેન્દ્રિય, મન, પાંચ તન્માત્ર, પાંચ ભૂત.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
છે, તથા આંખે અશ્રુ વેહેવરાવે છે, ને ગભરાટમાં દહીને કે હાડકાને કે મધુની મીઠાશને કે જલની મીઠાશને, પરખી શકતા નથી; તેમ એમના અતિ ચિત્ર વિચિત્ર ગતિ કરનારા અશ્વ પણ તે ગતિને ભૂલી જાય છે, ને અતિ ભલથી પ્રવતૅનાર હાથી પણ પેાતાનું અલ તજે છે–૧૮૯
વૃષભના જેવા દૃઢ સ્કંધથી અતિ સુભગ, અને વીર મંડલીમાં મુખ્ય, અતિ વીર્યવાળા અને પરાક્રમી બાહુ ચુક્ત, અતિ મવીણ બુદ્ધિવાળા, અને અલિષ્ઠ સેનાથી પરિવૃત, આ એકજ જે ખરા પુરુષ, તેણે ત્રણે જગત્ પોતાને વશ કર્યેા છે; પૃથ્વીનું રક્ષણ કરી ત્યાં ન્યાયમય માર્ગ સ્થાપી પૃથ્વીને સ્વર્ગ કરી છે, ગે બ્રાહ્મણનું રક્ષણ કરવા તેમના રિપુ ( પાતાલવાસી દૈત્ય )રૂપી સમુદ્રમાં પોતાના ખડુના રવૈયા કયા છે, અને એમ ( તથા યજ્ઞાદિથી ) ઇંદ્રને સુખી ક છે-૨૦૦
સગે ૨.
પૃથ્વી ઉપર ઇંદ્ર જેવા, શત્રુરૂપી દહીમાં રવૈયા જેવા, પૃથ્વી ઉપર નીતિ માર્ગના શુભ માર્ગ સ્થાપનાર, ઈંદ્ર સહિત રવર્ગની રક્ષા કરવા ઇચ્છનાર, એવા આ રાજાને સ્વપ્નમાં એક વાર શંભુ ગ્મા મમાણે ખાલ્યા−૧
બુદ્ધિથી શુક્ર જેવા, અને તેજથી શુક્રને પણ તિરસ્કાર કરનાર, ને દેવતાની ભક્તિથી અશુક્ર ( એટલે બૃહસ્પતિ જેવા, ) વૃષભને પણ ર્વહન કરવામાં હઠાવનાર, ચાર વર્ણ, ચાર ઉપાય, ચાર અર્થ અને ચાર વેદ જેને પ્રિય છે એવા, હે ચુલ્ય ! તું મારા નંદી જેવા ર્વહનક્ષમ છે, તું હરિના પાંચમા હાથ છે, તારે કોઇ પ્રકારના સહાયની શી અપેક્ષા છે ! ચારે દિશાનું રક્ષણ કરતાં તને બહુ વર્ષ વીત્યાં છે, હવે દેવતાનું પણ કાંઇક કાર્ય સંભાર.-૨૦૩
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
વિષ્ણુના સખા ( અર્જુન ) પણ જેના સંહાર કરવા સમર્થ ન થયા, તેમ તેના પિતા કે ઇંદ્ર પોતે પણ ન થયા, તેવા પ્રભાસના વિધ્વંસ કરનાર ( ગ્રાહરિપુ આદિ દાનવ ) પ્રતિ, તુ ચાપ ચઢાવીને દંડશાસ્ત્રમાં શુક્ર જેવા થા—૪
શત્રુના( ૧ ) સંહાર કરનાર સર્વ રાજાઓમાં મહા, આ નરરવિ, આ સ્વપ્ન બહુ શ્રેયસ્કર છે એમ હર્ષ પામતા જાગ્યા ત્યારે, અંદી જના પણ સૂર્યાયના મસ્તાને કાવ્ય ગાતા હતા."
સૂર્ય વિનાના જગત્માં ચારે તરફ પ્રસરી રહેલા, અને દૃષ્ટિને વ્યર્થ કરનાર, અંધકારને સૂર્ય હણે છે; અને અને અર્ધ આપવાના ઉદ્દેશથી સુંદર જલવાળાં સરોવરનાં જલ, જેિન્દ્ર હાથમાં લે
ઉગ્ર તેજવાળા (સૂર્ય) પાતાના કિરણથી સરાવરનાં જલને સુંદર કરતા, તેમ અ ંધકારના સમૂહુને ગળી જતા, અત્ર ઉગે છે; અને અંધકારના સમૂહ પણ શીયાળની પેઠે ભયભીત થઇ શીયાળવાળી કુંજોમાં ભરાઇ જાય છે—૭
હે મકૃષ્ટ બાહુવાળા ! તારા હુકમથી શત્રુ કરે, તેમ સૂર્યના ઉદયથી શીયાળ પોતાનાં મિત્ર શીયાળ માટે પણ પ્રતીક્ષા કરતાં નથી, તેમ શીયાળવીએ પોતાનાં બચ્ચાંને તજીને પણ નાસે છે, શીયાળવાં એમ કરે એમાં શુ( ૨ ) !—૮
જેમને ચાર વેદ પ્રિય છે. એવા લોકમાં ત્રયીમૂર્તિરૂપ શિવના ઉ
( ૧ ) વૃત્તિકાર લખે છે કે મ`દેહા નામના દૈત્યને મારનાર એમ મૂલ સંસ્કૃતમાં ટ્ઠિા એવા શબ્દ છે તેથી સૂચવ્યું છે.
( ૨ ) અર્થાત્ મરીજાય તેાપણુ આશ્ચર્ય નથી, જેમ તારા શત્રુ તને દેખીને નાસે તેમાં શુ' ! તેમરે તેા પણ આશ્ચર્ય નથી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦)
થતાં, ચાર ચાર કે ત્રણ ત્રણ પિયાવાળા શ્રીમાન લોક ત્રણ કે ચાર બધી વધૂને તજીને, સંધ્યાકર્મ માટે પ્રવર્તે છે –
ત્રણ કિરણવાળો, ને તે વધતાં) ત્રણ પ્રભાવાળો, (ને તેમાં થી ) ચાર પ્રભાથી અધિક થતો, તથા તેથી પણ અધિક ચાર પ્રભાવડે ઉપર જણાતો એ વયનિધાન, પ્રાતઃસૂર્ય ઉગતાં જગત્. માત્ર ચારે દિશાથી અતિ પ્રકાશમાન થઈ રહ્યું છે–-૧૦
ઈષ્ટયાદિ છ ક્રિયાઓ વડે કરીને, વૃધ તેમ બાલ સે બ્રાહ્મણ, મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે જરરહિત આદિપુરુષ (૧) (વિષ્ણુ)ને સંભારે છે–૧૧
જલમાં નહી, હાથમાં જલ લઈને, સમૃદ્ધિમાન ઈશ્વરો, બ્રાહ્મણોને, આટલું તમને અતિ અલ્પ છે તથાપિ અમારા ઉપર કૃપાકરી એટલું ગ્રહણ કરો એમ બોલતાં, દાનમાં સંકલ્પ છે-૧૨
કોઈ ખંડિતા પોતાની (શોક છતાં પોતાના જેવીજ ખંડિતા) સખીને કહે છે કે “તને અને મને મૂકીને ગયેલાને એને મારું ને તારું શું કામ છે ! કેમકે એ તો આપણા ઉપર કેવલાનિ:સ્પૃહ છે ને જે એ એમ કહે છે કે હું તે તમારે વશ છું તે મિથ્યાજ છે” !-૧૩
તમને, અમને તથા તમને અને અમને, અસભ્ય એવું પણ હિતવચન કહેનાર ગુરુને, તેમ તમારાં અમારાં પ્રિયજનને એમ છે એને આ પ્રભાત સુખકર હો–૧૪
ચક્રવાકનાં હ્રદ તથા ભ્રમરનાં મિથુન પરસ્પરને ઉચ્ચ સ્વરે કહે છે કે આપણે રાત્રીમાં વિયુક્ત થઈ ગયાં હતાં તેવી રાત્રી કાઢી નાખનાર, અને આપણી પાસે આવીને આપણને આશ્વાસન કરનાર, એવા સૂર્યકિરણને આવો આપણે સત્વર નમીએ-૧૫
(૧) એ લેકને અર્થ જૈનધર્મક્ત શ્રી ઋષભદેવને લાગે તેમ પણ કરી શકાય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧) હે કમલો ! સ્ત્રીઓનાં નયનના પ્રબોધથી અમે જીતાયાં છીએ એમ હસો છો શાનાં ? કેમકે તમે પણ એજ નયનોથી જીતાયેલાં છે, એમ તારા પુરની નહેરોમાં, (પોતામાં બીડાયલા) ભ્રમરના શબ્દથી બોલતાં પિયણાં મીચાઈ જાય છે—૧૬
તે મારા પ્રતાપનું અનુકરણ કર્યું છે, કે મેં તારાનું કર્યું છે, એમ તર્ક કરતો રવિ મંદમંદ ઉદયે ચઢે છે એવો અમારા જેવાના મનમાં આ સમયે સંકલ્પ થાય છે–૧૭
તારી પાસે આવવાનું કહીને જે મારી પાસે રહ્યા, અને મારી પાસે આવવાનું કહીને જે તારી પાસે રહ્યા, તેના વિષે તને શે અનુભવ થાય છે ? હું કહું છું તે યથાર્થ છે એમ જાણી તુંજ આ વાતમાં તત્વ (એ પતિનું શાણું) વિચારી જો, એમ અત્યારે પરસ્પરને સખીઓ (શેકો ) કહે છે–૧૮
રાત્રીમાં હું તને ને તું મને એમ આપણે શબ્દ કરતાં હતાં (છતાં) મળ્યાં નહિ, એનું કારણ માત્ર તને અને મને હઠાવી દેનારાં વિધિવિલસિત જ છે, એમ ચક્રવાક મિથુન (હ) પરસ્પર રટે
છે-૧૮
તને, મને, આપણને, તમને, અમને, તમે સર્વને, ધિક્કાર છે, કે તમારા અને અમારા પ્રતિ સદ્ભાવવાળા એનાં દર્શન થયાં નહિ, તમારાં ને અમારાં ઇષ્ટોમાં અત્યારે જોરબંધ વાતો ચાલે છે–ર૦
આ (રાજા) તમને અને અમને હિતકારી છે, તેમ તમારાથી મારાથી ને આપણાથી ઉત્કૃષ્ટ છે, ને તમારો તથા અમારો ઇશ્વર છે, એમ બોલતા આ રાજા આ સમયે તારા તરફ આવે છે-૨૧
આ અતિ ઉત્તમ, તમને અને અમને રક્ષે છે, આપે છે, શાસન કરે છે, તેમજ તમને અને અમને હિતકારી છે, એમ જનોએ પરસ્પર, ઉદય સમયે સ્તવાયેલો સૂર્ય, જેમ એજ પ્રકારે જનોથી તવાયલો તું અમને પવિત્ર કરે છે, તેમ તને પવિત્ર કરે-૨૨
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર)
મહર્ષિઓ અમને કૃત્યને ઉપદેશ કરો, સર્વે દેવતાઓ અમારું રક્ષણ કરો, વિમવરે મને પવિત્ર કરો, અને હે સૂર્ય! પ્રભુ! તમે મારું રક્ષણ કરો, એમ (ધાર્મિકો) અત્યારે વાણી વહે છે-૨૩
અરે ! તારા વક્ષ:સ્થલમાં નખચિન્હ છે, ને તું મને કહે છે કે તારા સમ,”(ા જા) તારી મારે અપેક્ષા નથી, તે હવે મારા સામું શામાટે જુવે છે, મને મૂકી, રસ્તે જવાદે, એમ અત્યારે કોઈ અનુનય કરતા કામુકને કોઈ નાયિકા કહે છે–૨૪
ભલે બા! તમે નહિ સૂતાં હો એટલે તમને આળસ આવે છે, ને બેન અમેતો સૂતેલાં એટલે ફરકડીની પેઠે ફરીએ છીએ, તમે તો ખરેખરાં વહાલાં એટલે તમારા પતિ તમારી પાસે આવેલા ને અમે વહાલાં નહિ એટલે અમારા પતિ અમારી પાસે ન આવેલા; તમે ખરાં સકોમળ કે તમને સૂર્યનો તાપ પણ પીડા કરે, ને અમે તો બાપા કઠણ એટલે અમને તે ન નડે એમ માતઃકાલે સખીઓ પરસ્પરને કાકૃતિથી વદે છે–૨૫–૨૬
પાત્ર લાવો, આને સ્વચ્છ કરો, આમાં પૂજા સામગ્રી લાવો, આનાથી બલિ આપ, આહ, આસુચ, એને લાવે ને એમાં ત્વરાથી ઘી રેડી, કુંડ ખોદ, એને લીધે, આ ફલ ઝાલે, એને હોમો આ દહી રહ્યું, એનાથી પૂજા કરો, આ બહુ શ્રુતિપારંગત છે માટે એમનો સત્કાર કરે, પેલા આવેલા છે તેમને બોલાવા જાઓ, એમને દક્ષિણા આપે, આ અગ્નિ રહ્યા, એમને નમસ્કાર કરો, આમ અન્યોન્યને આજ્ઞા કરતા બ્રાહ્મણોની, આવી વાણું, આ સમયે બ્રહ્મપુરીમાં વર્તી રહી છે-ર૭-૨૮-૨૮
પોતાના આ કિરણોથી, અતિ દયાપાત્ર એવી દિશાઓના કર્ણના અલંકાર સર્જતા, આ સર્વે પૃથ્વી અને આકાશ વચ્ચે, આ પોતાનું છે આ પરાયુ છે એવી સ્પષ્ટતા વિસ્તારી-–૩૦
આ દીપ રવિઉદયે રાજતા નથી, તેમ તેમના કરતાં પણ અધિક તેજસ્વી એવો અગ્નિ પણ રાજતે નથી; પેલો ચંદ્ર કે પેલા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) તારા તે પણ શોભતા નથી; અથવા એમજ હેય, કેમકે દેવને અધિન હેઈ કોણ સર્વદા શ્રીસહવર્તમાન રહે છે –૩૧
સંધ્યા બ્રાહ્મીતનુ છે, ને આ રવિ શાંભવીતનું છે, તેમ આપ પ્રત્યક્ષ મુરરિપુનું તન(૧) છે, તો એવી છે આત્રયી તેને કોણ પુમાન ન પૂજે.-૩૨
હે નૃપ ! સંધ્યાચન કર, એ સંધ્યાને હરિહર ને બ્રહ્મા પણ પૂજે છે, તેમજ એના પૂજનથી આ જગતના લોક પણ પાપને છેદનાર તથા મુકિતએ પહોચાડનાર માગેને પામે છે–૩૩
કેટલાક રવિને સ્તવતાં વેદને ભણે છે, કેટલાક યવ વેચાતા લઈ અગ્નિ-શરણમાં પેસે છે, કેટલાક કુશ કાપવાને તથા સમિધું ભેગાં કરવાને તરાપા ઉપર નદીને તરી સામે પાર પહોચે છે–૩૪
દિશારૂપી સ્ત્રીને, પદ્મિનીરૂપી સ્ત્રીને, આકાશની શોભારૂપી ચીને, સ્વર્ગની લક્ષ્મીરૂપી સ્ત્રીને, એમ સર્વને પોતાની સ્ત્રી હોય તેમ પાદપાત(૨)થી આરાધતા સૂર્યને સિદ્ધલોકોની સ્ત્રીઓ ઉંચી બમાર કરીને નિહાળે છે–૩૫
માર્ગ બતાવનાર જેવા પ્રભાતને પામી, બુદ્ધિમાન માલીઓ, * દ્રવ્ય પામવાની ઈચ્છાથી, કસુમને ભેગાં કરી, જગતને પાવન કરનાર
(૧) બ્રહ્માએ સૃષ્ટિ સર્જવા અનેક તનુ ધારણ કરેલાં છે તેમાંનું એક મનુષ્ય સ પછીનું તન સંધ્યા છે. શિવની અષ્ટ મૂર્ત કહેવાય છે (જુઓ શકુંતલાનું મંગલાચરણ) તેમાં સૂર્ય પણ છે. રાજા પોતાને તો વિષ્ણુ પેજ ગણવાને સંપ્રદાય છે.
(૨) પાદપત એ દિ અથ છે, પાદ એટલે કિરણ તેમ પગ; કિરણોના પડવાથી કરીને સર્વને ભાવતો સૂર્ય જાણે તેમને પગે પડે છે. તેને સિહ છીએ એવી સ્પૃહાથી જુવે છે કે આપણે પતિ પણ આવો હેય તે ઠીક એ ધ્વનિ છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪) કોઈ શ્રેષ્ઠ મંદિર આગળ, દેડકાંની પેઠે, અનેક ઝેરી જીવડાંમાં પણ પગ મૂકી મૂકીને ( ત્વરાથી), આ સમયે, લઇ જાય છે–૩૬
ચંદ્રને એકવાર પરણેલી એવી પૂર્વ દિશાને પૂનર્વવાહિત જેવી કરવા ઈચ્છતો સૂર્ય, અંધકારને કારાગૃહમાં પૂરે છે અને એનું તેજ, જે અતિ પુણ્ય કરે છે તેનાં સલાટના ટાંકણાની પેઠે પાપમાત્રને ટાંકીને ઉખાડી નાખે છે-૩૭
પાપને સંહારવા ઇચ્છતા રવિના અશ્વ, પૂર્વાચલ ઉપરના કેવલ ધાતુમય એવા તટને ઉલ્લંઘે છે ને અત્ર પાકેલી કેરી જેવી રક્ત સંધ્યા, એ અશ્વની ખરીથી વટાયેલી ધૂલ આકાશને લાગી હોય તેવી ભાસે છે–૨૮
આગિરિની ભૂમિમાં પડેલાં પોતાનાં જ પ્રતિબિંબને, એ અશ્વ અતિ ગાઢ ઉગેલાં લીલાં તણ ગણીને ચાટવા ઇચ્છે છે, ને તેથી અંધકારને હણવાની ઈચ્છા રાખતા અરુણના, અતિ તેજસ્વી આર ઘોચીને કરેલા હકારાને પણ ગણકારતા નથી–૩૮
સુંદર સરસ્વતી જેવા છતાં પણ ગુરુનાં વચનને અનુસરે છે અને શ્રેયરૂપી રથના ધુસરા જેવા છતાં તે ધૂસરાને ટેકો આપવા ઇરછે છે; એવા શાન સાધુ મેહમાત્રને જીતતા સતા છુવેદિક(૧) ઉપયોગ કરે છે–૪૦
ચાલો જઇએ એવી બૂમ મારતા, પાંદડાં પાડવાની લાકડી હાથમાં લઈ તૈયાર થયેલા, બળદને રાશથી બાંધી દોરતા, એવા અવિદ્વાન્ ગામડીઆ, આકાશરૂપી થાળીમાંથી ખસી પડતા ચંદ્રને દહીનો લોચો જાણે નિહાળે છે-૪૧
ઉદય પામવા ઇચ્છતા દૈત્યલોકના રણ–યાનો ઋત્વિજ, ઈંદ્રની દિશાને સ્પર્શ કરનારો, કિરણરૂપી માલાને પોતાની આગળ
(૧) જિનક્તિ કવિશેષનું નામ છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) પ્રસારતે, અને અજરામર તથા અતિ પ્રવીણ એવા મુનિથી ઉણિગાદિ દોથી સ્તબાયલો, રવિ તમારાં પાપને સંહાર કરનારો થાઓ –૪૨
જલના કણથી યુક્ત, ઉન્મત્ત ક્રેચ પક્ષીના શબ્દ સહવર્તમાન કમલની રજથી સ્પષ્ટ રીતે ભરેલો, અતિ પ્રસરતા વાયુ દિવસારંભેજ શીતલતા વિસ્તારે છે, ને એમ સૂર્યે કરેલા દિવસને ન કર્યા જેવો કરી નાખે છે(૧)-૪૩
દિવસનું રત્ન (સૂર્ય), દિવસ કારતો સંતે જવાનું થાય છે, પછી દિવસનું ઉજ્જવલ રૂ૫ ફુરે છે, અને આપને રાતદિવસ આશિવૈદ આપતા સામ વેદ જાણનારા, પ્રભાતે રથંતર સામ ગાવા પ્રવર્તછે-૪૪
તમારો વિયોગ મારે ભાગ આવ્યો ત્યારથી મારાં પત્ર સંકોચાઈ ગયાં એવી હું થઈ ગઈ, તમે ગાયો દોવાઇ તે વેલાથી કયાં સંતાઈ ગયા હતા? એમ આ કમલિની અતિ દુઃખ પામી ભ્રમરના શબ્દોથી રાત્રીએ પોતાની જે દશા થયેલી તેની જાણે રવિને ફરિયાદ કરે છે(૨)-૪૫ - પૂર્વદિશાને ઉન્નતનાભિવાળી કરતે રવિ ઉદય પામે છે, ને તેના ઉદયને ઇચ્છનારા લોક, પોતાનું કર્તવ્ય જાણતા સતા, અને સુકૃત કરવાની ઈચ્છા રાખતા સતા, જાગ્રત થઇ ઉઠે છે, નહાય છે, દાન કરે છે–૪૬
પ્રાતઃકાલે ફુકાતે શંખ માનિનીઓને જાણે કહે છે કે તમે માન ધર્યું, ભ્રકુટી ચઢાવી, ને (પ્રિયે અનુનયકર્યા છતાં પણ) ધીરજ ધરી
(૧) કેમકે સૂર્યોદયે શીતલતા કમી થાય તે થતી નથી.
(૨) એમાં પતિવ્રતા સ્ત્રી પોતાના પતિના વિયોગથી થયેલી પિતાના વતાનુંસાર દશાનું પણ વર્ણન કરે છે એવો ધ્વનિ છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(34)
રાખી, તે બધુ હવે બાજુએ મૂકો, ને પ્રિય સાથે સમાધાન કરી સ ભાષણ કરો ( કેમકે હવે રાત રહી નથી )–૪૭
દૂધ દોહ્યું, પારમાં રેડયું, તેને ઢાંકયું, તેમાંથી લેવું હોય તે લીધુ' ને તે અથવા ત± કે જલ જે પીવું હેાય તે પીધું, એમ અત્યારે સર્વે વૃદ્ધ આાહીરા પૂછે છે–૪૮
હે રાજા ! તુ' લક્ષ્મીને વી છે, પૃથ્વીના પતિ છે, તે શત્રુને સહાર્યા છે, તું સુખે રહે છે, ગુરુની સ્તુતિ કર, સંધ્યાવિધિ સમાસ કર, અને આ ભુવનને યશથી તારી નાખ–૪૮
તમે બુદ્ધિથી યુક્ત છે, જડતા તમારામાં લેશ પણ નથી, તેમ તમે નિરંતર છે, એટલેજ નિદ્રા પણ તમને સ્પર્શતી નથી, એમ તમે સર્વ ઉત્કૃષ્ટ ગુણથી સંપૂર્ણ છે
1-40
તમે તમસૂના નાશ કર્યો છે, શત્રુને સહાયા છે, ને વિશ્વમાત્રને પવિત્ર કર્યું છે, એ સર્વથી શું તમે સૂર્યની પ્રભાને અનુસર્યા છે, કે શું તેણે તમને સહાય કરી છે, કે તેણે તમારૂં સન્માન કર્યું છે..!–૫૧
જેના યજ્ઞનાં વિષ્ર તમે હણ્યાં છે તે અત્યારે તમને શિષરૂપી અનુગ્રહ કરે છે, તેજ તમને સંસ્કાર કરો, તમને સન્માર્ગમાં પ્રવતાવા, તેમના સર્વ ગુણ તમારામાં સ્ફુરો—પર
આકાશને પણ પહોચતા એવા કિરણવાળાં રત્નથી જડેલા મંડપમાં બેસા, સિંહાસને ચઢી પર્વતશિખરે ચઢેલા સિહુની શાભાને પામેા, અને ઇંદ્રની લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત થા—૫૩
પછી, દૂધના જેવા ઉજ્જવલ અને રમણીય નેત્રરૂપી કમલવાળા, અન્યાય કરનાર દૈત્યાદિને દહન કરનાર, દાનવ સ`હાર ઇચ્છનારા દેવના પ્રિય, તથા વૃત્રને હણનાર ઈંદ્રના દુ:ખનેા હરનાર, સ્મૃતિ બુદ્ધિમાતુ, અને કાર્ય સાધવામાંજરા પણ મુગ્ધતા તપામનારો, એ ( મૂલરાજ ) ઉઠયા—૧૪
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ( ૩૦ )
શત્રુને સહાયા છે જેણે એવે, શિલેાકને પાલનાર, અમત વરસાવતા, અને મીઠી વાણી ખેાલતે, સ્નાન કરેલા તથા વૈદ ઉચ્ચા રતા, આ ( મૂલરાજ ), તેણે, સ્નાન કરેલા, મત્રોચ્ચાર કરતા બ્રાહ્મણાથી વીંટાયલા હાઈ, સંધ્યાવિધિ સમાપ્ત કા—૫૫
અતિ ભક્તિયુક્તવાણી વદતાપાના શિરપેચનાં રત્નથી જેની પાદુકા છવાઇ રહી છે. એવા એ બારણા આગળ પ્રતીહાર વિજ્ઞા પક લોકને શુ કહો એમ પૂછે છે ( ! ) ( તેવે સમયે ), મનમાં કર્તવ્ય કાર્ય ધારણ કરીને, જબક તથા જેહુલની સાથે સભામંડપમાં
ગયા——૫૬
વિષને પૂજનારા, અને સા યજ્ઞ કરનાર ( ઇંદ્ર જેવા ), તથા ગુણના શુદ્ધ કરનાર, એ રાજા, ગુણ વડે કરીને રાજાને શાભાવનારા, અતિ ભક્તિમાત્, અને શત્રુને દહન કરનારા, ગ્મા ( જબક અને જેહુલ મત્રીથી ), હર જેમ બ્રહ્મા અને વિષ્ણુથી, તેમ શાભી રહ્યા—૫૭
એ રાજા, બેઠા પછી, દાંતના કિરણના સમૂહથી, શંખના ઝીણા લાટથી હાય તેમ, સભામંડપને અતિ ધવલ કરતા, તેમને, શંકરના પ્રભાસને ભગાડનારને મારવારૂપી સંદેશા કહેવા લાગ્યા--૧૮
મેજ ગ્રાહરિપુને બનાવ્યા છે, પણ એ દુષ્ટ લગ્નમાં જન્મેલા નિર્લજ્જ, પરિવ્રાજકોને પીડનાર નીકળ્યા; ત્યારે હું પૂછું છું કે હું એના નાશ શી રીતે કરૂ', કેમકે પોતેજ વાવેલું પોતેજ ઉખાડ઼ે એમ ક્રીયા ઉર્જસ્વી પુરુષ કરે ?–૫૯
ભીતિના અસ્થાન, અને મતિના પરમ ધામ, શત્રુના સંહારનારા, હે મહાત્મા ! તમે બૃહસ્પતિ જેવા છે, ને તમે. શુક્ર જેવા છે, તો તમે એક ક્ષણ પણ વિલંબ કર્યા વિનાજ યોગ્ય હોય તે *હીરા—૬૦
રાજા ખેાલી રહ્યા ત્યારે લક્ષ્મીવાત્ યશવાન ન્યાયકારી બુદ્ધિ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) માન અને પ્રસન્ન, તથા અહીવતી, કામનીવતી, ઋષિવતી, આદિ નદીનાં જલ જેવી સ્વચ્છ અને મધુર વાણીવાળા, જેહુલ બો
–૬૧
ચર્મર્વતીના સર્જનાર (બહુ યજ્ઞ કરનાર રંતિ દેવ) જેવા, તથા સમસ્વાન જેવા અતિ ઉન્નત, અને કલિવાન જેવા સંપૂર્ણ ધાર્મિક ! હે સર્વ ભૂપતિએ ઘુંટણવાળીને નમન કરાયેલા ! એ આહીર ગધેડાને ઉદ્દેશીને જે શંભુએ આપને કહ્યું તે યુક્ત જ છે-૬૨
ઉદવાનનો દેહ કરનાર એ સુરાષ્ટ્રરાજાએ મારી નાખેલા તીર્થયાત્રા કરનાર લોકનાં અસ્થિ ચર્મદિથી છવાયેલી સમુદ્ર સુધીની પ્રભાસભૂમિ પ્રયત્નવાનને પણ અગમ્ય થઈ પડે છે–૬૩
જે સુરાભૂમિ શ્રીવિષ્ણુએ કરીને ઉત્તમ રાજાથી યુક્ત હતી, તેને, દક્ષ્મિનામના અસ્ત્રવાળા હેવાથી ઉર્મિ સહિત સમુદ્ર જેવા જણાતા, અને કૃમિના રોગવાળાના જેવી શિર્વની ચેળ થયેલા, આ ભૂમિપ, નઠારા રાજાવાળી કરી નાખી છે–૬૪
હાથમાં યવ લીધેલા એવા મુનિઓની ગાય, માહિષ્મતીના ઇશ (કાર્તવીયન)ની પેઠે હરનારો, વૃષભના જેવા સ્કંધવાળો, ભાનુમતીના પતિ ( દુર્યોધન) જેવો, આ, કૃષ્ણાર્જુનને વસવા યોગ્ય આપુર (વામન સ્થલી)માં વસે છે–પ
રાત્રીએ હુમલો કરે છે તેથી રાત્રીએ પણ ન સૂઈ જનારો, ને એવા ઉગ્ર બાહુવાળાથી ડરીને આસને પણ ન બેસનારો, એવો વીશ હાથવાળા ( રાવણ ને ભાઈ પણ મને લાગે છે કે પોતાનું આસન (આ નઠારાને હાથે) માસ કે અર્ધ માસમાં ઑઈ બેસશે–૬૬
હદયથીજ દુષ્ટ, પૃથ્વીના હૃદયને કાંટારૂપી, ને રાવણથી આઠમે હસે પણ હઠે નહિ તે, અને સમુદ્રનાં જલથી પણ ન અટકાવી શકાય એવો, આ, લોહી પીનાર(રાક્ષસ )ને શત્રુના લોહીથી ખુશી કરે છે–૬૭
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) અને નીકળી પડતાં લીડાં તથા આંતરડાવાળા, લાંબા દાંતવાળા, શત્રુના હાથીના સમૂહને, યમના દૂત જેવાં અન્નથી હતો, મદ્યપાનાદિના જેવા રક્તપાનથી, તેમ વિષ્ટા જેમાંથી નીકળી ગયેલી છે એવાં આંતરડાથી, પિશાચીને ( આ રાજ) સંતેષ પમાડે છે–૬૮
તીર્થમાં ફરનાર જનોના શત્રુઓ, એણે, વ્યાધ્રપાદના પુત્ર ઋષિ, જેમની દષ્ટિ નિરંતર નાસાગ્ર ઉપરજ ઠરી રહે છે, જેમનું મન નિરંત૨ દિપઘાદિ છંદ રચવામાં રમે છે, ને જે મનુષ્યમાત્રના હિતમાં જ નિરત છે, તેમનો, નાક ડુંગરાવીને અનુચિત વચન બોલી તિરસ્કાર કયા–૬૮
મનુષ્યમાત્ર પ્રતિ દુષ્ટતા કરતા એવા કેવલ અક્કલ વિનાના, તથા સર્પના જેવાં કુટિલ કર્મ કરનારા, તેમ ચતુથાશ લેવાનો કહીને લોક પાસેથી આખુંએ તાણી લેનારા, આ દુષ્ટથી ધર્મ કેમ પાંગળો ન થાય?–૭૦
પશ્ચિમ દિશાને પતિ (એ ગ્રાહરિપુ) દક્ષિણ તથા ઉત્તર દિશાના રાજાને પશુની પેઠે પોતાની આગળ પગે ચાલતા કરીને, અતિ અંહકાર ભર્યો, હદય તથા ચક્ષુ તેમનાથી ઉંચાં ને ઉંચાં રાખીને, સ્વનેજ રસ્તે જતો હોય (૧) તેમ, અધર ચાલે છે–૭૧
- વિદ્વાનો સહિત છતાં પણ કેવલ પાપિણ્ડની સંગતિમાં રહેનારા, પુરુષોને વિષે ધર્મને જાણનાર છતાં પણ પાપમાંજ રમનારા, એવા અતિ રિદ્ર અસ્ત્રાદિના વૈપુણ્યવાળા, આ રાજાનાં ચરિત્ર, તેનાથી ત્રાસીને નમી જતી પૃથ્વીજ જાણે છે–૭૨
અતિ ક્રૂરતાએ કરીને વરૂ જેવા, તથા ઇંદ્રના વૈભવની ઇચ્છા રાખનાર, આ જુવાનની, કૂતરાની પૂછડા જેવી વાંકી બુદ્ધિ, ઈંદ્રાણીને ભોગવતા ઈંદ્રને પણ કાંટાની પેઠે સાલે છે–૭૩
(૧) અથવા સ્વર્ગ બે આગળ વેગળું હોય તેમ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦)
જવાનીના મદથી શ્વાનના જેવી ઉન્મત્તતાવાળા, અને યુવતીએના લંપટ તથા ઇંકથી પણ ન બીહીનારા, એવા એણે રાજાઓને હણી હણીને તેમની રોતી રાણીઓને પોતાના રણવાસમાં રાખી
સામવેદમાં (રયંતર અને બૃહદ્ર યંતર) સામ જેવા, વૃત્ર તથા અનના બલવાળા, રાજાઓને બંદીવાન કરી રાખનારા, સુંદર અજવાળા, દુષ્ટ કર્મ કરનારા, એવા આ પાપના દિવસ રૂ૫ રાજાને નેઇ, કોણ નમતું નથી ?–૭૫
શતધી એ નામના આયુધથી હજારો બ્રાહ્મણને મારી નાખવાથી, યજ્ઞમાત્ર બંધ થયાથી પૃથ્વીને પ્લીહરગજેવા આ રાજનાથી (ત્રાસીને) પિતાનો યાભાગ ન મળવાથી સુધાતુર થયેલો ઇંદ્ર, આજને આજજ, આ દુષ્ટને પૃથ્વી પતિ બનાવતા વિધિને ધિક્કારશે-૭૬
પહોળાઈથી દીપતાં, મદથી ડેલતાં, ચલવિચલ થતાં, ને એમ યમની પણ સ્પર્ધા કરતાં, અને પૃથ્વી તથા આકાશને ગળી જવાને તત્પર, એવાં એનાં નેત્ર, તે પણ, એવાજ એના તનુને ચોગ્ય છે-૭૭
જ્યારે એની પાસેના ભાથામાં, ચપલતા, શત્રુમતિ ધૂણે છે, દળે છે, કી દે છે, ત્યારે દેવતાઓ પણ જ્યાંથી નાશી ગયા છે એવું સ્વર્ગ, દેવતાના પુનરાગમનને ઇચ્છતું સતું, સ્વર્ગ કેમ કહેવાઇ શકાય –૭૮
કારક જેમ અનેક ક્રિયાનો, તેમ એ મહા મહા પાપનો હેતુ છે, સ્વતંત્ર છે, કુકર્મનો કર્તા છે, ને વિશ્વને અતિ તાપ આપે છે, દિશા માત્રમાં રખડે છે, સમુદ્રને પણ તરી જાય છે, દુર્ગુણમાં પણ પેસે છે, ને જરાએ ભય પામતો નથી-9૮
રમતમાં પણ ફરતાં ભૂપતિઓને ભડકાવે છે, પૃથ્વીમાંથી દ્રવ્યમાત્ર ખેંચી લે છે, તેમ તે ઉપર અધર્મજ પ્રવર્તાવે છે, મુનિઓ પાસે કાંઈ ભણત નથી (એટલું જ નહિ, પણ તેમની વૃત્તિને પણ રોધ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
કરેછે, તેમને સન્માર્ગે પૂછતા નથી, ને ઉલટો તેમની પાસેથી કર
લેછે-૮૦
રત્નાકરમાંથી રત્ન તાણે છે, ( છતાં ) કુબેરના ભંડારની ઇચ્છા કરેછે, યુદ્ધમાં પ્રતિપક્ષી એની પાસે પોતાના પ્રાણ યાચે છે તે એને પેાતાના સ્વામો રૂપે સ્વીકારે છે–૮૧
રાવણ પેાતાના પુરમાં પરસ્ત્રીને ખેંચી ગયા હતા, કાર્તવીર્ય મુનિની ગાય ચારી ગયા હતા, પોતાની બહેનનાં બાલકને કંસ મારી નાખતા હતા, શું એ ત્રણે પાસેથી અનીતિ શ્મા દુષ્ટ શીખ્યા છે ?–૮૨
સિંધુપતિ પાસેથી ગજ અશ્વ ગાય આદિ મથી નાખીને લઈ લીધાં, ને એની યુક્તિથી મહીધરા પરસ્પરમાં વિરોધવાળા થઈ પડચા; એમ એણે સિંધુપતિ અર્થાત્ સમુદ્રને મથન કરી ઐરાવત કામધેનુ, અને ઉચ્ચ:શ્રવા લેનાર, તથા મહીધર એટલે પર્વતની પાંખા તાડી નાખનાર ઈંદ્રના ગુણ, દંડ રૂપે ગ્રહણ કર્યા છે; યમને પણ એ ઘાત કરવા પ્રેરેછે, પણ પોતે યમથી મેરાતા નથી-૮૩
એણે પૃથ્વીને સૈન્યના સમૂહથી ખેદ પમાડયા છે, શેષ નાગને ભારની પીડા બતાવી છે, શત્રુને યમપુરી બતાવી છે; ને પિશાચાને તેમનું માંસ ખવરાવ્યું છે−૮૪
કેદ કરેલા રાદિને એણે અતિ કઠોર વચન સંભળાવ્યાં છે, ને તેમને એણે દંડની રકમેા કહી( ૧) બતાવી છે; વૈરીના માથા ઉપર પગમૂકતા એણે ઉગ્રતેજથી કેને રાંધી નાખ્યા નથી ?–૮૫
ઉજ્જૈયત ઉપર મૃગયા રમતાં કૂતરાના ટોળાથી ચમરીવાળી ગાયાને એ મરાવી તેમનેજ તે ખવરાવે છે; ને એ ચિત્ર રંગના કૂતરા
( ૧ ) ટીકાકાર લખે છે કે આમ કરવુ એ મ્લેચ્છાચાર છે, માટે તે
નિધ છે.
*
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨) ના ટોળાને પ્રભાસના આશ્રમમાંની ચીસો પાડતી હરણીઓને પણ ખવરાવી દે છે–૮૬
જગત્ માત્રને અભક્ષ્ય એવું ભક્ષ કરનારને એને હવે દૂતથી કહે વરાવવું કે બોલાવવો એ કામનું નથી; હે ચંડનેત્ર ! અંબાડી સહિત હાથીની સેનાને, તેનો દંડ કરવાની ક્રૂર આજ્ઞા સહિત એની તરફ મોકલો-૮૭
જે પ્રજામાત્રને કુમાર્ગ ચઢાવે તેવાને મૃત્યુ માર્ગે ચઢાવવો જોઈએ જે જે ઈશ્વર એવાને દંડ ન કરે તે તેના પાપથી પોતાને ધર્મ ખુવે-૮૮
તમે જો એને દંડ નહિ આપો તો એ પોતાના બલથી યમને પણ ગણકારશે નહિ તે તમ જેવાંની શી દશા? ), કેમકે સત્પુરુષ એ ઉપક્ષત એવા દુષ્ટ લોક કોને કોને પિતાની મેળે જ ખરાબ કરતા નથી ?–૮૮
દુષ્ટ નીતિવાળા (છતાં બાહ્યાચારથી અનુકૂલ જણાતા) એવાને તમે કેમ અદ્યાપિ પ્રસન્નતાથી નિહાળો છો ? એવા કપટીને જરા પણ સત્કાર કરે નહિ; જે ન્યાયી છે તે ન્યાયને જ નમે છે.
હે નાથ ! રાત્રીએ તમને જેણે કહ્યું છે તે નાથને જે તમે (પ્રસન્ન કરવા) ઈછતા હો, કે ઉત્તમ યશ પ્રાપ્તકારવા ઈચ્છતા હો, કે તમારા વંશના ધર્મને કે મૃતિપ્રત ધર્મને સંભારતા હો, તે આ સંબંધે તો ક્રોધ ઉપર દયા કરે, ક્ષમા ઉપર નહિ–-૮૧
શ્રી શંભુ તમારા સ્વામી થઈ તમને “ તું જ તેને શાસન કરવા સમર્થ છે” એમ કહી ગયા છે, તે સૈન્ય તેમ બુદ્ધિ ઉભયને એના વધ માટે શુદ્ધ કરી તૈયાર કરો, કેમકે શત્રની ઉપેક્ષા રૂપી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) વ્યાધિ (તે ઉપેક્ષા કરનાર રાજાને જ નહિ) પણ આખા રાજ્યને પીડા કરે છે–૮૨
પૃથ્વીને સંતાપ કરનાર તથા તેને શી ખાનાર એવા એ વ્યાધિને હણવાના સંબંધે આપને ઉપદેશ કરવાની જરૂર નથી; પૃથ્વીને પીડા કરનાર પર્વતગણની પાંખ છેદવામાં ઇંદ્રને કોણે પ્રેરણા કરી હતી ?–૮૩
લોકને પીલી નાખનાર શત્રુને દંડ ન દેનાર રાજા આખી પૃ. થ્વીને પીલે છે, માટે જે એમ ન કરવું હોય તો પ્રજાને રંજાડનાર આ દુષ્ટને રંજાડે–૮૪
જેમ ઈંદ્ર જંભને હણ્ય, જેમ જલશાયી વિષ્ણુએ મધુને હ, ને પુર દૈત્યને શંભુએ હણ્યો, તેમ હે રાજા ! પૃથ્વીને પીડનાર આ પાપને તું હણ–૮૫
ખરદૂષણાદિના નિઃશેષ સંહારની પેઠે શત્રુનો સંહાર કરનાર રાજાએ, આંખના અણસારાથી પ્રેરાયલોજાંબવાન જેવી તિક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળો, જંબક આ વચન સાંભળીને બાયો-૮૬
પ્રભુના કાર્ય માટે પોતાના મિત્ર પુત્ર વૈભવ કે પ્રાણ કોણે વેગળાં મૂક્યાં નથી ? પણ જેહુલના જેવો આવું તત્વરૂપ અને સત્ય તેમ પ્રિય બોલનાર બીજે થયું નથી–૮૭
જે લોભથી અર્થત અતિ પાપસંગ્રહની ઈચ્છાથી, મંત્રસમયે ખુશામદથી કે કાંઈ કપટથી ખેલે છે, તે પોતાની કીર્તિ, પોતાનું કુલ, ને પોતાના આત્માની ઉન્નતિએ (ઉત્તમોત્તમ વસ્તુથી) જુગાર ખેલે છે( ૧)-૯૮
મંત્ર સભામાં બેશી જે ફુટ બેલે છે, તે સ્વામીના ચિત્તમાં વસે
(૧) અર્થાત તેમને ખુવે છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪)
છે, સભામાં બિરાજનારને મસ્તકે ચઢેછે, ને તેણેજ ખરી ગુરુસેવા કરેલીછે—૯૯
તેટલા માટે, તમે તે સર્વ અર્થશાસ્ત્રમાં અતિ પ્રવીણ છે, તથાપિ સત્ય કહું છું કે પેાતાના સ્વામીની પાસે બેશી જે માણસ ગાય દહાવાય તેટલા અર્થાત્ એક અણુ જેટલા પણ ઉદાસીન રહે,
સત્વર નરકમાં જાયછે—૧૦૦
પેાતાના પુરમાં વસતા એને એક ગાઉ ઉપરજ ડુંગરા છે, એનાથી એક યેાજને સમુદ્ર છે, એમ એ બધાં એનાંરક્ષણ સ્થાન છે, એ સર્વદા ઉદ્યત રહેછે; શાલિપાક જેટલું પણ સુતા નથી; એવાને સાધવા સહુજ ન જાણુશા—૧૦૧
ગાય દહેાવા જેટલી વાર પણ વિરામ પામ્યા વિના, રાજા અને સેવેછે; સા કોશ જેટલે છેટેથી, સૈન્યપતિને આજ્ઞા કરવાની રીતિથી, તમે એને સહારવામાં માત્ર એક દાતરડાથી વૃક્ષ કાપવા જેવું કરોછ—૧૦૨
જો તમે જયની સ્પૃહા રાખતા હો, કે યશની સ્પૃહા રાખતા હે, તે લોકના ઉપર કાપ કરતા, તેમની ઇષ્યા કરતા, તેમના ટ્રેાહ કરતા, એવા આ દુષ્ટને સંહારવા સારૂ જાતેજ કોપ કરીને ઉઠા——૧૦૩
વનના ગવ્હેરમાંથી નીકળીને સિંહ બધાં વનપશુના યૂથમાંથી ઉદ્દામ હાથીનેજ શોધીને મારેછે; માટે તમારે જગનુ રક્ષણ કરવા સારૂ જાતેજ એની સામા જવાના વિચારથી પાછા હઠવાતું નથી, તે વાતમાં પ્રમાદ કરવાના નથી, કે તે વાતમાં કાંઇ હલકાઇ ગણી તેને ફેરવવાની નથી—૧૦૪
યુદ્ધમાં અપરાજિત, શત્રુથી ભય ન પામનાર, કચ્છદેશથી તુ કનુ પણ રક્ષણ કરનાર, તથા કશાથી પાછો ન હુઠનાર, એવા મિસહ લક્ષરાજા એક માના જણ્યા ભાઇ હાય તેવા એના સખા છે-૧૦૫
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૫) અશ્વિન પૂર્ણિમાથી જેમ દીપોત્સવ, તેમ માત્ર આઠ જ યોજન કચ્છથી સૌરાષ્ટ્ર દૂર છે, એટલે ફૂલનો પુત્ર એ લલરાજા, જે પૃથ્વી ઉપરના ભૂપતિથકી બલવડે કરીને અધિક છે તે એનાથી દૂર નથી.-૧૦૬
પર્વત ઉપર, સમુદ્રમાં, જે જે પ ક્ષત્રિત્વ ધારણ કરી રહ્યા છે, ને એની આંખ આગળ રમી રહ્યા છે, તે સર્વે એના યુધ્ધમાં ઝંપલાવશે, માટે તમારા પ્રતિપક્ષી એક કે બે છે એમ ન જાણશે, પણ ઘણું છે એમ સમજજે-૧૦૭
એક મિત્રની સમીપે, કે એક દુર્ગમાં ભરાયલો, કઈ રાજા હોયતે તેને જીતવો કઠિન છે, તો એ ઉભય રીતે સંપન્ન આને મારવાને આકાશ અને પૃથ્વીની વચમાં તમારા પોતાના વિના બીજું કોઈ હાલ જણાતું નથી–૧૦૮
સુરાષ્ટ્રમાં જે આભીર લોક વસે છે તેમના પ્રતિ, અર્જુનને પણ પરાક્રમથી અતિ કાન્ત કરેલો એવા તમે, જ્યારે ચઢશે ત્યારે તેમની સ્ત્રીઓ “ હે પ્રાણનાથ ! ધિક વિધિ !” એમ મલાપ કરવા મંડશે, એવું હે પ્રભુ ! મારી કલ્પનામાં આવે છે.–૧૦૮
પર્વત, વન, સમુદ્ર આદિ સ્થાને ઉપરાઉપરી શત્રુ વસે છે એમ કહેલું સાંભળી, અતિ પુલકિતતનું થઈ, ઉભય ભુજ ઉપર દષ્ટિ કરતા, રાજા ઉભે થઈ ગયો, ને એની પૂઠે એના બે મંત્રી પણ તુરત ઉભા થયા, તથા બધાં પરિજન પણ ઉભાં થઈ ગયાં-૧૧૦
સર્ગ ૩. એટલામાં આકાશમાં વેત વાદળાંથી શોભતી, સરોવરે સરોવરને સુંદર જલવાળાં કરનારી, દિવિજ્યના પ્રયાણને અનુકૂલ, એવી કારતુ આવી-૧
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાન્યની સમૃદ્ધિ, પ્રત્યેક તપને, પ્રત્યેક ગ્રામ પતિને, પ્રત્યેક ખેડૂતને, તેમ પ્રત્યેક દિશા, પ્રત્યેક ગામ અને પ્રત્યેક ક્ષેત્રને સર્વને સંતુષ્ટ કરતી શોભી રહી-૨
આ (ચરકાલ) પ્રત્યેક હાથીને મદ ઉત્પન્ન કરવાથી, પ્રતિ અશ્વને અનુપાલનાનુકૂલ હોવાથી, તથા પ્રતિવૃષભને બલિષ્ઠ કરનાર હોવાથી (સર્વને અનુકૂલ છે)-૩
તપત્રવાળા હંસ સરોવરમાં વસેલાં કમલો પાસે દોડી આવ્યા તે ઉપરથી શરઋતુ આગળ બીજીબધી ઋતુઓ, ગંગા આગળ બીજી બધી નદીઓ જેવી છે, એમ થયું–૪
પાકેલી ડાંગરનું આનંદ પૂર્વક રક્ષણ કરતી ગોપીઓ બધો દિવસ બૂમ પાડી પાડીને ગીત વિસ્તારતે સતે ગાય દહેવા જેટલો કાલ પણ થાક પામતી નથી–૫
નવરાત્રીના નવ દિવસમાં પારાયણ(૧)પૂર્ણ કરીને, તથા એક કોશ જતાં જેટલો કાલ થાય તેટલા વખત સુધી આશિર્વાદ મંત્ર ઉચારીને, બ્રાહ્મણે પોતાના યજમાનને ગાય દહેવાય એટલીવાર યથાવિધિ અભિષેક કરે છે–૬
સમ તેમ વિષમ ઉભય પ્રકારના છંદ, અથવા વેદ, તેમને આપે દિવસ ભણતાં છતાં પણ બ્રાહ્મણબટુકોને તે પાકે થયાં નહિ કેમકે તેમનાં હદય (આ ઋતુમાં) ગીત લલકારતી ગોપીના શબ્દથી ભ્રમી ગયાં હતાં–૭
ધાન્યથી જ અર્થ ઉત્પન્ન થાય છે એમ સમજી વર્ષાઋતુના માસ પૂર્વે, અર્થની ઈચ્છા રાખતા પુરલોક, કેતુક-સ્ત ભવડે કરીને ઇંદ્રનો ઉત્સવ વિસ્તારે છે–૮
(૧) સપ્તશતીનું એમ ટીકાકાર કહે છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) અતિ સુંદર વેષ ધારણ કરેલા ગેપ, પોતાનાથી એક માસે નાના, ને નિપુણ વાણી વદતા મિત્રો સાથે ગાયોને વસવાના સ્થાનમાં ગોળ મેળવેલું દૂધ પીએ છે–૮
અતિ વન મદે જરાપણ ઉણા નહિ એવા ગામડીઆ, ગેડી દડારમતાં ઉડીને વાગેલા દડાવડે કાણા થયેલા, ને ગેડીથી પગે ખોડંગતા, એવા પરસ્પરથી મૂક્કામૂક્કી કરીને કલહ કરે છે–૧૦
નદીના તટ ખેત રેશમી વસ્ત્ર સાથે, સરોવરો આકાશ સાથે, કેમુદી દિવસ સાથે, અને મેઘ કૈલાસનાં શિખર સાથે, સ્પર્ધા કરે છે–૧૧
બંદૂક પુષો સ્ત્રીઓના અધરથી, પદ્મ તેમનાં મુખથી, કાસકુસુમો તેમના હાસથી, સહસા સ્પર્ધા કરવા મંડી પડયાં છે–૧૨
આખાં કમલનાં વનને વન ખીલી ઉઠવાથી શ્વેત પક્ષવાળા હંસ સુખે રમે છે, ને અતિ કષ્ટથી મેઘજલ પામતા ચાતક દુઃખી થાછે-૧૩
એ સમયમાં જલ અને અન્ન, જે પુષ્કલ થયેલાં છે, તે સારી પેઠે પ્રાપ્ત થઈ શકતાં હોવાથી પથિક લોક સુખી થાય છે, ને તેમની પ્રિયાએ દુઃખી થાય છે–૧૪
જાતથી જ ક્રૂર, અને પ્રકૃતિથીજ શઠ, એવો એક એક આંખે કાણો ને એક પગે લંગડા જેવો થઈને, માછલાંને જોતો, નદીતટ ઉપર બેઠેછેઃ ખલ છે તે બડા માયાવી હોય છે–૧૫
અરે પુષ્પરાવર્તક મેઘ ! આ પ્રમાણે મેઘ ચઢાવીને અને વીજળી એના ચળકારા તથા વર્ષના કણ વરસાવીને તે શું કરવા માંડ્યું છે. બસ બહુ થયું! એમ જાણે હસે મેઘને કહે છે—૧૬
શ્રુતિ અને સ્મૃતિમાં પ્રવીણ, તથા તે ઉપર અતિ શ્રધ્ધાવાળા,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
એવા ઉત્સુક લેક વિધિપૂર્વક પાયસ સહિત શ્રાધ્ધ, જેમ મઘામાં બ્રહ્મચર્ય પાળેછે, તેમ ચદ્રયુક્ત મઘામાં કરેછે?—૧૭
કૃષિ ઉપર અને પોતાનાં પશુ ઉપર અત્યંત આસક્ત, તેમ કર ભરી દેવાને પૂર્ણ ઉત્સુક ( ખેડૂત ) અમે દ્રાણ ડાંગર અને દ્રેણ દ્રાણ તલ આપેછે—૧૮
ગાપી અતિ રમે ચઢીને હજાર હજાર સારસને તેમ હજારો પોપટને પાંચ પાંચ કરીને ગણવા લાગીછે—૧૯
ગામડીઆના છોકરા, તેમના ગુણ અને તેમના પ્રેમ જાણતા, તથા તેમની સાથે ઠરેલી રતિને સ`ભારતા, દાસીને ડાંગર ભરી આપેછે—૨૦
હસે હુંસીને જે મૃણાલ તન્તુ આપ્યું તે તેને બહુ આનંદકારી લાગ્યું; અથવા પોતાને જે પ્રિય હાય તેણે આપેલું કોને મીઠું' નથી લાગતું ? —૨૧
સ્વાતિનુ પાણી માંતી થઇ જવા લાગ્યું, દુધ દહીં થઇ જવા લાગ્યું, અને શરતુ દેવું કાઢેલા એવા મેઘ ખાલી ( દેવાળા ) છતાં પણ નાશી ( ૧ ) ગયા—૨૨
ગર્જના કરતા મેઘ, પોતાના સ્નેહવુ, મારને, ગર્જનાથી વચન આપેછે, તેમ તે માર પણ એમ કહેતા મેઘને પોતાની કેકાથી પ્રતિવચન આપેછે—૨૩
દૈવમાત્ર તમને ભેગા થઇ સહાય થશે, તે તમારૂં રક્ષણ કરશે,
( ૧ ) એવી સૂચના ઉપર અલકાર દ્વારવ્યા છે કે જેની પાસે કાંઇ નથી એવા દેવાદારને પકડીને લેણદાર બેસાડે તે। તે વખતે નાસી જાય, પણ જે ખરા શાહુકાર છે તે ખાલી છતાં પણ નાસતા નથી, એશી રહેછે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯ )
( એમ થવાથી મારૂ' પણ મન ધીરજ ધરશે ) એટલે હે નાથ ! મારા તરફ શું જોઇ રહ્યાછે ? ( સુખે પધારા ), એમ કુલ પેાતાના પતિ જે સમુદ્રમાં મુસાફરીએ જવા તૈયાર થયા છે તેમને કહેછે—૨૪
પુત્ર, દ્વારા, કોઇના વિચાર કર્યા વિના અને માર્ગના શ્રમના ખેદ પણ ગણ્યા વિના, લાભમાત્ર ઉપરજ નજર રાખી પ્રવાસીલાક નીકળી પડચા—૨૫
લાહીના જેવી રાતી વીજળીની પ્રભા અતિ તાપ પેદા કરનારી હાવાથી, (૨ )વિરહાતુર થઇ જઇ પોતાના પતિને અનુનય
સ્ત્રી
કરેછે, સમ દેછે, ને મનાવેછે—૨૬
ઉત્તમ પ્રકારથી સયત એવા તપસ્વી, પોતે પકવેલા એવા તમાર વીણવા જાયછે, ચાતુમાસના ઉપવાસ છતાં પણ ગામમાં કે શહેરમાં જતા નથી૨૭
ચિત્રા, સ્વાતિ ને વિશાખા એ નક્ષત્રમાં જતા સૂર્યના તાપથી પીડાયલા વટેમાર્ગુ પોતાની જાતને વાન જેવી કે તૃણજેવી પણ ( સુખી ) ગણતા નથી—૨૮
પયપાનથી ઉન્મત્ત થયેલા ગોપ અન્નને તાવને( ! ) શુકને, કાકને, શિયાળને કે વૃષભને કશાને પત કરતા નથી, એક પાડાને કાંઇક શ્વાન જેવા કે તૃણ જેવા ગણકારે છે ( ! )—૨૯
પૃથ્વી અને આકારા સર્વને સુખકર તથા હિતકર છતાં, એક માત્ર ચાતકને સ ંતાી ન શકયા માટે પોતાની જાતને એક તૃણ સરખી પણ ન માનતા હોય એમ, મેઘ સૂકાઇ જાય છે—૩૦
રાજા પ્રજા સર્વને કલ્યાણુ, હિત, ભદ્ર, અને આયુર્વેદ્ધિ, થાઓ,
( ૨ )કપિલ વીજળી વાતનું ચિન્હ છે, લાલ વીજળી તાપ સૂચક છે, પીળી વર્ષાની, અને ધેાળા દુકાળની સૂચક છે એમ ટીકાકાર લખેછે.
ત
૭
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
તથા ક્ષેમ અને અર્થની સિઘ્ધિ થાઓ, એમ ઉદય પામતા અગત્ય જાણે મેઘગર્જનાથી કહે છે—૩૧
શ્રેય થાઓ, કુશલહા ચિરાયુ થાઓ, કાર્ય સિધ્ધ થા, પુત્ર અને બહેને આ પ્રમાણે અલિ મહોત્સવને( ૧ ) સમયે સ્ત્રી આશિવાદ આપે છે—૩૨
શાભા અને ક્રીડામાં અતિ સમર્થ એવા હઁસ, તે શું શરદઋતુએ હજાર દશહેરથી વેચાણ લીધા છે ? કે તેનીજ પાછળ ગયા—૩૩
પિતૃને સ્વધા, ઇંદ્રને વષર્, અગ્નિને સ્વાહા, દેવને નમ; એમ ઋત્વિજો ( એ કરેલા હે।મ વખત)ની વાણી ધાન્યસંપત્તિરૂપે અથસંપૂર્ણ ફલી છે—૩૪
મજાનું સર્વત્ર કલ્યાણ કલ્યાણ થઇ રહ્યું છે, જલશાયી શ્રીવિષ્ણુની નિદ્રા ( ૨ )ગઇછે, અને નદીના તટ સુધી, માત્ર પાષાણવાળી ભૂમિ અને ઉષર ભૂમિ વિના, સર્વ ભૂમિ લીલીછમ થઇ રહીછે—૩૫
સપ્તદ વૃક્ષા હાથીના મદની ગંધથીજ જાણે સુગંધ આપવા લાગ્યાં; અને પવન, શેફાલીને, તેમના ગંધ લઇ, તે બદલ નૃત્ય કરાવવા લાગ્યા—૩૬
માર, ઉપાધ્યાય પાસેથી જાણે શીખ્યા હોય તેમ, અથવા નટના ઉપદેશ સાંભળીને હાય તેમ, માસાદ ઉપર ચઢીને નાચેછે, ને નગરની જીએ તેમને આાસને બેઠી બેઠી નિહાળેછે—૩૭
વર્ષાના અંતથી અને કમલેાના ખીલવાના વખતથી માંડીને,
( ૧ ) કાર્તિકમાસમાં પ્રતિપદ્બે દિવસ બલિમહેાત્સવ કરાયછે એમ ટીકાકાર લખેછે.
( ૨ ) દેવઉઠી અગીઆરસ આવી.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧)
વીણાના નાદથી જૂદા પ્રકારનો, અને વાંસળીના નાદથી પણ જુદા, એવો ભમરીનો નાદ ભાસવા લાગ્યો– ૩૮
પશ્ચિમ દિશામાં જવાનું છતાં, નવમીને બીજે દિવસ (દશરાને દહાડે), લોક, એક ગાઉથી સીમલંઘન (૧)કરવા માટે, પૂર્વદિશા તરફ જાય છે-૩૮
કાચબા, તીરની પાસે, અને જલની બહાર, રવિના ઉમણ કિરણથી તપતા સતા પણ, જાણે લેણદારના બાંધ્યા હોય તેમ પડી રહે છે–૪૦
સુગંધના અનુરાગમાં આનંદથી બંધાયેલો એવો ભ્રમર, કુમુદ અને કમલની સમીપે, અને નીપ તથા કેતકથી દૂર, ભમવા લાગ્યો-૪૧
નવાં જાતિ પુષ્પ, નવાં કમલ, તથા નવા જલના કણ, એ સર્વને થોડે થોડે ઘસાઈને આવતો પવન, વિયોગીઓ, મહા દુઃખે સહે છે-૪ર
સૂર્ય સામું અતિ દુઃખે જોવાઈ શકાતું હેવાથી શરદ્ પણ એક નાનું સરખું ગ્રીષ્મ થઇ રહી, ને થોડાં થોડાં વાદળાંથી શર નાની સરખી વર્ષ થઈ રહી–૪૩
અતિ વિષહતાપથી કલાન્ત થઈ ગયેલા, ને જ્યોનાને ન ઓળખી શકતા, એવા ચકોર, સરોવરના જલ (ને સ્નાજાણી તે) તરફ ગયા, પણ નાનાં મોજાંના શેરથી સમજ્યા–૪૪
પર્વતની ઉપર, નીચે, પૂર્વ, પશ્ચિમે, ( ચારે તરફ ), ઉડતા પોપટોએ શર૬ લક્ષ્મીના ઉપર નીલછત્ર કરી મૂક્યું-૪૫
(૧) શુભ મુર્તિ શુભ દિશાથી ગામમાં પેસવું એ દશાને દિવસ જે રીવાજ છે તેને સીમલંધન કહે છે એમ ટીકાકાર લખે છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર) પિતૃઓને દુર્ગતિ તજી દેવયાન સધાવનારો માર્ગ (૧) ધ્રુવની દક્ષિણે, તેમ વાતાપિને ભક્ષણ કરી જનાર (અગત્ય)ની ઉત્તરે, દીપવા લાગ્ય-૪૬
સારી રીતે જલથી પૂર્ણ એવા મેઘની ગર્જનાથી પણ જેની નિદ્રા પર્વે ગઈ ન હતી, તે સમુદ્રમાં (સૂતેલા)મધુ અને કૈટભના હણનાર, (હ) ત –૪૭
જલકણને આકાશમાં લઈ જનાર, તરલતાને વેલીઓમાં લઇ જનાર, કમલના રજને ચારે દિશામાં ફેલાવનાર, પવન થાકેલાને નિલ પમાડનાર થયો–૪૮
સારસીઓના સ્વર વીણાના સ્વરની પેઠે શોભવા લાગ્યા, અને પુષ્પવતીની પેઠે કાશ પંક્તિએ(૨) કુસુમ કાઢવા માંડચાં૪૮
દુરાત્માઓ જેમ મિત્રને તેમ શીંગડાં હરણાંને ત્યાગ કરે છે, ને પાણી જેમ તટને, તેમ તેને તોડી પાડવાની ઇચ્છાવાળા વૃષભ તેને તેડી પાડે છે–૫૦
સ્તુત્ય, માન્ય, અનુકરણ કરવા યોગ્ય, ભજવાયોગ્ય, એવી અને કે પમાયોગ્ય સણવાળો એ રાજા, અનેક બીજા દેવ જેવા રાજા સહિત, ચઢવાને સજજ થયો–૫૧
પિતાના નાદથી આકાશને પૂરી નાખતાં દુંદુભિ, યશના ઇછનાર અને પૃથ્વીના પાલનાર આ રાજાએ, રિપુ અવશ્ય ક્ષય કરવો એમ જાણે કહે છે–પર
(૧) જેને જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં વન્સ કહે છે, ને વેદમાં દશક કહે છે એમ ટીકાકાર લખે છે.
(૨) પુષ્પવતી શબ્દદ્વિઅર્થી છે. સ્ત્રીઓ પક્ષે પુષ્પ એટલે રજ, અને, વૃક્ષ પક્ષે પુષ્પ તે કુસુમ. એમજ કુસુમ શબ્દ પણ સમજવો.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) જગને પવિત્ર કરતે, અતિ ઉચ (ઉદાત્ત) સ્વરવાળે, મંગલ શંખ, વેદ ભણતા બ્રાહ્મણ જેવ, સ્વર કરે છે–પ૩
દિગ્ગથી પણ દુસહ એવો શબ્દ કરનાર ભરીઓથી સૈન્ય સહિત ચઢાઈ કરવા તૈયાર થયેલા એ શસ્ત્રધારી રાજાની વાત ઇંદ્રને પણ પહોચી–૫૪
આકાશમાં છાઈ રહેલા સ્વરથી મૃદંગે એ મેઘનું અનુકરણ કર્યું છે, અને મયુરોએ પણ (એ મેઘ નાદથી ઠગાઈ) હર્ષ પામીને, સપુરુષોને સંમત એવા નાદ કરવા માંડયા–૫૫
અંગરક્ષકોએ રહેલા, ભૂપના આસન આગળ સ્ત્રીઓએ કીર્તિ લક્ષ્મી અને હાસ્યનું અનુકરણ કરનાર, મોતીના સાથીઓ પૂયા
સુરાષ્ટ્રપતિ જવા તૈયાર થયેલા અને લક્ષ્મીને ધરેલા, એ રાજાની આજ્ઞાને અમલ કરનારા બીજા રાજા, તેના આગળ કોટિ ત્રણના દેણદાર હોય એમ ઉભા છે–૫૭
જગતના ભાવિ અરિષ્ટનો અવશ્ય ઉચછેદ કરનારા એવા, માસમાં બે વાર ભોજન કરનારા, ને બેજવાર જલ પીનારા, બ્રાહ્મણો ત્યાં આવ્યા–૫૮
તપ અને કૃતિને અત્યંત આસકત, તથા મંત્ર અને શાંતિમાં કુશલ, એવા સ્વરિતવાચન કરનાર પુરોહિતે એ શુભ મુહૂર્ત, હસ્તિ અને અશ્વિનું પૂજન કર્યું-૫૮ . હસ્તિ, અશ્વ, રથ અને પદાતિના સ્વામી, લક્ષ્મી અને પૃથ્વીના અધિપતિને ધારે ઉભા-૬૦
લક્ષ્મીના સ્થાન, કીર્તિ, ધર્મ અને નીતિના સાક્ષી, શુક્ર અને ગુ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) - સ્ના પુત્ર જેવા, અને એકગોત્રના ભાઈ જેવા, મંત્રી પણ ત્યાં આવ્યા-૬૧
ક્ષણમાં જ, શત્રુને અહિતકારી, ને નૃપને શુભકારી, એવું મુહૂર્ત નક્કી કરવા બધા જન્મથી જોતિષશાસ્ત્ર ભણતા જોશી(૧) છાયામાં શંકુ માંડે છે –૬૨
નેત્રધારી પ્રતીહારના નાયક, પોતાના પતિ સાધુ કે અસાધુ હેય તે ન ગણકારતાં, સ્વામિના પતિ સાધુ અને સ્વામીના કાર્યમાં નિપુણ, એવાને આગળ પ્રવેશ કરાવે છે –૬૩
માત્ર માતા આગળજ નિપુણ, અને પિતા આગળજ સાધુ, એવાનો ઉપહાસ કરતા, અને પોતાના સ્વામી પ્રતિ અત્યંત ભક્તિથી કાર્યનિપુણ, એવા શસ્ત્રધારી અંગરક્ષક દ્વાર આગળ હાર થઇ ઉભા છે–૬૪,
ચાલુક્યતા ભૂલ્યોનું, તેમ પર્વતવાસ રાજાઓનું સૈન્ય, (રાજા મૂળરાજના ) સૈન્યમાં મળી ગયું, તે એક ખારીમાં દ્રણ હેય તેમ સમાયું(૨) –૬૫
વણવાદિ વાઘ વાગે ત્યારે ભેરી બંધ રહે છે, ને ભેર્યાદિ વાગે છે ત્યારે વેણુ બંધ રહે છે, બ્રાહ્મણ બેઠા ત્યારે ભાટ આગળ આવી દક્ષિણ પામ્યા ને તે બેઠા ત્યારે પાછા બ્રાહ્મણ પામ્યા-૬૬
અહીંથી આઠયોજન કે દશ યોજન સુધી જે ગામ છે, તે બ
(૧) શંકુ તડકામાં જ માંડય પણ નૃપના મહાસૈન્યથી એટલી ધૂળછાઈરહી છે કે તડકો જાતે જ નથી એવધ્વની છે.
(૨) સોળણની એક ખારી એમ ટીકાકાર. મતલબ કે મૂલરાજનું સૈન્ય અતિ વિપુલ હતું.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫) " ધાં પૂર્ણિમાની યાત્રા જેવા આવે છે તેમ, આજ ભેગાં થયાં
દેવતામાં ઈંદ્ર જેવા, નરમાં શ્રેષ્ઠ રાજાને જોવા માટે પુરસ્ત્રીજન, રોતાં બાલક મૂકીને તથા ઘરકામ પડતાં મૂકીને, દેડી આ વ્યાં-૬૮ * જેમનાથી યથાર્થ સ્થાને રહીને એક કોશથી પણ વિધાયેલો, ક્ષણના પણ ક્ષણમાં પ્રાણ તજે એવા, સર્વ અધારીમાં શ્રેષ્ઠ, ધોધા, તે સમયે અતિશય શોભવા લાગ્યા-૬૮
રાજાના ભવનમાં હચડાહચડીથી તૂટી ગયેલા સ્ત્રીઓના હારનાં મોતીને ઢગલો એક બે ખારી કરતાં પણ એક દોઢ દ્રોણ અધિક થયો–૭૦
કસુંબલ ભૂષણ અને અંગરાગ વિના, ઇંદુ અને પાના જેવાં મુખવાળી સ્ત્રીઓ, રતિ અને લક્ષ્મી જેવી, થઈ નહિ (થાત નહિ (?)–૭૧
પ્રયાણ પૂર્વના મહોત્સવાર્થે, રાજભવનની પૂર્વે, ને દ્વારની પશ્ચિકે, કુંકુમ રંગ છાંટ્યા છે–૭ર
પ્રાસાદથી આગળ, અને આગલી અટારીથી પાછળ, એમ, પ્રયાણ પૂર્વે ઉત્સવાળે કુંકુમ લીપ્યાં છે–૭૩
સ્નેહથી, ભકિતથી આનંદથી, એમ નરેંદ્રના દર્શનાર્થે તે સમયે કોણ ઉત્સુક નથયું ?–૭૪
જે કારણથી અશ્વના ખૂંખારા થાય છે, જે હેતુથી હસ્તિને મદ ચહે છે, જે હેતુથી વૃષભો ધ્વનિ કરી રહ્યા છે, ને જે માટે ભટોન ઉદ્યમ છે, જે કારણે પૃથ્વી પણ ઉચે સાસે તૈયાર છે, જે માટે મરતુ પણ સુખકર થયો છે, તે સર્વથી એમ જણાય છે કે રાજાનો થોડાક માંજ અતિ મહાત્ વિજય થશે-૭૫–૭૬
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
કલ્યાણથી જરા પણ દૂર નહિ એવા રાજા, એ પછી, લેાકથી દૂર છતાં, તેમની પાસેજ અતિ તેજથી ઝળકી રહેલા, સિંહાસને
મેઢા-૭૭
ભાટ લોકો રાજાના દૂરથી યરા ખેાલે છે, ગુરુ તે, પાસેથીજ આશિર્વાદિ
આપેછે, ને
ગાયછે—૭૮
સર્વે બ્રાહ્મણા તથા ગાયકો પાસેથીજ
આાજ અમે સુખે બેશીશુ, આજ અમે અમારા સ્વરૂપથી મકાશીજી, એમ જાણે તૂત્રિકના પ્રતિશબ્દોથી પૃથ્વી અને આકાશ કહેછે—
—૩૮
અમે જાણીએ છીએ તે અમે કહિએ છીએ કે જે પાર્થ ફલ્ગુનીમાં થયા હતા તેજ તુ છે, તારો સર્વથા વિજય થાઓ, એમ વદ્યતે એ રાજાના ગાર એને તિલક કરેછે~૮૦
અાસપાસ ઉરાડતા બે ચામર સહિત એ રાજા જાણે બે ફલ્ગુ ની સહિત કે બે મેđપદા સહિત ચંદ્રજ છે શું ?--૮૧
તમારા શત્રુઓ માણપદામાં દક્ષિણ દિશાએ ( ૧ ) જા, ને તમારા જય થ, તમારી વૃધ્ધિ થાઓ, એમ જ્યાતિર્વિદલાક ૧૮ છે—૮૨
હું ભુજ ! તમે પૂજ્ય છે, તમે લક્ષ્મીના સ્થાન છે, એમ (Aજાને હાથે કરેલા ) કલ્યાણ તિલક ( નાસુગંધ )થી આકર્ષાઇ આવેલી ભ્રમર દારા જાણે કહેછે—૮૩
ગાદગ્રામ, ખલતિક, અમદેશ, અને વનના ભાગવનારા, તેમ ઔજા ભૂપતિ આ રાજાને નમસ્કાર કરીને તેની આગળ થયા—૮૪
( ૧ ) દક્ષિણદિશા યમપુરીની દિશા છે, ને પ્રેાષ્ટપદામાં સાંજે જાય તે ી પાછું ન આવે એમ જ્યોતિષશાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે એવું ટીકાકાર લખેછે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૭)
કેટલાક આગળ રમતા, કેટલાક પુરનું રક્ષણ કરતા, ને કેટલાક વિનયથી નમી નમી ચાલતા, એવા એ સર્વથી દીપતો રાજા ભક્તિપુરાસર, મહાલક્ષ્મીને નમસ્કાર કરે છે–૮૫
પગ વાળીને ઉભેલા, અને મોટા પર્વતને પણ તિરસ્કાર કરતા, ગજ ઉપર, શત્રુનો તિરસ્કાર કરીને, રવિનો પણ પોતાના તેજથી તિરરકાર કરતા, એ રાજા ચઢ-૮૬
પુરૂષોમાં અર્જુન જેવો, અને પુરુષોનો રક્ષણ કર્ત, એ મહાન્મત્ત હાથીના કુંભથલને, નીચે પુરુષો સહિત, શોભાવવા લાગ્યો-૮૭
શ્રેયની ઈચ્છા કરતા, બેલનું સ્થાન, તથા અંકુશ સહવર્તમાન એવા એ રાજાએ, યશ માટે યાત્રાએ જતાં જલપૂર્ણ, અને સર્વ રીતે સાજા, એવા જલકુંભ સામા દીઠા–૮૮
થોડા ઘણા યશવાળ, અતિ બલવાનું આખલો, વારેવારે શબ્દ કરતે, રાજાના ડાબા હાથ ભગીથી જાણે એમ કહે છે કે તમારા શત્રુના દુગે આ એક તુચ્છ તટ જેવાજ છે-૮૮
દૂધ ઝરતી, અને પાણીની ઇચ્છા ન રાખતાં દૂધ પીવાની ઈચ્છાવાળા ને તેથી નીચા નમતા વાછડા સહિત, એવી ગાય એને વગતુલ્ય અગ્રભૂમિ ઉપર સામી મળી–૯૦
ધનુષ્કા જેવી ભમરવાળી, અતિ શુભ વાણી વદતી, નિષ્કલંક, એવી સ્ત્રી હાથમાં ઘી લઈને, જ્યોતિષશાસ્ત્ર જાણનારમાં મુખ્ય એવા એને, સામી મળી–૮૧
પ્રાપ્ત થવા અતિ કઠિન એવા, તથા શુભ સૂચક શકુન, બહાર જોઈ, દુષ્કૃતમાત્રથી દૂર, અને સૈન્યને લઈ જવા રૂપ ઉઘમમાં પડેલો રાજા અતિ પ્રસન્ન થયો-૮૨
ચાર હાથનું ધનુષુ ધારણ કરતા એ રાજાને ચૌટામાં આવતાં જ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮ )
કીયા સત્કલના સજ્જનેએ પ્રેમના પ્રકાશપૂર્વક પૂજ્યા નથી ?——૯૩
બેવાર કે ત્રણવાર શ્રીલથી વધાવતા, કે બેવાર કે ત્રણવાર પુષ્પથી અભિનંદતા, કે બેવાર કે ત્રણવાર આકારા તરફ ડાંગર નાખીને વધાવતા, એવા કીયા લાક સાથે એ બે ત્રણવાર પણ ખેલ્યેા નથી ? —૯૪
સૂર્યના તેજને પણ ઝાંખુ પાડનારૂં એવું એનું શરીર જોતાં લેાકોએ પોતાના જીવિતને કૃતાર્થ થયું જાણ્યું', પોતાના જન્મ પ્રશસ્ત જાણ્યા, અને પેાતાનાં લોચન સફલ થયાં જાણ્યાં.— —૯૫
સૂર્યના કિરણને ગળી જતા, માણસાનાં નયનતુ' તેજ છાઇ નાખતા, ને ખર્ચમાત્રને ઢાંકી દેતા, દર્ભને પાંડુ કરી નાખતા, રજ આકાશ સુધી પહાચ્યા-૯૬
ધનુર્ધર લોકોએ સસ્પૃહ જોવાતા એવા ઇન્દ્રધનુના એક પ્રદેશ રચતા, પરશુ અને ભાલાના કરણા તે સમયે અતિ તેજથી દીપી રહ્યા—૯૭
ધનુને અને ખડૂતે ચાગ્ય ટણવાળા હાથ સહિત, ઘી પીધેલા સુભટો, દર્ભ ખોદવાથી હાથે આંટણ પડેલા ઘી પીનારા બ્રાહ્મણા જેવા શાભેછે—૯૮
છાયારૂપી ફલ વિસ્તારતાં, અને સૂર્યને તાપ નીવારતાં, છત્રથી ઢંકાયો કીચા રાજા, દંડકના ભાઇના (૧) પુત્રને અનુસરી સેવતા નથી ?—૯૯
ચારે દિશામાં મસરી રહેલા સૈન્યના ભારથી શરીરે શ્રમ પામેલી
( ૧ ) રાજબીજને દડક એવા ત્રણ ભાઇમાંથી મૂલરાજ રાજને દીકરા હતા એમ ટીકાકાર લખે છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮) પૃથ્વીને, જાણે પિષવા ઈચ્છતા હોય એવા હાથી, મદ જલથી સિંચે છે-૧૦૦
ચાટવાને ઈચ્છતો હોય એમ દર્ભને શા માટે ચુમે છે, એમ મહાવતો બૂમો મારતે છતે પણ, ઘીમાં ઉભે હોય તેમ, હાથણીના મૂત્રમાં ઉભેલો હાથી બહુ મહેનતે ત્યાંથી ખસે છે–૧૦૧
અગ્નિની સ્તુતિ કરનારા, જ્યોતિષ્ઠમ તથા આયુશ્કેમ જાણનારા, તથા અગ્નિઠેમ જાણનારા, વનવાસી તાપસ રસ્તામાં સિન્યને જુવે છે–૧૦૨
માશી અને ફેઈથી જૂદાં પડેલાં રોતાં ગામડાનાં બાલકને, માશીને ફોઇથી પણ અધિક એવી સેનામાંની સ્ત્રીઓએ આશ્વાસન કર્યું-૧૦૩
માતાના પક્ષનાંને પિતાના પક્ષનાં, સર્વે સ્ત્રી પુરુષ સહિત આખું વ્રજ આનંદનદીમાં નહોતું, કીડા કરવામાં અતિ કુશલ, અને નદીમાં નહાતા, હાથીને જોવા તવરાથી દોડી આવ્યું–૧૦૪
અતિ શુદ્ધ તંતુના બનેલા વિજ પટ, અતિ ઉંચા લગાડેલા હોવાથી જાણે ગંગામાં નહાઈને ધોળા થયા હોય તેવા શોભે છે–૧૦૫
વૃક્ષનાં લાકડાંના બનાવેલા, અને લક્ષ્મીના સ્થાન, એવા રથ પિતાના ચીત્કારના વિસ્તારથી વનમાં વસતા ઋષિઓના બહતી છંદના ગાનનો વિસ્તાર કરવા લાગ્યા–૧૦૬
વિસર્ગની પંક્તિ જેવી, અશ્વના કંઠમાં પહેરાવેલી મણિની પંક્તિ, અન્યશું ખડખડી ખડખડીને યુધિષ્ઠિર જેવા ગુણવાળો આ રાજા છે એમ સૂચવે છે–૧૦૭
ગવિઝિર ઋષિ જેવા, શ્રીષેણ અને હરિસિંહાદિ નૃપ, વિષ્ણુ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦)
અને ઉગ્રસેન જેવી પૂજ્ય સેનાવાળા કટકમહેદધિમાં કયાંએ સતાહ
ગયા−૧૦૮
રોહિણીષેણ અત્રે થયા, ને છેવટ તેના પુત્ર રહ્યો; એક બાજુએ શતભિષકસેન ને બીજી બાજુએ પુનર્વસુષેણ રહ્યા—૧૦૮
પક્ષિના સ્થાનને, નઠારી ભૂમિને, વૃક્ષથી ભરાઇ ગયેલા સ્થાનને વાંદરાંના ડામને, સર્વને વટાવી, ઉપર બેઠેલા કપિઠ્ઠલ ગોત્રના ચેહા આને લઇને, ઉંટ, સમડીના ઝાડ તળે ગયાં—૧૧૦
બેત્રણ સ્થાને આવેલા એવા ગાવાળના વાડામાં ભૂમિ ઉપર કુમાર્ગ તજી ઉભેલા, શંકુ નામના અન્ન ઉપર જેમના હાથ નથી એવા, માવડીમુખા હાવા રૂપ ભાવને ન ભજનાર ( ! ) પદ્દાતિએ દૂધ પીધુ —૧૧૧
જમણા હાથમાં રહેલા ભાલા ઉપરની શેકુ (૧) જેવી ઇંન્ન ઉપર હાથ રાખતા, અને માવડીમુખા નહિ, એવા ચૈાહા, રસ્તામાં પરમેશ્વરાદિ (રામાદિ ) દેવનાં યુદ્ધનુ વર્ણન કરતા ચાલેછે–૧૧૨
દુષ્ટ ગતિવાળા, અને અગ્નિ તથા મજીના જેવી રાતી આંખવાળા, હાથીને, પૃથ્વીએ જેમના પગ અડકતા નથી એવા હાથમાં પીછી રાખતા (૨) રિકાર, સીધે રસ્તે ચલાવેછે-૧૧૩
વિકટ પ્રદેશમાં પણ, અસ્ખલિત ગતિથી ચાલતા, અને કાંઇ ખોડ વિનાના પગવાળા, અશ્વથી સીધી રીતે દોડતા રથ સાંધા (વનાના એકાકાર હાય અવા લાગેછે–૧૧૪
( ૧ ) એક પ્રકારનું પક્ષી થાય છે એમ ટીકાકાર લખે છે.
( ૨ ) એટલે ધેડે બેઠેલા અથવા દોડતા એમ ટીકાકાર લખે છે. પરિકાર એવું હાથીની ચાકરી કરનારનુ નામ છે એમ લખે છે, ને એવા સ`પ્રદાય બતાવે છેકે હાથમાં પીછી રાખીને તે તે હાથીને જરા મારી મારી સીધે ચલાવી શકાય છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૧)
સામવેદથી થયેલા (૩), અને સામોપચારને ન માનતા, એવા હાથીને તેમના મહાવતો ઘણા ઘણા સામેપચારથી, બીહીકણ ન હોય તેને યોગ્ય એવા સૈન્યના અગ્ર ભાગે લઈ ગયા-૧૧૫
રૂઝાયાલા ઘા, બલિષ્ઠ શરીર, સતેજસ્તા, અને દઢ બાહ, એ બહાર વસતા ચાંડાલનાં ચાર વાંનાં, (સુભટોએ) ઈછયાં–૧૧૬
સૂર્યના તેજમાં રહેવાથી તપી ગયેલાં છે. ઉત્તમ શરીર જેમનાં એવા નૃપો, સ્વામીની આજ્ઞાથી જંબુમાલી એ નામની નદીને તીરે મુકામ કરવા લાગ્યા–૧૧૭
પ્રદ પેદા કરવા ઇચ્છતા સૂર્યના કિરણનું ભક્ષણ કરી જનારાં વૃક્ષાએ, સૈનિકોનાશ્રમ, તેમને ઉંઘાડવાની ઈચ્છાવાળાં જાણે હોય તેમ, હો–૧૧૮
શરીરને નવરાવવાની ઇચ્છા રાખતા હાથીને, તરંગના નાદથી તુતિ કરતી કે પ્રોત્સાહન કરતી નદીએ જલથી નહવરાવ્યા-૧૧૮
કેટલાક સુઈ જતા ભૂલ્યોને બીજા નાપસંદ કરી ઠપકો દે છે કે આપણા સ્વામી હજુ સુતા નથી તે પહેલાં તું કેમ સુવાનું કરે છે–૧૨૦
સુવાની ઈચ્છાવાળા છતાં પણ સ્વામીની આજ્ઞાને લક્ષમાં રાખી, ઇંધનને ભેગાં કરતા કોઈ પણ (ભભે ) આંખ મેળવી નહિ-૧૨૧
સારા ચિન્હયુક્ત હોવાથી સુંદર હદય વાળા, તાપથી અતિ પીડાતા, બહુ પાણી છાંટે તો પણ પીડા ન પામતા, એવા અશ્વને કેટલાકે જલમાં ફેંક્યા, તથા તેમાં નવરાવ્યા-૧૨૨
શીતલ પવનથી શ્રમ ઉતરી જતાં, જે અતિ દક્ષ ભૂલ્યો પ્રશસ્ય
(૩) એવી દંત કથા છે એમ ટીકાકાર લખે છે. આ લોકમાં એમ પણું ધ્વનિ છે કે કોઈને વશ ન થાય તેવા યોધ્ધાને સૈન્યને મોખરે સ્થાપ્યા એમ ટીકાકાર સૂચવે છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૨) કમને વિષે પ્રવૃત્ત થયા તેમને તેમના સ્વામીએ હર્ષથી વખાણ્યા-૧૨૩
કેટલાક ભ્રોએ, પૃથ્વીને પાણી છાંટી ઠંડી કરવા ઈચ્છતાં સતા, તેની ઉપર પડદા બાંધી લીધા ને કેટલાકે પોતાના સ્વામીની ખાન કરવાની ઈચ્છા જાણી તેમને નહવરાવ્યા–૧૨૪
શાખાઓને ભાગી નાખવા ઈચ્છતા હાથીને તેમ કરવા પ્રેરીન, મહાવતેએ હાથીની સ્તુતિ કરવા માંડી, ને પછી તેમને તે બે બાંધી દીધા-૧૨૫
સૈન્ય સાથે ચઢાઈએ જનારા સારા પ્રતિષ્ઠિતો એ, ચઢાઈમાં ન આવેલા એવાએ રોકેલી જમીન, તેમના પ્રતિહારોએ ઠરાવેલી (તે પ્રમાણે) મુકામને માટે લીધી-૧૨૬
જે રાજા કોઇની સાથે ચઢેલા નહિ, કે જેમના ઉપર કોઈએ ચઢાઈ કરેલી નહિ, એવા ને પણ, અનિરુદ્ધાણા વાળા આ રાજાએ પિતાના દ્વાર આગળ પ્રતીહાર કર્યો-૧૨૭
જેમણે પૃથ્વીના હાથીમાત્રને હટાવી નાખ્યા છે, ને જે દિગ્ગજને પણ ઉતારી નાખવાનું અભિમાન રાખે છે, એવા મૂર્ધાભિષિકત હાથીઓએ વૃક્ષને મજલથી સિંચાં–૧૨૮
- માર્ગમાં થયેલા શ્રમને લીધે મદુએ ગવાળી સ્ત્રીઓ પગને જલથી સિંચે છે, ને પછી તે ઉપર ઘી પડે છે, તથા તે ઉપર જલાઠું વસ્ત્ર લગાડે છે-૧૨૮
ત્યાં દુકાને સ્થાપીને અતિ મર્યાદશીલ વાણી આ સુખી થયા, કેમકે ત્યાં અતિ મર્યાદાવાળા સોદા કરનાર લોકની ભારે ઠઠ થઈ ગઈ–૧૩૦
કેટલાક અતિ બલવાળા સુભટોએ દઢ દંષ્ટ્રાવાળા સ્કરને ભવાન પાસે ઝલાવ્યા, ને કેટલાંકે તે પછી તેને શરથી સંહાર્યો-૧૩૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૩)
કેટલાક અલિષ્ઠ સુભટો તટની પાસેનાં વૃક્ષેા તળે પડયા; ને કેટલાક સાવધાન ચિત્તથી તટ ઉપરજ રહ્યા—૧૩૨
અલિષ્ઠ અશ્વારોએ પોતાના અતિ બલિષ્ઠ તથા ઉન્નત સ્કંધ વાળા અશ્વાને પેાતાના સ્થાનની પાસેજ બાંધ્યા—૧૩૩
ખાવાની ઇચ્છા થયેલા કોઇ સુભટે કર(૧) ભક ખાઇ લીધું તથા તમે ખાઓ, તમે, ખા, એમ કરી બીજાને પણ ખવરાવ્યું —૧૩૪
જેણે પર્વતમાં રહી પોતાની પ્રિયાને એલચીની લતા ખવરાવેલી, ને પોતે, પણ ખાધેલી, તેજ હાથી આજ ( બંધાયાના કષ્ટથી) બૂમા પાડતા ઘાસના પૂળા ચાવેછે—૧૩૫
ભારથી ખેદ પામેલાં, અને ચીસે પાડતાં, તથા બેસવાની ઇચ્છા કરતાં એવાં ઉંટને ઉંટવાળાએ બેસાડચાં, પણ પોતે બેઠા નહિ—૧૩૬
બાલકો માતાની પાસે બેઠાં, ને માતાને પણ બેસાડી, માતાએ પણ બેસવા ને ન ઇચ્છતા તેમના પિતાને બેસાડચા——૧૩૭
શ્રમને લીધે બેસવાની ઇચ્છા કરતી, કમલનાં પત્રને શરીરે લગાડતી, એવી સ્ત્રીઓને જલમાં નહાવાની ઇચ્છા વાળા તેમના પતિ ભેટયા--૧૩૮
જેમણે તેમને ખાવા દા નાખીછે, તથા જેમણે તેમની પાસે રહી સેવા કરીછે, તેવા નાકા પ્રીતિથી વાજિશાલા સેવતા અશ્રાને ભેટયા—૧૩૯
( ૧ ) છાશ અને સાથે તે તાપને લીધે ખાધેલાં એવું ટીકાકાર
લખેછે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪) ચુલો સેવવા ઇચ્છતા કેટલાકે લાકડાં સંભાળ્યાં, ને કેટલાકે મંડક (૨) કરવાની ઇચ્છાથી આટો મસળવા માંડ્યો–૧૪૦
કોઈ કીલીટ (૩)કરવા ઇચ્છતા દૂધને સેવે છે, ને વટક (વડ) બનાવવાને કોઈ અડદને સંભાળવા લાગ્યા--૧૪૧
ભક્તિ પાશથી બંધાયેલા અને વિષયમાત્રથી વિદૂર, એવા કેટલાકે હાથ જોડી દેવની સેવા કરી–૧૪૨
કેટલાક, પગારરૂપી દોરથી બાંધેલા રસોઈ પરવારીને, એક પણ તડ રહે નહિ તેમ, અંદર આ પરોવીને, પડી આ પતરાળાં સીવવા લાગ્યા–૧૪૩
નાશી ગયેલાં વિષ્કિરપક્ષી વાળાં વૃક્ષોએ ભારને પ્રહાર ક્યાં, તથા વેઠવાને અશક્ય એવું પણ વેડ્યું-૧૪૪
જેટલું વેઠવાનું હતું તેટલું કષ્ટ વેઠવું, સૂર્યના કિરણ મને અતિ પીડાકારી છે, હવે મને પીડા કરશો નહિ, એવાં સ્ત્રીવચન ઉપરથી કેટલાકે તંબુ ઉભા કર્યા–૧૪૫
પોતાના પ્રભુએ જે ભૂમિને જલ તૂણે ધનાદિ માટે વખાણી તેને નોકરોએ પણ તેજ પ્રકારે વખાણી-૧૪૬
માણસોને, બલ, પ્રીતિ, પરાક્રમ, બુદ્ધિ, અને લક્ષ્મી, એટલાં ભેટયાં પણ શ્રમ ભેટો (૪)નહિ–૧૪૭
જે રજ વૃક્ષ ઉપર છાઈ રહ્યો હતો, આકાશમાં પથરાયો હતો,
(૨) રોટલી એમ ટીકાકાર કહે છે. (૩) દૂધનો કાંઈ પદાર્થ એમ ટીકાકાર.
(૪) અર્થત વિશ્રામથી થાક ઉતરી ગયા ને કહેલાં બધાં વધ્યાં, એમ ટીકાકાર.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫). ને દિશાઓમાં ભરાઈ ગયો હતો, તે ભૂમિ ઉપર કર્યો, જલમાં પડવા, અને ખીણોમાં ભરાઈ ગયો–-૧૪૮
અહે, નદીએ શું શું ન વિડ્યું. એણે પોતાના તટનો પાત વેઠ, ને જલનો શેષ પણ વે -૧૪૮
કેઈએ જે તાપ ન વ ને જે તૃષા ન વેઠી તેનું કારણ એજ કે તેમણે તરછાયાને શોભાવી હતી ને નદીતટનો આશ્રય કર્યો હતા—૧૫૦
મદ ઝરતા. અને સુંઢથી ટીપાંએ ટપકતા, એવા હાથીઓએ શલકી રસ કાઢ–૧૫૧ ,
ઝરતા પ્રસ્વેદના વર્ષાદવાળા, તથા ફીણના લોચા ખરાવતા અોને લીધે, જાણે વરસતાં વાદળાંથી થઈ હોય તેવી, પૃથ્વી ભીની થઈ ગઈ–૧૫૨
મંદરાચલથી વલોવાયેલા સમુદ્રમાં જેમ યાદોણસી પથરાઈ ગયાં હતાં તેમ સૈન્યથી ડહોળાઈ ગયેલી જ બુમાલીમાં ઝષકોભાસી( ૧ ) વિખરાઇ ગયાં-૧૫૩
મદ ઝરતા હાથીના મદના ઝરણથી પૃથ્વી પલળી જવાથી, સર્વ તરફથી પલળી ગયેલ રોણુ આંખને પીડા કરી શકતો નથી–૧૫૪
શ્રમથી ઉત્પન્ન થતા શેષથી ન પીડાયલા એવા બલવાનૂ તથા ફુર્તિવાળા, બળદોને બલિષ્ઠ અને હુર્તિવાળા ગેવાળ પુષ્કલ તણવાળી ભૂમિ તરફ ચારવા લઈ જાય છે-૧૨૫ - ભેગા થઈને ખૂબ પ્રસરતા વાયુએ અન્યોન્યમાં ગુંચવાઇને
(૧) યાદોસી તે કોઈ જલજંતુ છે, ઝષક ભસી એ નાનાં માછલાંની એક જાતિ છે, એમ ટીકાકાર.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉડતા અવાજવાળા અને તેથીજ ભેગી થઈ જતીને ઉડતી છાયાવાળા, રથ, પંક્તિમાં ઉભા રહેલા શોભી રહ્યા છે–૧૫૬
રિપુને હઠાવનારા, સર્વત્ર પ્રસરી રહેલા સૈન્ય, વૃક્ષેથી કરી અસમતાવાળી થઇ ગયેલી, કંઈક ગાઢ સ્થાનોમાં ઉંચી નીચી થઈ ગયેલી, ને ખાડાખાચરાથી બગડી ગયેલી, ભૂમિને બરાબર કરી –૧૫૭
વૃક્ષની વનમાં દુભાગિ ઉત્પત્તિ, ને તેમનાથી જે સુંદર છાયા ફલ પુષ્પાદિની ઉત્પત્તિ, તે બધું સૈન્યના લોકોએ કૃતાર્થ કર્યું–૧૫૮
તે જ ક્ષણથી ન ઉઘેલાં કામ અને કામુકવાળું; તથા રતિશ્રમથી થાકી ગયેલી સાથળોવાળી, જાગરણથી ભારે આંખેવાળી, અને અનેક વિલાસ વિસ્તારતી, અંગનાઓએ દીપાવી મૂકેલી શોભાવાળું; અને તે જ ક્ષણે ઉત્પન્ન થયેલી અનેક હાટવાળું તથા તે સર્વના રક્ષણાર્થ જાગતા યોદ્ધા સમેત; એ શિબિર, ગંધર્વપુરી સમાન હેઈ, આવેલા શુભ સ્વપ્નની પેઠે, આનંદને આપનારું થયું -૧૫૮
યોદ્ધાઓએ અતિ સુક્યથી ભેટા, ને તેમને બાણથી નવરાવતો, યુધ્ધ ઉત્સવ સારી રીતે થાઓ; અપ્સરાઓ ત્યાં આ છે ત્યાંજ (ધારાતીર્થમાં) સ્નાન કરવાની ઇચ્છાવાળો જે તેમ કરશે, તે સ્વર્ગગામાં સ્નાન પામશે; એમ સૈન્યના યોદ્ધાઓ વિપાર કરે છે-૬૦
સર્ગ ૪. નદીતટના વનમાં ઉતરેલા રિપુને શિક્ષા કરનાર નરેન્દ્રને, ગ્રાહરિપના, અખલિત વાણી ઉચરતા, દૂત આવીને, આ પ્રમાણે નીતિ કહી–૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
('૬૭)
શૈાર્યમાં અન રૂપ ! હે ન્યાયવિરુદ્ધ વર્તનારને દંડ દેનાર ! તમારા આવવાનું કારણ અતિ રસથી જાણવાની ઇચ્છાવાળા, સૂર્યસમા, ગ્રાહરિપુએ, મને દ્ગુણસને માકલ્યા છે—૨
ગયન પઠન કરતા, દુષ્ટનાસિકાવાળા, અંદરનાં વનેામાં વસેલા, અમારાં આમ્રવન અને ઇક્ષુવન ઉખેડી નાખનારા, દ્દીએ મિથ્યા વાર્તા બતાવીને આપને ચલિત કર્ય! છે શું ?—૩
ખદિરવન, અગ્રવન, દ્રાક્ષવન, શાલવન, પ્લક્ષવન, શવત, શિગ્રુવન, એ બધાં વનામાં રહેતા અમારા રાજાએ શું અપરાધ કયા છે ?—૪
અમારાં શિગ્રુવનમાં, કે બદરી આદિ વનમાં, ખારડીને હાયછે તેવા, આપના કટકો ભરાયા નથી, અડદના વનને શોધતા કોઇ ૫ણ મનુષ્ય કદાચિત્ પણ તમારના વનમાં અડદના વનને પામતે
નથી—પ
નીવાર વન, તથા ફુલી રહેલાં વિદારીવન, સુરદારુવન, ઇરિકાવન, ઇત્યાદિ વામાં, મૃગયા સારૂ, ગિરિનદીના વેગથી, ( - ખુમાલીનું ) સુંદર જલ પીતા પધાયા છે ? —ટુ
અથવા જલને સ્થાને મથુ પીતાં, હાથમાં મદ્યના પ્યાલાવાળા યદુએ શુ કાંઇ ભરવ્યું છે? પણ હાથમાં મદ્યપાનના પ્યાલાવાળા, દાડીગ્મા સારઠીગ્મા ગમે તેમ લવે તેમાં શા દોષ? —૭
અથવા ધનુર્ધારિ વાહન, તેમ વીરાને લઇ જનારાં વાહન, એ સર્વના અતિ પ્રશસ્ત સમુદ્ર જેવા, તથા હાથીના વાહનવાળા જતાધિપ( ૧ ) જે અમારા આશ્રિત છે, તે શુ, શરઋતુના અપરાન્ડની પેઠે આપને પીડા કરેછે ?—૮
(૧) જતાધિપ તે લક્ષરાજા એમ ટીકાકાર લખેછે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
ત્રણ ત્રણ ચચ્ચાર વર્ષથી ચાલતા શત્રુગ્રહને શમાવવાને આપ પધાયા છે ? પણ ચાર કે ત્રણ વર્ષના જુવાન ઘેાડાવાળા એ ( ગ્રાહરિપુ) શત્રુથી અપરાજિત છે—૯
કે અતિ ગર્વિષ્ઠ એવા કોઇ સમુદ્રતટાધિપતિને જીતવા આપ પધાર્યા છે? રિપુના સંઘને સંહારતાં બાણના સમૂહ સહિત પૃથ્વીમાત્ર ઉપર ફરતા એ, શું તેને જીતી નહિ શકે ! —૧૦ અથવા બધી પૃથ્વીમાં ફરતા આ ક્ષત્રિય કુમારને આ શરદ્ ઋતુના દીર્ધ દિવસોમાં ( મળવાની ) ઉત્કંઠાવાળા હોઇ આપ પધાયા છો ! તે તે બહુ સારૂ, આજ અમારાં પુણ્ય પકવ થયાં, તે એમનાં સર્વ શુભકામ સફૂલ થયાં—૧૧
વૃષભવાહન શ્રી(સામનાયેશ)નાં દર્શન કરવા, અતિ ઉગ્ર ઇચ્છાવાળા સારા તૃપો સહિત, (આપ પધાયા હૈ તો), સુરાષ્ટ્રના ચંદ્રને, કોઇ સત્યધાનીરા, ખબર શા સારૂ ન અપાવી ?-૧૨
શું આપ શખાદ્વારથી સારી રીતે પકવ થયેલી શેલડીના રસ જેવુ... મિષ્ટ તીર્થ જલ લઇ જવા ઈચ્છે છે ?તા આપને નમસ્કાર કરી હુંજ ત્યાં જાઉં, ને જલ માકલી આપું, આપ વાના નારા ન કરા-૧૩
ઉત્તમ હુયવાળી, તથા ઉત્તમ નાયકોવાળી, સેના અન્યાયથી અતિ દૂર એવા આપ મિથ્યાજ લેઇ ચાલ્યા ન હેા; પણ જીવ જતાં પણ અંતમાં રહેલી મૈત્રી નાશ પામતી નથી, કે એક વાર થયેલી તે મટતી નથી-૧૪
એ ( ગ્રાહરિપુ) ચારે દિશા પેાતાના સૈન્યથી ફરી વળે છે, જેની પાસેથી લેછે તેનુ લઇનેજ ખેશી રહેતા નથી, બીડ્ડીક પામતાનુ રક્ષણ કરેછે, શત્રુના નાશ કરેછે, એવી દૂતની વાણીથી આપ કા શા માટે ધરા છે. ?–૧૫
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮) શત્રુને સંહારતો તેમનો યશ માત્ર પી જાય છે ને પિતાને નમનારને લક્ષ્મી આપે છે, ન્યાયવ્યવહાર બહુ સારી રીતે સમજાવે છે, એવા ગર્જતા હસ્તિની સેનાવાળા (ગ્રહરિપુ) ઉપરની મૈત્રીનો નાશ ન કરશે-૧૬
નિરંતર જાગ્રત્, અને અત્યંત શાન્ત કરી દીધેલા રીપુવાળા, તથા ઘણા કાલથી વૃદ્ધિ પામતે અત્યંત મૈત્રીભાવ ધરતા, આ (ગ્રાહરિપુ)ની ધનધાન્યાદિ પર્ણ પૃથ્વીને, વિપુલ રણુસમૂહને ઉરાડતા સૈન્ય સવર્તમાન તમે, શા માટે નુકસાન કરો છે?—૧૭
અથવા જો તમારા અંતમાં ન કહી શકાય એવો કાંઈ છલજ હેય, તો મારે બોલવાની કાંઈ જરૂર નથી, તમારે ઉત્તર આપવાની પણ જરૂર નથી, હવે તો માત્ર યમરાજ જ એ બધાનો બદલો વાળવા તમારો પ્રતિશત્રુ થાઓ-૧૮
અમારી કીર્તિને અતિશય ઉખેડી નાખવાની ઇચ્છાથી, તમે અતિ ઉકળી ઉઠે તે કોપ ચઢાવનારૂં કર્યું છે, એટલેથીજ તમારા ઉત્તરની કશી જરૂર નથી, તમારી હકીકત, મારા મનમાં વારંવાર બળતા હું, (મારા સ્વામીને) કહેવા આ ચાલ્યો-૧૯
જીવવું બાજુએ મૂકીને, પ્રાણ જાય તેવું આ પ્રમાણે બોલીને, દૂત અટ; એટલે તેને જીવાડતો સંતો રાજા આ પ્રમાણે બોલ્યો; આ સવે જીવતામાં પણ જીવતા, હે આવું વદનાર! તું સવે જીવતામાં ખરો જીવતો છે–ર૦
તેં તારા સ્વામીને પક્ષ સારી રીતે કર્યો તેમ તેં તારો ધર્મ પણ બહુ સારી રીતે બજાવ્યો, કેમકે પૃથ્વી ફાટી જાય તેવું આમ બોલતાં, આ સભામાં, કદિ હણાય નહિ એવા પણ હૃદયમાં, હગાવાનું ભય આવે છે–૨૧
આને સહજ હણું, અંદર મારી નાખું, અંદર મારી નાખીએ, બહુ હળીએ, આપણે બે મારી એ, એમ હાવાની ઈચ્છાવાળી પભડલી છતાં, તું જે આમ આ સભામાં બેલી શકો તે ખરેખર બડે બહાદુર છે–૨૨
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦ )
પોતાના સ્વામીના કાર્યને પક્ષપાતપૂર્વક સ્થાપન કરતાં લેશ પણ ભય ન ધરીને તારી પેઠે, મદ્યપાનથી અતિ નિ લોકવાળા (તમારા દેશના લોકો )માંથી, કેવળ અનિંદ્ય અને કોઇએ પણ આગળ ત વટલું એવું કાણ વદી શકે ?—૨૩
તારા સ્વામી, બુદ્ધિહીન થઇ પોતાની જાતને પણ હીન કરતારા, અમા ચઢયા છીએ તેમાં શું પોતાની જાતને ચઢાઇ કરવા યોગ્ય નથી જાણતા ? કે અમારી ચઢાઇને માટે વળી સામેા તેવા ભય દેખાડેછે ?—૨૪
કુટિલ ધનુવાળા એ પાપીએ તીર્થમાં જનારા યાત્રાત્રુના ગમનના રાધ કર્યો છે, તેથી ચઢાઇથી શિક્ષા કરવા માટે એના ઉપર ચઢાઇ ક૨વી યેાગ્ય છે—૨૫
કોપ કરે તેવાં દુષ્ટ આચરણવાળાને અને જો હું અકપ થઈ જોઇ રહુ તો અવશ્ય રક્ષણ કરવા યોગ્ય આ પૃથ્વી મારાથી કેમ ૨
ક્ષાય !—૨૬
બ્રાહ્મણાને હિંસાએ પહાચાડનાર, એ રાજાને મારે જરૂર શાસન કરવું જોઇએ, કેમકે એના જેવા હિંસકાના રાજા આગળ તા, હિંસકો પણ કંટાળી જાયછે—૨૭
ધર્મકર્મથી પરવારેલાં, ( કેમકે ) અત્યંત પીડાથી થરથરતાં, અને પેાતાનાં ગાત્રાભિધાનાદિ પણ વિસરી ગયેલાં, તથા નિસ્તેજ, એવાં એણે અત્યંત વિપત્તિમાં ડબાવેલાં, કીયાં કીયાં બ્રહ્મસ્થાના અમને પીડા નથી કરતાં ?—૨૮
દુષ્ટ કર્મની ઇચ્છા રાખનારા એનાં, અન્યદાર ગમનાદિ, અપવિત્ર, અને કહીં પણ પ્રકાશ ન કરી શકાય તેવાં કુકર્મ, અતિ પ્રબલ થઇ પડયે સતે, તે અમારા મનમાં ચિંતાનું કારણ થઇ પડેલાં છે, તે તેથી એ અમારી મૈત્રીને અત્યત અાગ્ય છે—૨૮
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ )
અત્યંત પાવન કરનાર, અને લક્ષ્યાાદથી ભપકી રહેલા, પ્રભાસને, અનેક ત્રાસથી, તથા તેની મધ્યે ગયેલા લોકને હણવાના રીવાજથી, એણે, અતિ દુષ્ટપણાની કીર્તિ સંપાદન કરવાની ઇચ્છાવાળાએ, રાડી નાખ્યુ છે— ૩૦
જનેાની, અંદર જવા રૂપ યાત્રાને અત્યંત બંધ પાડતા એનાથી, સુરાષ્ટ્ર્ધ્વદેશ યાત્રાલુને અંદર જઇ શકવા યોગ્ય રહ્યા નથી; માટે એ દેશના મધ્યમાંજ હણવા રૂપી દંડ, ઘી પીપીને મસ્ત થયેલા એને કેમ ન દવા ?—૩૧
જે યજ્ઞ કરતા ( બ્રાહ્મણેાને ) તેમણે ભેગાં કરેલાં સૂકાં છાણાંથી મારીને હર્ષથી વારંવાર નાચેછે, એવા નિર્ભય મનવાળા, અને તરવાર નચાવતાનું, બીજું શું દુષ્કર્મ જોઇએ ?—૩૨
ગર્ભના ભારથી નમી જતા પેટથી નાસવા અશક્ત, એવી હરણીના ઉપર શસ્ત્ર ફેંકી તેના રૂધિરથી પ્રસિદ્ધ ઉર્જયંત તીર્થને અભડાવી, અતિ દુર્ગંધવાળુ જેણે કરી મૂક્યું છે, એવા મ્લેચ્છને પેઢ જન્મેલા હોય તેવા, તે, શું અમારા મિત્ર થઇ શકે ?—૩૩
ભયથી નાશી છૂટતાને પોતે મારી નાખે છે, ને તેને બીન વળી ખાય છે, ને ત્રીજા ખાય છે, એવી માછલાંની નીતિ ચાલતી રહેશે ત્યારે અમારા અગલા તુલ્ય ભુજના જાડા પરિઘ પણ શા કામના
છે ?—૩૪
જેણે ફિડ ઋષિ, જે સર્વ યાગ જાણનારના ગુરુ હતા, જે માત્ર ધરતીનેજ પોતાના પલગ કરીને રહેતા, ને જાતે અષ્ટાંગ યોગ સિદ્ધ હતા, તેમને પીડયા, તથા તેમનાં સ્રી પુત્રાદિને પણ પીઠચાં, એવા ( રાત દિવસ ક્રેાધથી રાતી)જાપુષ્પ જેવી અક્ષિવાળા પાપના પલંગને, હું કેમ સહન કરીશકું ?—૩૫
આ ઉછળી રહેલી, રિપુના રુધિર રૂપી જપાપુષ્પથી પૂજાયલીય વિજયવતી ને આઠે દિશાને પ્રકારાતી, યમરાજની સગી બહેન,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૨) મારી બલિષ્ઠ, તથા સારી રીતે હણનારી, તરવાર આજ એને ખાઈ જવા ભૂખી થઈ છે–૩૬
જેમ સૂર્યને ધારણ કરતી, રાત્રીની પાર ઉતરવી, પૂર્વદિશા તમો રૂપ દુઃખથી સંપૂર્ણ મુક્ત થાય છે, તેમ આણે અનેક રીતે પડેલી પ્રજા પણ, મારા દર્શનથી, સર્વ પીડાથી મુક્ત થાઓ-૩૭
ડાજ સમયમાં આ સુરાષ્ટ્ર ભૂમિ એનો સ્વામી બંદીવાન થાય તેવી, કે એનો સ્વામી મારે તેવી, થાઓ, અને એમાં દ્વિપદીને ચતુષ્પદી ગાતા, ચારણોનો સમૂહ ઘડા જેવા બાવલા વાળી ગાયોને સુખે ચાર-૩૮
ઘડા જેવાં બાવલાં વાળી સે ગાયે આપીને ખરીદેલી, જે ત્રણ ત્રણ વર્ષની ઘડીઓ છે (૧) તેમને, બાળકોને તજવી તરાવીને, રથે જોડે, તથા, ત્રણ વર્ષ જૂનો દારૂ કોરે મૂકી, ગળે માળા બાંધેલા અશ્વ ક્ષણમાં તૈયાર કરો-૩૮
જા, મોટા રાજાઓ, તેમ બહુરામ નામની પુરીના અધીશ્વરો, સહિત સો રાજાવાળી કે હજાર રાજા વાળી, સદા સામો પાયથી વિરહિત એવા, અને સવદા યુદ્ધ માટે તૈયાર એવા, તેમની સેના તૈયાર કરીને સીમાડે યુદ્ધ માટે આવે, એમ તારા સ્વામીને કહે-૪૦
પર્વ દિવસ કરતાં પણ અધિક આનંદથી વ્યાપી રહેલી વનતસીમાએ, દિપાદ કે ત્રિપાદ વાળી ચા ઉચારતા મહર્ષિને, હજારો બકરાંના સમૂહમાં વાડામાં પડેલી બકરીઓને તાણી જવાની ઈચ્છાવાળા વરૂની પેઠે જોત જોતે, એમ રજા પામેલો તે, ગયે-૪
ગ્રાહરિપુએ એ કથા તેની પાસેથી સાંભળી, અને, માછલાં
(૧) મૂલમાં અશ્વતરી શબ્દ છે તેથી ખચરી એમ પણ કહેવાય.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩ )
પકડનાર જેમ પ્રભાપા તથા ભૂરિના નદીને, તેમ એ, પ્રભાને ક્ષીણ કરતી, બહુ વિલાપ કરતી, બંદીવાન કરેલી, ગાર વર્ણી તાપસી, જે ઉત્સઋષિની બાલા તેમને, અતિ કોપથી, જોવા લાગ્યા—૪૨
એણે, શક્તિ વાપરનારી, શત્રુને ક ંપ કરનારી, શિલાજેવા ભુજશ્રી શિલામય ગદાને ઉછાળી રાકતી, ગરુડના જેવા ખલવાળી, પૈરુષચુક્તસેનાને હુકમ આપ્યા—૪૩
તે વખતે, એની આજ્ઞાથી, ચારુ ત્રિવલીથી વિભૂષિત, દાસીએ રમણીય અલંકાર કરેલી, અક્ષ રમતી વજ્રને, સહસા તજી, શુક્રનીતિમાં કુશલ, પાણિનીયશાસ્ત્રના જાણ તથા કામકલાપ્રવીણ એવા નાયકા આવ્યા—૪૪
વૃધ્ધ સ્ત્રીઆએ મંગલ કરાયલા, શલ્કી નામનુ અત્ર ઝાલતા, ખે દ્રાણ ધાન્યથી, વૃષભથી, ત્રણ પણથી, શતક બલથી, બે આચિતથી કે ત્રણ વિસ્તથી(૧) ખરીદેલી ઘેાડી ઉપર બેશીને આવ્યા—૪૫
ત્રણ તીરવા લાંબી, કે નવ કે દા તીરવા લાંબી, એવી છડી એ વાળ ઉંચા બાંધેલા, એવા મેરુ ( ભીલ) લેાક, બે તીરવા ક્ષેત્રભૂમિને કૂદી, તથા છ પુરુષ જેટલી ખાઇને ઓળંગી આવ્યા—૪૬
એ પુરુષ જેટલી ઉંચી ભાલાની લાકડીથી પ્રકારાતા, નીલ ઘેાડી ઉપર ચઢેલા, અને નીલ વસ્ત્ર ધારણ કરતા નીલાદ્રિ જેવા જણાતા, ને રોહિણીનાથના શત્રુ (રાહુ) ને પણ દૂર મૂકે તેવા લક્ષ, રેવતીમાં(૨)
આવ્યા––૪૭
( ૧ )વિસ્ત એવું સેાળમાસા સેાનાના એક શિક્કાનું નામ છે; આચિત એવું કપાસના દશ ભારનું નામ છે; કબલ એટલે ઉનના સેપલ ( પલ: ૨ રૂપીઆભાર ); અને પણ એક સેનાને શિકકા છે; એવુ ટીકાકર લખેછે.
(૨) રેવતીમાં એટલે જ્યારે ચંદ્ર એ નક્ષત્રમાં હતા ત્યારે, અર્થાત્
ܕ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ )
નીલી, નીલા, બધ્ધલૂની, બધ્ધવિલૂના મામકી, ઇત્યાદિ સ્ત્રી
}
આથી થયેલા એના( ગ્રાહરિપુ પુત્રા, કેવલી( ૧ ) વિદ્ની પેઠે સમય જાણીને, પોત પોતાને ઠામેથી આવ્યા–૪૮
આર્યકૃતી, ભેષજી, સુમ’ગલી, અપરીપાપી, ભાગવયી, એ બધી એની પીઠદેવી સમાનીદેવીસહવર્તમાન, અતિભકિતથી, સૈકોત્તરથી( ૨ ) આવી—૪૯
ભાજીના જેવા કાળા, કુશીના જેવા દાંત વાળા, જાડાંને ઉંચાં કુંભ સ્થળ વાળા, ગુણના સ્થાન રૂપ, એવા હાથના સમૂહે ચઢી, કેડ સુધી લટકતા કેશવાળા નિશાદ લેાક પણ આવ્યા—૧૦
હે કામક્રીડા કરનારી ! હે ભાજાદેવીના જેવી ભ્રમરવાળી ! કાંતિના કુંડ ! ગેણે લાવણ્યજલના કુંડ ! નાગે ! કાલે ( ૩ )-કામસ્થલે ! એમ, જવાની તૈયારીવાળા સુભટો પોતાની ગૃહિણીને ત્વરાથી આવવા કહે છે—૫૧
ખેતી કરવી ઢોર સાચવવાં વગેરે જાનપદી વૃત્તિવાળી, તથા દેશી
લક્ષની રાષી મેષ છે કેમકે આશ્વનીમાં જન્મેલા છે, તે રેવતીમાં ચંદ્ર મીન રાશિનેા તેથી તે લક્ષને બારમા થયા, માટે આ અશુભ કાલેઆવ્યાથી એનુ મરણ થશે એમ સૂચવ્યું ——એવુ ટીકાકાર લખે છે.
( ૧ ) જે મુક્ત પુરુષો અષ્ટાદશ દૂષણરહિત ઈશ્વર છે, ને જે સર્વજ્ઞ છે, તેમને કેવલી કહેછે, તે તેમનાં જ્ઞાનને પશુ કેવલી કહેછે. તે જ્ઞાનવાળા તે વલીવિ.
(૨) સૈકાત્તર એવુ સમુદ્રમાં આવેલા એક પર્વતનું નામછે એમ ટીકાકાર.
( ૩ ) ગાણા અને નાગા તથા કાલા એ નામ છે એમ ટીકાકાર.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૫) જીરાનું પાન કરનારી, હાથમાં (૧) કુશનામનું અસ્ત્ર લઈ, રણમાં પડવાને ઉત્કંઠિત, રાતી આંખોવાળી, ને તેથી તરહવાર રંગવાળી જણાતી, તથા રોષથી રાતી થઈ ગયેલી, એની પ્રજા પણ આ વી–પર
અશ્વની ખરીઓના પ્રહારથી ઉપડેલી ધૂળ, રથથી ઉડેલી ધૂળ, તે બધીને, ગજસમૂહથી ઝરતા સુગંધી માટે સર્વ માર્ગમાં નાશ પમાડી દીધી-૫૩
ત્રણે શક્તિ સહવર્તમાન, અતિ તીક્ષ્ણ શકિત ધારણ કરી, શકિતધર (કાર્તિકેય ) જેવો ગ્રાહરિપુ, અતિ ચંચલ, વાયુને પણ ભક્ષણ કરવા જતી હોય એવી વરાવાળી, ને ગર્વ પૂર્ણ, અશ્વરચના સહિત ચઢયે;–૫૪
ધોળાં, કાબરચીતરાં, ભુખરાં, લીલાં, રાતાં, એવાં કવચ ધરેલા હા, ઘેળી, કાબરચીતરી, ભુખરી, લીલી, રાતી ઘોડીઓ ઉપર ચયાપ ૫
આકાશમાં ફરનારી સુંદર કેશવાળી વિદ્યાધરીઓની આંખ પૂરી નાખતા, સૈન્ય ઉરાડેલા ઉંચે ઉડતા રજથી, કાળી છતાં પણ નભશ્રી, ધોળી જાગવા લાગી, ને લશ્કરમાંની સુંદર કેશવાળી સ્ત્રીઆ પળીયાં વિનાની છતાં પણ પળી વાંવાળી જણાવા લાગી-૫૬
સર્વ કેશવાળી છતાં પણ અકેશ તથા જાડી નહિ, એવી, અને કફ દોષ વિનાની, ને તેથી અતિ વેગવાળી મયા (૨) ઉપર, ખોળામાં પાણીની પ્રતિ લઈને, સુભટોની સ્ત્રીઓ ચઢી. ૫૭
(૧) એ અસ્ત્ર બરૂ અને લેઢાનું થતું એમ ટીકાકાર.
(૨) લંદ વૈરી એમ ટીકાકર અર્થ આપે છે પણ તે ત્રણે નામ કીયા જનાવરનાં છે તે જાણવામાં નથી.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬) બકરીના વાળવાળી કે રીંછના વાળવાળી જવનિકાથી ઢાંકેલી આંખ વાળા હાથી, અતિ વિસ્તારવાળા માર્ગમાં પિતાની ઉર્ધ્વમુખી કે અધોમુખી છાયાને સહન કરતા નથી–૫૮
નાભિના જેવાં મુખવાળી, ઉનતુંગનાસિકાવાળી, લાંબાઓઠ વાળી, ઉન્નત એઠવાળી, લંબોદરી, કશોદરી, નઠારી ઝાંધેવાળી, સ્થૂલ જે ઘાવાળી, એવી પિશાચીઓ એ સેનાની પૂઠે થઈ–૫૮
હલના જેવા દાંતવાળી, બીલાડાના જેવા દાંતવાળી, હાથી કાની, વાંદર કાની, બળદના જેવાં શીંગડાંવાળી, ગધેડાના જેવાં અંગવાળી, ઉંટ જેવા અંગવાળી, એવી રાક્ષસીએ, લોહી પીવાની આશાથી, રણ ભણી ચાલી–૬૦
સપના જેવાં ગાત્રવાળી, પર્વત જેવાં શરીરવાળી, ઉશ્ય કંઠી, લાંબાં ગળાં વાળા, હળ જેવી દાઢીવાળી, લાંબી જીભવાળી, સૂકા કપલવાળી, દીર્ધ જહાવાળી, રીંછ મુખી, બિલાડીના જેવા મુખવાળી, એવી વંતરીઓ પ્રકટ થઈ-૬૧
તેમાં સૂર્યનખી, દાત્રનની, વજૂનખી, કાલમુખી, એવી, તથા તેમની પુત્રીઓ, ઋજુપુછી, દાર્ધપુરછી, મણિપુછી, વિષપુછી, એવીએ સર્વે, ત્વરાથી જતી જણાય છે-૬૨
વિચિત્ર રંગવાળા પુછવાળી, પકડેલા સર્ષ સહિત શરપુછી જણાતી, ગલજેવી પાંખવાળી, સમળીઓ આકારામાં રહી નિશ્ચય એમ કહે છે કે આ ગેપુછાકાર ચમ્, રાજના પુત્ર મૂલરાજથી રણક્ષેત્રમાં ખરીદાયેલો છે—૬૩
રોલિસ આકાશ કાંઈક રુધિર લિપ લાગવા માંડ્યું, અને જેને દાંત આવેલા, જેના દાંત યથાયોગ્ય થયેલા, ને જેના દાંત પ્રશસ્ત ગણાયેલા, ને તેથીજ શણગારાયેલા, અવી હાથીની પંક્તિનો એકાએક મદ સૂકાઈ ગયો–૬૪
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) માંસને શોણિતની ગર્ધવાળી ગરધલોનાં, ઉચે અતિશય ઉડી રહેલાં ટોળાંથી એ આખી સેના ચર્મથી મઢાઈ ગઈ હોય તેવી થઈ, અને પતિ સહિત છતાં પણ રાંડેલી (૧) જેવી જણાય-૬૫
આકાશનો સ્વામી કિરણમાલી સૂર્ય, પરિધિયુકત હેઇ, શંકરના લલાટલોચનની સ્પર્ધા કરવા લાગ્યો, અને પતિથી કદાપિ પણ જરા આડી ન ચાલેલી, એવી રાજાની પત્નીઓ પતિને ન ગણકારવા લાગી-૬૬ . કેટલાક સુભટોએ, સગર્ભ ગૃહિણીઓને, તર્જના કરી કે તમારા પતિ બેઠાં પણ આશું અયોગ્ય કરો છો ? કેટલાકે હાથ તથા અંચલને વાનરીની પેઠે પકડનારીને વૃષલીની પેઠે મારી નાખી-૬૭
પતિનાં વસ્ત્રમાં જુઓ પડી દીઠી તેથી, તથા ક્ષણપાકી, આખુ ક, ગોવાલી, શાલપર, એ જયદાતા ઔષધિ નષ્ટ થઈ ગઈ તેથી, ક્ષત્રિય અને શૂદ્રની સ્ત્રીઓ બીહીવા લાગી-૬૮.
શતપુપા, શંખપુષ્પા, પ્રાપુપા, સપુષ્પા, પ્રાંતપુષ્પા, તથા અમાવાસી ફલી સહિત એકપુપા, ભસ્ત્રફલા સહિત પિંડફલા, ને એક ફલા, તથા વ()સં ફલા,(૨) અજિનફલા, દર્ભમૂલી, અમૂલા, શણફલા, એ આદિ વિજયસૂચક ઓષધિમાત્ર, ઉલ્કાપાતથી બળી ગઈ–૮–૭૦
પ્ર૪, ગે પાલ, કુસીદ, કુસીત, એ બધા ઋષિની પત્નીઓને હરી જનારો, શ્રીવિષ્ણુની લક્ષ્મીની આકાંક્ષા રાખનારો, તથા અગ્નિ
(૧) ટીકાકર એવો સંપ્રદાય બતાવે છે કે રાંડેલી સ્ત્રીઓ ચર્મ ધારણ કરતી.
(૨) હાલ જેને ભાદર કહે છે તે હશે(2)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮) પત્ની સ્વાહા અને ઋત્વિપત્નિઓને અરિ, એ, આ બધાં અરિબ્દને ગણકારતા નથી–૭૧
ત્યારે આ અશુભ અરિષ્ટની વાત મનુની પત્નીએ ઇંદ્રાણીને કહી, ને વરુણની પત્નીએ મનુની પત્નીને કહી, તેમ શંકરની પત્નીએ પણ મનુપત્નીને કહી, શંકરે બૈરીને કહી, ને ગેરીએ પાછી શકરને કહી-કર
એ, હરિની મામીના પતિ (કંસ) જેવો, મામીની પુત્રીના પતિ, પકડેલી વાણિયણો અને કેદ કરેલી અગ્નિહોત્રીની પત્નીએ તથા આચાર્ય-પત્નીઓ, તેમના શ્વાસ જેવા પ્રચંડ પવનથી આનંદ પામ્યો–૭૩
પાર્ચના ઉપાધ્યાયની પત્નીના પુત્ર (અશ્વત્થામા) જેવો અતિ કેધવાળો, એ, પરશુરામના ગુરુ (શિવ)નાં, યાજ્ઞવલ્કયના ઉપાધ્યાયની પત્ની (સૂર્ય પત્ની રાણી દેવી)નાં, તથા અભિમન્યુની મામી (લક્ષ્મી)નાં, દેવાલય ભાગો, ચાલ્યો–૭૪
દેવ પ્રાસાદને પાડતાં, ઉપાધ્યાય અને આચાર્યની વિદૂષી સ્ત્રીઓનું પણ, એ, મદાંધ થઈ, સાંભળતું નથી, અથવા સૂર્યની પત્ની ( કુંતી)ના પુત્રના (કર્ણ) જેવો બલવાન, અને સૂર્યણી (રાણી દેવી)ના પુત્ર (યમ) જેવો, તેને શું માન્ય હોઈ શકે?—-૭૫
હિમના સમૂહથી શીત થયેલા, નઠારા યવનું ભક્ષણ કર્યાથી તૃપ્ત થયેલા, હાથીના મદથી, સૂર્યા (રાજ્ઞી દેવી)ની પુત્રી (ભદ્રાનદી ) ના તટ ઉપર, યવન લોકોની લીપી જેવી લીપીથી, પિતાની પ્રશસ્તિ લખાવતો સતે, મહા અરણ્યોને ઓલંઘી ગયો–૭૬
આયાણી નિભવ છે કે ક્ષત્રિયાણી, તેમ ચતુરાઇવાળા તે ક્ષત્રિય
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮) છે કે આ (૧) છે એમ, વાત્સી અને વાત્સાયની પતિને જેણે કેદ કર્યા છે એવો એ વિચાર કરવા લાગ્યો–૭૭ | વન પાસેથી એ નીકળ્યો ત્યારે લોહિત્યાયનિા સાંશિત્યાયનિ ! દૂરથાઓ, કાત્યાયનિ! ઉતાવળ કર, શાકલ્યાયનિ ! દૂર જા, શૈકઢ્યાયણિ ! મૈકક્ષી સુતા, ખસ, આવયા પુત્રિ ! આવવ્યાયનિ ! (૨) કરવ્યાયણિ! જલદી નાસે, એમ ભયભીત થયેલી માંડુકાયની અને આસુરાયણ બલે છે–૭૮–૭૮
સુતં ગમ ઋષિની પુરી સતં ગમ્યાને લૂટી, તેમાંથી, વાઘ જેમ હરણીને અને તિત્તિરીને પકડે, તેમ દક્ષઋષિ અને વારાહ ઋષિની પુત્રીઓ, બીચારી બ્રાહ્મણીઓને પકડી, એ લંપટ બદરીવનની પારપડો-૮૦
અધ્વર્યપત્ની, કમંડલ, તથા કોમલ બાહુવાળી મદ્રબાહુ, એ ઋષિસ્ત્રીઓને, દોરડે બાંધેલી હોય તેવી ભયભીત થતી જોતો જોતો, એ, કહુના પુત્ર (સર્પ, જેવો, જંબુમાલીએ પહે –૮૧
યુદ્ધમાં જનારા યોધ્ધા પોતાની પત્નીઓને આ પ્રમાણે કહે છે – હે કરભો ! (૩) સમાનઉવાળી, સંહિતરુ, વાસ, ઉત્તમ
(૧) આ ઠેકાણે વપરાયલો આર્ય શબ્દ ટીકાકારે વાણઆ એવા અર્થથી સમજાવ્યો છે.
(૨) આ બધાં તે તે નામના ઋષિઓનાં ગોત્રનામ છે.
(૩) દરભ એટલે ટચલી આંગળી પ્રણિબંધ સુધી હાથેળીને ભાગ, તેના જેવી સુવાળી જંધાવાળી–આવો દરબનો અર્થ ટીકાકાર કહે છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦)
સાથળવાળી, લક્ષ્મીચુત ઉવાળી, સુશ્લિષ્ટ ઉવાળી, તમે, વારુ, શ્વશ્ર, સખી, ચ્યાદિ વૃધ્ધસ્ત્રીઓ પાસે ઉભાંરહો; વળી કે તણિ, હે દેવદત્ત પૈાત્રિ, હે વરાહ મૈત્રિ, હે વરાહ પુત્રિ, હે યુવતિ, દક્ષપૈાત્રિ, વાસિષ્ઠિ, કાપટપિત્રિ તમે પાંગળી હ। તેમ અમારી પાસે ઉભી ના થઇ રહે, અમારૂં બાહુવિક્રમ જી; વળી હે પુણિક પૈાત્રિ ! ક્રેડપુત્રિ, તમે વા; હે લાડ પુત્રિ ! હે માયાવને, ભાજવશ જે, તમે ઉભાં રહેા, ને હું ભેજે ! તુ મને મૂકીદે; અે ને ! દૈવયજ્ઞપુત્રિ, કંઠે વદ્યુત્રિ, તથા તત્સ’બધી સ્ત્રી તમે ચાલે; તેમ હે સત્યમુગ્રપુત્રિ ! નિર્ભય થા; હે દૈવયજ્ઞા સખી! તમે સત્યમુગ્રની પુત્રિથી અધિક હીમતવાળા, તમે પાછળ શામાટે રહે ? હે શુચિવૃક્ષ પુત્રી ! તથા હે શુચિવૃક્ષપુત્રી સખિ ! તમે પણ સત્યમુત્રપુત્રી કરતાં અધિક છે, પાછળ શાને રહે ?−૮૦૮૩-૮૪-૮૫
કુમુદગંધની પુત્રી જેમાં મુખ્ય છે એવી સેનામાં કૈમુદગ ધીના પતિ આગળ થયા એટલે કૈામુદ ગ ધીના પુત્રે વર્ષે ધારણ કર્યું, અને કામુદ ગધીના ભાઇઓએ પણ તેમ કર્યું−૮૬
સાગન્ધ્યા જેમની માતાછે એવા સુભદ્રે પાંકજગધી જેમની માતા છે તેમને જોઇને હર્ષ પામ્યા એટલે સાગન્ધ્યા માતાના પુત્રા ધનુષુ લઇને પાંકજગંધીના પુત્રાને સહાય થવા મળ્યા ( ૩ )−૮૭
અક્ધી માતાને પુત્ર, પોતાના નાના ભાઇ માધીના પુત્રને ગાદીએ બેસાડી ચાલતાં મત્સ્યના જેવાં ચંચલ નયન વાળી અપ્સરા
( ૩ ) આ તથા ઉપલા ને હવે પછીના શ્લોકમાં માતાનાં નામથી બધાના નિર્દેશ છે તેમાં તેઓ એવા માડીમુખા હતા તે તેથી પરાજય પામવા ચેાગ્ય હતા એવા ધ્વનિ છે એમ ટીકાકર.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૧)
સાથે રમવાની ઇચ્છાવાળા હાઇ, વનમાં પતિના વ્યૂહ કરતા હવા—૮૮
ચરનારા હાર્થીની
જલના મનુષ્યરૂપ ૫ નાગસ્ત્રીઓએ ઉત્કંઠાથી જોવાયલા સિંધુસૂર્યની પેઠે, સૂર્યને ચેાગ્ય પ્રભા ધારણ કરતા, તથા અગસ્ત્ય જેવા, દક્ષિણ દિશાએ તૈયાર થઇ ઉભા ( ૧ )~૮૯
રાજ
અહે। આજના દિવસ, ચંદ્રદ્યુત પુષ્ય નક્ષત્રવાળા ન છતાં તેવા છે, કેમકે પૈત્ર અને તૈત્ર ( ૨ ) એવા સર્વ નરને સિધ્ધિદાતા છે; એમ ગર્ગાચાર્યની ઇચ્છા કરતા યાદવને, ગર્ગની ગરજ સારવા લવતા, લક્ષ તૈયાર થયા—૯૦
વત્સ ઋષિના પુત્ર, તેમના મિત્ર, તેમના શિષ્ય, બિલ્વક અને વેણુકાતટવાસી, એવા પંચાંગ્નિ પૂજનારા બ્રાહ્મણાએ, તે સમયે, દૈત્યરાજનુ` શસ્ત્રધારી મનુષ્ય સહિત સૈન્ય આવ્યું એવી વાત મૂલરાજને કહી—૯૧
પછી હાથમાં ધુમારી (૩) વાળા, અને રિપુઓને સ્ત્રીત્વ આપનારા, અસિદંડ ધારણ કરીને ઉભા થયેલા, મૂલરાજે, પાંચ રામાથી, ત્રણ ર ભારુથી, છગાણીથી, છ સૂચિથી, છ સાત ચુવાનાથી, ખરીદાયલા, શત્રુના અભ્યાનું ખાંખારવું સાંભળ્યું—૯૨
દુશ્મનને પિપલીની પેઠે કચરી નાખવા માટે, અતિ મહાત્ ભૂમિવિસ્તારવાળા, તિરસ્કરણી બહાર આવેલા, બ્રાહ્મણ
( ૧ ) દક્ષિણદિશા એટલે યમપુરી ભણી ઉભા રહેવાથી એના પરાજય સૂચવ્યેા એમ ટીકાકાર.
( ૨ ) પૈાતૈય એટલે પુષ્ય અને તિષ્યમાં જન્મેલા. એા સંપ્રદાય છે કે ખારમે ચંદ્ર છ તે પુષ્ય નક્ષત્ર હોય તે સર્વાર્થ સાધક છે એમ ટીકાકાર,
( ૩ ) છ કૃત્તિકા, તેજ ખડૂનું નક્ષત્ર છે એમ ટીકાકાર,
૧૧
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨) બ્રાહ્મણીને પણ ન વિસરતા, સૂર્ય જેવા પ્રતાપી, આ રાજાએ બક્તર ધારણ કર્યું–૮૩
બ્રાહ્મણ જાતિ તથા બ્રાહ્મણીઓના ભાઈ, અને લક્ષ્મીનાથ ( વિષ્ણુ) તથા લક્ષ્મીપુત્ર (મધુમ્ન) જેવા, એણે, યુદ્ધ સંબંધી વિજ્ઞાનથી ઝળકી રહેલું, બ્રાહ્મણ જાતિ તથા બ્રહ્માણીઓને પ્રિય, એવું સૈન્ય, ગાર્ગી પુત્ર, (૪) મહેંદ્રપુત્ર, કારીષગંધીપતિ, આદિ અનેક લક્ષ્મીનિવાસ અને ભૂમંગથી કરાલ વદનવાળા પે સહિત સજજ કર્યું–૮૪
સય. એના (મૂલરાજના) સૈન્યમાંના, શૈલમસ્થ ભૂમિના ભૂમિપ રેવતીમિત્ર આદિ નૃપનું ધ્વનિ કરતું ધનુષ, પિયુકત યોધ્ધાનાં મૃત્યુના નાંદી અને સુર્ય રૂપ થયું–૧
રેવતી મિત્રના મિત્ર, ગંગાદારના પતિ, ગંગામહ અને તેને નાનો ભાઈ એ બે રાજા તે સમયે યુદ્ધ માટે સજજ થયા-૨
રાજાઓએ ગોત્વ અને અજત્વ આપી દેવા માટે પ્રતિજ્ઞા કરી, ભયપામનારાને આગળનું, ને નિર્ભય સૂરને પાછળનું–૩
બૃહન્નાટારૂપી અર્જુનના જેવી ભૂકી ચઢાવી, યમ જેવા જણાતા, સુભટો બીજા સુભટો પ્રતિ, જેમ સ્ત્રીષધારી પુરુષો નર્તકી પ્રતિ કરે છે, તેમ ભ્રમર ચઢાવવા લાગ્યા-૪
પાકી ઈંટોએ બાંધેલું હોય એવું બેલ, તેને પણ ઈષિકાતુલ
(૪) ગાગપુત્ર તે બ્રાહ્મણ, પણ તે આસ્થાને મંત્રી સ્થાન ઉપર છે; મહેંદ્રહૂ આદિ રાજાનાં નામ છે, એમ ટીકાકાર.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩) વત, સ્ત્રીવેષધારી પુરુષોના વિકાર જેવાં કટિલ ધનુષ્ય ધરનાર, અને પુષ્પમાલ ધારણ કરનારા દ્ધાઓએ, મા -૫
રિપુની અધમ પાજિત લક્ષ્મીને હરણ કરવા માટે, ભિલ લોકની નાની સરખી કુશલ સેનાએ રિપુના લોહીને પી જાય તેવાં એક ગણી (1) બાણ અને તેવાં બોરડીઓનાં ધનુષ્ય ધારણ કર્યું -
શોભાયમાન લક્ષ્મીવાળા, સારી શકિતવાળી સેનાવાળા, રૂધિર પીનાર દૈત્યને જીતનારા કુરુઓ, કોઈ એક એક ખારીથી ખરીદેલા ભાથાવાળા, ને કોઈ અતિ અમૂલ્ય ભાથાવાળા, ફરવા. લાગ્યા –૭
નક્કી નાયક ન જણાયેલો એવા રાજાના સર્વ સૈનિકો, કપાપૂર્ણ ચામુંડાથી સુરક્ષિત હોઈ, ક્ષુદ્ર અરિસૈન્યને જીતવા, ચામુંડાની પ્રીતીવાળા કંદના સૈનિકોની પેઠે તવરા કરવા માંડ્યા-૮
મૃત્યુના સ્વકીય જેવા, રાવણના જાતિભાઇ જેવા, જય તથા બલ એજ જેનું ધન છે તેવા, યુધ્ધચાતુર્ય તથા પાદન્યાસાદિ ચાતુર્થ જાણનારા, હાથીઓએ ગર્જના કરી–૮
તુચ્છ બકરીનાં ચર્મનાં પલાણવાળી અશ્વસેનાએ, તીરભર્યા ભાથા તથા પાણી ભરી મસકો લઈ, શુદ્ર બકચેઓની પેઠે અરિન હણવા વરા કરી-૧૦
પ્રિય ભાષણ કરવામાં ચટકા જેવી અને સારી રીતે નય જાણ નારી, ક્ષત્રાણીઓ, એ શત્રુરૂપી ચટકાને સમળીરૂપ એવા ક્ષત્રિય પુત્રને યુધ્ધ માટે કહેવા લાગી–૧૧
નિઃશંક તથા રણના અમાત્યરૂપ પદાતિ સમૂહે, યુધને પ્રવર્ત
(૧) એક પ્રકારનું માપ છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪) વનાર, ભરપૂર ભાથાવાળા, લક્ષ્મીજનક, એવા બે હાથ તરફ જોવા માંડ્યું–૧૨
મૃત્યુની સાક્ષાત્ પુત્રી અને તિક્ષ્ણ ધારથી ઝળકી રહેલી, દેવતાની સ્ત્રીઓને પતિ આપનારી, મોટી તરવાર સુભટોએ હાથમાં લીધી-૧૩
વર્તકાના ટોળામાંથી વર્તમાને હારી જવાને સમળી તૈયાર થાય તેમ યુધ્ધમાં મંડેલી તથા કેશધારી એવી મરુદેશના રાજાની સેના શત્રુ પાસેથી લક્ષ્મીને હરવા તૈયાર થઈ-૧૪
તમારૂં અમે રક્ષણ કરીશું એવી અહંતાવાળી સુભટોએ, પિતાને બરદાવતી વૃદ્ધ સ્ત્રીઓને, જે પેલી શત્રને મારવાનું ક્ષિપકાન્ન ધરી દઢ થઈ રહેલી છે તે તમને આનંદકારી થાએ એમ કહ્યું–૧૫
તારાના જેવી તેજવાળી, આકાશરૂપી પટને શ્વેત કરનારી શોની પ્રભા, જયરૂપી અષ્ટકાની (૧) પ્રતિજ્ઞા કરેલાઓની, અષ્ટ દ્રાણ પ્રમિત ખારી કીર્તિ જેવી, પ્રકાશી–૧૬
પછી, ગ્રહરિપુના મૂર્ધાભિષિત યોદ્ધા, એ સેનાને મારતા, આકાશને બાણથી છોઈ નાખતા, જય પામવા માટે આવ્યા-૧૭
શરઘથી સિંચતા, અને ધારણ કરવા યોગ્ય ધનુષ ધરેલા, અનેક પ્રકારનાં સ્થાનાદિથી ઉભેલા એ યોદ્ધાઓએ દિશાને અંધકારમય કરી નાખી–૧૮
તરવાર ધારણ કરેલા દૈ એ, પટપટ ચાલીને, ઘેટું ઘૂટું એમ શબ્દ કરીને, તરફ વિખરાઈને, રણાર્થે અતિપ્રયત્ન કરીને, તથા પ્રતિપક્ષીને સત્કાર કરીને ગર્જના કરી–૧૮
(૧) એ નામનું એક પિત શ્રાદ્ધ થાય છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫) એકે ભાગી ગયેલા ભાલાનો અનાદર કરી, હાથે તરવાર ઝાલી, મનમાં નિશ્ચય કરી, શત્રુના મધ્યમાં પ્રહારકરી, પીવાય તેટલું ધરાઈને પાણી પીધું–ર૦
સારી રીતે હણીને, તથા સારી રીતે સન્મુખ વદીને, શત્રુને અસ્ત કરી તેનો જય, વિક્રમપુર:સર, મન માનતી રીતે પી કોઈ પિતાના સ્વામીને નમે છે–૨૧
કોઈએ વગર સંતાયે, શરીર આગળ ઢાલ રાખીને, તથા કંધને ઢાલથી સાચવીને, નાચતે નાચતે વિચારીને, હાથીને પણ હા-૨
બીજાએ નૃપને, અંત ભાવ પમાડી તર્જના કરતાં તથા અશ્વની સ્તુતિ કરતાં તેમ પગે ચાલીને વચનમાત્રથી જ ક્ષોભ પમાડતાં, વચનથી જ શત્રુને જીત્યા–૨૩
કોઈ એક મિન ધારણ કરી, સ્વામીની આજ્ઞા મનમાં ધારી, યશને ઇચ્છી, જયને છાતીએ ચાંપી, ઉભો થયે-૨૪
કોઇ, પોતાનાંને છાતી આગળ રાખી, સવારોને પાળાને હાથીને સર્વને સાહાટ્ય કરી, લડતો ચાલ્યો-૨૫
પુત્રને સાહારી પોતાના પદે સ્થાપી, સિન્યને અધિકાર પિતાને સ્થાપી, તથા અશ્વદેવતાને પ્રત્યક્ષ કરી ને કોઈક દીપવા લાગ્યો–૨૬
તરવાર રૂપી કૃત્યોને સાક્ષાત્ કરી પોતાના બાહુનું બલ અમિથ્યા કરી, બલને મિથ્યા કરી, કીર્તિને હાથે કરી, ને બીજો નાદ કરવા લાગ્ય-૨૭
રિપની લક્ષ્મીને હાથમાં લઇ, શત્રુને બંદીવાન કરી, સ્વામીની આજ્ઞાને જીવની પેઠે અને રહસ્યની પેઠે પાળીને બીજો આવ્યો-૨૮
રણભૂમિમાં પરસપર સંબંધ થતાં, વિજયરૂપ એકજ પ્રોજ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
નના વિષયમાં સ્પષ્ટ રીતે ચતુર એવા ગૂર્જર સુભટોએ, જેમ શબ્દવિદ્યા ચતુર લોક, સમાસમાં મળેલાં પદને નામ ભેગાં જે છે તેમ, શાસ્ત્રો સાથે શસ્ત્ર મેળવ્યા–૨૮
તેમણે દેવતાના શત્રુ ઉપર બબે ત્રણ ત્રણ, ચચ્ચાર, છ છ, સાત સાત, આઠથી પણ અધિક, એમ નવનવ દશદશ, શર એકજ સમથે નાખવા માંડયાં-૩૦
નેવું તેમ નવ અગીઆર એવા, સુભટ સહિત અનેક બહુ મત્ત હાથી વાળી શત્રુસેનામાં કેટલાકે હણ્યા–૩૧
અગ્નિકોણસ્થ, અને અતિ બલિષ્ઠ એવા કેઈ સુભટે અગ્નિની પિકે, ઉમુખ રાખેલા, ઉંટ જેવા મુખના, વૃષભ જેવા સ્કંધવાળા, પુત્ર પિત્ર સહિત, એવા ઘણા શત્રુને હણ્યા-૩૨
કેટલાકે ભાલે ભાલાની મારામારી ચલાવી, કેટલાકે એટલા ચેટલી ચલાવી, તેથી પૃથ્વી જાણે લોહીની ગંગા હોય, અથવા સાક્ષાતુ પંચનદ હોય, તેવી થઈ ગઈ–૩૩
એકજ મુનિમણીત ધનુર્વેદ જાણે બે મુનિનોજ કરેલો હોય એમ દર્શન કરાવતા કોઈએ રણને બે ગેદાવરી જેવું કે ત્રણ ગોદાનરી જેવું માન્યું–૩૪
ગંગા પારનો પતિ કાશીરાજ પિતાના સપ્તકલનું પરાક્રમ સ્મરણ કરતે અરિસેનાની પાર, હાથી ઘોડાની મધે મારતો ચાલ્યો ગયો-૩૫
કેઈએ, લડાઈમાં પોતાના સ્વામી પાસે રહી, ધનુષ્ય ઉપર કરના અગ્રે ચઢાવી, જ્યાં સુધી શત્રુ હતા ત્યાં સુધી, નામર્દ અને આર્તને છોડી ય પામતા પર્યંત તીર માર્યા-૩૬
અ (આબુ) પર્વતથી પૂર્વના રાજાઓની સેના, હની
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૭) બહાર, હાથીને અશ્વની સામે પથરાઈને જબુમાલિને તીરે ઉભેલી શોભવા લાગી-૩૭
સ્વામીસમીપે અને નદીને તટે ઉભેલા એ યોધ્ધા યુધ્ધ કરતાં શ્રમને પણ ન ગણકારનારા હોઈ, ગાયો વાળવાના વખતને પણ ગાયો છુટવાના વખત જે માનવા લાગ્યા-૩૮
શલાકા, (૧) અક્ષ, કે ઉભયથી રમતાં જેમ અજય પામ્યા હેય તેવા હારેલા, અને નદીતટે કચરાઈ ગયેલા, શત્રુથી તેમણે રાક્ષસે માટે પ્રચુર ખોરાક તૈયાર -૩૮
સુરાષ્ટ્રને માનભંગ કરવા (૨), સુરાષ્ટ્રને સાફ કરવા તથા
છોથી મુક્ત કરવા, એ લોક આવ્યાથી શત્રુના સુભટો, હવણાં શસ્ત્રને વખત નથી એમ બોલતા, હાથી પાછળ સંતાઈ ગયા-૪૦
મૂલરાજ એ નામનો પરાજય ઇચ્છનારા તે ચકસહિત (ખગાદિ) ધારણ કરો, કુલની રીત ન ભૂલે, એમ અન્યોન્યને કહેતા, 8 કનિષ્ટનો વિચાર પણ બાજુ પર રાખી લયા–૪૧
સ્વામીની કીર્તિ સમુદ્ર પર્યત વિસ્તરે એમ ઇચ્છીને અબુટેશ્વરે પ્રત્યેક પ્રત્યેક અરિને પૂરું પડાય તેવાં તેવાં આયુધધારી, સર્વને તેમના નામ સહિત, હણ્યા-૪૨
યથાધર્મ પ્રહાર કરતો, ધનુમ્ સહિત દ્રોણ જેવો દેખાતે, જે જે બીહે તેનું રક્ષણ કરતો, એ અજુન જેવો શે -૪૩
(૧) પંચિકા નામની પાસાની કે સળીઓ ( શલાકા) ની રમત છે, તેમાં બધા ચતાને ઉંધા પડે તો છતાય અને તેમ ન પડે તો હરાય એમ ટીકાકાર લખે છે.
(૨) ત્યાંના રાજાનાં છત્રચામરાદિ હરિને એમ ટીકાકાર.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૮) એ, પૂજ્ય અને અતિદુષ્કર યે જેણે પ્રાપ્ત કરેલા એવા રાજાએ, જેની પણછ કનિષ્ઠ નથી એવું ધનુષુ શત્રુઓને નઠારા ઘાસની પેઠે ઉડાવી દેવા ધારણ કરી, બાણના વરસાદથી દિવસ અંધકાર વાળો કરી દીધા–૪૪
શ્રીમાલ (૧)નો સર્વોત્તમ રાજા તામ્ર જેવાં રત નયનવાળો, બાણથી પ્રતિપક્ષના ઉત્તમ સુભટોન, સીમા મૂકી ઉલટલા સમુદ્રની પેઠે છોઈ નાખવા લાગ્યો–૪૫
કેવલ નિર્ભય અને રણમાં ઘૂમવા લાગેલા એણે, રિપુસૈન્યને હાથીના વળી જવાથી કચરાઈ જતું, યુદ્ધથી થાકેલું, ને રણથી નાઠેલું એવું કર્યું–૪૬
ફરીથી ઉંચા થઈ આવેલા રોમાંચ સહિત, અને ફરીથી બખ્તર બંધાવી તૈયાર થઈ, એ પરમારે, તરવાર તથા છરાના ઘાથી શત્રુને માયા-૪૭
ન કહી શકાય એવા કેપથી ભરાયેલા એણે શ્રાદ્ધ ન જમનાર બ્રાહ્મણની પેઠે, શત્રુને તીરના વરસાદથી, અસૂર્ય પશ્યા (૨) બનાવી દીધા-૪૮
લવણનું ભોજન ન કરતો હોય તેમ શુદ્ધ નયનવાળ એ, કાન કપાઈ ગયેલા એવા, અવધ્ય (ગો બ્રાહ્મણદિ) ને હણનારા, તેમ વસને પણ પડનારા, શત્રુને સંતાપ કારી થયો-૪૮
(૧) એને ભિલમાલ પણ કહે છે તેને જ રાજા અદેશ્વર એમ ટીકાકાર.
(૨) સૂર્યને ન દેખે તેવા, અને બ્રાહ્મણ પક્ષે એમ લેવું જોઇએ કે મર્થ એ નામનું નરક છે તેમાં અશ્રાદ્ધભોજી બ્રાહ્મણ શાપથી પિતને મેકલે છે. ટીકાકારે આમ સમજાવ્યું નથી પણ આમ કરવું ઉચિત છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૯) કાયના પૂર્વભાગે (છાતીએ), અપર ભાગે( ઝાંઘે), અધરભાગે (પગે) ઉત્તર ભાગે (માથે), એમ પોતાના સૈનિકોને કૂટાયેલા દે.. ખી ગ્રહરિપુ સાયાન્ડસમયના અનિની પેઠે તપી ઉઠ-૫૦
મધ્યાન્હ સૂર્ય જેવા એણે, અર્ધી દષ્ટિએ પોતાના શત્રુના સૈન્યને ને અર્ધી દષ્ટિએ પોતાના બાહુને જોયાં-૫૧
અર્ધજરતી જેવી આ તમારી સ્થિતિથી હસતા એવા તમે તેની આ અર્ધજરતીને ધિકાર છે કે આપણી સેનાનો અર્ધ ભાગ અરિસેનાના ત્રીજા ભાગે ભાગ્યો રે મગના ચોથા ભાગ જેવા નિ:સત્વ! તમને ભુમિનું અર્થ, લક્ષ્મીનું તૃતીય, અન્ય ધાત્વાદિનું ચતુર્થ આપવું, તે વ્યર્થ જ છે આમ બોલતાં એણે ધનુષ્ય ધારણ કર્યું-૫૨–૫૩
હાથમાં વસ્ત્ર લઈને, પગ ઉંચે કરી, તે, પોતાના પગના ભારથી પૃથ્વીને નમાવી નાખતા, તથા સુંઢમાં ગદા પકડેલા હાથી ઉપર ચ —૫૪
એક વર્ષના સાપ જેવી ભયંકર ભમરવાળા, અને ત્રણ વર્ષના સિં. હ જેવા, જાતે ઉઘાગ કરનારા, એણે અર્ધ વિખેરાઈ ગયેલું સૈન્ય સ્થિર સ્થાપ્યું–૫૫
અતિ ઉજજવલ યશવાળા, ને અહોરાત્રહશાલી, એવા રાજાઓ, એની વૃદ્ધિને માટે, છ મુહૂર્ત જેમ દિવસની પાસે (૧), તેમ પાસે ઉભા-૫૬
(૧) ઉત્તરાયન પછી દિવસ વધે છે ને રાત્રી ઘટે છે, દક્ષિણાયન પછી રાત્રી વધે છે ને દિવસ ઘટે છે; પણ તે ઉભય વખતે બબે ઘડી એટલે જ મુહૂર્તનો ફેર પડે છે. એ છ મુહૂર્ત જ્યારે દિવસમાં ઉમેરાય ત્યારે અહઃસ્નેહશાલીને રાત્રીમાં ઉમેરાય ત્યારે રાત્રી સ્નેહ શાલી એમ રાત્રી તથા દિવસની કાલે કાલે વૃદ્ધિ કરનારાં છે. આમ ચર્થ વિશેષણોથી ઉપમા સાધી છે એમ ટીકાકાર.
૧૨
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) શસ્ત્ર ધારણ કરી, દેવતાથી પણ અધિક (દૈત્યરૂપ), જીવિકા પામેલી સેનાથી, ને જીવિકા પામતા નૃપાથી, વીટાયેલો એ યુધ્ધ માટે ચાલ્યો-૫૭
ક્રોધથી જરા રક્તયનવાળા, અને ગદાને ફેરવતા, એના માન્મત્ત હાથીએ, હાથ પગ ભંગાયેલા શત્રુને ભમાવી નાખ્યા–૫૮
અતિ વીર્યવાળી, અને સાથે આવેલા સ્વેચ્છાદિથી ચારમાંના એક અંગેજ સંપૂર્ણ થએલી, એવી અક્ષોહિણને પાછળના ભાગમાં રાખી, ભયરહિત એવા એણે શત્રુને મથી નાખ્યા–૫૮
એનાથી મહીને નાના મોહોટા એવા નૂપથી શસ્ત્ર હણાતાં, શત્રુએ કરેલા લોહીને, સરી પડાય તેવો, કાદવથઈ રહ્ય–૬૦
ઘાણે મારવા જેવા શત્રુને માત્ર ફુકે ઉરાડી દેવાય તેમ હણતા એણે, ઓગણીસમા ભૂતની પેઠે( ૨ ), કાગડા પી શકે તેવી લોહીની નદી સંપૂર્ણ વહેરાવી–૬૧
ઓગણપચાસ મથી પણ અધિક એવા એણે, ઉપાડેલો સુખ અને યશ આપનારો ભાલો, યુદ્ધયજ્ઞમાં, ધૂપદાસ જેવો ભવ લાગ્યો-૬૨
સહજમાં છૂટી ગયેલા, સિંહથી બીહીનેલા હરણ જેવા, સો. કરતાં પણ અધિક, કેટલાક, એણે જ્યાં શસ્ત્ર ઉપડ્યું ત્યારથી મૃત્યુ ને ભયથી છૂટયા-૬૩
શત્રુના હજારો નરને સંહારતા એણે, તેમનાં ઉછળતાં માથાંથી સૂર્યને પણ અનેક રાહુની શંકા ઉપજાવી-૬૪
(૨) અઢાર પ્રકારનાં ભૂત ટીકાકારે ગણાવ્યાં છે પણ આ તો કોઈ નવિજ ઓગણીસમે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧)
દેવતાના શત્રુ ( દૈત્ય )ના પૂજક, શત્રુની ગતિના કાપી નાખ નાર, હણવા માંડા, ત્યાં કેટલાક પાળા ને કેટલા રથ પડચા તેના હીસાબ રહ્યા નહિ—દ્રુપ
અરિના હસ્તિનૢ તને વિખેરનાર એણે, પાછળ પડતા સુભટોને ધમકાવતાં, તેમ શત્રુને સર્વ કરતાં વધારે વાર હણતાં, યુધ્ધને ચૂતભજિકા( ૩ ) બનાવી દીધું –૬૬
કાપિત, અને ત્રિપુર નાશ કરનાર સ્ટ્રેજેવા દુઃસહુ, તથા કરિ કુંભસ્થલ ઉપર શસ્ત્ર ફેંકતા, સુરાષ્ટ્રભૂમિપતિએ, હાથીઓને બેસાડી
પાડચા—૯૭
અજાણ્યાને ગાય દહાવાનુ મુશ્કેલ પડેછે તેમ એની ઉગ્ર યુદ્ધકૃતિ આગળ નાસતા ભૃત્યોને આજ્ઞા કરી ઠેકાણે રાખવાનું ( શત્રુ પક્ષના ) રાજાને મુશ્કેલ થયું—૯૮
ઇંદ્રના શત્રુએ એણે, બીજા રાવણ જેવાએ, રાજાની સમક્ષજ રાક્ષસોને તૃપ્ત કયા અને લોહીથી પુષ્ટ કર્યા ૯૯
યમના આંધવ, અને કલિના ગુરુ, એવા એણે, પરાક્રમીની સ્તુતિ કરતાં તેમ ત્રસ્તની નિંદા કરતાં, રાજામાં પણ જાણીતા અને સધર્મીમાં પ્રસિદ્ધ એવા સુભટોને હણ્ણા—૭૦
દૈત્યોથી પૂજિત અને રાક્ષસોથી અર્ચિત એવા એણે, તે સમયે શત્રુની કીર્ત્તિની શ્વેતતાને મિલન કરતાં પરાક્રમની પરાકાષ્ટ ક-
રી—૭૧
રણમાં અતિકુશલ એવા એના હાથના લાઘવાથી, એણે કે લાં તીરનું રૂપ કાઇથી જોવાતું નહિ; જેમ અક્ષમાં ખાટાપાસા નાખનારના ખાટો પાસેા જણાતા નથી—હર
( ૩ ) એ નામની રમત છે એમ ટીકાકાર, શી છે તે આપી નથી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(દર) એ રણસિંહ, રણવ્યાઘજેવા રિફને પણ યુધ્ધમાં મહારથી, તીર્થ-કાક કે તીર્થંબક જેવા વિઠ્ઠલ કરી નાખ્યા-૭૩
એ બધા બહુ છતાં પણ કાંઈ ન કરી શકે તેવા થઈ પડયા, કેમકે તે જે જે મહાર તેના પ્રતિ કરતા તે રાખેડીમાં હેમ્યા બરાબર થતા–-૭૪
આગલે દિવસે જે પ્રતિજ્ઞા કરેલી, આગલી રાત્રીએ જે સંકલ્પ બાંધેલા, તે બધાંને, એ અરણ્ય-તિલ જેવા મુદ્રલોક એના માર આગળ વિસરી ગયા–૭૫
એના યુધ્ધમાં એની ઉગ્ર અને તીવ્ર અને લોહિત તથા તક્ષક જેવી તરવાર, શત્રુનાં માથારૂપી નીલેમ્પલથી રણમાં કરવાની પૂજા કરી–૭૬
એણે, અતિ તીવ્ર અને ઉગ્ર તથા કાર્તવીર્જુન જેવાએ, તથા કૃણસર્પ જેવાએ, એક ધનુબૂ ધારણ કરી, સર્વ સુભટોને સામા આવી નાસવું પડે એમ કરી, નસાડ્યા–૭૭
કેવલ પરાક્રમથી પ્રાચીન વરાહ જેવા, શેષ જેવા, નવા ઇંદ્રક્તિ જેવા, એણે ઉત્તરકોશલાધિપ સહિત સેનાને જીતી જ્ય-ગર્જના કરી–૭૮
પશ્ચિમ સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ, સાઠ કરતાં અધિક મુદ્રાથી ખરીદેલો, એવો, સોરઠી ગાય એજ જેનું ધન છે તેવા સુરાષ્ટ્રના લોકને આનંદ કરતા શંખ, ગાય ઉપર પ્રીતિવાળાએ, એણે, ૬કયો–૭૮
આ પછી શ્રીવિષ્ણુ અથવા રુદ્ર જેવો મૂલરાજ, બે દિવસથી ચાલેલા આ યુધ્ધમાં, અન્નસહિત બે ભાથા સજીને ઉભો થયો
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૩) ક્ષત્રિયાધમ, પાપિષ્ઠા દૈત્ય, નઠારા જોધાની સહાધ્યાવાળો, એ કયાં છે એમ બોલતા એ નરવ્યાધ્ર પણછ ચઢાવી–૮૧
તેજથી બીજા સૂર્ય જેવો એ, આદિપુરુષ શ્રીવિષ્ણુ જેમ પ્રથમ દૈત્યને હણવા નૃસિંહ રૂપે તત્પર થયે તેમ, આ છેલા દૈત્ય (ગ્રાહરિપુ)ને હણવા તૈયાર થયો-૮૨
મત્યે લોકના પતિ (મૂલરાજ), વીરપુરુષ, મધ્ય પાંડવ (અન) જેવા, એણે અતિ પરાક્રમથી અસાધારણ રણોત્સવ આરંભ્યો-૮૩
એણે શ્રેણીમાં ગોઠવેલા ને સમૂહે કરેલા પ્રથમ શુર યોધ્ધાને, શત્રુઓએ, એ પોતે જ જાણે શ્રેણિરૂપ કે સમૂહરૂપ હય, એમ ભયથી જોયા-૮૪
એણે યુધ્ધ કર્યું ન કર્યું એટલામાં અતિ કલેશ પામેલા અને કલેશમય મૂર્તિવાળા, તીરથી લોહી પીવાયલું ન પીવાયલું એવા શત્રુઓ છેદાયા ન છેડાયા છતાં ભ્રમણ પામી ગયા-૮૫
એ શ્રેષ્ઠ નૃપે હાથી ઉપર રહે રહે, પૂર્વે કલેશ ન પામેલું એવું શત્રુ સન્ય કલેશિત તથા પરમ વિહલ, ઉત્તમાથી, કરી નાખ્યું –૮૬
એટલે ઉત્કૃષ્ટ અા વષવતો દૈત્યનો રાજા (ગ્રાહરિપુ) ક્રોધ પામી, ઉત્તમ યોદ્ધાથી વીટળાયેલા રાજકું જર તરફ ધો-૮૭.
| હે શુદ્રગુપ! આપણામાંનો કોણ હવે કઇ છે ને કોણ ઉત્સ(૧) છે એમ અન્યોન્યને આક્ષેપ કરતા એ બે રાજા લડવા લાગ્યા
(૧) શસ્મભીરુ બ્રાહ્મણોનાં નામ.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪)
જવાન હસ્તિનીઓની પેઠે, કેટલાક ઘડાથી ને કેટલાક હાથીથી વીટાયલા એ બેના રાજાઓ તો દૂર ઉભા રહ્યા-૮૮
જે એ યુધ્ધમાં ભળ્યા નહતા તેમને, એકવાર વાયલી ગાય, ગઢવત્સથી દહેવાતી ગાય, વાછડાને ખાતી ગાય, વાંજણી ગાય, તેની પેઠે એ બે પૃથ્વી રૂપ ધેનુના પાલનાર, હણતા ન હતા–૮૦
ત્રિય કડ, કાલાપ પાઠક, કોપાધ્યાય, એમને જેમ ધૂર્તિક છેતરે છે તેમ સૌરાષ્ટ્ર (ગ્રાહરિપુ એ) ચૌલુક્ય (મૂલરાજ)નાં અના પ્રહારથી વંચી જવા માંડયું–૮૧
એ દૈત્ય છે, ગર્ભિણી ઘડીના ગર્ભ છૂટી પડયા એ રીતે, ઉત્તમ ગદા, ગર્જના કરીને, ગૂર્જરભૂપતિ ઉપર ફેકી– ૨
માથેથી યુવા છતે પણ તાલવાળો, બુધ્ધિથી યુવા છતે પણ વૃદ્ધ, જુવાન છતાં પળીયાં વાળે, એવા રાજપુત્ર, હસીને તેનો શકિતથી ભંગર્યો ૮૩
તીખું ભોજન કરવાથી થઈ હોય તેમ અશ્ર સહિત આંખવાળો ગ્રાહરિપુ ક્રોધથી કપાળે ચઢાવેલી કરચલીથી, જુવાન છતાં વળિયાં ૫ડેલ વૃધ્ધ જણાયો-૮૪
સરખે સરખા જાડા છે એ હાથથી, ખાવાનું અન્ન હોય તેમ, લીલામાત્રથી જ, એણે, લોઢાનાં સર્ષ જેવાં, બે શંકુ પકડીને (મૂલરાજ ઉપર) ક્યાં–૮૫
કુમારી પરિત્રાજિકાના શાપ જેવાં દુઃસહ, કે કુમારી શ્રમણાના શીલ જેવાં તીક્ષ્ણ, તીરથી તેને ચાલુક્ય તોડી નાખ્યાં–૮૬
અન્યોન્યને છેતરવાની બુદ્ધિથી ફેંકાયેલાં તીરથી એ ઉભ, પક્ષીસહિત પ્લેક્ષ અને ન્યધનાં વૃક્ષ જેવા રાજે છે–૮૭..
11"
૨૬' “
W
Kા
થઇ
.
-
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫) તેમને, સ્નિગ્ધવાણી અને અંગવાળા, તથા પીઠછોપાનહાદિ ધારણ કરતા, નારદ મુનિએ, ધવખદિર પલાશાદિમાં ભરાઇ રહીને જોયા–૮૮
પછી ભમર ચઢાવીને, રોષથી વાંકી દાઢી કરીને, ભયાનક અને ફાટી ગયેલા વેળા સહિત, અતિ ભયાનક ભુજવાળે, એ દૈત્ય, વાંદરાની પેઠે કૂદીને, કીર્તિ તથા યુધ્ધનાં માતા રૂપ છરી અને ખરું લઈ, જે હાથી ઉપર ચાલુકય બેઠો હતો તે ઉપર ચઢ–૮–૧૦૦
એ બે અતિ દર્પવાળા, યમપુત્ર જેવા, હાથમાં તરવાર અને છરી લઈ પિત્રાઇ બાઝયા હોય એમ એક જ હાથી ઉપર લઢવા લાગ્યા-૧૦૧
&દકુમારનાં માતા પિતા ( શિવ પાર્વતી ) અને પ્રદ્યુમ્નનાં માતા પિતા (વિષ્ણુ અને લક્ષ્મી) તારા ઉપર આજ ક્યાં છે એમ કહેતાં ચાલુયે દૈત્યને ભૂમિ ઉપર પાડ -૧૦૨
શિવનાં સાસુ સસરાના પુત્ર (મૈનાક) જેવા દુર્ધર એણે, કૂદી પડીને, જેનાં સાસુ સસરો રડતાં રહ્યાં એવા (ગ્રાહરિપુ)ને હાથીની વરતથી બાં -૧૦૩
- ઇંદ્ર અને ઈંદ્રાણીના રિપુ બલિની પેઠે બાંધનારને, એને, વિષ્ણુની પેઠે, ઈંદ્ર તથા ઈંદ્રાણું તેમ ગાડ્યું અને વત્સ કુટુંબના બ્રાહ્મણ, સ્તવવા લાગ્યા--૧૦૪
આ ગાયો, આ વાછડાં, આ ઘોડા, આ રસ, સર્વ ત્વરાથી જાઓ એમ, એ પકડાયા પછી, બેલતો ફોધ કરીને લક્ષ ધાયો
વસ્ત્ર, અંગરાગ, માલા, એ બધાં વેત કરતે (તે), ચાલુક્ય પાસે આવીને બોલ્યા-૧૬
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે મૂળ નક્ષત્રમાં જન્મેલા! આજ હું યુધે ચડ્યો છું ત્યાં તારો ચંદ્ર પુષ્ય અને પુનર્વસુમાં છે(૧) એમ જાણ, કેમકે મારા અને ગ્રાહરિપુનામાં તિષ્ય અને પુનર્વસુની પેઠે કશું અંતર નથી–૧૦૭
તારાં પોતાનાં લાભાલાભ વિચારી, એને, તેમ તારાં માન અને કીર્તિને, મૂક, લાભાલાભ વિચાર કરીને જ સુખકર કે દુખકર વસ્તુનું ગ્રહણ કરાય છે–૧૦૮
ઘડાડીની પેઠે એને બાંધીને ઘોડા ઘોડીની ઇચ્છા કરતો હેય તે તારા આગળ પાછળનામાં કોઈએ એમ કર્યું હોય તે કહે, અમે તો (મિત્રને છોડાવવા રૂપી કાર્ય રૂપ) આ યુદ્ધથી જ તે કહી બતાવીએ છીએ–૧૦૮
ઉંચું નીચું જ નહિ, ત્યાં હવે તારું કોણ છે? પાડે પાડાને બાઝે તેમ હવે મારી સાથે યુદ્ધ કર–૧૧૦
પછી ચાલુક્ય, કોપમાં પણ વાણીથી દધિ અને ધૃત ખવરાવતે બોલ્યો કે જેને ગાયો એજ દહિ ધીને સ્થાને ખપે છે તેવા એ દુષ્ટને કેમ મૂકી શકાય?–૧૧૧
એ પાપી શિકાશ જેવો છે, ને એના સહાય નૃપે પણ તેવાજ છે, એને છોડાવવાની ઇચ્છાવાળા એક તેમજ ધનાશ્વકર્ણ (૨) જેવા સસાર જણાઓ છે-૧૧૨
તમે જો યુધ્ધ કરશો તો તમને તિલ અને અડદની પેઠે આ મારો
(૧) અર્થાત આઠમો ચંદ્ર છે, તેથી તારૂં મરણ થશે, એમ ટીકાકાર.
(૨) એ નામનું વૃક્ષ એમ ટીકાકા. એવા સસાર જણાઓ છો એ ઉપહાસગર્ભ વાણું છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૭).
હાથ પીસી નાખશે; ધવશ્વકર્ણને ભાગી નાખનારો મહાવાયુ શું તિલ અડદનાં કણ આગળ પાછો હઠશે?—૧૧૩
એક પ્રકારના હરિણ જેવા અશ્વસહિત તે હરિગુની પેઠે જ જો નાશી જવાની તારી ઇચ્છા હોય તો અત્યારથી જ નાશ, અહીં તિત્તિર અને કપિંજલની પેઠે ટક ટક ના કર–૧૧૪
એમ સાંભળીને એણે (લશે), અશ્વરથાદિમાં બેઠેલા શત્રુને મગતરા જેવા કે તિત્તિર કપિંજલ જેવા પણ ન ગણ્યા, ને પોતાના હાથમાં ધનુણ્ લીધું–૧૧૫
બોર અને આમળાની પેઠે, કે પાણી અથવા જલેબીની પેઠે, શત્રુને ખાઈ જવા માટે એણે તીર વરસાવા માંડ્યા ત્યારે ત્યાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર સર્વે ત્રાસ પામ્યા-૧૬
બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ્ય અને શુદ્રના પાળનારે (મૂલરાજે) પણ ધનુનો ટંકાર કર્યો, અને ભેરી તથા શંખના વગાડનારાએ જયનાદ કરતાં ભેરી તથા શંખ ફુક્યાં–૧૧૭
માથું અને છેક ન હલાવતા એવા એના ધનુષની પણછના ઉચનાદથી જાણે એમ કહેવાવા માંડયું કે હવે કઠ અને કાલાપ એ (બ્રાહ્મણે) પ્રતિષ્ઠા તથા ઉન્નતિ પામ્યા–૧૧૮
વાજપેય ચયનમાં કે અશ્વમેધમાં હોય તેમ રણમાં એ ઉભયે વજૂ જેવાં ઈશુથી માંડવો બનાવી નાખ્યો-૧૧૮
. વિરોધને લીધે નોળીયા અને સર્પની પેઠે બાઝેલા, તથા(અનુક્રમે) વિતા અને દાનવથી તવાયલા એ ઉભયે, યુદધરૂપી સંહિતાના વિસ્તાર માટે પદક્રમ કરવા માંડયાં( ૧-૧૨૦
(૧) સંહિતા, પદક્રમ એ શબ્દો દ્ધયર્થ છે. સંહિતા એટલે સંધિપૂર્વક
૧૩
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૮) ગુર્જરત્રા અને કચ્છના એ બે નાથ, દ્વારકાનાથ અને કુંડિનપુરાધીશની પેઠે, શર રૂપ મોજાંની પરંપરાથી જાણે ગંગાશોણ વહેવરાવ્યો-૧૨૧
વારાણસી અને કુરુક્ષેત્ર રૂપી સંગ્રામભૂમિ પામીને એ બે, જેમ શૈર્યપુર અને કેતવતના નાથ તેમને પામીને ખુશી પામે, તેમ ખુશી થવા લાગ્યા–૧૨૨
દૃઢતાથી ગરી અને કૈલાસ પર્વત જેવા, અંગે અક્ષત, એ બે સૂતાર અને લવારનું અનુકરણ, પરસપર શસ્ત્ર ભાંગી નાખી, કરતા હતા–૧૨૩
સુભટોએ બળદ અશ્વ ઉંટ ગર્ધવાદિ ઉપર બાણ આણી આણી, દહી અને દૂધ જેવી ઉજજવલ કીતિની આકાંક્ષા રાખતા તેમને આપ્યાં–૧૨૪
દશ જેની સમીપ છે (૧) એટલા હાથીના જેટલા બલવાળા, તથા દધિ અને સર્ષન્ જેવાં ચક્ષુવાળા લક્ષે, છ બળદ અને પાડાથી ઉચકાયેલો ભાલો ઉપાડ–૧૨૫
એણે, લગભગ દશ હાથી તથા ઘોડાને કચરી નાખતાં, તથા દશેક રથને છુંદી નાખતાં, અતિ પ્રકાશવાળા દંતથી હોઠ કરડતાં, ભાલે ઉંચો કરીને ફેક–૨૬
લખેલે વેદમંત્રોનો સમહ; તેનો વિગ્રહ કરી બોલાય તે પદ; અને તેની અમુક પ્રકારે બબ બબેથી આવૃત્તિ કરાય તે ક્રમ-એવા ઘણા પ્રકાર છે. જેમ વેદ સંહિતા પદને કમથી વિસ્તારવાળી થાય તેમ યુધ્ધ કાર્ય પદક્રમ એટલે અમુક અમુક સ્થાનાદિ પ્રક્રિયા તેથી વિસ્તરે.
(૧) એટલે નવ કે અગીઆર એમ ટીકાકાર.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) પગે ઉન્નત (૧) એવા ચુલુક્યરાજ, ચારે દિશાને કીર્તિથી સુવાસિત કરી લીપી લેતા, સર્વ સારમય લોહના ભાલાથી લક્ષને હયો–૧૨૭
ઉગ્રરિપુના નિગ્રહથી પોતાનું પ્રિય કરેલા એવા એના ઉપર તેજ ક્ષણે બબે ત્રણ ત્રણ સ્ત્રીઓ સહિત દેવતાઓએ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી –૧૨૮
બાલકોને આંગળીએ વળગાડીને એની પરણેલી સ્ત્રીઓએ, પતિરૂપ ભિક્ષા માગવાથી, એણે ગ્રાહરિપુને, અંગુલી કોપી લઈને, છોડી દીધો-૧૨૮
સૌરાષ્ટ્રનાં વૃદ્ધ તેમ બાલ સર્વેએ એ સમયથી ધારણ કરેલો સ્ત્રીવેશ (૨) રાજિપુત્ર (મૂળરાજ)નો યશ પ્રકાશ કરે છે–૧૩૦
એ ભૂપતિએ યતિ તથા વિને, યથાર્થ વ્યવસ્થાપૂર્વક, દુ:ખહીન કરી સુખ સંપન્ન કર્યા--૧૩૧
પછી પ્રજાને પુત્ર સમાન ગણત, અને તે જરૂપી અગ્નિથી સર્વને હિતકારી, એ, પુત્રપ્રસવથી જાણે સંતોષ પામ્યા હોય એવા અગ્નિહોત્રીઓ સાથે પ્રભાસ ગયો–૧૩૨
ઉંચી રાખેલી તરવારવાળો, અને ઉંચી રાખેલી તરવારવાળાથી રક્ષાયેલો. વિષ્ણુરૂપ, એ, ચંદ્રશેખર શૂલપાણિ શિવને સ્પર્શ કરી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો–૧૩૩
(૧) શુભ લક્ષણયુક્ત મહાપુરુષોનાં માથુ, હૃદય, ખભા, ને પગ, એ છ ઉન્નત હોય છે એમ ટીકાકાર.
(૨) કાછડી ન બાલવારૂપી એમ ટીકાકાર.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) હે શ્રીકંઠ ! જે કઈ આ હેઇ, કંઠમાલથી કે શિરોવેદનાથી પણ પીડિત હોઈ, તમને નમે છે તેને કંઠરોગ તેમ શિરિવ્યાધિ સર્વ તેજ ક્ષણે નિવૃત્તિ પામે છે–૧૩૪
હે વિશ્વપ્રિય! દાસરૂપ મીમાંસક તે, તમારા (સર્વત્વને) નિરાસ કરતાં, પ્રિય છે મિથ્યાવાદ જેને એવા દાસરૂપ જૈમિનિ જેવો કોઈક જ હોય, ( બાકી બીજો તે ન હોય)--૧૩૫
વૃદ્ધ મન્વાદિથી સ્તુત્ય એવા તમને જે વૃધ્ધ મન્વાદિ તુલ્યભક્તિપૂર્ણ વાણીવાળો હેઈ, ધર્યને પ્રિયગણી, સ્તવે તે કદાપિ પણ ધમર્થથી ભ્રષ્ટ થાય નહિ–-૧૩૬
બ્રહ્માદિના તમે આદિ ને અંત છે, પણ તમારું આદિને અંત કોઈ નથી, અગ્નિ સોમ વાયુ જલ આદિ સર્વ દેવ તમારા (અંશના) તિલ કે માષ જેવા છે–૧૩૭
હે કાર્તિકેયપિતા ! કુબેરસખા! જે પુત્ર દારા-મિત્રાદિ તજીને તમને જ ભજે છે તે ત્રીલોકમાં અસ્ત્ર શસ્ત્રથી અતિ દુર્જય થાય છે-૧૩૮
શ્રદ્ધા અને તપથી સંપન્ન એવા ધન્ય પુરુષો તમને બીલી અને ગુગળથી અચ, શંખ દુંદુભિ વણા આદિથી તમારી ઉપાસના કરે છે-૧૩૮
વીણા દુંદુભિ શંખાદિ તમને પ્રિય છે માટે પ્રસિદ્ધ નારદાદિ પણ તમારા આગળ વીણાદુંદુભિશંખાદિ ગ્રહે છે–૧૪૦
વિનાયક અને કાર્તિકેયના ગુરુ! ફાગણ અને ચૈત્રની પૂર્ણિમાએ તમારાં દર્શન ગ્રીષ્મલીલામાં ને દલાલીલામાં (૧) બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર, સર્વે કરે છે–૧૪૧
(૧) ગ્રીષ્ણલીલા તે ફાગણ સુદી ૧૫ ની જે હાલ હોળી થાય છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી બારે સૂર્યની શોભા વાળો, ગ્રીષ્મ વસંત (ની કીડા) માટે ઉત્કંઠિત થયેલ, એ, કાર્તિકેય અને બુધ જેવો, પૃથ્વી પતિ, હાથીના.. ચર્મથી તથા ભસ્મથી શર૬ અને વર્ષીકાલના મેઘ સમાન ભતા શંકરને એમ સ્તવી, પાંચ છ દિવસમાં જ આઠસો હાથી સહિત, મઘા, અને અષાની પાર ચંદ્ર ગયેલો એવે સમયે (૧), પોતાના પુરમાં , પિઠ-૧૪૨
સર્ગ ૬. પછી યથાર્થ રીતે ધમાર્થકામને આરાધતા એ રાજાને ચામુંડ-, રાજ એ નામે પુત્ર જન્મ્યો, જેનામાં પરપરની સ્પર્ધા કરતી હોય એમ સરસ્વતી અને લક્ષ્મી, પ્રતાપ અને શાન્તિ, એકત્ર વસ્યાં–
પરસ્પરનો દેષ તજીને, કે પરસ્પરનો પ્રતિબંધ ન કરીને, કે અ-. ન્યોન્યની પદ્ધથી, એનામાં મિત્રની પેઠે વિવિધ વિઘા ને ગુણે વસ્યાં–૨
શક્તિ અને ક્ષમા, વન અને સંયમ, પરસ્પરને જોડાઈને રહેલાં
ઢંઢા નામની રાક્ષસી બાલકોને પડતી તેથી તેનો વિનાશ બાલકોને જ હાથે કરાવેલો છે. બાલક હાસ્ય કારક ગીત ગાતા, રમણીય વેશે, તેફાન કરતા, આવે છે, ને ઢેઢાને ખાવા નોતરેલી હોય છે, ત્યાંથી શંકરકૃપાએ મારી કાઢે છે. આવી મતલબની ભવિષ્યોત્તર પુરાણમાંની વાત ટીકાકાર આપે છે. દેલા એટલે હીંદોલો તેનો ઉત્સવ ચૈત્રી ૧૫ ને દિવસ શંકરપાર્વતી હીંદળે બેસે છે, ને તે પાર્વતીની ઈચ્છાથી વાસુકીનો શંકરે બનાવ્યો છે ઇત્યાદિ મતલબની વાત એજ પુરાણમાંથી ટીકાકાર આપે છે.
(૧) અશ્લેષા મધાને પૂર્વાફાગુની એ પ્રવેશ માટે અનિષ્ટ છે ને ઉત્તરાફાલ્ગની ઇષ્ટ છે એવા આશયનું લખી તે ઉપર રનમાલાનું વાક્ય ટીકાકાર આપે છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
દીઠાં નથી, તે પણ એવા નીતિમાન આગળ તે પણ પરસ્પરનો ચિરયોગ કરી રહ્યાં છે-૩,
કલા, શાસ્ત્ર, અને બુદ્ધિગુણ, એ ત્રણે જાણે સંકેત કરીને ભેગાં થયાં હોય તેમ એક એકને અધિક શોભાવનારાં એનામાં થયાં અને અતિ ઉત્તમ ભૂષણ નીવડ્યાં-૪
વૃદ્ધોની સેવા કરવી, ભક્તિ કરવી, ને પૃહા કરવી, અક્ષથી(૧) વિરક્ત રહેવું, સ્ત્રીવ્યસન પર નિયમિત રહેવું, એ બધા એના જે સહજ ગુણ છે તેનું પૂર્વના સંસ્કાર એજ ખરેખરૂં પૂરતું કારણ છે
શંકરગ્રહમાં, વ્યાસ પાસેથી, જ્ઞાનવૃદ્ધાદિકના સંગમ ઉપર પ્રીતિ રાખનાર એ અર્જુનનાં પરાક્રમની કથા સાંભળી, એમ વિચાર કરવા લાગ્યો કે આમારી પાસેનાં ધનુષ્ટ્ર અને ભાથાથી, ગુરુની યુદ્ધાર્થ આજ્ઞા સિવાય શું કરી શકાય?–૬
ગુર્જરોની સમૃદ્ધિનો હેતુ, અનેક ભારદ્વાજ (૨) મતિ ભક્તિમાન, ત્રણે લોકમાં જેના ગુણ ગવાયેલા એવો, ગૂર્જરેન્દ્ર ઉપર અતિ સતિવાળો, એ સ્વર્ગના રાજાના પુત્ર (જયંત) જેવો શોભતો હવ-
(પરસ્ત્રીના સહોદર થવાના) યશની આકાંક્ષાવાળો, લોકમાત્રને ન્યાયમ ચલાવવાના તંત્રના સૂત્રધાર, પરસ્ત્રીને અનંગ રૂપ, એવા એના આગળ જે સ્ત્રીઓને પૂર્વે લક્ષ્મી જેવી અમે છીએ
(૧) પાસા, અથવા વિષયો એવા બે અર્થ ટીકાકાર કરે છે.
(૨) ભારદ્વાજ છે તે સૈલુક્ય વંશના આદિ પુરુષ તથા ગુરુ છે એમ કૃતિ છે એવું ટીકાકાર.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩)
એમ માન હતું તે તેમણે તજ્યું એટલુજ નહિ, પણ પેાતાને ઉત્તમ સ્ત્રીરૂપનુ માન હતું તેપણ તેમણે તયું —૮
વૈદપારાયણ કરતા, તપરૂપી બલથી બલિષ્ઠ, એવા હિમાદ્રિથી આવેલા( બ્રાહ્મણ ) જનાને, એણે, બીજા કામ વેગળાં મૂકી, સહસા અભ્યુત્થાનાદિથી સત્કાર કરી, તથા જલથી અાદિકરી, યથેષ્ટ ( ધન ) આપ્યું−૮
તેણે તમાગુણથી, ઉદ્ધતાઇથી, પ્રખ્તને કર્શી પીડા કરી નથી, કેમકે પુરુષો પોતાની નાની બહેનના રાષ્ટ્ર તરફ મૂલથીજ આંધળી આંખ રાખે, તેમ એ પ્રજા પ્રતિ રહ્યા છે- -૧૦
વિદ્યાનાથી વિનીત, પોતાની મેળેજ વિષમશાસ્ત્રને પણ ાણનારા, સ્વભાવથી વીશમા ગુણ જેવા શાભતા, એ, પ્રસન્ન એવી સરસ્વીથી કરીને, જેમ ડિસ્ ધાતુ આત્માનેપદને પામે છે, તેમ આત્મને પદ ( પોતાને માટે ઉન્નત પદ)ને, પુરુષામાં, પામ્યા-૧૧
અંતર્કી સસાર એવા એને, યુધિષ્ઠિરને પણ ચઢે તેવા રાજાએ, અરણ્યતિલવ, કે વંશવનવ, પરૌંપદને ( ૧ ) શેષ રહેલા ધાતુની પેઠે, પૂરો પડે તેવા ગણ્યા-૧૨
રૂપેશાણ, દૃષદિાબ, યૂથપશુ, ( ૨ ) આદિ કરના ભરનારા
(૧ ) પકઐપદ એ શબ્દના બે અર્થ છે. પર્ એટલે શત્રુ તેનુ પદ એટલે સ્થાન અર્થાત્ શત્રુને પૂરા પડે તેવા. શેષધાતુ એટલે આગળના શ્લાકથી જે આત્મને પદ ડિધાતુ કહ્યા તેનાથી જે શેષ રહેલા ધાતુ પરઐપદને પૂરા પડે છે એટલે પરૌંપદના થાય છે તેમ. આવે શબ્દશ્લેષ આ ઠેકાણે છે.
આ ત્રણે એક એક પ્રકારનાં નામ છે. સ્તૂપ એવું ગાયાના ટાળાનુ નામ છે ને શાણુ એવુ ચારમાસા સેાનાના શિકકાતું નામ છે. ટળે ટાળે
( ૨ )
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અને કીર્તિરૂપમતીના કોઇ વંશ (૧) જેવ, તથા હાથીના જેવા બલવાળો, અને ઇંદ્રના જેવી લક્ષ્મીવાળો, ગણે છે–૧૩
પોતાથી સહજ મહટ તેમ અતિ વૃધ્ધ એવા સર્વ ગુરૂને આ નદ આપતો, તથા જેનાં કામમાત્ર ભરમમાં ન હમાતાં સફલ છે એવો એ, શું ને (૨) વિષે ફરતે વિષ્ણુ છે, કે કોઈ વિદ્યાધર છે કે હૃદયનો મર્મ જાણનાર મદ્રદેશચારી શલ્ય છે, એમ (એને વિષે બધાં) વિચાર કરે છે–૧૪
"મને અનંત ગુરુ, સિંહ જેવ, કુશદર, માથે શિખાવાળો, એ એકવાર, છાતીએ લમવાળા (૩), તથા કંઠે જેને કાલકૂટ છે એવા શંકર જેવા રાજાને નમસ્કાર કરી સભામાં બેઠે-૧૫
એવામાં, માથે માલા ધારણ કરેલો, અર્થવિજ્ઞાપનાના કાર્યમાં જ નિરતર મસ્ત, પત્રધારી (પ્રતીહાર), હાથ જોડીને વિજ્ઞાપના કરવા લાગ્યો. પોતાના માથાની ઈચ્છા રાખતા અંગદેશના રાજાએ ચક્રાદિ અવય એ સારી રીતે શણગારેલો આ રથ આપને આજ ભેટ કી છે–૧૬
શાણ આપવો એ કરતે રતૂપેશાણ. અને દષએટલે પથરો, તે પથરે પથરે એક માસ એટલે પાંચ રતિ આપવી તે દૃષદિમાષ, યૂથ એટલે પક્ષીનું યુથ તેમાં એક એક પશુ આપવો તે યૂથપશુ. એ બધા કર એણે ન લીધેલા માટે એને લેક ચહાય એવી મતલબ છે એમ ટીકાકાર.
(૧) મોતીની ઉત્પતિ પ્રાચીન શાસ્ત્રકારો, હાથીના માથામાંથી ને દાંતમાંથી, કૂતરાની ને વરહની દાઢમાંથી, મેઘમાંથી, સર્ષમાંથી, વાંસમાંથી, ને માછલીમાંથી, માને છે એમ ટીકાકાર.
(૨) ગો એટલે ગમે તે વિષ્ણુપક્ષે, ને ગે એટલે પૃથ્વી તે ચાંમુડરાજ પક્ષે.
(૩) એ મહાનુભાવતાનું લક્ષણ એમ ટીકાકાર.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૫)
હે પ્રથમ પ્રહરના સૂર્યથી પણ અધિક પ્રતાપવાળા ! તમે હાથીના બાંધનારા જે (વિધ્યાદ્રિના ) રાજાને (જીતીને) હાથે બાંધ્યો છે, ને જેણે આપની સેનાની યોજના કરી છે, તેનો ભેટ મોકલેલો પ્રથમ પ્રહરના કમલના અગ્ર જેવી સૂંઢવાળા આ હાથી રહ્યા
પ્રાતઃકાલની અને સાયંકાલની સંધ્યાની પેઠે જે આપની પાદુકાને અચે છે, એવા પાંડુરશાધિપતિની ભેટરૂપ આ પ્રથમ પ્રહરે પણ પોસ્નાની શોભા ધારણ કરતા આહાર આવ્યા છે—૧૮
તમે જેની આંગળી લીધી છે એવો, અને તેથી પૂર્વ પ્રહરે કે પશ્ચિમ પ્રહરે નહિ ( પણ રાત્રીએ જ) ભજન કરનારો, સિંધુરાજ પ્રથમ પ્રહરના સૂર્ય જેવી પ્રભાવાળાં આ રત્ન ભેટ મોકલે છે–૧૮ | વિનયથી શિષ્યભાવ ધરતે જે વનવાસ(૧) ભ, તમને જલશાયી (વિષ્ણુ) કે જલશાહીના મોટાભાઇ (બલભદ્ર) કે શિવના શિષ્ય (પરશુરામ) જેવા જાણે છે, તેણે આ સુવર્ણ પોતાના વનવાસના કર રૂપે મોકલ્યુ છે–૨૦
હે કમલાક્ષ ! શરજાચલ (ર)નો રાજા, સંધ્યાકાળે પણ ન મીચાનારાં, વર્ષ દિવસની સેવાના ફલરૂપે કાર્તિકેય પાસેથી મળેલાં, આ કમલો વાર્ષિક દંડરૂપે આપને મોકલે છે–૨૧
શ્રીલક્ષ્મીના પ્રસાદથી ને શ્રીગેરીના પ્રસાદથી થયેલો કોલ્લા
(૧) વનવાસ એ એક દેશનું નામ છે, ને ત્યાં સુવર્ણ થતું એમ ટીકાકાર.
(૨) શરજ એટલે કાર્તિકેય તેને અચલ પર્વત, તે દેવગિરિ એમ ટીકાકાર.
૧૪
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧)
પુર (૧) પ્રસિધરાજા કમલોનું વન હોય તેવા પદ્મરાગમણિ, કામરૂપ શત્રુ શંભુ જેવા આપને મોકલે છે–૨૨
હે મેઘગતવિદ્યુત્ જેવા તેજસ્વી ! મનોજના નવીન અસ્રરૂપ ઉત્તમ હરિસેના મૂત્રના પંકમાંથી થયેલી, ઈંદ્રાણી અને પાર્વતીનાં સ્તનના લેપને યોગ્ય, (કસ્તુરી), કીરે (૨) મોકલી છે–૨૩
ઇંદ્રધનુષ્ય જેવાં નથી ઇંદ્રધનુની શોભાવાળું, વર્ષાલના મેઘ જેવું, તે પ્રસિદ્ધ, કુરુરાજનું, શર ઋતુના કાલના તાપને પણ હણનારૂ, આ છત્ર આવ્યું છે–૨૪
સમુદ્રથી ઉત્પન્ન થયેલા દિવ્ય અશ્વ ( ઉગ્ર થવા) જેવા, જલમાં દેડતા નાવ જેવી ગતિવાળા, મેઘમાંથી ઉત્પન્ન થતી વીજળી જેવી છબિયાળા, અને જેમને જોતાં લોક તૃષાતુર છતે પણ પાણી પીવું ભૂલી જાય તેવા તેજ દેશના રાજાના આ અશ્વ આવ્યા
માર્ગમાં ચાર લોકોની સાથે મળીને વર્તનાર, દાસીપુત્ર, ખસ લોકને તમારી આજ્ઞાથી હળીને, કાંપીલ્યના, ગંગાતટે પડેલા સિધ્ધ તેમની સમૃદ્ધિ તમારા તરફ મોકલી દીધી છે (૩)-૨૬
પર્વત જેવો ઉન્નત, જોનારનાં હદયનું તુરતજ હરણ કરનારો, વર્ણન કરી ન શકાય તેવો, મહાહાથી, હે, જેના રિપુ દાસીપુત્ર
(૧) કેલ્લા પુરતે કોલ્હાપુર હશે; ત્યાં પધરાગમણિ થતા એમ ટીકાકાર લખે છે.
(૨) કીર એ કાશ્મીરનો રાજા એમ ટીકાકાર.
(૩)ખસ એ જાતના ક્ષત્રિય હતા; તથા કપીલ્ય એ પાંચાલ દેશનું એક શહેર હતું જેને રાજા પાચાલાધિપ, સિદ્ધ કહેવાત એમ ટીકાકાર.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭ )
જેવા થઇ જાય છે તેવા પ્રતાપી ! લાટ દેશના દ્વાર૫ રાજાએ દક્ષિણ દેરા ભોગવવાના દંડ રૂપે માકલ્યા છે ( ૧ )—૨૭
( એ સાંભળતાં તુરતજ ) એ હાથી તરફ આંખના અણસારો કરતાં, તેની ઉત્પત્તિ કેવા પ્રકારના હાથીથી છે એ જાણવાની ઇચ્છાવાળા ભૂપતિએ, કુમાર (ચામુંડરાજ ) તરફ જોયું; ને મૂલરાજપુત્રે પણ હાથ જોડી આ પ્રમાણે કહ્યુ—૨૮
વાચસ્પતિકૃત ગજલક્ષણશાસ્ત્ર યથાર્થ સમજીને જેવું મને શુન:શેપ, શુન:પુચ્છ, શુનેાલાંગૂલ, આદિ મુનિએ કહ્યુ છે તે પ્રમાણે એ હાથી ચોગ્ય નથી—૨૯
આવે લાંબી સૂંઢવાળા હાથી, દિવેાદાસાદિ દેવથી સ્તવાયલા ઇંદ્રનુ સ્વગાધિપત્ય, હેાતાના પુત્ર શિષ્યાદિ સર્વે આશિર્વાદ આપતા હોય તે છતાં પણ, તાડી નાખે—૩૦
આવા અસ્થિ દતા હાથી જે સ્વામીના ઘરમાં રહે તેના પિતાના શિષ્ય, પિતાના પુત્ર, પિતાની ભગિનીનાં છોકરાં, તેના પતિ, ને તેનુ નામ પણ, ઉખેડી નાખે.—૩૧
આવા બિડાલનેત્ર ગજ યજમાનના ઘરમાં આવતાં, હેાતા અને પાતા, પોતાનાં પિતામાતા તથા બહેન અને ભાણેજ સહિત અતિ ફ્લેશ કરેછે—૩૨
બહેન અને દીકરી તથા પિતા અને પુત્રના ક્ષય કરનાર આવા પેપટપૂછીઆ હાથીને હે રાજન્ હેાતાના પુત્ર દક્ષિણામાં પણ લેતે નથી, તે ઇંદ્ર અને વરુણથી પણ અવિક એવા તમે તેની તે શી
વાત !—૩૩
( ૧ )આ વર્ણનથી યુક્તિએ કરીને હાથી ધણા કુલક્ષણવાળા છે એવા ધ્વનિ પણ કર્યોછે એમ ટીકાકાર.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮)
વાયુ અને અગ્નિ જેવા, અગ્નિામ જેવા, કે અગ્નિ વરુણ જેવા, બ્રાહ્મણ પણ, અગ્નિસામ કે અગ્નિવિષ્ણુ જેના દેવતા હાય એવા, નઠારા ગજથી ઉત્પન્ન થતા રિષ્ટની શાન્તિ કરે તેા પણ તે
યજ-૩૪
ઘાવાપૃથિવીમાંથી ઈંદ્ર અદશ્ય થઈ જવાથી જ્યારે વાાપૃથિવીના પાતા નહુલરાજા ઈંદ્રપદે હતા (૧) ત્યારે તેમણે ઘાવાપૃથિવીમાં પણ નમાય તેવી બુદ્ધિવાળા ગુરુ ( બૃહસ્પતિ )ને પૂછ્યું હતું તે તેમણે અપ પીઠવાળા આવા હાથીને બહુ નિવે હતા— ૩૫
દિવસ અને રાત્રીનાં પ્રાચીન પિતારૂપ દેવ સૂર્ય અને સેમ, કદાપિ પશ્ચિમ દિશાએ ઉગે ત્યારે આવા હોઠે કરચલીવાળા (હાથી ) શુભ ગણાય—૩૬
હાથીમાંનાં છે, આ એના એનાથી, કેળના સ્તંભ જેવી ભાર્યાના પતિ, અતિ દુ:ખા
એનાં માતાપિતા મૃગ જાતના શ્વાસજ ઉકરાડાના જેવા ગંધાય છે; ઝંઘાવાળી પત્નીના પતિ, કે સુંદર
સ્પદ થાય—૩૭
એમજ લાગેછે કે શ્વેત થઇ પ્રસરી રહેલી આપની કીર્તિને જોઇ ન ખમાયાથી, આ હાથીને મિષે, જેનું દર્શન અતિ અમ’ગલ છે એવી, મહામારીનેજ સ્પષ્ટ આપની તરફ માકલી છે—૩૮
હે સ્કંદ જેવા પ્રતાપી ! પરાક્રમથી બલભદ્ર જેવા ! હસ્તિનાં યૂથ સહિત ઉત્તમ હસ્તિ સ્માદિ સેના સજ્જ કરો, કે તીક્ષ્ણ બાને
( ૧ ) ટીકાકાર પુરાણાખ્યાયિકા આપેછે કે કે શ્રૃત્રને વિશ્વાસ આ પીને હણ્યા તે મિત્રહત્યા એને વળગી તેમાંથી છૂટવા તે સપ્તદ્વીપ એલ ધી ક્ષીરાધિમાં કમલમાં કીડા થઇ સતાયા હતા ત્યારે સ્વર્ગ પૃથ્વીમાં અવ્યવસ્થા થવાથી સર્વ દેવે નહુષરાજાને ઇંદ્રપદે સ્થાપ્યા હતા.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) રુધિરથી રકત કરી, એ દરદ રાજાની પુત્રીના પતિને જડથી ઉખાડીને હું લાવું-૩૮
પછી રાજાએ કહ્યું કે ભવ્યભકિતવાળા હે કુમાર ! આજથી પાંચમી રાત્રી મંગલકારી છે માટે પાંચ રાત થોભો, પછી લાટને રડતી રાણીઓવાળો કરવા યત્ન કરજો–૪૦
તું અદ્વિતીયમતિવાળો, સહદેવ કે નકુલ જેવો હેઈ, એ દત્તારાણીના પતિને રોતી રાણીવાળા કરવા સમર્થ છે, તથાપિ તારું પરાક્રમ નિરખવાને અમે પણ સાથે આવીશું-૪૧
આ હાથી, વંક (૨) જેવી કુટિલ મતિવાળા, વિદિશાપુરીની માતાના પુત્ર એ લાટ તરફ, પાછો જાઓ, ને એની વંકુ જેવી કુટિલ બુદ્ધિનું ફલ, એ, મજીઠીઆ પટ ઓઢનારો (૩), થોડાકમાં જ પામો-૪૨
પછી, કઠી માતાના પુત્ર એ સુભટોને હાથી સહિત, સુવર્ણની છડીવાળા પ્રતીહાર કાઢી મૂક્યા; ને પુરની સુંદર કેશવાળી સ્ત્રીઓના ઉપહાસથી લાજ પામતા, કઠી અમારી માતા નથી એમ માનતા, તે ગયા-૪૩
પછીને દિવસે, એ (મૂલરાજ ) અતિ જોવા લાયક અને ચોતરફ પ્રસરતી તથા ભવ્ય અને પ્રિય એવી, પીળા પીતાંબર જેવી પ્રભાને વિસ્તારતો, હરિના અગીયારમા અવતાર જેવ, કુમાર સહિત નીકો -૪૪
(૨) એ નામને મૃગ થાય છે એમ ટીકાકાર.
(૩) લાદેશમાં મજીઠનો રંગ પૃથ્વી અને જલના ગુણના કારણથી સારો થતો એમ ટીકાકાર લખે છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦ ) દરદ રાજાની પુત્રી દત્તાના પતિ અને વિદિશાની નારીના પુત્ર, એવા એને હણવાને ઉત્સુક છે, કઠીથી વસેલા, અને દીર્ઘ કેશવાળી પુરીઓના વિહારસ્થાનરૂપ, શ્વભ્રવતી (૧) નદીના તટ ઉપર આવ્યો–૪૫
સ્નાયક અને મદ્રાદિ જાતિની તે નદી ઉપર વસતી અને ત્યાંથી નાઠેલી સ્ત્રીઓવી, શત્રુનું નગર ભાગી ગયા જેવું થઈ ગયું, ને વ્યાકુલ થઈ જઈ ગભરાટમાં પડ્યું–૪૬
શત્રુની સ્ત્રીઓએ રાંધવાનું મૂકીને એકાએક નાસવાનું શરૂ કર્યું, ને બીહીકથી એક ટોળે થઈ જવામાં તેમણે બ્રાહ્મણ કે ઑછી કોઈનો પણ હિસાબ લખ્યો નહિ-૪૭
જે પ્રજા ધન, ધાન્ય, પશુ પુત્રાદિથી સંપન્ન હોઈ સમર્થ હતી તે અસહાય જેવી થઈ જઈ એવી નાસવા મંડી કે ફળીએ ફળીએ સર્વનાં બાળકો પણ પડી ગયાં –૪૮
પૂર્વે તેને મૃગક્ષીર પ્રિય ન હતું, પણ હવેથી તારે મૃગીનું ક્ષીરજ પીવાનું છે આમ મૃગલાના બચ્ચાને કહેતી ઉત્તમ રસોઈ કરનારી, મૃગલીના જેવાં નયનવાળી ઓ સાથે, નાડી–૪૮
ત્રાસ પામેલી, અને અતિશય ઉકાળી નાખતાં સૂર્ય કિરણથી સારી રંધવારીની પેઠે તપી ગયેલી, એવી લાટસ્ત્રીઓ, ભારે સ્તન અને નિતંબની નિંદા કરે છે–પ૦
એ અતિ બલિષ્ઠ અને પ્રાચીન પુરી, અતિ કુત્સિતરૂપવાળી થઈ ગયેલી મૃગનયનીઓથી કુત્સિત રૂપવાળી જણાય છે, અને
(૧) આ નદી પિતાના રાજ્યની સીમા હતી એમ ટીકાકાર લખે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧ ) અતિશય ઘોર કરતી નદીના તથા શોર કરી રહેલી પ્રજાના, અતિ કોલાહલથી વ્યાપી રહી છે ( ૨ )-૫૧
અયોગ્ય રીતે ચલ વિચલ થઈ રહેલી તથા જાઉં જાઉં કરી રહેલી લક્ષ્મીથી અતિ પ્રકાશમાન રૂપ વાળી પુરી, પડી ભાગવા બેઠી, અને નઠારી રીતે ફફડીને જાઉં જાઉં કરી રહેલા જીવવાળી પ્રજા પણ ભયથી બહુ ભડકી ગઇ–પર
ઉપદ્રવયુક્ત લાટપુરીમાં ઉત્તમ તેમ અનુત્તમ સર્વ સ્ત્રીઓ આ પ્રમાણે બોલવા લાગી; હે ધીમી ચાલનારી ! આ ધીમે ચાલવાનો વખત નથી, માટે જલદી ચાલ, ને હે નઠારી રીતે ચાલનારી ! જે આ નઠારી રીતે ચાલનારીની જોડે ચાલવું હોય તો મારા જેવી સારી ચાલનારીની સાથે ન આવીશ; ને હે લવારો ન કરનારી આ લવારો કરનારીની જોડે સવારે ન ચઢ, ને આ રાંડ ખખડતી મેખલાથી રડયું આકાશ ગજાવીન મૂક; હે રાંડ ગપત્રિ, ને હે બહેન વત્સપિત્રિ, ને હે ગરીતુલ્ય ઉત્સપુત્રિ ! ને હે રાંડ કડિ ! તમે, આ કોપાવિષ્ટ, આ રાંડ ગિહતા, આવી ને આ રાંડ ઉર્વની પુત્રી, ને રાંડ પાંગળી, રાંડ ભગવતી, ને રાંડ ગોરીમતી, એ બધાંની વાટ શા માટે જુઓ છો ?–૫૩. ૫૪. ૫૫. ૫૬.
લોટેશ્વર, મહારાજાઓનો કર ભરવાના અનુભવવાળા, અતિ પ્રતિષ્ઠિત, એવા (પુરુષો)ને માહા ઘાસ પેઠે તરછોડી, ઘાસ જેવા નિ:સત્વ, મહારાજાના કરને જાણનારા, ને ઝાઝી પ્રતિષ્ઠા વિનાના એવાને લઈ યુદ્ધ માટે તૈયાર થયો-પ૭
એ મહાબાહુએ, મહા ઘાસ ખાઈને મત્ત થયેલા બળદ જેવાએ
( ૨ ) આ પુરી તે ભૂગુકચ્છ (ભરૂચ)અને નદી તે નર્મદા જે તેની પાસે છે એમ ટીકાકાર.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૨ )
મહા મંત્રીયુક્ત મહારાણીનો કર તરછોડી નાખીને, અતિ ઉગ્ર પ્રકારના ગર્વથી, સેનાને ત્વરાથી (જવા) આજ્ઞા કરી–૫૮
મહા બેલવાળો, લાકડીએ લાકડીથી યુદ્ધ માટે ઉત્સુક, પૃથ્વી રૂપી રાણીનો પ્રિય, એવો એને (લાટેશ્વરને) સાંભળીને ચામુંડરાજ પણ પટાની તેમ તરવારના પટાની રમતના કૌતુકથી ચાલ્યો-૫૮
યુદ્ધરૂપી યજ્ઞમાં, અષ્ટાકપાલ હવિનિ પેઠે શત્રુને હોમવાની કુમારની ઈચ્છા જાણતાં જ, રાજાએ (મૂલરાજે) પુરગાવનના ઇશને આઠ રંગવાળાં બાણથી ભરેલાં આઠ આઠ બળદથી તણાતાં ગાડાં લઈને જવાની આજ્ઞા આપી–૬૦
કોટરવન, સારિકાવન, મિશ્રાવન, સિધકાવન, સાત્વાગિરિ, અંજનગિરિ, ઈત્યાદિના રાજાઓને પણ આજ્ઞા કરી ૬૧
પોતાના પુત્રને ઇંદ્ર કે શેષના કરતાં પણ અધિક જાણતાં છતાં રાજાએ વાત્સલ્યોત્કંઠાથી શરાવતી, અજિરવતી, ને અલંકારવતીના રાજાને પણ આજ્ઞા કરી-કર
પ્રભાથી અગ્નિ જેવ, વિશ્વામિત્રથી પણ અધિક, વિશ્વાવસુથી કીતિ, એ ચક્રવર્તી રાજા, અતિવાત્સલ્યથી હાથીઓને તેમ બીજા રાજાને પણ મોકલતો ગયો–૬૩ - પિતાનું કે માતાનું કોઈનું, શમશાન જેવા રણમાં એ પુત્રને બલ નથી, ને તે પડે એકલો જ છે, એમ વિચારીને પોતે પણ દાથરા જેવા કાનવાળા હાથી સમેત ચાલ્ય-૬૪
ઉશ્રવા જેવા ચિન્હવાળા, અછિન્ન કણવાળા, વિધેલા કાનવાળા, ભેટેલીકાનવાળા, સાથીઓ વાળા કાનવાળા, એવાં ચિન્હ વાળા, અવા સહિત પાછા વળતા રાજાઓને મોખરેથી જોઈ મૂલરાજે આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો-૬૫
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) છિદ્ર કર્ણવાળા, સરવાના ચિન્હવાળા કર્ણવાળા, પંચપ્રકારે ચિહિત કર્ણવાળા, એવા ઉપાન ન પહેરવાથી કાંટા વાગતાં જેમ કોઈ કરે તેમ શું પાછા ફરે છે ?–-૬૬
મહારથી રહિત, અક્ષત, ને કોરાં શસ્ત્રવાળા, ને કાંઈ પણ ઈજા ન પામેલા, તથા અતિશય પ્રદવાળા, એવા આ રાજહંસ યુદ્ધરૂપી વર્ષોથી ભય પામીને ક્યાં જશે ?-૬૭
અહે, અમે એમને અમારા મહેલમાં પ્રતીહાર તરફની કશી અડચણ વિના જ દાખલ થવારૂપ જે પ્રસાદ કરેલો છે તે પણ વ્યર્થ. જ ! કે એમણે અંધતામિસ નામના નરકમાં કોઈ પણ પ્રતીહારથી રોકાયા વિના પેસવા માટે આ નાસવા માંડ્યું છે ! –૬૮
અથવા શત્રથી આવો અંધતા રૂપ અપ્રતિમ ભય પામવો એજ અપ્રતિમ નરક છે કે એમણે ગળે પ્રાણ આવ્યા હોય તેમ, આ શત્રુને દક્ષિણાપથના દશ કંઠ (રાવણ) જેવો ગણ્યો-૬૮
એમણે સ્પષ્ટ રીતે રિફને પીઠ આપી, એવા, કૂતરાની પેઠે કૂદનારા, જનાવર જેવી મંદ બુદ્ધિના, કૂતરાની પૂછડી જેવા વાંકા, ને કૂતરાના જેવા મેઢાવાળા, એ લોક મુનિએ સેવેલાં કે પિલવૃક્ષથી ભરેલાં વનમાં જાઓ, એમને બીજો શો ઉપયોગ છે?—૭૦
છ દાંતવાળા આખલા જેવા, છ પ્રકારના (૧) બલથી યુક્ત, છતાં પણ સમર્થ ન થઈ શકયા એવા એ કૂતરાના પગ જેવા અપવિત્ર છે કૂતરાની પૂછડી જ વાર અગીયાર વાર કે સેળ વાર સીધી કરીએ તો પણ વાંકી ને વાંકી–૭૧
(૧) મલબલ, ભૂતકબલ, શ્રેણિબલ, અરિબલ, સુહબલ, આટવિકબલ, એમ ટીકાકાર.
૧૫
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) બે, ત્રણ, બાર, તેર, અઢાર, અથવા ત્રણને સાઠ, લાકેશ્વર હે તો ભલે રહ્યા, ત્રેતાળીશ હાથીના બલવાળો એ એ કુમાર (ચામુંડરાજ )જ એને જીતવાને પૂરો છે–૭૨
બાસઠ, અઠાણું, ત્રેતાળીશ, એકસો અઠોર, ત્રણ સાડ, એમ અનેક બાણ ફેંકતા પુત્રને જોવા માટે તે ત્વરાથી ગ–૭૩
એવામાં આનંદપૂર્ણ અને ઉછળતા તથા ઉભરાતા હૃદયથી નમસ્કાર કરી પાસે આવીને તે નૃપ બોલ્યા, હે શત્રુના હૃદયના વ્યાધિ રૂ૫ ! શત્રુદુદયના રોગરૂપ તમારા પુત્રે, અમારા વિનાજ જય પ્રાપ્ત કર્યો છે, એ અતિ ધન્યભાગ્યની વાત છે–૭૪
તમારા ચરણના દાસ અમે ભૂમિ ઉપર ત્વરાથી પગ નાખતા પાળાને લઈને જઈ પણ પહોચ્યા ન હતા તેવામાં ત્રાસ પામી નાસતા અરિના પગથી ઉડતી ધૂળ અમે દીઠી–૭૫
કેટલાક, પગે ચાલતા, હિમથી પગે પડાયા હોય તેમ, પગે શરઘાતની પીડાવાળા, બ્રાહ્મણ વેષ ધારગુ કરી, રસ્તે જતાં ચાઓ બોલતા ધીમે, ધીમે, ચક્રથી શબ્દ કરતા રથને તજીને નાઠા-૭૬
પાદઘોષ કરતા અશ્વસમૂહને તજી, પાદૉષ ન કરતાં એવાં ઉટથી, પોતાના પગનાં ને પોતાની પ્રિયાના પગનાં સુવર્ણભૂષણ તજી, પરસ્પર પગ અથડાતાં પણ પિતાના પગ સંભાળતાં, નાકમાં આવેલા પ્રાણ હોવાથી, કેટલાક નાડા–૭૭
નાક ઉપર પડેલા પ્રહારથી ભાગી ગયેલા નાકવાળા કેટલાક અનુનાસિક શબ્દો બોલવા સમર્થ થતા નહિ; ને કેટલાક માથે પડેલા ઘાથી છૂટા થઈ ગયેલા વાળ વાળી, માથાના વાળને પણ બાંધવાને સમથે નડતા–-૭૮
બીજા, યુદ્ધને મોખરે લઢનારા, જલમાં ઘસેલી કસ્તુરિએ પેલા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫) જલથી ભરેલા કુંભનાં વાહન સહિત પોતાની ક્રિયાઓને, પાણઆરીએમાં તજી, નાઠા–૭૮
ઉદક કુંભને ભેદીનાખે તેમ ઝપટથી ભેદાયેલો બીજો, પાણી લઈને આવેલી પોતાની જલ સહિત પ્રિયાએ જલબિંદુથી, તેમ અશ્રુ બિંદુથી છંટાયલ, ઉદકના હારની શોભા પામવા લાગ્યો-૮૦
સમુદ્રને મંદરાચલથી મથતાં થયેલાં ઐરાવત અને વજ જેવા નાદવાળા, અને શત્રુને પાણી પોચા ચોખાની પેઠે ખાઈ જનારા, (કુમાર), પાણીપોચા ચેખાની પેઠે, વજૂ જેવી તરવારથી કચરી નાખેલો, કોઈ, ભમરી ખાઈ પડશે–૮૧
કેટલાક રણરૂપી જલમાં પઠાથી રુધિરરૂપી જલનો ભારધારણ કરતા, જલપ્રવાહમાં પઠા, અને ત્યાં પાણી જેમને પ્રિય છે એવાં જલજંતુ લાગવાથી તેમના ઘા જલ અને સતુ જેવા શુભ્ર જાણવા લાગ્યા–૮૨
કૂવાના માર્ગ જેવા મહત્તમ આપના (સુભટોથી ) હાયલા, સત્વર હેઈ, હે દેવ ! હે દત્ત ! હે દેવદત્ત ! (૧) (અમારું રક્ષણ કરો) એમ અન્યોન્યમાં બોલતા-૮૩
દ્વીપના, જલ સમી પવર્તિ દેશના, જલરહિત દેશના, બહુ જલવાળા દેશના, જે રાજાએ લાટેશ્વરની કુમકે આવ્યા હતા, તે આપના પુત્ર આગળ કનિષ્ઠાંગુલી જેવા, નિ:સત્વ જેવા, અબલા જેવા પોતાને માનીને રહ્યા–૮૪
દિવસને પણ મર્મભેદી અશ્વથી રાત્રી તુલ્ય કરી નાખનાર, તથા વૈદ્ય જેવા આપના પુત્રને, જેમની વાણીની સાખ નહિ એવા
.
(૧) એક દેવદત્ત એ નામને જ એમ બોલતા.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
કેટલાકે, પેાતાના પુત્રા તેમનાપર પડેલા દંડની બહુધરીમાં સાંખ્યા
-૮૫
પછી, નાઠા, ભાગ્યા, મુંવા, તોપણ શું, એમ, મધ્યાન્હ સૂર્યના કરતાં પણ અધિક પ્રતાપવાળા લાટે ધાર્યું, અને સર્વ લોકને આહાદ કરતા આપના પુત્રને પાસે આવીને સ્પર્ધાપૂર્વક આકારણા કરી—૮૬
પોતાની કાંતિથી કરીને ધન સમેત અગ્નિ જેવા, અને સર્વ લાકને આલ્હાદ કરનારા, શત્રુરૂપી રાતડીગ્માને કીડી નાખનાર પ્રજવલિત અગ્નિરૂપ, એ પણ લોકને આલ્હાદ કરતા લાટની તરફ માછલાંને ગળીજનાર મચ્છુ માલા તરફ દોડે તેમ દોડયા—૮૭
રણરૂપી સમુદ્રમાં અન્યોન્યને ગળી જતાં તિમિ ગિલ જેવા, અને પોતપોતાના પક્ષનુ ભદ્ર કરતા, અને રામ તથા રાવણના જેવા બલવાળા, એ બે, પરસ્પરને સંતાપ પમાડવા પ્રયત્ન કરવા
લાગ્યા૮૮
હે પૃથ્વીરૂપી ભવ્ય ધેનુના વૃષભરાજ ! તીર્થંકરની કે કોઇ પણ તીર્થંકરની કથા આદિમાં પૂર્વે ન સાંભળેલા એવા એ યુધ્ધમાં એ બે જણે આયુધાથી દિવસ ને રાત્રી તુલ્ય કરી નાખ્યાં—— ૮૮
ભવ્ય ધનુના સુત જેવા, યુદ્ધ સિવાય બીજા કાર્યમાં અઃસ્પૃહા વાળા યુધ્ધમાંજ અનન્યલીન એવા, એ બેને, દેવતાઓએ પોતાના ( સૈન્ય )સહિત, પોતાનાજ પ્રભુ ઉપર સંપૂર્ણ શ્રધ્ધા અને રાગ સચવાતાં, સારી પેઠે નીહાળ્યા—૯૦
કેઇનાં આશિવાદથી કે જયવાદથી કે સાહાય્યથી અમને શુ? અન્યની ઉત્કંઠા એમાંના કોઇએ કરતા ન હતા, કેમકે અન્યથી જ્યારે જય થાય ત્યારે તો યશ તેને મળે-૯૧
પછી લાટ એના તરફ વળ્યા, અને સર્વ દિશામાં પ્રસરતાં ખા
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૭ )
ણાએ કરીને એણે સર્વત્ર પ્રસરતા બલવાળાએ, તથા શેષનાગ જેવાએ, એના રથ ઉપર પ્રહાર કરવા માંડચા; તેમ દેવલોકમાં જેનાં ખાણુ પહેાચેછે એવા કુમારે પણ રથને માંડલાકારે વાંકા વાળી રાખ્યા—૯૨
હે અવીર ! અને હે પર્વત જેવા પણ નિરુપયોગી અને દુષ્ટ બાહુવાળા ! શા માટે આડા થઇ હšછે? તું હવે જીવવાના નથી, એમ ખાલતાં પર્વત જેવા ઉંચા અને ઞાકારી સુધી ઉછળતા લાર્ટ, નરવાળા પાણીની પેઠે, કુમારને મુકીથી મારવા માંડા—૯૩
આયુધ વિનાની કુસ્તીના કામમાં જેની વ્યર્થ સ્તુતિ થયેલીછે, તથા જે નઠારા અવોના વ્યર્થ ગર્વ ધારેછે, અને જેના રથ પણ નકામા જેવાજ છે, એવા પ્રહાર કરતા તેને ઉત્તમ થવાળા, (કુસ્તીમાં ) પ્રખ્યાત કીર્તિવાળા, આપના પુત્રે મુકીથી નઠારા તૃણની પેઠે મસળી નાખ્યા—૯૪
તે સમયે લાટનામાં, નઠારાં ત્રણ વાનાં—પીઠઢવી, પૈરુષથી હારવુ, અને દીલ ચેરવું–તેમાંનુ કાંઈ જણાયું નહિ; ને તેથીજ એ ઉત્તમ શૂર એ ત્રણ વાતવાળાના દ્વેષ કરનારી અપ્સરાના અતિ ઉત્તમ પતિ થયા—૯૫
પેાતાના સૈન્યથી કરીને, સહજ અગ્નિથી શેખની ફણાને સહજ ઉષ્ણ કરતા, અગ્નિથી ક્રેાડ(૧)ના મુખને તપાવતા, તથા કમઠની પીને ઉતી કરતા, જીએ આ કુખ્તાર આવેછે—૯૬
સર્વથી પૂજ્ય તથા ગમ્ય, સર્વ બલના સ્થાન રૂપ, શ્રીયુત, એવા રાજા ( સામે ) જવાનું મન કરતા હતા તેવામાંજ, નિરંતર ઉત્તમાભિલાષવાળા, ઉત્તમ અલસન્નિધાનરૂપ, સ્થિરચિત્તવાળા, કુમાર તેને પગે પડવા માટે આવ્યા—૯૭
( ૧ ) આદિ વરાહ.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) માંસનો પાક જેમને પ્રિય છે એવી માંસ રાંધનારીઓ, બીજા સન્યમાંથી, તક્ષણ, માંસ રાંધવાનું ગળું મૂકી શત્રુના માંસને રાંધનાર અને દક્ષિણ દિશાના પતિ એવા એ કુમારને જોવા આવી–૪૮
અત્યંત બલવાળા દક્ષિણ તીરના રાજા રૂપી વૃક્ષને સમૂલ પાડવામાં દુષ્ટ પિશાચયુક્ત મહાવાત જેવા, અતિ બલવાળા, (પુત્રને), વાત્સલ્ય રસથી ભીની દષ્ટિએ નિરખીને, જાણે એક માસને એક વઉં મળ્યો હોય તેમ, રાજાએ ચુંબન દીધું–૮૮
રિપુને સંપૂર્ણરીતે નિઃશેષ ભૂલથી પણ ઉખેડી નાખનાર (કુમાર)ને રાજાએ કહ્યું કે કાષ્ઠાગ્રંથ પર્વત સકલ જ્યોતિષશાસ્ત્ર જાણનાર તમારૂં તમારા પરિવાર સહિત ચિરકાલ કલ્યાણ થાઓ
જેમ ગાય વત્સ અને હલ સહિત આપણા દેશનું નિરંતર કલ્યાણ છે તેમ ગાય વત્સ અને હલ સહિત આ દેશનું નિરંતર કલ્યાણ થાઓ–૧૦૧
કુબેરના જેવો અતિ રૂપવાન એ (રાજા), નલકુબેર જેવા પિતાના પુત્ર સહિત, અલકા જેવી પોતાની પુરી તરફ ગયો –૧૦૨
બુદ્ધિ અને પ્રતાપથી સર્વ રીતે યોગ્ય એવા સુતને, શક્ર જેવા રાએ, સ્વર્ગથી લેશ પણ ભિન્ન નહિ એવા પોતાના રાજ્ય ઉપર
સ્થાપવાનો નિશ્ચય કર્યો; એવા મહાત્માને તેવું થાય એ વિરલ ન. થી–૧૦૩
એવા અતિ મહત્કાર્યને માટે પ્રસિધ્ધ બુદ્ધિવાળા સચિવોને, તેમ તેવા જ્યોતિષી અને ગુરૂઓને એવા ઉત્તમ રાજાએ બોલાવ્યા –૧૦૪
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૯ )
આવા ઇન ( ૧) આજ કેવા છે ? અમુક ચંદ્ર કેમછે ? ભામાદિ પણ કેવા છે ? ઇત્યાદિ પૂછતા રાજાને એમણે બુધ્ધિની મૂઢતા વિના સારી રીતે વિચાર કરી બધું યાંગ્ય છે એમ કહ્યું —૧૦૫
મુક્તાફુલના હાર જેવાં જલબિંદુથી છવાયલા, ઇંદ્ર તુલ્ય, અને લક્ષ્મોના ઉત્તમ કર્ણભૂષણ જેવા રાજાએ, વાશ્રમના શુધ્ધ રક્ષણથી પુણ્યની ઉપાર્જના કરવા યોગ્ય એવા કુમારને, મુક્તાલના હારની છાયારૂપ જલની શાભાથી મેઘ જેવા તથા શાભાયુક્ત છત્રથી અભિષેક કર્યું-૧૦૬
પછી શ્રીસ્થલપુર ( સિધ્ધપુર )માં પૂર્વે વહેતી દુહિતનયા ( સરસ્વતી ) એ જઇ, પોતાના શરીરની અગ્નિને આહૂતિ આપી, બીજા સર્વના યશના ઉત્કર્ષને તાળુ મારી, જરાપણ વિકૃતિ પામ્યા વિનાની વિશુદ્ધ બુદ્ધિ વાળા, રાજિસૂતુ, અધીશ થઇ, રક્ષણ કરી રક્ષણ માટેના કર સ્વર્ગમાંથી પણ ઉઘરાવવા ગયા ( ૨ )–૧૦૭ સર્ગે ૭.
ગુણાની વૃદ્ધિથી મનેાહર એવા મૂલરાજપુત્ર, પૃથ્વીને પુરૂરવાની પેઠે તેમ યુષ્ઠિરની પેઠે સર્વ રાજાના પ્રભુ થયા—૧
એ કહીંપણ ચંચલ વૃત્તિવાળા ન થતા, તેમ નિરંતર કીર્તને ઇતા; એણે પૃથ્વીનાં દાન કર્યા, ને શત્રુઓને સંહાર્યા—૨
એની અતિ ઉજ્વલ સત્કથા, અદ્યાપિ પણ, આજ કાલની વર્તમાન હોય એમ દાતારામાં સભારાય છે—૩
( ૧ ) ઇન એટલે સૂર્ય તેમ સ્વામી એ એ અર્થ લેતાં ગ્રહને તેમ જે ગાદીએ બેસનાર છે તેને બન્ને તે લાગુ પડે છે.
( ૨ ) આ શ્લોકમાં સુનુ શબ્દના ખીજો અર્થ સૂર્ય પણ થાય છે, તે તેને પણ બધા અર્થ જરા ફેરફારથી લાગી શકે છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૦ ) શત્રુઓને શાસન કરવાથી એ વિષ્ણુની પાંચમી (વામન) કે સાતમી (રામ) મૂર્તિ જેવો થયો અને આવતી કાલ થનારા પણ એના કાર્યનો વંસ કદાપિ પણ કોઈ વિશકતું નથી–૪
પોતાની આશિથી લેકમાત્ર પિતૃ અને દેવતા, એમણે એની સર્વ ભવિષ્યત્ આપત્તિને દૂર કરી છે–
શું જોતા નથી ! જોઇએ છીએ, આવો જોઈએ, તમે જોતા નથી અમે જોઈએ છીએ, તમે જુઓ, એમ એના બારણ આગળ રાજાએની વાત ચાલે છે –
એણે પારકાનું કાર્ય પોતાનું જ ગણી કર્યું, અથવા કૃતાર્થ સજજનો પરાર્થેજ પ્રવર્તે છે – | દુધ, શ્રીયુક્ત, અને ક્લાધ્ય એવા એને, શ્રીના સુસ્થાનરૂપ, અને તેજથી સૂર્યને પણ ઢાંકી દેતા, વલભરાજ નામનો પુત્ર થયો–૮
પિતાના બરાબરિયામાં એ રમતા ભેગે સારી રીતે રમે છે, દડાને લઈ જતા ભેગે મોખરે લઈ જાય છે, તથા પ્રહાર કરતામાં પ્રહાર કરે છે, અસ્ત્રાદિના અભ્યાસમાં નિશાન મારનારમાં ઉત્તમ નીશાન મારે છે, અસ્ત્રધારીમાં ઉત્તમ રીતે અસ્ત્ર ધારે છે, ને ભણનારામાં સારી રીતે ભણે છે, બોલનારામાં સારી રીતે બોલે છે–૮-૧૦
એનામાં સર્વે ગુણ અને સર્વ લક્ષ્મી આવી વશ્યા છે એનાં નિર્ભય અલૌકિક કમાથી ધાત્રીઓ પરસ્પરને જોતી હસે છે–૧૧
એ રાજા (ચામુંડરાજ)ના ચિત્તમાં વ, એણે રાજાને હર્ષ પેદા કર્યો, વિસ્મય પમાડ્યો, ને તેના સર્વ સંશય એણે ટાળ્યા, તથા શત્રુના મારથ વણસાડચા-૧૨
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૧) રાજને દુર્લભરાજ નામે બીજો પુત્ર થયો, જેના વિષે એમ ત થતો કે કોઈ પણ અસુર માથું ઉંચું ન કરી શકે માટે શું એ રૂપે હરિ પિતેજ પ્રત્યક્ષ યયા છે? – ૧૩
જોશીઓએ એનું ભાવિ એમ કર્યું કે યજ્ઞાચરણ કરીને એ આશિવાદ ખરીદશે, બુદ્ધિથી શુકને પણ ચઢી જશે, ગુણવડે સજજનોને હરી લેશે, બલથી દુર્ગને પણ વિજય કરશે, શત્રુને સિન્યથી પરાજય કરશે, અને વિદ્વાનોથી બુદ્ધિને સતેજ કરશે–૧૪ –૧૫
એના જન્મની કથા કહેતાં હષ્ટ થઈ મહા વૃષભ જેવો ધ્વનિ કરતાં, દારે ઉભેલા લોક રાજાઓને વધામણી ખાવા ચઢી ચઢીને દોડયા-૧૬
શબ્દ કરતી નવી ગાડીઓમાં ચઢેલા, તરત જ છોડી મૂકેલા બંદીવાનો, રમવા આવેલાં પોતાનાં ભાંડું સાથે કીડા કરે છે–૧૭
ફોધકરીને કીડા ન કરતા એ (દુર્લભરાજ)ના આગળ, પોતે . પણ કીડા તજી દઈને રાજાઓ સોગન ખાય છે ( કે અમે તમારો અપરાધ કર્યો નથી, કેમકે તે એ એને પોતાને સ્વામી ગણે છે–૧૮
એને મહટો ભાઈ એની સાથે જમે છે ને એ પણ એ મોટા બાઈનાં વચનને અનુસરે છે; એ બંને જણા નયશાસ્ત્રમાં પ્રવાસ કરતાં પિતાના મનનું હરણ કરે છે–૧૮
અર્થનો ધર્મકાર્યમાં વિનિયોગ કરનાર ત્રીજો નાગરાજ નામે પુત્ર રાજાને થયો; જેને માતા ઉસંગમાં લડાવતી અમૃતરસમાં જ ડૂબે છે-૨૦
રાજા જેમ પિતાના મૃત્યને કેળવે તેમ ગુરુએ એ ત્રણેને કેળવવા
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૨) માંડયા, અને પ્રેમ કર પૂરો કરી આપતી સુખી પ્રજા પણ તેમને હર્ષથી નિહાળતી હતી–૨૧
તેમણે ષડ્રિફને દૂર કર્યા, (વ્યાયામાદિ યુધ્ધ કલાના) શ્રમથી કફ દોષને હણ્યો, અને મરનારની પીડાની પેઠે શરણાગતની પીડા તેમણે હણી–૨૨
તમારૂં કદાપિ મરણ ન થાઓ એવી ગુઓની આશિ જાગત છતાં પણ, એમને અત્યંત અનિદ્ર જોઈ, સત્વર મરણ પામ્યા હોય એમ શત્રુઓ મૂછ પામી ગયા–૨૩
અગ્નિ, વેદ, આદિ પુરુષ, (૧) એ કોઇનું પણ ત્રિક એવું નથી શોધ્યું કે જેવું આમનું શોભવા લાગ્યું–૨૪
કલિના પ્રભાવથી પાછા હઠતા અને કૃત યુગને આચાર પાળવા ઈચ્છતા આ ત્રણ જેવો કોઈ ભૂત ભવિષ્ય કે વર્તમાનમાં નક્કી થયે નથી–૨૫
વૃદ્ધિ પામવાની ઇચ્છા વાળ છતાં પણ એમના આગળ ખલ વૃદ્ધિ પામી શકશે નહિ, ને વૃદ્ધિ પામવા ઈચ્છતો હૃદુવૃદ્ધિ પામશે એમ કોવિદોએ નિશ્ચય કર્યો–૨૬
આપ અમારા પ્રભુ છે, ને અમે બૃત્ય થયા છીએ, એમ વૃધ અને યુવા સર્વના હૃદયમાં એ વસ્યા–૨૭
વિનયથી વર્તતા એમની બુદ્ધિ શાસ્ત્રમાં ક્રમણ કરવા લાગી, અને એમ વૃદ્ધિ પામતે પામતે સર્વથી અધિક દીપી નીકળી–૨૮
(૧) અગ્નિ દક્ષિણ, ગાર્ધપત્ય, આહવનીય. વેદ, યજુષ, સામ. આદિ પુરુષો બહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩) એ વિવેકીઓને, અર્થ સાથેજ ધર્મ વર્તતો, અને ધર્મ પાછળ અર્થ સાંપડતો, તેમ એ ઉભયની સાથે કામ વર્તતો –૨૮
પ્રતિભાતે હાથીઓની ઉત્તમ પ્રકારની ચાલની તે કવાયત લેતા તેમ અશ્વોની પણ અનેક પ્રકારની ગતિને કેળવતા-૩૦
એમ કરતાં એકવાર પિતાની આજ્ઞા માથે ચઢાવી, કંટકના (૧) ઉછેદ માટે, અનેક અશ્વની સેનાથી પૃથ્વીને પીડાકારતો, તે, કૂર્મનું મુખ ફડાવી નાખતો, ચ -૩૧
ઉત્કંઠાથી શબ્દ કરતા મયુરના જેવા શબ્દવાળે એ, એક પ્રયાણ કર્યા પછી કોણ કોણ આવી પહોચ્યા છે તેની તપાસ કરવા લાગ્યો ને જે ન પહોચ્યા હોય તેમને માટે અટકયો–૩૨
જ્યશ્રીને આહાન કરતા એને જતાં કોઈ રાજાઓએ રોકો નહિ, માત્ર પિપિતાનાં ભાંડુને બોલાવી એનો સત્કાર કરવાનેજ એને બોલાવવા લાગ્યા-૩૩
એ પ્રમાણે નમન કરતા એમને એણે ખબર અંતર પૂછી, તથા તેમના બંધુને પણ પૂછી, અને તેમણે આણેલો નજરાણો સ્વીકાર્યો તથા માર્ગદેવતાની પૂજા કરી-૩૪
(૧) આ ઉપર ટીકાકાર એવો ઇતિહાસ આપે છે કે ચામુંડરાજ બહુ કામી હોવાથી તેને તેની બહેન વારિણી દેવીએ પદભ્રષ્ટ કરી તેના પુત્ર વલ્લભરાજને ગાદી આપી. ચામુંડરાજ આથી વિરાગ પામી કાશી તરફ જતો હતો, તેવામાં માર્ગમાં એને માલવાના લોકોએ લુંટ તે ઉપરથી એણે પાછો આવી વલ્લભને આજ્ઞા કરી કે માલવરાજને દંડ દેવો.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪) આ તરફ પારા અને સિંધુ (૧) બે મળે છે, આ રસ્તો કુતલ દેશ તરફ જાય છે, એમ કહેતા અનેક રાજા એની સેવા કરે છે–૩૫
જે દાન ગ્રહણ કરવા માટે કદી યાચના કરતા નથી, ને જેમને અનેક અતિથિઓ ઉપાસે છે, એવા માર્ગમાંના આશ્રમના તાપ, એને મંત્રોથી આશિર્વાદ આપવા લાગ્યા–૩૬
મુક્તિમાર્ગમાં પ્રવર્તનારા તે જ્યાં સુધી મેં આગળ ઉભા રહ્યા ત્યાંસુધી એ પણ હાથ જોડીને આસન ઉપરથી ઉતરી ઉભે ર-૩૭
આપ જશો નહિ, અન્ન રહો, અમે આપની સેવા કરીએ, કેમકે અમારી આપના ઉપર બહુ પ્રીતિ છે, એમ એ રાજાને કેટલાક કહેવા લાગ્યા-૩૮
કેટલાકને એણે અભય આપ્યું, કેટલાંકને રાજ્ય આપ્યું, ને કેટલાંકને પિતાના તેજથી નિતેજ કરતાં દંડ દ–૩૮
એવા એને દેખીને તે સમયે સિહનું સ્મરણ રાજાઓને થયું, ને તેમણે એને જગતને કંપાવનાર મહાવાત જેવો જાણ્યો(8)–૪૦
જે એના બલનું પ્રમાણ અનુભવવા ઈચ્છે તેને કોઈ પ્રમાણ કરતું નહિ, અને એનું ન સાંભળે તેને કોઈ સાંભળતું નહિ-૪૧
જ્યમાટે આણે પ્રતિજ્ઞા કરી ત્યાં કોઈ પણ રાજા એની સામે પિતાનું બાહુબલ બતાવવા આવી શકતા નથી, પણ સર્વે નિમ્બા (૨) નું સ્મરણ કરે છે–૪૨
(૧) અવન્તિપુરી આગળ પારા અને સિંધુ બે નદી મળે છે એમ ટીકાકાર
(૨) નિમ્બા એવું રક્ષણ કરનારી દેવીનું નામ છે એમ ટીકાકાર.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫) દૈવયોગે કરીને એને એવો કોઈ દુષ્ટ રોગ થયો કે જેને કોઈ વશ કરી શકયું નહિ, ને જેને વૃદ્ધિ પામતાં કોઈ ઔષધ અટકાવી શક્યું નહિ–૪૩
પિતાના અંગમાં વ્યાપી જતા એ રોગને એણે આત્મસ્થ થઈ જોયાં કર્યો, અને સમાધિયુકત ચિત્ત રાખી કદી પણ ભય ધારણ કર્યું નહિ-૪૪
કલિદોષને પરાસ્ત કરતાં એણે શૈર્ય ધારણ કર્યું, અને સંસારનો તિરસ્કાર કરી, યોગીઓ જે પદને પામે છે તે ઉપર લક્ષ કર્યું–૪૫
જે પવિત્ર લોકો અન્યારા, અન્યનિંદા, આદિ પરહરે છે, તે સર્વ ગુણોમાં પણ કાંઈક અધિક શોભા વધારતો એ, સર્વ ઉત્તમ ગુણને સંસ્કાર કરનાર હતો-૪૬
કાલને પરાજય પમાડતે, મિત્રો સાથે વાર્તાનંદ કરતે, નેતત્વ વિચારમાં નિમગ્ન રહેતો, એ પરમાત્મામાં લીન થયો–૪૭
હવે શું કરવું એ માટે વિવાદ કરતાં મંત્રીઓને એણે ઠપકો દઈ સમજાવ્યા, અને સેનાનીને સમજાવી(૧) એણે આત્મામાં આત્માને મેળ –૪૮
અનેક વિવાદ કરતા સૈન્યને, પોપટની પેઠે લવ કરતા તમને ધિક્કાર છે એમ કહી સેનાનીએ તવરાથી પોપટના સ્વરથી ગાજી ૨હેલા અરણ્યને લંડ્યું–૪૮
અમાત્યાએ કાંઇ વિધિ કહ્યું નહિ, તેમ બીજા કોઈએ
(૧) મારૂં મરણું છુપાવીને સૈન્યને તું અણહિલપુર લઈ જા, તને અમુક પારિતોષિક આપું છું એમ કહ્યું એવું ટીકાકાર.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) પણ કહ્યું નહિ, પરસ્પરમાં વાત કરતા તે સર્વેએ સેનાનીના વચનને માથે ચઢાવ્યું–૫૦
રાજપુત્રની ખબર પૂછતી, ઉચે મોઢે ઉસુક પ્રજા, સેવા કરવા માટે અનેક પ્રકારે પૂછપરછ કરતી, આવી ઉભી–૫૧
જાણી ગયાથી શોક કરતા તેમને વારીને, સર્વે સૈન્ય વૈર્ય ધારી પુરમાં આવી પહોચ્યું પર છે. જ્યારે રાજા મળ્યા ત્યારે તે લોક અતિ શોકળા છતાં પણ ધીરજ રાખી, સ્વરનો વિકાર દાબી રાખીને, સર્વ વૃત્તાંત કહી ગયા-૫૩
અતિ વિપુલ થઈ મર્મ ભેદતા શોકથી રાજાએ સ્વરવિકૃતિ કરી નહિ, પગ પછાડવા નહિ, કે માથું કૂટયું નહિ–૫૪
અત્યંત પ્રજવલતા અગ્નિની પેઠે સળગી રહેલા શાકથી રાજાનું અંગ તપવા લાગ્યું, અથવા કોને એમ નથી થયું ?–૫૫
રાજાએ ધર્મોપદેશક ષિઓને સમાગમ કરવા માંડે, ને પુણ્યતીર્થને (૧) સંભારવા માંડયું, અને એમ કલિનું એમણે વિડ બન કર્યું, પણ કલિ તેમનું કરી શકે નહિ-૫૬
શત્રુને પરાજય કરતા દુર્લભસેનને રાજ્ય સાંપી, તપથી કરીને પિતાના આત્માને સાધવા લાગ્યા, અને એમ એમણે આત્મલાભ કે-પ૭
સને વિસ્મય પમાડનાર તેણે, વિસ્મય પમાડે તેવા ઉગ્ર તપગુણથી, નર્મદાતટ ઉપરના શુક્લતીર્થમાં જઈ, આત્મધ્યાન ધરવા માંડવું–૫૮
(૧) તીર્થ તે શુક્લતીર્થ એમ ટીકાકાર.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) આણી તરફ દુર્લભરાજ નિર્ભય એવા શત્રુને પણ ભય પમાડતો થ, કેમકે અતિ ભયકારી ભુજવાળો, એ, ઈંદ્રને પણ ભયકારણું થઈ પડે તેવો હતો-૫૮
એની હિમજજવલ કી કૃષ્ણને મિથ્યા કરતી સતી, લક્ષ્મીને અનેક રીતે મોહ પમાડવા લાગી ને પ્રયાસ આપવા લાગી–૬૦
યાત્રકોને દાનાદિથી અને પ્રિય વાણીથી સંતોષતા એણે કેવું કેવું મધુ તેમને નથી પાયું, કે કેવું કેવું અમૃત તેને નથી જમાડ્યું? –-૬૧
કેટલાક શત્રુને એણે પ્રતાપમાં હોમી દીધા, કેટલાકને ખથી ભક્ષણ કર્યા, એમ કૂર્મ નારાયણને વ્યથા કરતી આખી પૃથ્વી એણે પોતાના હાથમાં કરી-૬૨
લોકમાત્રને પ્રીતિ આપતા એણે કોન હર્ષથી નચાવ્યા નથી ? એણે ધર્મ કર્યો, શૂરની પૂજા કરી, ને અનેક દેવાલય બંધાવ્યાં -૬૩
તત્વને જાણનારાએ એણે, તત્વજ્ઞ સાધુની પૂજા કરી, અને એકાંતવાદને અત્યંત નિર્મલ ઠરાવી શુદ્ધતા ગ્રહણ કરી (૧)-૬૪
આયુષ્ય અને લક્ષ્મીની ઇચ્છાવાળા પે એની સકથા ઉપર ઉદ્યમ રાખે છે, ને એમ પોતે પોતાના અત્માથી વિમુખ થતા નથી –૬૫
(૧) અહીં તત્વ એટલે જૈન શાસ્ત્રોક્ત તત્વ છવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આમ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, અને મોક્ષ. એકાંત એટલે એકજ નિશ્ચય, અર્થત અપેક્ષા રૂપી જે ઉભય કક્ષાવગાહી જૈનસ્યાદાદ અથવા અનેકાંતવાદ તેથી વિરુદ્ધના મત.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) બાહુબલવાળામાં અગ્રણી અને પોતાના શત્રુમાત્રને મોહ પમાડતા અને મહેંદ્રરજાએ (૧) પોતાની બહેનના સ્વયંવરમાં નોત–૬૬
ઈંદ્રને પણ ઝાંખો કરતે, પૂર્વજોનું અનુકરણ કરતા, પિતાના નાના ભાઈ સહિત, વિપુલ સિન્ય લઈને, તેની ધૂલથી સૂર્યને પણ ઝાંખ લગાડતે, એ નીસર્યો-૬૭
સુંઢને આમતેમ ઉછાળતા, મદ ઝરતા, ગંધહતી એના સૈન્યમાં અન્યોન્યને સહન ન કરવાથી જુદા જુદા ચાલવા લાગ્યા
રમત ગંમત કરાવતા નર્મસચિવો સાથે રમત કરતે, અને (સ્વયંવર વિના) બીજી વાત ન કરતો, એ જરા પણ અટક્યા વિના રસ્તો કાપી ગયે-૬૮
કહીંક એણે અવે ચઢી ખેલવા માંડયું, કહીં હાથીએ ચઢી મોજ કરી, કહીંક મિત્રોને રથમાં બેસાડી સત્કથા પ્રવર્તીવરાવી - ૭૦.
- વેલીઓને નચાવત, પતાકાને કંપાવતે, અને અમૃતનું ભોજન કરાવત, વાયુ એના વેદને શોષનાર થયો–૭૧
મૃગનાં બાળકોને નમાર ખવરાવતા, અને બહુ ગ્રંથનો બોધ કરતા, તથા ભણાવતા, વનઋષિઓ એને સત્કાર કરવા આવ્યા –૭૨
દુસરે છુસર અથડાવતા, રથોના માર્ગ સંધતા, વૃક્ષનાં મૂલ ઉખાડી નાખતા, લતાઓના રસ યુવરાવતા, કોલાહલ કરતા, સરિ
(૧) એ મારવાડને રાજા એમ ટીકાકાર.
.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) તાના જલને નાશ કરતા, પિતાના સૈન્યથી, એણે, મરુદેશાધિપની (૧) પુરીને છાઈ નાખી–૭૩–૭૪
અતિ ઉદાર એવા એણે લક્ષને ઠેકાણે કોટિ વાવરી નાખી, સૂર્યના તાપને પણ અતિક્રમણ કરી જતા પ્રતાપવાળા દુર્લભરાજની સ્તુતિ કરતાં, તેને યોગ્ય સત્કાર કર્યો–૭૫
સમૃધિથી ઈંદ્રની પણ બરાબરી કરનાર, પૃથ્વીને પાલનાર, એ રાજા કન્યાની અભિલાષાવાળો હે, બીજે દિવસ પુરમાં પેઠે––૭૬
માલ ખરીદવાનાં હાટને રસ્તેથી એને જતાં જોઈ, કેટલીક ખરીદવાનું ભૂલી જઇ, એની પાછળ જવા લાગી...૭૭
ત્રિપુરદાહ કરનાર શિવને જીતનાર આ, આપને દાહ કરનાર સાક્ષાત્ કામ જ છે, એમ એની સ્તુતિ કરાતી સાંભળી કોણે એને સ્તવ્યો નહિ –૭૮
શચિના પતિ જેવા એને ઈચ્છતી કોઈક, એને જોવા જતાં, પાછળ આવતા પિતાના બાલક ઉપર ચીડાય છે–૭૮
ચિકિત્સાન થઈ શકે એવો સ્માર જ્યાં શર-પ્રહાર કરવા લાગ્યો ત્યાં પોતાના જીવિતનો પણ સંશય કરતી કેટલીક પિતાને સ્થાને ટકી શકી નહિ-૮૦
તિલકને નીહાળતી અને બરાબર કરતી સખીને, કોઈકે, એને જોવામાં વિધરૂપ માની અતિ બીભત્સરૂપવાળી ગણી–-૮૧
નારીઓમાં પૂજાયેલી એવી કોઈકે, પિતાના કાનને એને ઉદ્દે
(૧)એ દેશનું બીજું નામ નદુલ એવું ટીકાકાર આપે છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦)
શીને મિથ્યા ખજવાળ્યા પછી, અતિ પ્રેમલાલસાથી એને પિતાની કાખ બતાવી–૮૨
કોઈક અતિ અભિલાષાથી વારંવાર જા આવ કરી શોભતી અને નિરંતર જાગતા કામે પીડાતી, અત્યંત પ્રકાશમાન એવા એ રાજાને બહુ પ્રકારે નિરખવા લાગી-૮૩
એને જોવા આવનારની ભીડમાં ખભેથી ખસી પડતા વસ્ત્રને કઈ કૃશોદરી, વારંવાર એના દર્શનાર્થે રખડતી, પાછું ઓઢવાની પરવા કરતી નથી-૮૪
એના આવ્યાના ઉત્સવની સુચના સમજાતાં જ, કેઈક વારંવાર ખાતા અને વારંવાર મૂત્ર કરતા બાલકને તજીને પણ જવાને ઉત્કંઠિત થઈ–૮૫
કોઈ, આંખ ઉપર ઢંકાતી નીરંગીને ખસેડી નાખી, એના તરફ જવાની અતિ ઉત્કંઠામાં પોતાની આગળ જતીની તર્જના કરવા લાગી—-૮૬
કામથી અત્યંત ખવાતી કોકે, લાવણ્યસુધામય એને દષ્ટિથી ગળી જતાં લાજમાત્ર બાજુએ મૂકી–૮૭
એને જોવામાં અતિ ઉત્સુક અને તપતી એવી કોઈક ગમે તેમ પડતી આખડતી દોડે છે, અંગ મરડે છે, ને મનમાં અનેક રમત રમે છે–૮૮
અતિશય શોભતી, અને કુલસ્ત્રીને ન છાજે તેવું બોલતી, સ્ત્રીએને ક્ષોભ પમાડતે, અતિશય શોભતે, એ સ્વયંવર મંડપમાં યોગ–-૮૮
અનેક વિલા મયુક્ત શેભાથી દીપતા રાજાઓમાં અનેક વિલાસ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૧ )
વાળી શાભાથી ઉત્કૃષ્ટ થઇ રહેલા, અને મંડપમૈં પવિત્ર કરતો એ, ત્યાં, પેાતાને યાગ્ય આસને બેઠા—૯૦
એવા પવિત્ર કરનારા અનેક નૃપાથી ચુકત થતા એ મંડપ મારે સૂર્યયુકતનભશ્રીની શાભાને ચારતા હવા—૯૧
પછી, માર્ગાદિ તાવતી વેત્રવતીના હાથ ઝાલેલી, દુર્લભદૈવી મહેદ્રની બહેન આવી-૯૨
સભાને નિહાળતી એને જોઇને, રાજા વિલંબ સહન ન કરી શયા કે બીજી વાત પણ વિચારી ન શકયા એમ અત્યંત ક્ષાભ પામી ગયા—૯૩
આવી શાભાને પામતી એ, સ્ત્રીઓમાં રત્ન હતી, કેમકે એણે અનંગને જીવાડી પેાતાના કિંકર કયા હતા –૯૪
ભિક્ષાથી નિવાહ કરનારા જે દ્વિજોને રાજાએ યથાયોગ્ય સત્કા૨થી તેડેલા હતા તેમણે ઉમાવિવાહના અભિનય કરતાં ચંદ્ર અને સ્વાતિના યાગ કા—૯૫
જે રાજાએ પાતાના દેશથી નીકળી સૂર્યની સાથેજ અત્રે શીઘ્ર આવી પહાચ્યા હતા, તે વરવાની ઇચ્છાવાળા વિષે, જુગુપ્સાથી અત્યંત રહિત એવી, દ્વારપાલિકા વર્ણન કરવા લાગી—૯૬
પોતાના જીવની ન દરકાર કરી જેની સાથે યુદ્ધની ઇચ્છા પણ કરતા નથી, અને જે જીવવાની ઇચ્છાવાળાને જીવાડે છે, એવે આ અંગરાજ રહ્યા, હે સુશ્રુ ! એની તને ઇચ્છા છે?—૮૭
જેને પોતાના પુત્ર જેવા ગણી સ્વર્ગ કામનાવાળા ઋષિ પણ સ્વર્ગ કે બીજી કશું ઇચ્છતા નથી એવા આ કારીરાજને પતિ કરવા ઇચ્છે છે?—૯૮
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૨ )
ને કેંદ્રાધિષ્ઠિત દિશાના ઈંદ્ર છે, તે જે શાસ્ત્રમાં કુશળ હેઈ મૂર્ખ નથી, તથા જે ઘણા પરાક્રમી છે, એવા અવતીશ પ્રતિ શયિભાવ ધારણ કરવા ઇચ્છે છે ?—૯૯
જેની વાણી પય જેવી છે, જેનામાંથી લાવણ્ય ઝરે છે, એવા ચેદીરાજ સાથે અપ્સરા રૂપ થઇ તું રમવાને ઉત્સુક છે ? —૧૦૦
પરાક્રમને પ્રકાસતી, અતિ વિપુલ થતી, ને સર્વત્ર વ્યાપી રહેતી, જેની કીર્તિ ચારે દિશામાં પ્રસરે છે. એવા કુરુરાજને કંઠે સુમન રૂપ થવાનું મન રાખે છે ?—૧૦૧
લોહીવાળાં મુખવાળા, ઢાલ રાખતા, અને શબ્દ કરતા, શત્રુને અતિ કષ્ટ વેઠી જેણે હણ્યા છે એવા આ ડ્રણને તું વરશે ?—૧૦૨
જે કોપથી કદી ભરાતા નથી, લાભથી લેવાતા નથી, ને કામથી થલતા નથી, એવા આ મથુરેશને તું ભજે છે ?—૧૦૩
જ્યાં હરણાં તુ મેં વાગાળે છે એવા અરણ્યમાં પણ જેતી - જ્ઞાથી વ્યાધ લોક પણ દુરાચાર કરી શકતા નથી એવા આ વિષૅ - શથી તુ રમે છે ?—૧૦૪
જેના શત્રુએ ને ફીણ પડેછે, એવા ધ્રરાજ સાથે હામ ધૂમ સુખી થવા ઇચ્છે છે?—૧૦૫
આંસુ રેલે છે, ને તાપ પીડે છે, સહિત અગ્નિ સમીપ પરણીને
જ્યાં શ્રીલક્ષ્મી લેશ પણ દુ:ખ પામતી નથી, ને વળી શ્રી સરસ્વતી સાથે જરાપણ વૈર ધરતી નથી, એવા યશઃખના ધ્વતિ સમેત આ શ્રીગુર્જરેશ્વર રહ્યા--૧૦૬
અને, જે નમન કરતા અને સેવા કરતે, તાધન એવા મહાત્માને પણ આશ્ચર્ય પમાડે, તેવા દુર્લભરાજ એ નામના અને તું પરણવા ઇચ્છે છે ?—૧૦૭
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) એ સાંભળીને એણે હાથ ઉંચા કરી એના ગળામાં માળા આરોપી, અને ઉંચાં પૂછડાવાળા અ ચઢીને અતિ કપ કરતે બીજે રાજસમાજ નાઠ-૧૦૮
પૂછડાં હલાવતા હાથીઓ, પૂછડાં છટકારતા ઘોડાઓ, અને ધરી ઉપર ધધડતા રશે, એ વાહનોથી દુર્લભરાજનાં બંધુજન આવ્યાં–૧૦૮
યજ્ઞભાંડની યોજના કરતા, અને યજમાન પાસેથી વસ્ત્રાદિ પામતા, અને મંત્રોચ્ચાર કરતા, બ્રાહ્મણોએ તેમનો હાથેવાળે મેળવ્યો-૧૧
જે બ્રાહ્મણો અને વજી માત્ર પોભોજીજ છે તેવાએ, વેદમંત્ર ભણતાં, એમની મધુપકદિ ક્રિયા કરાવી–૧૧૧
પછી, સંપૂર્ણ મનોરથવાળા મહેકે ચાલુક્યને, દ્રવ્ય, અશ્વ, શ્વેતાશ્વ, આદિમાં નવરાવી નાખતાં વિવિધ પહેરામણી આપી -૧૧૨
એણે, અકુટિલ બુદ્ધિવાળાએ, જેમ ગોપાલ રૂપ વિષ્ણુએ પિતાની ભગિની અર્જુનને આપી હતી, તેમ પોતાની બીજી નાની બહેન વિજયવાન્ નાગરાજને આપી–૧૧૩
એ બે તથા એ બધાં આનંદથી પ્રકાશવા લાગ્યા, અને એમના લગ્નના હર્ષથી એ પણ પ્રકાશવા લાગ્યો-૧૧૪ - મહેદ્ર એ વરકન્યાને પોતાના જેવા જ ગણ તદનુકૂવ સર્વ . ઉપચાર પૂર્વક વિસર્જન કર્યું, અને એમને ભેટી અમૃતરસમાં નહાયા જેવો આનંદ પામે-૧૧૫
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૪). - બહેનને દાસીઓ આપી, કાસક (?) આપ્યા, દ્રવ્ય આપ્યું, ને જલમર્યાદા(૧) પર્યત તેમને વળાવા ગયો–૧૧૬
દુર્લભરાજે રસ્તો કાપવા માંડશે, અને નાગરાજ પણ તેની સાથે ચાલ્યા, ને સુજ્યથી તેઓ વાટિકામાં કે જલસ્થાન ઉપર કહીં પણ છેલ્યા નહિ-૧૧૭
જે એ કન્યાને વરવા આવ્યા હતા અને અતિ પ્રકાશમાન થઈ રહ્યા હતા તે ક્રોધયુકત થઈ આગળ ઉભા હતા તેમને જોઈને દુર્લભરાજ અતિ વિકાસ પામ્યો–૧૧૮
તે રાજાઓ ગર્વથી વિકાસવા લાગ્યા અને યુદ્ધની ઇચ્છા કરવા લાગ્યા, અને તેમણે (ત્રામાં) અમાત્યોની પણ અપેક્ષા ન કરી કે સહાયની પણ આશા ન રાખી–૧૧૮
એમના તુમુલે આકાશને છાઈ નાખ્યું, દિશાઓને ભરી દીધી, અને એટલો શેર કર્યો કે એમન ગ્રસવા માટે યમ પણ જાગી ઉ –૧૨૦
એને જીતવા માટે તેમણે અતિ તેજસ્વીપણું દાખવી ઉદ્યોગ કર્યો તેમાં તે માત્ર એમની અલક્ષ્મી જ જાગ્રત્ થઈ, એમની બુદ્ધિ નહિ-૨
જેમ અગ્નિ પ્રજવલે છે, અથવા જેમ વડવાગ્નિ સળગ્યો હતો, તેમ તેમનું તેજ આખા વિશ્વને પ્રવાલનારું હોય તેમ, મવલી ઉઠયું–૧૨૨
દિશાઓ જાણે અગ્નિથી બળતી હોય તેવી જણાવા લાગી,
'
(૧) એ શાસ્ત્રસંપ્રદાય છે કે જ્યાં જલ હોય ત્યાં સુધી વળાવાદ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫) પૃથ્વી ભયથી કાંપતી હોય તેવી જણાઇ, તોપણ એ રાજાઓને કાંઈ ભીતિ લાગી નહિ-૧૨૩
જે ઈંદ્રથી પણ બીહીતો નથી તે શું એમનાથી બીહીવાનો હતો, પણ ચુક્યરાજા એમની સાથે યુદ્ધ કરતાં શરમાવા લાગ્યો –૧૨૪
શરમાતાં છતાં પણ તેણે પિનાક હાથ ધર્યું, અને એમ ત્રિપુર દાહ કરનાર શંકરની લીલાનું અનુકરણ કરતો તે જણાયો-૧૨ ૫
ત્યાં કેટલાકે અગ્નિમાં સમિધની પેઠે યુધ્ધમાં બાણ હોમ્યાં, કેટલાકે પોતાનો આત્મા હો, પણ એના બેલની સીમા કોઇથી સમજાઈ નહિ-૧૨૬
ઉડતી રજને લીધે રાજાએ પોતાનાં તથા પારકાને ઓળખવા લાગ્યા, સૂર્યને પણ ન દેખાવા લાગ્યા, ત્યાં બીજું તે એ લોક શું જાણી શકે ? –૧૨૭
આ લોક મારી શક્તિ જાણે એમ વિચારી દુર્લભરાજ તૈયાર થયો, અને પૂર્વે હાથથી દાઢીને મર્દન કરી (મૂછે તો દઈ) પછી ભાથા ઉપર એણે હાથ નાખ્યો –૧૨૮
ભાથામાંથી એણે શર ખેંચ્યા, ને ધનુને પણ તાર્યું, અને એમ અને જે લીલા કરેલી તેજ એણે પ્રત્યક્ષ કરવા માંડી–૧૨૮
જે પિતાના બાહુબલનું અભિમાન ધરતા હતા, અને મંત્રાસ્ત્રને ગર્વ રાખતા હતા, તેમનાથી એણે યમરાજને સંતોષા, છતાં થશથી પોતે તૃપ્ત થયો નહિ-૧૩૦
ગર્વથી કરીને જે તેના આગળ આવ્યા, જેણે તેના દ્વેષ , કે જે તેના સામું જોઈ રહ્યા, તે સર્વને તેણે બાણ બહારથી મથી નાખ્યા ને તેમના પ્રાણ હર્યા-૧૩૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૬)
- જેમ ઘેડા ઘડાની ઉપર પડે, ને રથ રથને અથડાય, તથા કોઈ પણ પિતાનાં અસ્ત્રનું માન રાખે નહિ, એ રીતે એણે વીર્ય વાપ–૧૩૨
ભયથી મૂત્ર કરતા હાથીને સમૂહ તેના આગળથી નાઠો, ઉભા રહેવાની ઇચ્છા કરી શકો નહિ, કે જલ પીવા પણ ટકી શકો નહિ–૧૩૩
પીડાથી કરીને અંગદેશાધિપ પૈર્યધારી શકો નહિ, ને દિશા તરફ નાઠે, એટલું જ નહિ પણ નાસવાની સલાહ આપનારને પણ સાધુવાદ આપવા લાગ્ય-૧૩૪
માલેન્ડે પણ અસ્ત્ર નાખી દઈ નાસવાની વાત કરવા માંડી, અને શાસન કરવાથી અભિમુખ ન જતાં પલાયન કરવા લાગ્યો-૧૩૫
ત્રાસ પામેલા પુત્રોની પણ વાટ ન જોતાં, કે કલત્રની પણ પ્રીતિ ન રાખતાં, હણશેશ નાસતાની પુઠે નાઠો, અને નાસતાને બેલાવવા લાગ્ય-૧૩૬
જેણે તુકોને ને પર્વતેશને યુદ્ધમાં રમાડેલા તેવા મથુરેશનાં ગાત્ર વેદથી લીપાઈ ગયાં, ને તે વેદથી પૃથ્વી પણ ભીજાવા લાગી–૧૩૭
અંધ્ર દેશાધિપતિએ રુધિરથી પૃથ્વીને લીપી તથા સિંચી અને એમ પોતે મૂછ પામી ગયો, અને એને બંદિજનોએ ચંદનથી સિંચન અને લેપન કરવા માંડયું-૧૩૮
ચંદીરાજ સર્વ શક્તિહીન થઈ ગયો અને નિસ્તેજ થઈ ગયો કુરુરાજ તેજહીન થઈ દુબળો થઈ ગયો અને કાશીરાજ સૂકાઈ ગછે, અને તેનાં શ્વાસ તથા વાણી બંધ થઈ ગયાં-૧૩૮
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) પ્રિયા ક્યાં ગઈ, પુત્ર કયાં ગયો, મંત્રી કયાં ગયો, સખા ક્યાં છે, એ ચિંતા કરવા કોઈ પણ રાજા ઉભો રહ્યો નહિ, કે પિતાના રથને પણ કોઈએ ઉભો રાખ્યો નહિ-૧૪૦
જે ભયભીત થઈ નાઠું તે જીવ્યું કેમકે તેનું જીવિત ચાલુકયે હવું નહિ, માત્ર તેનું તેજ તેનો યશ ને તેનું નામ તેણે હ–૧૪૧
આ પ્રમાણે આવાં પરાક્રમથી શત્રુઓને પ્રજાળી, તેમના હર્ષને પણ ભસ્મ કરી, એ પોતાની નગરીમાં, સસંભ્રમ વધૂજનનાં લોચનને પાત્ર થતો, આવી પહોચ્યો–૧૪૨
સ૮, અકત શ્રીવાળો, બાલક છતાં પણ અગ્નિ જેવો અતિશય દીપ, ને સૂર્ય જેવો તેજસ્વી, એવો ભીમ નામે પુત્ર, જાણે આદ્ય ભીમજ હોય તેવો કે વિષ્ણુ હોય તેવો, નાગરાજને થયો–૧
નાગરાજે તેમ રાજાએ પણ એના જન્મથી પિતાનું પિતઋણ મુત થયું માન્યું; લોકથી મહેલનાં દ્વાર ભરાઈ ગયાં, મધ્ય ભાગ ભરાઈ ગ, ને સવએ હર્વ વિસ્તારવા માંડી ને ગાન કરવા માંડ્યું-૨
એનાથી લક્ષ્મી, ધર્મ, અને વંશ, ત્રણેની વૃદ્ધિ થશે તથા કીતિ પણ વૃદ્ધિ પામશે એમ જોઈ પૃથ્વીમાત્ર ખુશી થઈ, રાજ પણ હર્ષ પામ્યો ને સમુદ્રપર્યત મંગલ થઈ રહ્યું-૩
આપણા આશિર્વચનથી, ને આપણા પુણ્યના પ્રતાપથી, એની વૃદ્ધિ થાઓ એવાં મુનિવચનોથી તથા ગંભીર મંત્રોચ્ચારથી પૃથ્વી અને આકાશ ભરાઈ ગયાં-૪
જે એને ભક્તિથી નહિ ભજે, અથવા જે બાહુબલીના ગર્વથી એની સાથે યુદ્ધ માંડશે, તેમને એ સમૂલ કચરી નાખશે કે મારી નાખ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮) શે, અથવા એની સાથે જે વિગ્રહ કરશે તેમને એ પકડશે; એ પૃથ્વી અને સમુદ્રને અધિપતિ થશે, તત્વને જાણશે, ન્યાયમાર્ગ પ્રવર્તાવછે, અને જે પૂર્વે કોઇથી ન થયેલું તેવું કરી ગવેને નમાવશે ને પાપપ્રચારને નિર્મુલ કરશેજે દૈત્યોથી હસ્તગત કરાયેલાં, સ્વર્ગ અને પૃથ્વી કારાગ્રહ તુલ્ય થઈ પુણ્યના અત્યંત અસ્તને લીધે પિતાનાં કે પારકાંને પણ કેવલ અંધકારમાં ઓળખી શકતાં નથી, તેમને પણ એ મારશે, એમ અને લક્ષ્મી પ્રસન્ન રહેશે, અને પ્રસિદ્ધ બ્રહ્મકથા (સરસ્વતી ) પણ તુષ્ટ રહેશે, ધર્મને એના ઉપર અનુગ્રહ રહેશે, ને ઇંદ્રની એને મૈત્રી થશે; આવી એના જન્મ સમયે આકાશવાણી થઈ–૫-૬-૭-૮
એ રાજાના ખોળામાં રમત રમતા ત્યાં જ ઉંઘી જાય છે, સાથે રમનારાને અર્ધ આપીને પોતે ખાય છે, અને અતિ કાન્તિમાનું એ, આગળ દોડતા ને પકડવા પ્રાસાદનાં મેડા મથાળામાં દોડતો કરેછે–૮
આમતેમ રમતા અને કાન્તિથી શોભતા એવા, એના કંઠમાં એક નિષ્ઠાભરણ, કદિ પણ જેની પ્રભા ક્ષીણ થતી નથી, એવું જે શોભી રહ્યું છે, તે જાણે છે કે એની મૈત્રીની ઈચ્છાથી પિતાના કદી પણ ક્ષીણ ન થાય તેવી કાન્તિવાળા ધનુ નાનું સરખું બનાવી દઈને આપ્યું છે–૧૦
વાજિશાલામાંનો વાંદરો (૧) ઝટ છૂટીને નાસતાં બીજા બાલકો બીહીન, કલેશ પામ્યાં, નાસવા લાગ્યાં, પણ એ ભય પણ ન પામ્યો, ત્રાસ પણ ન પામે, નાડ પણ નહિ, ને ઉલટો રમત
(૧) ટીકાકાર એમ લખે છે કે અશ્વને અક્ષિરોગ ન થાય માટે અશ્વશાલામાં વાંદરાને રાખો.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) માં તેને જોવા માટે તેના તરફ જવા લાગ્યો, ને તેને ઈચ્છવા લાગ્યો–૧૧
દાઢી અને મુકુટના ગુચ્છને ખેંચતા એનાથી રાજા અને અમાત્યવર્ગ અતિ આનંદ પામે છે અથવા એના ખોળામાં બેસવાથી કોને હર્ષ નથી થતો કે કોનામાં અનુરાગ નથી વ્યાપતો ?–૧૨
એનું શરીર પ્રૌઢ થવા માંડતાં એણે કીડામુગોનાં શીંગડાંને નખ કાપવા માંડ્યાં (૨), ધનુષને હાથમાં ઠરાવવા માંડયું, તથા દષ્ટિ નીશાન ઉપર સ્થિર કરવા માંડી, ને એમ ગુરુપ્રતિ અતિ વિનીત ભાવ દાખવવા માંડ–૧૩
એ બાણથી કરીને લક્ષ્યને ભૂમિ સાથે જડી દે છે, પાશ બંધાદિથી ખેલતા મલને પણ મલ્લયુદ્ધમાં બાંધે છે, ને એમ કરતાં તેને કોઈ બાંધી શકતું નથી, અને મહાભાર ઉઠાવતા એની સામે કોઈ થઈ શકતું નથી --૧૪
પછી, શુભ આજ્ઞા કરતાં એને રાજાએ કહ્યું કે પૃથ્વીને તારા ગુણથી વશ કરીને પ્રસન્ન કરતો, શત્રુને તેજથી શેકી નાખી પરાજય પમાડતો, તું પૃથ્વીને ગ્રહણ કર, હું હવે તીર્થમાં જઇ કર્મપાશને કાપી–૧૫
આંખમાંથી આંસુ પાડતો, ને આ વાત ન સ્વીકારતો, ભકિતથી નમ્ર, રાજપુત્ર બોલ્યો, આ આપનો દાસ હે તાત ! બીજી અનેક સેવા કરી ચૂક્યો છે, કરશે, કરે છે, પણ આ વાત તે નહિ કરી શકે-૧૬
(૨) શીંગડાં કાપવાથી તેને મૃગી જાણીને બીજા મૃગ તેની પાસે આવે એટલે તેમને શિકાર થાય અને નખ કાપવાથી તે ત્વરાથી દોડી શકે આ રીતેજ શિકાર કરવાની સ્થિતિ છે એમ ટીકાકાર.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) જે ત૫ (તપસ્વીઓ) કરે છે કે જે જે તપ થયું છે, તે સર્વના રક્ષણથી આપે તીવ્રતપ કર્યું છે ને એથી જ સિધિમાત્ર આપને પ્રાપ્ત થશે, ને શ્રેય પણ આપનું પાકી ચૂક્યું છે, પાકે છે, પાકશે–૧૭
હે સ્વામી ! જેમ વેનરાજાના પુત્ર પ્રભુને પૃથ્વીએ સર્વ રત્ન દીધાં હતાં તેમ અપને પણ પૃથ્વીરૂપી ધેનુ સર્વ વસુદ છે આપની ક્ષત્રવૃત્તિથી શ૩લોક હૃદયે તપ છે, એટલાથીજ આપનો પરલોક સિધ્ધ નથી ! કે આવું ઈચ્છો છો?–૧૮
પિતાનો ભાઈ સમર્થ છતાં, (તેના) પુત્રને રાજ્ય આપવું એવું કોણે, હે તાત ! કરેલું, કે એવી અમૃતિ કોણે પ્રવર્તાવેલી એમ ન કરશે, (કેમકે) દૂધ ન પી શકે તેવું વાછડું હોય ત્યારે ગાય પોતાની મળેજ દૂધ કરાવી દે તેથી તે કાંઈ દહવાઈ કહેવાય નહિ–૧૮
પછી, રાજાના કહેવાથી નાગરાજ પણ તપીને બોલ્યો કે જ્યારે શ્રીયુધિષ્ઠિર તપ કરવા ગયા ત્યારે તેમની પછીના કોઇએ શું રાજ્યની ઇચ્છા કરી છે કે હું રાજ્યભારનો તાપ વહોરું?-૨૦
એણે એ પ્રમાણે કર્યું નહિ, તેમ કાંઇ વિકાર પણ દાખવ્યો નહિ, તેમ કાંઇ ઓપ્પત્ય પણ કર્યું નહિ, પણ એમણે બેએ થઈને સમજાવીને પુત્રને અભિષેક કર્યો, ને તેની સાથે જ આકાશથી પુષ્પવૃષ્ટિ પણ થઇ-૨૧
એ નવા રાજાએ એવી શોભા વિસ્તાર કે જેવી એના પછી કોઈ કરી શકનાર નથી; અને દુર્લભરાજ સ્વર્ગપુરને શોભાવવા લાગ્યા, અને તેને નાનો ભાઈ પણ સ્વર્ગને અલંકાર – ૨
બલિરાજા ઈંદ્ર થશે ત્યારે જેવું સ્વર્ગ શોભશે તેવી આ રાજાથી પૃથ્વી શોભી રહી, એની કીર્તિ વિપુલ થવા લાગી, અને એની સમૃદ્ધિ સમુદ્રપર્યત પોતાની મેળે જ વિસ્તરવા લાગી-૧૩
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૧) એનો યશ પોતાની મેળેજ તરફ વ્યાપ્યો છે, એ સ્વતઃ જ આદિ પુરુષોનાં(૧) ચરિતનું અનુકરણ કરે છે, ને એના શત્રુઓ પણ એકદમ પોતે જ વિખેરાઈ ગયા છે, એમ એના સંબંધે લોકોની વાણી પ્રવર્તે છે–૨૪
એક બીજાને ગળે, બીજી ત્રીજાને ગળે એવી જે નીતિ તે એણે માત્ર સમુદ્રમાં જ ઉતારી દીધી, મજામાં એનો લેશ પણ રહેવા દીધો નહિ, એમ એને કલિ પણ વિકાર કરી શકે નહિ-૨૫
પૃથ્વી, એને સ્વયમેવ સર્વ પ્રકારે પ્રસવ કરી આપે છે, ને એની સેના એને ચોતરફ વીંટાઈ રહે છે, એની તરવાર યુદ્ધમાં બહુ સારી રીતે છેદે છે, ને અરિધિરથી યમને પૂજે છે–૨૬
કોઈએ આ રાજાના વખતમાં પરસ્ત્રીની ઇચ્છા ન કરી, કોઈ પરસ્ત્રીને લઈ ન ગયું, કે કોઈ તેના વિષે અપશબ્દ પણ કહી ના શક્યું, કેમકે એ નિરંતર નીતિમાર્ગમાં જાગતે રહેતો ને કોઈના પણ પાપને ક્ષમા આપતા નહિ-૨૭
અપંથે જનારને એ નિમૅલ કરી નાખે છે, એટલે ચોરલોક રખડતા નથી તેમ રખડવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી, કોઈ પણ પાછામાં પ્રવર્તવા ઇચ્છતું નથી, પણ સર્વે યથાર્થ રીતે સીધે સીધાં ચાલે છે–૨૮
ઐશ્વર્ય પામવાની ઇચ્છાથી એની પૂજા કરવા માટે અશેષ નૃપમંડલી એને સ્વામી ગણી એની પાસે આવતી હતી; વરૂ પણ એના રાજ્યમાં બકરીની ઈચ્છા કરતાં નથી, તે બીજાં કયાં બુમુક્ષુ તેવી ઈરછા કરે ?-૨૮
(૧) રામાદિ જે પૂર્વકાલના મહાત્માઓ થઈ ગયા છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૨ )
સ્વર વિતાના જે નામ-ધાતુ તેમના એકાચ અવયવ જેમ ધેટદ્વિત્વ પામી શકેછે તેન એ રાજા સતે સર્વની લક્ષ્મી થેફ્ટ થવાથી કોઇ એક બકરી સરખીની પણ ઇચ્છા કરતું નથી-૩૦
એના રાજ્યમાં કોઇ કોઇના ધનની ઇષ્યા કરવા ઇચ્છતું નથી કે તેથી પણ બળવાની ઇચ્છા કરતું નથી, કેમકે એ દિવસે કે રાતે સુવાની ઇચ્છા કરતા નથી—૩૧
શ્રી એનામાં સરસ્વતીની ઇર્ધ્વા કરતી નથી, તે સરસ્વતી શ્રીની ઇષ્યા કરતી નથી, ને એ ઉદ્દાનાને લક્ષ્મી આવેછે ( તેથી ) સચરાચર થયેલી કીર્તિવાળા ( તે સાંભળતાં ) શરમાયછે—૩૨
ક્રીડામાત્ર માટે પણ રાજરીતિથી આ રાજાના ચાલવાથી ઘેાડાની ખરીના પ્રહારે જે ધૂલ ઉડેછે તેને ચલવિચલ થતા મેઘના સમૂહ જાણીને સ્કંદના મયૂર ટૂહૂકાર ગજવી મૂકેછે—૩૩
પર્વતને પણ વિદારી નાખે એવા કર્કશ દતવાળા, અને મેઘને ( પ્રતિહસ્તી જાણી ) સહન ન કરનારા, તથા મદથી નવાઈ ગયેલી સુઢાવડે આંગણાને પલાળતા એના હાથીઓના સમૂહ કોને આ જગમાં વિસ્મય કરતા નથી ?—૩૪
સત્યપુરુષોને સાફ કરવાની ઇચ્છાવાળા એ, તેમના પ્રસ`ગ કરવા ઇચ્છેછે ને તેમને સતાષવા ઇચ્છે છે, દંભ કરવાની ઇચ્છાવાળા શત્રુને નમાવી દેવા ઇચ્છે છે, શસ્ત્ર નાખવા ઇચ્છતા ઉપર તે નાખવાની ઇચ્છા કરતા નથી—૩૫
એ, શત્રુવિનાના ને હણવા ઇચ્છા કરતા નથી, સૈન્યથી પૃથ્વીના તથા સમુદ્રને પણ પામવા ઇચ્છે છે, દાન કરવાની ઇચ્છાધી લક્ષ્મીની ઇચ્છા કરે છે, ને અર્શીની આશાના ભંગ કરવા ઇચ્છતા નથી—૩૬
આપ્યા વિનાનું જલપણ લેવાની જે ઇચ્છા કરતા નથી તે ጳ વ્યની તા ઇચ્છાજ કેમ કરે? કોઇ પણ એના સમયમાં ક્રોધની ઇચ્છા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૩) પણ કરતું નથી, કેમકે અવિનય કરતા યમને પણ શિક્ષા કરે તેવા એ છે–૩૭
જે શરણ માટે કે પોતાને ક્ષય ન થાય એવી ઇચ્છાથી કે માત્ર સેવા કરવાની ઇચ્છાથી એને શરણ ઇચ્છે છે તેને કોઈ હણવા ઈચ્છતું નથી, કોઈ હણી શકતું નથી, કે કોઈએ હર્યું નથી–૩૮
તમે અપરાધ કર્યો છે આણે નહિ; તમે વિરુધ્ધ બોલ્યા છો બીજું કોઈ નહિ, તમે બોલ્યા ત્યારે કોઈ બોલ્યા, એમ સમજાવીને, એ, વિવાદ કરતાને શાસન આપે છે–૩૮
એક દિવસ તેની પાસે બે ચરો એકાંતમાં આવી ઉભા રહ્યા, ને એમ બોલ્યા કે જે નિમિત્તે આપ ફલો છો અને જે નિમિત્તે અમને આજ્ઞા કરી છે તે નિમિત સંબંધી વાર્તા અમારી સાંભળો–૪૦
આપે અમને જે અપ્યું હતું તેથી અમે આખી પૃથ્વી ઉપર ફરી આવ્યા છીએ, જે યોગ્ય વચન આજ્ઞા કે જે કાંઈ આપે કહ્યું હતું તેથી પિતૃ દેશનો રાજા શરમાયો નથી–૪૧
(૧) જ્યાં કેશીને મસળી નાખ્યો, જ્યાં કંસને કચરી નાખે, જ્યાં બલિ પાસે યાચવા માટે ભાગ્યા, વેદનું વમન(૨)કર્યું, અને તેને તિરીને શાખા વમન (૩) કરાવી, જ્યાં બાળકો સાથે ક્રીડા કરવા ગયા આવ્યા, ત્રાસ પામ્યાને પમાડ, જ્યાં ગાયો ચારી તથા ગોપ સાથે વિહાર કર્યો, જ્યાં અમુક પ્રકારની શબ્દસંજ્ઞાઓ કરી ન કરી, તે બધા દેશોમાં આપની આજ્ઞા ને કઈ ખાઈ જતું નથી તેમ ભય
(૧) રાજા વિષ્ણુનું જ રૂપ છે માટે કૃષ્ણરૂપી વિષ્ણુ સાથે રાજાનો અભેદ ગણી વર્ણન કર્યું છે એમ ટીકાકાર.
(૨) એ મસ્યાવતારની વાત છે. (૩) એ યાજ્ઞવષ્ય પાસેથી યજુર્વેદ મંત્રો પાછા માગી વમન કરાવેલું તે સંબંધી વાત છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૪)
નથી પામતા તેમ નથી, પણ વને વન રખડે છે, પર્વતામાં ભમે છે, પાણીને રુધિર એકરે છે—૪૨-૪૩–૪૪
આપના સુભટો એ દેશામાં ગયા છે, અને નિર્ભયપણે ત્યાં રહ્યા છે, ને આપને પ્રશંસે છે, આપના ગુણ કયે છે, એટલુંજ નહિ પણ આપના ચાર પણ જેવા અહીં ડયા વિના ફરે છે તેમ ત્યાં પણ ફે છે—૪૫
જે ભ્રમર અને હંસાના મધુરનાદ ગુરુદેશમાં થઇ રહેતા તે ત્યાં શાલ્યા નહિ, પણ હે નાથ ! આપની કીર્તિનાં ગાન કે અર્જુનનાં વર્ણનમાત્રજ ત્યાં શાલ્યાં—૪૬
તે પુરૂરવા દીપી રહ્યા છે, કે રામચંદ્ર શૈાભી રહ્યા છે, કે કાઇ શિવના ગણ છે, કે કર્ણ મકાશી રહ્યા છે, કે અજ ભૂપતિ ભાસી રહ્યા છે, એમ દિશાએ દિશાએ આપતા વિષે લોકોમાં વાર્તા મવર્તે છે—૪૭
અરે ! આ હાર આવે ઢીલા કેમ ગુંથ્યા, અથવા તુંજ નહિ પણ બીજાએ એવાજ ગુધેછે, એમ વધૂને ભસઁના કરી પોતે હાથેજ અધ્રરાજા આપને માટે હાર ગુંથે છે—૪૮
મગધરાજના લોક અતિ ઉત્તમ ( આપના ) ઇતિહાસ ગુપેછે, ને આપનાં ચરિતનો આશ્રય લઈ અદ્ભુત કથા ગોઠવે છે, ને એમ કરવામાં જરાપણ દંભ કરતા નથી, એમ આપે કોને આપણા ગુણથી ( ૧ ) નથી બાંધ્યુ' ?—૪૯
ગેાપ વેષ ધારી અચ્યુતની પેઠે અમારાપ્રતિ દંભ કરતા નથી, કે ( ક્રુષ્ણમતિ ) આર્જવ કરતા નથી, તું પોતે તે ( અચ્યુત )જ છે,
1
(૧) અત્રગુણુ શબ્દ દ્વિઅર્થી છે, ગુણુ દેર ું, અને ગુણુ સનિ.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૫) તે શામાટે દંભ કરી છૂપે રહે છે, એમ તમને યમુનાતટના આહીરોએ સંદેશો કહાવ્યો છે–૫૦
આપે પુષ્પ ભેગાં ક્યાં નથી કે ગુંથ્યાં નથી, તથાપિ આપની કીથી આપે દિશાઓમાં સત્વર હાર ગુંથી દીધા છે, અંધકારને દૂર કર્યો છે, ને દૂર પડેલાને પણ પાસે જ હોય એમ બોલતા કર્યો
ભૂમિ ઉપર અતિ ફુલાઈ ગયેલા સિંધુપતિ અને ચેદિરાજ ઈર્ષ્યાથી આપના યશને ક્ષીણ કરે છે, અપયશ આપે છે, આપના ગુણોનો અપકર્ષ કરે છે, ને આપને દોષ આરોપે છે–પર
સંપૂર્ણ વિશ્વાસ કરી, લક્ષપૂર્વક સાંભળો, સિંધુપતિએ આપને હણવાની ઈચ્છાવાળા સુભટો પળ્યા છે, ને મચંડીશાદિની સાથે દિવ્યજલપાન(૧)પૂર્વક પ્રતિજ્ઞા કરી, ને તેમને (આપના તરફ) મોકલ્યા છે–૫૩
પિતાના દૂતોથી પ્રસિદ્ધ શિવશાણપતિને હરાવી તેને પોતાના કટકમાં રાખે, એવા એને, અશ્વ સહિત ચઢતાને કોઈએ જીતવાની ઈચ્છા કરી નથી, કોઈ હઠાવી શકયું નથી–૫૪
એના બલનો કોઈ પાર પામ્યું નથી, ને કોઈ એનો આશય જાણી શકતું નથી, ને એ દુમતિએ આપના વિષે જે ઈચ્છા કરી તેણે અમને પ્રજાળી નાખ્યા, ને તે અમને અગ્નિરૂપ થઈ પડ્યું છે–૫૫
- જે આપનો શત્રુ હેય તેને એ મળે છે, તથા જે આપનો ઉદય
(૧) એવો સંપ્રદાય ટીકાકાર બતાવે છે કે પ્રતિજ્ઞા લેવામાં કોઈ દિવ્ય મૂર્તિને નવરાવી તેનું જલ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક બને જણ પીએ, એટલે બંધાય.
૧૮
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૬ )
નથી ઇચ્છતા તેની પાસે જાયછે, તેમ જેણે અત્ર આપના ગુણ ગાઈ તેમને માકાશ્યા તેમને એણે માયા, વિખેરી નાખ્યા, નિર્મૂલ ક
—૫૬
એ સામમાગ ઉપર જરાપણ રુચિ કરતા નથી, ઉલટો અવજ્ઞા કરેછે, ને દંડમાત્રનેજ ઇચ્છેછે ( એટલા માટે ) જ્યારે પણ એ ર્ કરેછે અથવા અવજ્ઞા કરેછે ત્યારે આખી નૃપમંડલી અને ખમા ખમા કરીને એને હાથ જોડેછે—૫૭
રે ! ચીનપતિ શુ ચેર્ચે કરેછે, રે! અખૈરરાજ ! શે। કલબલા૮ છે, ને એ તેજરાજ ! શા લવારા છે, એમ એ પાતાની સ્તુતિ કરતા રાજાઓ સાથે વદેછે—૫૮
ભેદનીતિથી સાધવા ચેાગ્યને તેમ સાધેછે, તજી દેવા જેવા નિર્માલ્યને તજેછે, સમર્થને કોઇ પણ મકારે ભૂલાવામાં પાડેછે, એમ અનાકુલ મતિવાળા, એ, મનાર્થરૂપી ઉચ્ચ શૈલથી જરાએ હડતા નથી—પ૯
એની સેના વાંકાચુંકા રસ્તા લેતી આમતેમ ભમવા લાગેછે કે દ્દીપાદિ દુર્ગમાં રહેલા રાજાએ પણ ઉંચા નીચા થવા માંડે, દિશાઆમાં આડા અવળા ફરતા રહેછે, ને એમ મહા વિષ્ટબના વેછે—૨૦
એ જ્યારે સૈન્યસહિત કૂચ કરેછે ત્યારે ગિરિનાં ઉચ્ચ શિખરા ગબડી પડેછે, ને શેષ નાગ ફફડી ઉઠવાથી પુરાણ કૂર્મે પણ પોતાની પીઠ મરડેછે—૯૧
જે જલદી અત્યંત દાહ કરી શકે, દશ કરી શકે, કે એવીજ બાધા કરી શકે, તેવા માને એ અતિશય જપેછે, તે એ, અતયવૃત્તિપૂર્ણને, નૃત્યનું ફૂલ પણ મળેછે-૬૨
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૭) જે ભુજના દપંથી તનમન નાચી રહ્યો છે, કે જેની સેના નાચતી કુદતી કોઈથી પણ વરાયા વિના દિશાઓમાં વ્યાપે છે, એવા ચેદિરાજ વિષે પણ વાણી વિસ્તરી શકતી નથી ને બુદ્ધિ કહ્યું કરી શકતી નથી
જેણે પૃથ્વીને નહાવરાવી નાખી છે, ને ચોતરફ વ્યાપી રહ્યા છે, તથા જે ચંદ્રરૂપ છે, એવા હે ઇશ! અત્ર આપના યશને તે સહન કરતા નથી, શરણ થતો નથી, અહા ! મર્યાદામાત્ર તછ બેઠે છે
એના અશ્વરથ ને હાથીને ગણવા ઇચ્છે છે તે સમુદ્રને ખોબલે ઉલેચવા ઇચ્છે છે, જીવને સાચવવા ઇચ્છતો કાલ પોતે પણ એના સામો ન જાય તે બીજો કોણ જઈ શકે ?–૬૫
પૃથ્વીને પણ ચીસ પડાવતા કટકથી એ શત્રુને સહજમાં સંહારે છે; એવાની કોણ મિત્રી ન ઈચ્છે? કે કોણ ભક્તિ ન કરે ?
કઈથી પણ એને બીજા ભૂપનું નામ સંભળાવી શકાતું નથી, પણ સર્વે એને એટલું સંભળાવે છે કે આપ એકલા જ આ પૃથ્વી ઉપર ભૂપતિ છ–૬૭
જે કુબેર પાસેથી પણ ધન કઢાવે એવા ઉદાટ ભુજવાળા નૃપતિવર્ગથી, એ દંડધારા દ્રવ્ય પડાવે છે—૬૮
કધથી કઠિન થયેલા એના હદયને પલાળવાની ઇચ્છાવાળા એના શત્રુ એની પ્રણિપત કરે છે, પણ એણે ભક્તિપૂર્ણ વાણીથી કોઈને પણ કદાપિ વિનવ્યું નથી–૬૮
એનું ઉટ અશ્વબલ, પોતાના ઉપર બેઠેલાને અતિ વેગે કરીને
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮) ઊંચે લઈ જવા ઇચ્છે છે, એમ જોઈને રવિ પોતે પણ પોતાના સાત ઘેડાને ઊંચે લઈ જવા ઇચ્છતો નથી–૭૦
પૃથ્વીને મદપૂરથી પલાળી નાખવા ઇચ્છતો, પર્વત જેવા હાથીનો એનો સમૂહ જોઈ ઇંદ્ર પણ પિતાના હાથીને જોઈ જરા પણ હર્ષ પામવા ઇચ્છતો નથી–૭૧
જે અતિ દર્પવાળાએ ત્રિદશાધિપતિને ભ્રષ્ટ કરવાની પણ ઇચ્છા કરાય છે, તેને ઘણા છતાં પણ કીયા રાજાઓથી ભ્રષ્ટ કરવા ઇચ્છી શકાય ?-૭ર
આટલું સાંભળીને, શત્રુગણને દીર્ઘ નિદ્રામાં સૂવાડવાની ઇચ્છાવાળી તરવાર હાથમાં લઈ એણે બધી વાર્તા મંત્રીઓને નિવેદન કરી, તથા કેતુથકી ગગનને છાઈ દેતું સૈન્ય આગળ કર્યું-૭૩
જે અપાર જલથી પૃથ્વીને છોઈ નાખે છે, પર્વતને વિદારે છે, એવા પ્રસિદ્ધ પંચનંદ આગળ આવી પહો, અને સમુદ્રને સંભારવા લાગ્યો, તથા પાર જવાની ઇચ્છાવાળાને, તેમ કરવાની ત્વરા ન કરાવવા લાગ્યો–૭૪
જે તરંગથી આકાશને અડતો હતો, જલ વિસ્તારતો હતે, ને તટતને પડતો હતો, તથા જેના તટ ઉપર મગર પડેલા હતા, તેણે કોને ભય ન પમાડો –૭૫
એ સમુદ્રની પેઠે વાદળાંને પ્રવર્તાવતો હતો, ને દેવાંગનાઓને સ્વર્ગગાની પેઠે વિનદાર્થ તેડતો હતો; એને જન હલકો ગણતા ન હતા, ને એ પૃથ્વીના કંઠનું ભાષણ ગણાતી હતી –૭૬
જેનું જલ ચોતરફ વૃદ્ધિ પામીને, વ્યાપી ગયું, પથરાઇગયું, ને બધું ગળી ગયું, તેથી તેના વિશે, શું આ હિમાલય પોતે જ જલ છલથી વિસ્તર્યો છે, એમ લોક વિતર્ક કરે છે––૭૭
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮) , શું અહી ત્યાંથી જ લક્ષ્મી પિદા થઈ, અહીંથી જ ચંદ્રમાં જન્મ્યા, આમાંજ હરિ સૂતા, આનેજ પરશુરામે તીર માર્યો હતો. ૧), એમ એના વિષે જન વદે છે-૭૮
રે! તેંતો રસ્તો માત્ર રોક છે, સીમામાત્ર લોપી છે, તું શા માટે ઢોંગ કરે છે, તું તે ખરેખર સમુદ્ર જ છે, એમ બ્રમથી કોણ નથી બોલ્યું ? કે કોણે એને તરવાની ઈચ્છા કરતાં હદયમાં ભીતિ ધારી નથી–૭૮
શું એ તરંગથી આકાશને પૂજે છે, અથવા કટાક્ષ કરે છે કે - તાની અગાધતા કહે છે ? એના ઉપર જલક અબ્રસમૂહ રચે છે, જેને પવન ચોતરફથી ભેગાં કરે છે--૮૦
જેને કોઈએ વધ્યું નથી એવું એ વસ્ત્ર વિધાતાએ અતિ કઈ વણને પૃથ્વીને આપ્યું છે–૮૧
જે સર્વે સરોવર ભેગાં થયાથી, કે સર્વે નદ ભેગા થવાથી, કે સર્વે નદીઓ ભેગી મળવાથી, જાણે થયો હોય એવો પ્રતિભાસે છે
અગત્ય ઋષિ સમુદ્રને પી ગયા એવી જે સ્તુતિ ચાલે છે તે મિધ્યાજ છે કેમકે એમણે આને તો પીધે નથી એમ જણાય છે, એવું જેના વિષે લોક બેલેછે–૮૩
એને તટે તટે સર્પસમૂહ સૂતેલા છે, ને મગરોનાં ટોળાં પણ
(૧) પૃથ્વીમાત્રનું બ્રાહ્મણને દાન કર્યા પછી પિતાને વસવા માટે સમુદ્ર પાસે પૃથ્વી માગવા તેને પરશુરામે બાણ માર્યું હતું એવી કથા ટીકાકાર લખે છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) આળોટે છે, એટલે કે ત્યાં યમ પોતે જ પડેલો છે, બાકી બીજો કોઈ તે સૂવે નહિ કે કોઈને સૂવાડે પણ નહિ–૮૪
એને ન તજતો એવો સિંધુરાઢ ભયરહિત થઈ, તથા સર્વદા શત્રુથી અપરાત હેઇ, નીરાંતે ઉધે છે ને ઉગ્ર વૃશ્ચિકની પેઠે એકાએક શત્રુને દંશ દે છે એમ એ શત્રુને પરાજય પમાડે છે ને પમાડશે-૮૫
જેના જલને અંત નથી કે જે સાગરની શોભા પામવા ઇચ્છે છે એવા એને કદાપિ પવનો ઉલ્લંઘવા ઇચછે કે ગુડ પિતે ઈચછે, બાકી મનુષ્ય તેમ કરી શકે એવું નથી–૮૬
જેનું જગતમાત્રમાં વિખ્યાત થયેલું ગૌરવ વારંવાર વર્ણવતે મને નુષ્ય, કાપેલાને છે શેકેલાને શેકે છે, ને પૂછેલું પૂછે છે–૮૭
જેણે ઉમિરૂપી ઉંચા કરેલા કરવાળાએ, તટભૂમિને પાડી નાખી, વિવિક્તિને નાશ જેથી થયેલો એવાં વૃક્ષને ઘસડી નાખ્યાં, ચોતરફ પાણી ઉછાળી, આકાશને પણ છોઈ નાખ્યું, ન દિશાઓને ઢાંકી દીધી-૮૮
જલદથી જેમ મેઘગર્જના કરે છે તેમ છે વહ! ચારે તરફથી શાનો ગર્જના કરી રહ્યા છે એમ કોપાકુલદષ્ટિથી બોલ નૃપ એને નિયમન કરવા પ્રવે–૮૮
પૃથ્વીમાત્રે પૂજેલો એ સેનાપતિઓને બોલાવવાની ઈચ્છા કરે છે તેવામાં ચતુર પ્રતીહારે, બેલાવવા ઈચ્છેલા તેમને બોલાવી આણ્યા, બોલાવરાવ્યા-૮૦
એણે તેમને સેતુસંબંધી રાજાજ્ઞા સંભળાવી, તથા તેમને તે તરફ બરદાવ્યા, અને જયની વૃદ્ધિ કરવાની ઉત્કંઠાવાળા અનુચરસમેત એ પણ તત્કાલ ઉધમે લાગ્યા–૮૧
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧ )
તેમાંના કેટલાક શિલા તરફ દોડ્યા, કેટલાક વૃક્ષો ભણી વળ્યાં; અને હનુમાન ગયા હતા તેમ તમે કેમ જતા નથી એમ પરસ્પર વાતો કરતા ચાલ્યા–– ૨
સ્થલ પરશુ પકડેલા હાથથી કપાતાં સ્કૂલ વૃક્ષના પડવાથી ઉઠેલા, પર્વતની ગુફાઓમાં વિપુલ થયેલા, એવા પ્રતિ શબ્દ આકાશમાં વૃદ્ધિ પામવા લાગ્યા–૮૩ - અતિસુમુલધ્વનિ કરે તેમ દોડતો અક્ષતના સમૂહ જઈને અત્યંત ભય પામેલી, ચરતી, અરણ્યવાસી, પીન થાનવાળી, ચમરીએનો ગણ એકાએક ત્રાસ પામી નાઠે–૮૪
અતિ બલિષ્ઠ ભુજવાળાને હાથે વપરાયેલાં જબરાં ટાંકણરૂપી વજથી પર્વતોને બાઝી ગયેલા કાદવના રેડાની પેઠે તે છેદવા લાગ્યા, તેમ અતિ કઠિન અને ભારે શિલાઓને ઉપડવા લાગ્યા –૮૫
શીતે કરીને જેનામાં મકરંદના કણ ઠરી ગયા છે એવો, ઉડતા જલકણનો સમૂહ જેમાં જડ રીતે ઠરી ગયો છે એ, તથા માણસોને શ્યાનતા આપનારો, પવન ઘાડ જમી ગયેલા પરિક્વેદને મટાડે છે– ૬
સેતુબંધન કરવાના તાર્યથી આમ તેમ ફરવાવાળાઓમાંથી રોગ લેશમાત્ર ઉડી ગયો, તેમ જાત્રે પણ ખસી ગયું, તેમ તેમનો ઉત્સાહ સંપૂર્ણ વધતો ચાલ્યો-૮૭
એ વહની વચમાં તસમૂડ પડે, તેમ પથ્થરોના ઢગલા પણ પડયા, ને તેથી એનું અન્ય માર્ગે જતું જલ, જેમ અર્ધા વલોવાયલા દહીમાંથી દૂધન થી જુદાં થાય છે તેમ ઉભરાઈ જવા લાગ્યું
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૨ )
યજ્ઞ કરનારા જેમ દૂધ અને ઘી બધું પાકું કાચું ભેગું કરીને અગ્નિમાં હ। મેછે તેમ શત્રુને ખાણથી ખાઇ જવા ઇચ્છતા તેમણે એ વહુમાં સૂકુને ભીનું સર્પ નાખ્યું —૯૮
ઉત્તમ બાહુથી રમણીય દીસતા કેટલાકે, સેતુબંધનું કામ પૂર્ણ થવા વાટ જોતી સેનાને મૂકીને, જાંબુવાની ફાલ કરતાં પણ ઋષિક ફાલ ભરવાની ઇચ્છાથી, જલની પાર જવાની ઇચ્છા કરી -૧૦૦
શું તમે થાકી ગયાછે ? કે તમારા હાથ અટકયાછે; એમ પૃથ્વીંદ્ર પાતે પૂછેછે ત્યાં, એવાં સામવચનથી સેતુ પાછળ ચાલતુ લોકોનું કષ્ટ પણ રામી ગયું—૧૦૧
સેતુ બાંધનારાઓએ કરેલા બંધના નિમિત્તથી એ વહુ, પાતા ઉપર બાંધતારાંએ સેતુ નાખવાથી ઉત્પન્થે જતાં જલવડે, જાણે તેને બાંધ્યુંા માટે વેર વાળવા સારૂ પર્વતને નવરાવી નાખે
~૧૦૨
હું પૃથ્વીના રક્ષણ કરનાર | આપના સેતુ બાંધવાની ત્વરા કરતા, તથા નીરોગી, એવા રક્ષક સુભટો એનુ રક્ષણ ત કરતાં આંધવાનેજ પ્રવર્તેછે, તથા ચા તરફથી થોડા જલવાળા અને પીડાવાળા કરેછે, એમ મગરના સમૂહ બૂમો પાડેછે—૧૦૩
પૂર્વે આવી પીડા ન પામેલા, આ વર્લ્ડ, જરાપણ ન અટકતા, તથા પીડા કરતા, સેનાપતિએથી પીડાયલા, તથા જવશેષણ અને ત્વરાથી પીડા પામેલા, મૂળ પામી ગયા હોય એમ, ઉગ્ર વિધિને યોગે કરીને, ફ્રી ઉછાળેછે—૧૦૪
ન્ય’કુમૃગની પેઠે સૈન્યની દાડાદોડમાં, સીદ્યા અને વાંકા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩) ઉડતે, તથા દીર્ધ શબ્દ કરતે, તથા પાંખો ફફડાવીને, મણું (૧) પક્ષીને સમૂહ જેમ કારીરી ઈષ્ટિમાંથી અટવ્યનુયાજ (૨) નામે છે તેમ ઉડી નાઠે-૧૦૫
અવર રચવા યોગ્ય, તથા અવયે ભાગવા યોગ્ય, એવહ, તેના કર્મમાં લાગેલા, સ્વીકારવા યોગ્ય અને સુવિનીત સુભટોને, સર્વના ઉપરિ એવા રાજાએ સારાં અને નવા ભજનથી તૃપ્ત કર્યા-૧૦૬
વડ અને લતાઓમાં વસેલી તથા સેતુકાર્યમાં પ્રવેલી સેનાવાળો પિતાના ભુજબલથી, એ વહને નિયમન કરી, ઉબજ રોગને જીતનાર એ, લેશ પણ લોકાપવાદને (ર), જેમ દુષ્ટગ્રંથમાંનું વાકય પાત્રથાય છે, તેમ ન થયો–૧૦૭
ભાઈ જરા પણ ક્ષીણ વદન કરીશ નહિ, એ વહને નથી તે બાંધ્યો કે નથી મેં બાંધ્યો, એમાં તો માત્ર અતિ પ્રતાપવાળું, આપણા નૃપતિનું તેજજ વિજયી છે એમ એ સેતુ બાંધનારામાં વાર્તા ચાલે છે–૧૦૮
બંધાવાની ઈચ્છાવાળો ન છતાં પણ જેને તે ઈચ્છાવાળો કર્યો એવા એ વહન, પર્વતોને પણ માટીના ઢેપાની પેઠે ઉંચકી ઉંચકીને, એની સેનાએ, જરા પણ થાક પામ્યા વિના, અતિ દીન જેનાં મર્યા થઈ ગયાં છે તથા જેનું જલ ઓછું થઈ ગયું છે એવાને, બાંધ્યો–૧૦૮
વૃક્ષને કાપી કાપીને માં નાખવાથી બંધાયેલો એ વહ, ક્ષીણ થવા લાગ્યો, ને ચુલુય પણ શત્રુને સંહારવા તથા દિશાઓમાં કીર્તિ વિસ્તાર ચાલ્યો-૧૧૦
(૧) મચ્છું એટલે જલવાયસ એમ ટીકાકાર (૨) એણે આદરેલો સેતુ પૂર્ણ ન કર્યો એવા એમ વિકાકાર.
૨૦
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪ )
દુ:ખે કરીને નિરાસ કરી શકાય કે મારી શકાય એવા સિરાજના આજ નિરાસ કે ક્ષય થાઓ એમ, પરાજય કરવાની ઇચ્છાવાળાને હણવાની ઇચ્છાવાળા સતા અનામય સેનાપતિએ ખાલ્યા—૧૧૧
આ અતિ સરલ સેતુ વર્તમાંનમાં કે કોઇ યુગમાં પણ વિલેપ થનારો નથી એમ બધા વિચારે છે, કેમકે એની આખી સેના એના ઉપરથી ગઇ તાપણ એના એક પણ સાંધો હાલ્યા નહિ—૧૧૨
શત્રુના માણુને ખાણથી કાપતુ, શત્રુસ્રીઓને રોવસવતુ, પોતાનાંને હર્ષ કરતું, સ્મર્થ સાધતુ', ને સિ ંધુરાજને પોતાની ખબર કરતુ, સૈન્ય ચારે દિશાએ વ્યાપ્યુ-૧૧૩
જે ૠતુ ગાય અને અલાકાને ગર્ભ ધરાવેછે તેની પેઠે એ સૈન્યે ધનુષુ તાણીને ખેંચ્યું અને ગર્જના કરી—૧૧૪
રે! ધનુખ્ તૈયાર કરો, ખાણ ચઢાવે, હવણાં ઘીને ઓગાળવાનુ રહેવા, તેમ માખણને પણ તાવવુ દૂર કરા, એમ સંદેશના લોકા કોલાહલ ચલવવા લાગ્યા—૧૧૫
અહા ! સુખે ઘી આગાળા, હું એક માખા સંદેશને પાલનાર આા રહ્યા, એમ ખેાલી જનાને પ્રસન્ન કરતા ધનુo ચઢાવત હમુક રણભૂમિ ઉપર આવ્યા—૧૧૬
શત્રુને પોતાનું પરાક્રમ દાખવતુ, પૃથ્વીને ધમધમાવતું, પર્વતને હલાવતુ, મારા એમ બૂમ પાડતુ, ને પોતાનાં ને પ્રસન્ન કરતુ એનુ સૈન્ય ચાલ્યુ—૧૧૭
લેશપણ ભય પામ્યા વિનાનાં ઉભય સૈન્ય અન્યોન્યને સ્પર્ધાપૂર્વક બાલાવતાં, અસ્ત્રથી હાઈ નાખતાં, અન્નથી મારતાં, તથા સંહારતાં, સામસામે અથડાયાં—૧૧૮
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫)
શામાટે સેનાનો ક્ષય કરવો એમ કહેવરાવતે, નિષ્કલંક વંશ વાળો ભીમ, યુદ્ધમાં આવ્યું, તથા પોતાનાંને ખુશ કરતો ને શર ફેકતો સિંધુરાજ પણ આવ્યો-૧૧૮
એમનાં ધનુષમાંથી થયેલો, પૃથ્વી અને આકાશને ચીરી નાખતે, ભેદી નાખત, વ્યથા કરતો, ધ્વનિ સર્વને ચીરી નાખે છે, તથા ધનુષથી ફેંકાયલાં બાણનો સમૂહ પરસ્પરમાં અથડાઈ અથડાઇને અનેક વિઘટ્ટના આકાશમાં મચવે છે–૧૨૦
એમનાં બાણથી, પ્રતીપ હણનારો બહુ બહુ વ્યથાપૂર્વક વ્યથાય, અતિશય કષ્ટ પાઓ, પ્રતીપ પીડા કરનારો અને અનેક વંચનાથી પીડાયો-૧૨૧
રે! વારંવાર દુષ્ય રૂપ અપરાધ કરી કરીને (વ્યાધિની પેઠે) (મૃગ જેવા) આ સુભટ સાથે શું વારંવાર રમે છે? એમ કહી, અતિ પરાક્રમથી પોતાના (શત્રુના) પ્રાણુની વારંવાર યાચના કરતા ભીમના હદયને બહુબહુ સહન કરતા શત્રુએ વ્યથા કરી–૧૨૨
અહો! મેંતો હરણી આજ રમાડ્યાં, ને તેજ રાજભાવ દાખવ્યો ! એમ તૂક ચઢાવી એણે એવું બેલ વાપર્યું ને એવું તેજ પ્રકટી મેર્યું કે જેના વડે નાખેલાં બાણથી એ (સિંધુરાજ) બળહીન થઈ ગયો ને એની પાસેથી પિતાનાં યશ અને પ્રાણ માગતો, બાણ ફકત સતો પણ, બેડીમાં પડી વાંકો થઈ ગયો–૧૨૩ - જેને દેવ કે દાનવે આગળ દો ન હતો, તેને યુદ્ધમાં પોતાના વીર્યથી અતિદમન કરીને, ચુલુકકલના કુમારે, જેને કોઈએ પણ બાંધેલો નહિ એવાને, ઘણી ઘણી રીતે ઇષ્ટ તથા યોગ્ય બંધનમાં, નાખી બેડી પહેરાવી–૧૨૪
- જેને કોઇએ ચાખી ન હતી કે જેની કેઈએ ઈરછા પણ કરી નહતી, તે શેલડી અને યવવાળી ભૂમિને ચિકુલાવ, હાથી છેડાના સૈન્ય પાસે ચવરાવી ચરાવીને, સંપૂર્ણ રીતે ચાખી–૧૨૫
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬)
સર્ગ ૯ પછી ભીમ, સૈન્યને ધીરજ આપતો તથા સૈન્ય પાસે સંહાર કરાવત, તથા ગર્વિષ્ઠનો નાશ કરાવતા, ચેદિરાજ તરફ ચાલ્યો–
જેણે ધાડ પાડી પાડીને લૂટ કરેલી તેમણે પણ એની જતી સેનાને કાંઈ કરાયું નહિ–ર
તેણે પણ કાંઈ હાગ કરી નહિ, ને ન્યાયથી વર્તી તે કશું નુકસાન કર્યું નહિ એમ અતિ તેજવાળે એ સર્વને પ્રવાદન કરતે ચાલ્ય–૩
ભીલ લોકોને સારી રીતે શમાવતે ભીમ આવે છે એમ ચેદિરાજે સાંભળ્યું, ને પોતાના બાહુ તરફ જોયું, પણ શાન્તિ (3) કરી
મારા શત્રુઓને સારી રીતે વશ કરનાર છે તેથી એની મૈત્રી કરે એવા આશયથી, કે વિગ્રહ કરવાના આશયથી એ આવે છે કે જે કે વિધિયોગ કે સૂર્યની વિકૃતિરૂપી આજ કાંઈ નથી, તે પણ શગુને સંહારતે સંહારને ભીમ આવે છે એ મને ચતું નથી. જેના પૂર્વજો. એ શસ્ત્ર સમારી શત્રુ સંહાર્યા છે, પણ છલથી કદાપિ તેમ કર્યું નથી, તે શું આજ છલ કરીને તૂટી પડશે ? તેમ એને મેં કઈ રીતે કોપથી પ્રજવલિત કર્યો નથી, ને એ કદાપિ કોપથી પ્રજવલતો નથી, મેં કાંઈ કર્યું હોય તો તે મારી જાણ બહાર હેય નહિ. ન્યાયપૂર્વક વર્તનારો તથા શત્રને પ્રજવલિત કરનાર તથા પ્રતાપથી પાલનારો, જો સંધિ કે વિગ્રહની ઇચ્છા કરતો હોય તે પણ દૂત મોકલ્યા વિના રહે નહિ. આ પ્રમાણે, નીચા નમાવેલા ક્ષીણ મુખથી ચેદિરાજ ચિંતા કરે છે, એવામાં એણે દિશાઓને ગળી જતો ને નવરાવી નાખત રજ: સમૂહ દીઠે-૫-૬-૭-૮–૪–૧૦
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭) સેનેરી કિરણોથી આકાશને છોઈ નાખતા, તથા દિશાઓને લીપી લેતા, કૂર્મને ફીણ પડાવતા, શેષને વિષ એકરાવતા પૃથ્વીને કંપાવતા; તાપ હરનારી, મોરનાં ઉત્તમ પીછાંની છતરીઓથી ઘર જેવી નીલ શીતલતા સારી રીતે પામતા, તથા દિવ્ય પોશાખથી શોભતા સવારો સમેત અવનો સમૂહ ચેદિરાજે જોયે; તે જ સમયે પ્રતીહારો ના મુખ્ય પાસે એણે જે યોગ્ય હતું તે કહેવરાવ્યું તથા કરાવ્યું–૧-૧૨-૧૩
પછી દ્વારપાલે આજ્ઞા માથે ચઢાવી સભાને કહેવા માંડ્યું, અને પોતાના અધિકારને અધિક દીપાવતાં આ પ્રમાણે વાણી ઉચારી –૧૪
આકાશને છત્રોથી કરીને શોભાવત, ભાલાની કાંતિથી દીપાવત, કિરીટનાં કિરણથી તેજવા કરતો, અશ્વના હણહણાટથી ગજાવતે; તેમ ખરીના ઘાથી પૃથ્વીને ગજાવત, દીપાવત, પીડતે, ને ભારથી વરાહની દાઢને પણ પીડા કરતે, ને દીપાવતે; જે રજ ઉડીને ભેગી થવા લાગી છે તેનાથી અંધકારને વધારતો; ને ભેગા થયેલાં અઢાથી પ્રકાશની વૃધ્ધિ કરતે; ગડગડતાં દુંદુભિથી નિકું. જેને ગજાવતો; ને ડમકતાં ડાખલાંથી આકાશને ગડગડાવતે ગાજતી નોબતોથી પોતાનો જાણે ઉત્કર્ષ જાહેર કરતો; ઉચ્ચ રીતે થતા શંખનાદથી જાણે મંગલધ્વનિ કરતો; કહીં ક્ષોભ પેદા કરતે કહીં વિસ્મય વિતારતે; ને ઘડાના ખારાથી સૂર્યના તેમ ઇંદ્રના અશ્વને તરત વૃક્ષસમૂહને પાડી તેને ચીરી કટકા કરી નંખાવતે જેને કોઈએ અટકાવ્યો, હરાવ્યો કે લોયો નથી એ; પરસ્પરમાં બીજી વાત ન કરતો, તથા અન્ય સાથે ન બોલો, પણ પોતાના સ્વામીની શક્તિનું વર્ણન કરી પોતાની ભકિત દર્શાવતે; ને કાંઈ પણ ઉપદ્રવ ન કરતો; એ આખી સેનાનો એક લેશભાગ, દશહજાર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૮) ઘોડાવાળે ભીમના દૂત સાથે આ આવ્યો છે–૧૫-૧૬–૧૭– ૧૮–૧૮–૨–૧૧–૧૨–૨૩
- રત્નાંશુથી લીલા ઘાસવાળું હોય તેવું જણાતું જે દ્વાર, ત્યાં દૂત આવી પહો છે, ને મેં તેને ત્યાં ઉભે રખાવરાવ્યો છે, કેમકે મેં મહારાજની આજ્ઞાન ગંધ ફેલાવ્યો છે–૨૪
બુદ્ધિને જરાપણુ દોષ ન લગાડનારા, અને જાતે અત્યંત અદુષિત, તથા બુદ્ધિથી વિવેકે રાખેલા આચારવાળા, પુરુષો સહિત એ પિતે પણ અતિ દોષરહિત, આ સ્થાને આવવા ઈચ્છે છે–૨૫
જે આ દામોદરને જોવા ગયા તે જનોએ, એને, યુધિષ્ઠિરને દૂત (દામોદર શ્રીકૃષ્ણ) પૂર્વે ( કૌરવ સભામાં) ગયો હતો તે દીઠ, ને તેમને સંશય ટળ્યો નહિ (૧)-૨૬
* : એ કશું ખોદી નાખતા નથી, કશું ખાઈ જતા નથી, કશાને મારતા નથી, તેથી ખરેખર એ લોક શત્રુ થતા નથી, એમ મારી બુદ્ધિ કહે છે–૨૭
- અનિદિત અને અવિસ્ત બલવાળો કલચુરિપતિ (૨) આનંદે પામ્યા, અને ઉંચી કરેલી ભમરવાળા નેત્ર સહિત, સર્વવપતિપૂજિત એણે, એને અંદર લાવવા આજ્ઞા કરી–૨૮
(૧) કે આતે વિષ્ણુ છે કે દાદર છે. (ર) કલયુરિ એવો દેશ જે ચેદિ દેશનું બીજું નામ હશે (2)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯) અવિકપિત આકૃતિથી પોતાના અનામય સુભટોસહિત ત્યાં બેસતાં એણે યશ વિસ્તારમાં વિનય ન લો તેમ વગરવ ન તર્યું-૨૮
સોપારી અને કપૂર ચાવતો એ વિલાસી, બધી સભાને આનંદ કરતે, ધોબી એ ઘોયલાં વસ્ત્ર જેવા શ્વત દંતાંશુવાળો ખેલ્યો-૩૦.
નવા ઉદકમાં પકવેલા માંસનો જેને પરમ પ્યાર એવા શિકારનો ધંધે કરવાવાળા વ્યાધ પણ આપની આજ્ઞાથી ત્વચાવાળા મૃગોને માત્ર રમાડેજ છે-૩૧
અતિ વિસ્તાર પામેલા તમારા યશથી દગ્ધકાઝવત્ થયેલો વિધ્યાદ્રિ જાગતી બુદ્ધિવાળાને પણ હિમાલય જેવો જણાય છે– ૨
અક્ષત પરાક્રમથી કાશિરાજને અવમાનના કરી રહીને દશાસ્કૃધિપતિને સારી રીતે અવિરત સેવામાં આપે યોજ્યો છે--૩૩
પોતાના હાથીને ચોતરફથી ભેગા કરી દૂરથી આપને શરણે આવી ભદ્રભટ ભૂપતિ સુખી થયો-૯૪
હાથી અને ઘેડાને શાલામાં પૂરી તેમને નમસ્કાર કરી શસ્ત્ર મૂકી દઈ, તમારા પ્રતાપથી રણમાંથી નાઠે-૩૫
હે રંતિદેવ જેવી કીર્તિવાળા! કલિંગરાજ તથા તંતિક સહિત તંતિ, ગતિ, હંતિ, વંતિ, મતિ, એ સર્વ રાજાઓ તમારી કીર્તિક છે ને વિરતારે છે–૩૬ - કોઈને પણ પૂર્વ કર આપેલો નહિ એવો તમે ઉમૂલન કરેલો અ શ તમને કર આપવા ઇરછે છે, ને અતિશય ભાવવાળી ભક્તિ કરનારામાં મુખ્ય થઇ અતિ ભાવથી ભક્તિ કરે છે–૩૭
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૦ )
કોઇને ન આપવાના એવા કોશ ખાદી કાઢીને ગ્રહણ કરતા તમને, ગાડે, મારી સ્થિતિ અને મારા પ્રાણ તેનુ આપ રક્ષણ કરા એમ કહેતાં, તે આપ્યાછે—૩૮
સતિ સ ંતિ અને સાતિ આદિ કૃપાના અગ્રેસર તથા શત્રુના હણનાર આપથી કાર્તવીર્યાર્જીનના વંશના યશ વિસ્તરેછે, ને યશ સમુદ્રને મહીનાખે તેવા વિસ્તરેછે—૩૯
તેથી નૃપોની પૂજાથી પ્રસન્ન થયેલા આપને પ્રસન્ન થઇ ભીમરાજા પૂછેછે કે આપ અમારા મિત્ર કે શત્રુ છે ? કેમકે ઉભય રીતે પણ આન ંદકાજ ો—૪૦
પછી બીજા કણાવતાર જેવા, અને યશથી નવાયલા કણ્, ન્યાયચુક્ત, સાયરહિત, આવું ઉત્તર કહ્યુ−૪૬
કદાવિ પણ નિર્મૂલ ન થયેલો, શ્રીનિવાસ, એવા સોમવશ (૧) વિજયી છે; રક્ષણ કરવાથી પવિત્ર થયેલો તેના આશ્રયે આવતારના તાપ હણનારો છે—૪૨
સર્વનુ રક્ષણ કરવાને સંપૂર્ણ એવા સૈન્ય સહિત પુરૂરવારે એજ વંશમાં થઇ પૃથ્વીને પાળી છે, ને ઇંદુ જેવા નિર્મલ યશથી દિશાઓને ભરી દીધીછે—૪૩
તેજના મૂર્તિમાન રાશિ જેવા, અને મૂર્તિમાત્ ક્ષત્રિયધર્મ જેવા ઈંદ્રના અભાવે ભયમાં પડેલા સ્વર્ગનુ રક્ષણ કરનાર, નહુષ ( ૨ ) પણ એજ વંશમાં થયા છે—૪૪
( ૧ ) વંશ શબ્દ દૂર્થ છે; વાંસ તથા કુલ,
( ૨ ) નહુષની એ કથા આગળ ગઇ છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૧) નિરંતર સંગ્રામ કરતા દુષ્ટ મદવાળા, અનીતિવાળા, એવા દૈત્યોને જરા પણ કષ્ટ પામ્યા વિના એજ વંશના ભરતે હણી અતુલ યશ મસળ્યો છે--૪૫
એજ વંશમાં, નિરંતર જાગ્રત, પાપ માત્રથી રહિત. તથા ધર્મમય, એવા યુધિષ્ઠિરે સદા ઉદ્ધત એવા શત્રુને સંહાર કર્યો છે–૪૬
જેના સળગાવેલા યજ્ઞાગ્નિમાં આહતિ માટે પાત્ર ચઢાવેલા ને ત્યાંથી ઉતારેલા ઈંદ્ર અને તક્ષક અતિ ભય પામતા સતા જીવલઇ નાઠા તે જનમેજય પણ એજ વંશમાં થયો છે (૧)--૪૭
ઘૂતાદિવ્યસનરહિત, કેઈથી પણ ઝાંખા ન થયેલા તેજવાળા, અદ્યાપિ પણ જીવતાજ હોય તેવા, અક્ષય યશવાળા, અન્ય નૃપતિઓ પણ એ વંશમાં થયા છે–૪૮
એ સર્વ પૂર્વ-નૃપથી જરા પણ ન્યૂન નહિ એવો હાલ ભીમદેવ વિજયી વર્તે છે, જેના રાજ્યમાં માત્ર કલિ વિના કોઈ પણ કશો ક્ષય , કરી શકતું નથી–૪૮
સપુરુષોની મૈત્રી તો સહજ સ્વાભાવિક જ છે, એટલે અમારી મૈત્રીને, કોણ ક્ષીણઆયુવાળા ને ક્ષીણસંતતિવાળે, અન્યથા કહે
(૧) પરીક્ષિતને તક્ષકે ડોતે પછી તેના પુત્ર જનમેજયે સર્ષમાત્રને હોમવાને યજ્ઞ આરંભ્યો. એમાં એવો નિયમ છે કે જે યાચક આવી જે માગે તે તેને આપ્યાવિના આહૂતિ આપી શકાતી નથી. તક્ષકનો હોમવાનો વખત આવતાં તે ઇંદ્રને શરણ ગયો, ત્યારે જનમેજયે ઈદ્ધિ સહિત તક્ષકને હોમવા માટે તેને સરવામાં મૂક્યો. પણ તે જ વખત કોઈ ઋષિએ યાચના કરી તો તે આપવા રાજા થેભ્યો, પણ તેણે તો એ ઇંદ્ર ને તક્ષકને પામ્યા. એમ તે છૂટી ગયા. આ કથા ટીકાકાર આપે છે
૨૧
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬ર ) અથવા તેણે પોતાની મેળે જ પોતાનો ક્ષય સાધ્યો છે, તેનો ક્ષય કરવાથી આપણને શો લાભ છે? પ્રશંસા કરવાથી લજજા પામતા, તથા સત્યમાર્ગ સ્વામીના યથાર્થ અનૃણ થયેલા એવા તમે અમારાં પુણ્યથીજ અત્રે આવ્યા છો-૫૧ - આવો પ્રશ્ન કરવાથી, હે સન્માર્ગે વર્તનારા ! ભીમ પિતે લજ્જા પામ્યો નહિ, અથવા તમે લજજા પામ્યા નહિ? હું મીતિથી સંપૂર્ણ રીતે બંધાયેલો તે લજવાઉં છું–પર
અવૃત એવું મારું મન પણ, ભીમ આજ અહીં આવે છે, એ જાણ અત્યંત ઉત્કંઠાથી પ્રેરાયેલું અને અતિશય આનંદથી ઉલસેલું, પરમ તૃપ્તિ પામે છે–પ૩
જેનાં ગંડસ્થલ અને સુંઢ મદથી ભીનાં છે એવા હાથી લઈને અસંશય મારે સામા જવું જોઈએ, પણ તેમાં રાજાએ રેવા ન એલંઘવી એટલો લોકાચારમાત્રજ બાધ કરે છે–૫૪
તેથી સર્વ સંશય તજી, અશુષ્ક અને પકવ સોપારી જેવા તથા જાગતા અતુલ તેજવાળા, અને પરહસ્તીની લાદ સરખીથી પણ કોપ કરનારા, એવા હતી (ભેટરૂપે) લો-૫૫
પવન જેવા ગમન કરનારા, ને પવનની ગતિને પણ જીતે તેવા વેગવાળા, નિરોગી, પીન, મત્ત, ને કુલ્લપક્વ જેવા, અશ્વને પણ લઈ જાઓ–૫૬
સંકુલ્લકીર્તિવાળા શ્રીજરાજાની આ સુવર્ણમંડપિકા, જે લક્ષ્મીના સ્થાન રૂપ હોઈ કુલપક્વ જેવી શોભે છે તથા જેની શોભા જરા પણ ક્ષીણ નથી થઈ એવી છે, તેને લઈ જાઓ–પ૭
નિરોગી, ને તોફાન વિનાનાં, ઉંટોથી મેના એક કટકા રૂપે પ્રસિદ્ધ એવું સુવર્ણવત્તરૂપી ઉપાયન લઈ જાઓ–૫૮
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૩ )
ભીમને આટલું આપજો, મને મિત્ર જાણજો, યથાયોગ્ય આજ્ઞા કરજો; શંકામાત્ર તજી, તૈયાર થઈ, જવાનો નિશ્ચય કરો, ને મારા તરફથી ભીમને મણિપત કરજો-૫૮
જેમ અમારી પ્રીતિ વધે, દ્રવ્યની અધિક વૃદ્ધિ થાય, ને તેથી જેમ વધારે પૃથ્વી જીતાય, લક્ષ્મી વધે, ને સુખ ઉપજે, એવો આજીવ કરી તમે યથાર્થ કરજો–૬૦
સર્વ ભેટ લઈને, હું એમ કરીશ એવું કહેતો દામોદર, ઉત્તમ તુરંગમોથી પૃથ્વીને છોઈ નાખતો, જવા ની સી–૯૧
ભીમની પાસે ગયો ત્યાં એનો, મંત્રી એ કે કોઈએ, દેષ કર્યો નહિ, પણ સામા આવ્યા, હર્ષ પામ્યા, ને સ્તુતિ કરવા લાગ્યા
તાર્થ થઈ પાછા આવેલા ભીમને પુરજનોએ સાક્ષાત્ ભીમ જ ો, અથવા ઇંદ્ર સમાન ગણ્યો, ને મંગલ કરવા લાગ્યા-૬૩
નુપના આગમનના ઉત્સવમાં દાનાદિ કર્યું તેનાથી કોઈ દરિદ્રી. રહ્યું નહિ, સર્વે યથારુચિ ભોજન કરતાં થયાં, આનંદ પામવા લાગ્યાં ને ઉમે લાગ્યાં-૬૪
પૃથ્વીનું પાલન અને શાસન કરતા ભીમે પુરમાં પેસતાં, દષ્ટિ તાં, હસતાં, વાણી વદતાં, ને આનંદતાં, સ્ત્રીઓનાં ટોળાં દીઠાં !
સર્વને આનંદ કરતાં નગરમાં પ્રવેશ કરતા એનું અતિ વિપુલ લાવણ્ય પરલોક પણ માપી શક્યા નહિ તો બીજાની શી ગતિ ?
એણે લક્ષ્મીને આનંદ પમાડ, તેનું દાન કર્યું, તે એવી રીતે કે
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪) જેથી પૃથ્વી અને સ્વર્ગ, કોઈ પણ મે કઈ દરિદ્રી કે ભયભીત રહ્યું નહિ-૬૭
એ પૃથ્વીનું શાસન કરે છે તેવામાં ભયભીત થયાં હોય એમ જલ અગ્નિ કશા ઉપદ્રવ કરતાં નથી, ને પોતાની શાતિને તજતાં નથી–૬૮
કૃપા કદાપિ તજશો નહિ, યુદ્ધ કરશો નહિ, ક્રોધ ચઢાવશો નહિ, આપની સેવા અને કદાપિ તજવાના નથી, એમ કીય નૃપ એને કહેતો નથી–૨૮
કલામાત્ર જાણનારો તથા તેને નિરંતર સંભારનારો એવો એને ક્ષેમરાજ એ નામે પુત્ર થયો, આ સાક્ષાત્ ધર્મજ અવતર્યો છે એમ લોકે અતિપ્રેમપૂર્વક અને જાણો-૭૦
દક્ષનો અવતાર હોય એવો, સર્વને પવિત્ર કરનાર અને પ્રસન્ન કરનાર અને બીજો પુત્ર, લક્ષ્મીને પરણીને પાલનારો, તથા કીર્તિને વરનાર, કર્ણ એ નામે થ–૭૧
જે માગે તેને તે આપતો ને એમ અતિ કીર્તિ વધારતે એવો ક્ષેમરાજને એક પુત્ર દેવપ્રસાદ એ નામે થયો–-૭ર
પૂર્વના પો જે માર્ગ સ્વર્ગ ગયા તે માને આશ્રય કરતા ભીમે ક્ષેમરાજને રાજ્ય લેવા આજ્ઞા કરી પણ તેથી તેને પ્રસન્નતા થઈ નહિ–૭૩
ન્યાયમા વર્તનારો ને નિરંતર આજ્ઞાનું પાલનારો તથા કલાને મનન કરનારો એ કર્ણ, તેને મસ્તકે ચુંબન કરતા એ બે જણે રાજ્ય ઉપર અભિષેક કર્યો–૭૪
તત્વવિચારમાં મન પરોવી, વિપુલ અજ્ઞાનપાપનો નાશ ક
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫)
રત, બ્રહ્મને અનુભવતો, અમૃતનું પાન કરતો, ભીમદેવ(૧) પણ સ્વર્ગ ગયો-૭૫
શોકારિનને ઉદ્દીપાવત, અશ્રુ પાડત, ક્ષેમરાજ, સરરવતીના તટઉપર, તપ કરતા લોકના યશને પામતે, જરાપણુ ગ્લાનિ પામ્યા વિના(૨) તીર્થમાં વો–૭૬
તપથી જરાપણ કલેષ ન પામતા એવા એની સેવામાં અત્યંત તત્પર અને અમદમાદિયુક્ત એવા દેવપ્રસાદને કર્ણ દધિસ્થલી આપ્યું-૭૭
નિરંતર ભમતું અને શ્રમ કરતું છે સૈન્ય જેનું એવા કર્ણ, ફીણ પડાવતાં અને લોહી ઓકરાવતાં, શત્રુનું નામ પણ સહન કર્યું નહિ, નિરંતર એકાકાર એવા આપની કીર્તિના પટને દિશામાત્રમાં પ્રસરાવીએ, એમ એને કીયા ભૂપે નથી કહ્યું –૭૮
જે પૃથ્વી ઉપર પંડિતાઇથી વિખ્યાત છે, અથવા સ્વર્ગમાં છે, તે પણ એના આગળ કાંઈ નિશ્ચય કરી શકતા નથી ને બેસી રહે
હું જાણતો નથી, અમે બે જાણતા નથી, અમે જાણતા નથી, તમે જાણતા નથી, તમે બે જાણતા નથી, તમે બધા જાણતા નથી, તે જાણતા નથી, તે બે જાણતા નથી, તેઓ જાણતા નથી, એમ એના આગળ કોણ નથી કહેતું ?—૮૧
(૧) એનાં એજ વિશેષણ દેવને પણ લાગુ પડે છે, એમ ભીમદેવને દેવની ઉપમા શ્લેષથી ઘટે છે.
(૨) તીર્થ તે મંકેશ્વર જે દધિરથી આગળ છે એમ ટીકાકાર.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૬)
ચંદ્ર, અશ્વિનીકુમાર, ને અગ્નિ, અને હુ' જાઉં, અમે બે જાણીએછીએ, અમે સર્વે જાણીએ છીએ, એમ અનુક્રમે કહેતા, એને સારી રીતે જાણે છે—૮૨
આગળ કોઇએ એવુ' બાલ્યું નથી, હાલ કોઇ ખેાલતું નથી, કે કાઇ કહેતું નથી, કે જેવું સત્ય એ ખાલે છે કહે છે—૮૩
હે શિવપાર્વતિ ! હે શચીન્દ્ર ! હે કૃષ્ણ ! હું બ્રહ્મા ! તમે જેવું કહેા તેવાજ ખરેખર એ છે એમ એના વિષે સ્વર્ગમાં નારદ વાત કરે છે—૮૪
એને માટે ઋષિગણ એમ આશિમ્ દેછે કે જ્યાંસુધી ચંદ્ર સૂર્ય તપે છે ત્યાં સુધી તારા જય થાએ, નિરંતર વિજય થાઓ, ને તારા ભુજ વિજયી નીવડે—૮૫
જે ધનુપ્તે તમે પૂર્વે સેવતા હતા તેને હવે સેવશે નહિ, પણ કર્ણના પાદ સેવા, એવું એના શત્રુએ પોતાના હાથને કહેછે—૮૬
પૃથ્વીને વરેલા તને, લક્ષ્મી વરે, પણ હું કેમ વરૂ, એમ ધીજ જાણે તેની કીર્તિ દિશાએ દિશાએ નાસતી ક્રે છે—૮૭
જરાપણ મેદદાષ વિનાના, મલ્લ્લાને યુદ્ધમાં હઠાવનારા, અને નિર ંતર શ્રમમાં જાગ્રત્, એવા એણે, જે યુધ્ધમાં ભયભીત થાય તેના ઉપર ખ ઉગામ્યું કે ૐ ચુ' નથી—૮૮
ધર્મ અને અર્થ વિષયે નિરતર જાગતા અને વેત્રીએ વિજ્ઞાપના કરી કે બારણે કોઇ ચિત્રકાર આવ્યા છે—૮૯
એ બહુ બહુ દેશમાં ફર્યો છે, ને એણે લોકોને બહુ બહુ વિ સ્મય પમાડયા છે, તથા બહુ પૃથ્વી દીઠી છે, ( ને તેથી ) અદ્ભુત ઃશાવે તેવા છે—૯૦
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) પછી, તૃપાસાથી પ્રવેશ કરી એણે નમસ્કાર કરી હાથ જોડી કહ્યું કે આપને કોણ સંભારતું નથી, કે આપનો આશ્રય લેતુ નથી, એમ જાણીને જ હું પણ આપનું સ્મરણ કરી આપની સમીપ આવ્યું છું-૮૧
હે કીર્તિમંદિર! પૂરે ચઢેલી ને ઘુઘવતી નદીને તરી, શ્રમમાત્ર વિસારે પાડી તથા સુખ પામવાની આશાએ, આવ્યો છું–૮૨
આપની વાણી દધિરૂપ ધારણ કરે છે, ને અર્થી પ્રતિ દધિરૂપ થાય છે, તો તે જ પૂર્ણ અને કાંતિપૂર્ણ મારા પ્રતિ પણ સાચે દધિરૂપ થાઓ-૮૩
લક્ષ્મી જેમ આપને પરાક્રમ અને કાન્તિથી રમમાણ થઈ છે, તેમ આ પણ થાય તો બહુ ઉચિત, એમ અભિલાષાપૂર્વક તેણે ચિત્રપટ નિવેદન કર્યું–૮૪
એમાં આ લેખેલી કન્યાને જોઈ રાજા ઉત્કંઠિત થઈ ગયો અને બોલ્યો, આ રન ક્યાંથી ઉપજ્યુ? રત્નગર્ભ પણ એવા રત્નનું ચિંતન ન કરી શકે (૧)-૮૫
કીયો વંશ આનાથી મોદે છે? કોને આનાથી શોભા પ્રાપ્ત થઈ છે? એનાં બંધુ કોણ છે? તેમણે એનું નામ શું પાડ્યું છે?—૮૬
આના વિષે સર્વ વાત અભ્યાસ તું જાણતા હોય તે સઘળું કહી દે કે હું તૃપ્ત થઈ તને દ્રવ્ય આપું–૮૭
ચિત્રકારોમાં શ્રેષ્ઠ અને કન્યાનું વર્ણન કરનાર એ, રાજાની આ શા થતાં, કૌટિલ્ય તજ, અકુટિલ ચિત્ત રાખી, અકુટિલ વાણીથી બે -૮૮
દક્ષિણ દિશાએ, વિપુલ સમૃદ્ધિવાળુ, મહાલતાં સ્ત્રીજને સેવેલું,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૮). ધર્મથી કરીને પ્રજામાત્રને પીડા વિનાનું, ચંદ્રપુર એવે નામે પુર છે–૮૮
કીર્તિથી દિશાઓને છાઈ નાખતો, પરાક્રમથી શત્રુનો પરાજ્યકર્તા, પૃથ્વી અને સ્વર્ગમાં સ્તુતિ પામતો, તથા પ્રસિધ્ધ, એ જયકેશી નામને ત્યાં રાજા છે–૧૦૦
આ તેની કન્યા મયણલ્લા નામની છે એની કાંતિ જરા પણ ક્ષીણ થયા વિના વૃધ્ધિ પામતી ચાલી, જેનાથી જગમાત્ર આનંદ પામ્યું-૧૦૧
એ વનાવસ્થાને પામી, પણ કશા વિકારને પામી નહિ; ને એ સ્મરવાર્તા સાંભળતી નથી, તથા સખીની નમક્તિથી પરી રહે છે-૧૦૨
અપાંગ મરોડી, ભૂભંગ સમેત, એ કોઈ પુરુષને જોતી નથી, ને તને પહોચ્યા છતાં કુમારિકા જેવીજ આકૃતિ વાળી દીસે છે-૧૦૩.
અતિ પ્રબલ થઈ ને કોપી કરી મન્મથ બાણ મૂકે છે તે પણ એની તૃષાવાળા કોણ, માત્ર કૃષ થઈ સહન કરીને જ બેસી રહેતા નથી ?–૧૦૪
આવાં ઉત્તમ જન્મ અને વય વણસાડીને શું હું અતિ તૃષાથી અનનુરૂપ કોઇને પરણું એમ એ પોતાની સખીઓને કહે છે-૧૦૫
રત્નથી ગુંથી, કમલથી શણગારી, પિયણથી વણી, તથા બીજા પુછપથી રચી ને માલાથી એ ઉમાની પૂજા સારો વર પામવા માટે, કરે છે–૧૦૬
જે દાઢી રાખી ને માથું ટુંપી નાખીને તપ આચરે છે, તેમણે ગણના કરીને એને અતિ ઉત્તમ પતિ મળશે એમ કહ્યું છે–૧૦૭
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
આપના રૂપથી પ્રસન્ન થઈ, આપની આકૃતિ આલેખી એક વાર કોઈ ચિત્રકાર આવ્યો, તે તેની સખીએ હર્ષ પામી એને બેતાવ્યો-૧૦૮
ચિત્રકારોએ પણ સ્તુતિ કરાયેલા એવા, એ ચિત્રપટ, ઉપર તમને જોતી અને તમારી સાથે રમવા ઈચ્છતી એને, કામે અનેક રમત રમાડી બાણથી વિંધવા માંડી–૧૦૮
એના ચિત્તમાં તમે અને કામ પ્રકાસવા લાગ્યા અને સખીઓએ સવિલાસ જોવાયલા ભાવ પણ એનામાં ઉદય પામતા ચાલ્યા-૧૧૦
જે બાલાણમાં કદાપિ રહેલી નહિ, તથા રમતમાં પણ રહેલી નહિ, તે મરથી પીડા પામી, સખીઓને રડાવતી, રડવા લાગી
પવિત્ર પલંગ ઉપર, અરબાણે વિંધાયેલી, સૂતેલી એ, ઉત્તરથી આવતાં પક્ષીને તમારૂં વૃત્તાન્ત પૂછે છે-૧૧૨
કુશ થઈ ગયેલી, ને સાત્વિક ભાવથી વેદ ઝરતી, એ, કમલસમૂહમાં રહ્યા છતાં પણ મરતાપને સહન કરી શકી નહિ–૧૧૩
અતિ સ્વેદ ઝરીને સૂકાઈ જઈને, આ જતી ન રહે, એમ ઇચછીને એનાં સખીજનોએ પ્રીતિભાવ ધારણ કરી, એની પાસે રહી, જલ છાંટીને એનો જીવ રહે તેમ કરવા માંડયુ-૧૪
રે સખીઓ ! જળ છાંટવાથી શું લાભ છે? ભીની ચાદરો ઓરાઢવાથી શું લાભ છે? તમે શીદ ભૂખ વેઠે છે? શા માટે દુઃખી થાઓ છો? એમ કહીને મૂછ પામી જાય છે–૧૧૫
એના હૃદયમાં વસી, મારેલા અસ્ત્રને પાછું ખેચી, એને પીડાકરી, દુઃખી કરી, રડાવીને ક્યાં જાય છે, એમ એની સખીઓએ મરને નિંદાપૂર્વક કહ્યું-૧૬
૨૨
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૦) ચોરી કરવા ઇચ્છનાર ચોરીને, પૂછવા ઇચ્છનાર પૂછીને, જાણવા ઇચ્છનાર જાણુંને, લેવા ઈચ્છનાર લઈને, સૂવા ઈચ્છનાર સૂઈને, જેમ તૃપ્ત થાય તેમ હું, વારંવાર રડું રડું કરતે, એને આ પટ ઉપર ચિતરી, અત્ર લાવી, ને કૃતાર્થ થયો છું-૧૧૭–૧૧૮
એ, અસંશય આપને જ પતિ માને છે કે પતિ કરી ચૂકી છે માટે એને આપ સ્વીકારો અને જેમ નલે દમયંતીમતિ કર્યું હતું તેમ કરો –૧૧૮
જેમ ઉમા શિવને પરણ્યાં, ને લક્ષ્મી કૃષ્ણને પરણ્યાં, તેમ એ આપને પરણો અને સર્વ શુભ તમને આવી મળો–૧ર૦
એમાં આપને કાંઈ વિધ નડશે નહિ, એમ કહીને ચિત્રકાર અટકયો, ત્યારે રાજાને અંતર્ગતરાગ રોમથી પ્રકટ થયો-૧૨૧
રાજાએ રત્ન અને કાંચનની ભેટો સ્વીકારી, ને ચિત્રકારને પણ કાંઈ આપ્યું, જે લઈને તે સંતુષ્ટ થત, ગયો–૧૨૨
પછી કુસુમચારે બાણને સંભાળવા માંડયાં, તેમનાં પંખ ખંખેરવા માંડ્યાં, ધનુ ચેખું કરવા માંડયું, ને પણછ ચઢાવી, તાર્યું પણ–૧૪૩
રાજાને કશું ગમવા ન માંડ્યું, કહીં પણ એ રમવા ન લાગ્યો, અનુભાવાદિ સંતાડવા ન લાગ્યો, આકૃતિ છૂપાવી ન શકો, માત્ર એને ઉદ્દેશીને લાવ્યા જ ગયો–૧૨૪
જેવામાં એની ઉત્કંઠાથી. એ લવતો હતો, બળતો હતો, તેવામાં જયકેશી તરફને કોઈ માણસ આવ્યા ને આ પ્રમાણે છેલ્યો –૧૨૫
કોઈ એને નાશ ન કરે, કોઈ એને ભેટરૂપે ન પામે, એમ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧) આજ્ઞા કરતા જયકેશીએ સાક્ષાત્ લક્ષ્મીરૂપ એકરત્ન આપને ભેટ મોકલ્યું છે-૧૨૬
આપ સર્વદા જાગ્રત રહો છે, ને શત્રને સંહારો છે, ને સામને જ આશ્રય કરો છો, તેમ વિપત્તિમાં વિષાદ કે સંપત્તિમાં હર્ષ પામતા નથી, તેથી પ્રસન્ન થઈ અમારા સ્વામીએ આપને કેટલાક હાથી પણ મોકલ્યા છે—૧૨૭
એ થાકેલા હાથીઓને મારા માણસોએ વૃક્ષની છાયામાં બાંધ્યા છે, ને હું આપને નમસ્કાર કરવા આવ્યો છું, ને એમ મેં મારો આત્મા પવિત્ર કર્યો છે—૧૨૮
રાજાએ એનો અતિ આર્જવ કર્યો ને એને સંતો, ને કહ્યું કે એ હાથીઓ તોફાન ન કરે કે કોઈને ન પડે માટે ત્યાં જાઓ–૧૨૮
જેમ માર્ગમાં જાગતું હતું તેમજ એ પુરૂષ, સેના દવાવાળો આપતા સુધી જાગે તેમ, ઉપાયન અપાયું ન હતું ત્યાં સુધી જાગતો હતો—૧૩૦
એ હાથી કેવી જાતવાળા છે, કેવા છે, તથા રાજાઓને રાખવા પગ્ય છે કે નહિ તે જોવાસારૂ રાજા પ્રતીહાર સહિત છનેમાને ગ –૧૩૧
ઉપદ્રવ કરનારને શમાવનાર એ જયાં એમનો આવાસ હતા, તથા જ્યાં હાથી બાંધ્યા હતા, તે આરામમાં પેઠો-૧૩૨
જે કદાપિ પણ વિરામતા ન હતા, ને જે રણરૂપી કીડાની ઇચ્છા કરી તે ક્રિીડા સારી રીતે કરતા હતા, એવા ગજેને તપાસીને એણે જયાં ૧૩૩
શ્રમ મટાડવા માટે એ લતાગડમાં ગયો, ત્યાં વિસ્તાર પામતાં નયનથી એણે આવીને બેઠેલી લક્ષ્મી જેવી કોઈકને દીડી-૧૩૪
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ર) , ઉંચાં કરેલાં ભમરવાળાની એની અનિમિષ થઈ ગયેલી આંખ નમી નહિ, ને એ જાણે હર્ષજલ ફરવા લાગ્યો તથા અમૃત આસ્વાદવા લાગ્યો–૧૩૫
એના લાવણ્ય ને પીતા તથા પુવક સહિત એવી પોતાની દ્રષ્ટિથી થતા એ સ્ત્રીના દર્શનને દેવતા લોક જે અમૃત પીએ છે તે રૂપ પિતે માન્યું–૧૩૬
જેનામાં ચક્ષુ વિશ્રામ પામે છે, ને મારું મન પણ વિરમે છે, એવી વિશ્રામભૂમિ અને કામવિશ્રામમંદિર આ કોણ છે? જે ચિત્રપટ ઉપર ઠરી હતી, ને મારા હૃદયમાં ઠરી છે, તેને શું સ્મર આજ મારી દષ્ટિ આગળ લાવ્યો ? આ સંશય ટાળવા માટે લાવ બોલું, અથવા અજ બોલે, કે એની સખીઓ બોલે ને મારો સંશય ટાળે. એમ વિતર્ક કરતો જેમ ચંદ્રપ્રભા શાંતિ કરે છે, જેમ ચંદન શીતલતા કરે છે, જેમ મધુ મિષ્ટતા વિસ્તારે છે, ને અમૃત આનંદ કરે છે, તેમ એ રાજા બોલ્યો–૧૭-૧૩૮–૧૩૮–૧૪૦
હે સુભ્ર ! તને કશો ભય લાગવાનું કારણ નથી, કે તારે મારાથી ગુમ થઈ જવાનું કારણ નથી, તારી મૂર્તિ જ સર્વ સંશય કાપી નાખે છે, ને તારા કુલનો પ્રકાશ કરે છે–૧૪૧
શું તું કોઈ અપ્સરા છે? કે આ ઉદ્યાનની દેવતા છે. જે તારું અતુલ લાવણ્ય ઝગઝગી રહ્યું છે તે જ તારૂં દીવ્યપણું પ્રકટે છે–૧૪૨
કયા વંશમાં તું શોભે છે, કોને માતા એમ કહે છે, કોને પિતા કહી બોલાવે છે. આ સ્થાને કયાંથી આવી છે, કોને તું શોધે છે, બેલતી શા માટે નથી ?–૧૪૩
શા માટે તું વ્યથા પામતી હોય એમ અશ્ર ઢાળે છે! શું તારા હૃદયમાં વસેલો એવો કોઇ તને દુર્લભ થઈ પડ્યા છે?–૧૪૪
તું આખી ચોળી પહેરે છે તે ઉપરથી ધારું છું કે તું હજુ ક.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૩)
ન્યાજ છે; ને પીડિત જેવી આ સ્થાને બેઠી છે તેથી એમ ધારું છું કે મર તને તેનાં બાણથી પીડે છે–૧૪૫
કીયા ભાગ્યશાલીને તેં તારા નયનથી પીધો છે ? કે જેથી તારી " આવી અવસ્થા થઈ છે; ને અનંગના તાપે અશ્રુ સૂકાઈ ગયાં છે, તથા શ્વાસના તાપથી હોઠ ફીકા પડી ગયા છે–૧૪૬
અથવા, હે સુભ્ર ! આ સ્થલમાંના કોઈ દાણ ફલને સુંદર જાણી સુંધ્યું છે ? કે સપ્તછદનું પુષ્પ રમણીય જાણું સુંધ્યું છે ? શાથી તું દુમાય છે ?-૧૪૭
તારો વલ્લભ તને મા પડે, સ્મર તને મા નડે, વ્યાધિ તને મા ડે, કોઈ ગૂઢ આધિ તને મા ફોલી ખાઓ, માટે તું તારી પીડા કહે ને એમ દુઃખનો ભાર વહેચીને ઓછો કર–૧૪૮
જેના ઉપર તેં રતિ બાંધેલી તેણે શું તીર્થમાં સર્વસ્વનું દાન કરી દીધું છે કે તપશ્ચર્યા ગ્રહણ કરી ? મારી ઉત્કંઠા બહુ વધતી ચાલે છે –૧૪૮
જેને ઉમાયે વર આપ્યો છે, હવે આ છે, સ્મરે આપ્યો છે, એવા કોને તે દ્રષ્ટિ અપ છે, મન સોંપ્યું છે, ને યશ સ્વાધીન કર્યો છે? -૧૫૦
મારા ઉપર અમસાદ કરશો મા, કે મારા વિષે કાંઈ વિરુદ્ધ ભાવમા જાણશો, એમ રાજાએ કહ્યું એટલે શરમાઈ જઈને એણે પોતાની સખીને બોલવાને ઈસારો ભમરથી ક–૧૫૧
સખીએ કહ્યું કે જેમ કોઈ મિત્ર બોલે તેમ તમે બોલેલા છો આને તમે જે પૂછવું તે એના ઉપર અનુગ્રહ કર્યો છે, ને એમ તમે સભજનમાં શોભો છો–૧૫૨
સાંભળવાની ઇચ્છા હોય તે અવહિત થાઓ, ખા મારી સખી ઉજજવલ કદંબકુલને દીપાવે છે–૧૫૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪) - જેનાથી દક્ષિણ દિશા પ્રકાશમાન છે, ને જેણે સમુદ્રને મથી ના
ળ્યો છે, કે જેણે પૃથ્વીરૂપી ધેનુનું વસુરૂપી પય રહ્યું છે, તે જયકેશીની આ પુત્રી છે–૧૫૪
પિતાના ઇષ્ટવરને ન જોયાથી આ અન્ન લેતી ન હતી, મહા કષ્ટ પોતાના વિકાર ઢાંકતી હતી, ને પોતાના ચિત્તને પણ એવું બોલે બલે ઠેકાણે રાખતી હતી, કે એને જોઈને સર્વે બળતાં હતાં–૧૫૫
એ અન્ન ખાતી ન હતી માટે એનાં માબાપ પણ ખાતાં ન હતાં, ને સ્વજન તથા સખીજન સર્વેને સુખનું દારિઘ આવ્યું હતું–૧૫૬
દરિદ્રમાં અતિ દરિદ્ર એવા કોઈકે દારિઘ ફડવાની વાંછાથી એક દિવસ એને કર્ણનું રૂપ ચિત્રીને આપ્યું–૧૫૭
એણે પણ અતિ હર્ષ પામી, અતિ ઉદારતાથી, દારિઘ ફડવાની ઇચ્છાવાળા એને એવું આપ્યું કે જેથી એના મનમાં લેશ પણ દરિદ્રતા રહી નહિ-૧૫૮
એ, કાંતિથી સંપૂર્ણ રીતે ભરેલા રૂપને, પોતાની પાસે રાખતી, શોભાથી જરા પણ ઉણી પડી નહિ, પણ ઉલટી અધિકતર શોભવા લાગી-૧૫૮
પીડા નકર, મહાર ન કર, ભેદીન નાખ, ચીરી ન નાખ, હું તારે શરણે પડેલી છું, એમ એ સ્મરને વારંવાર કહેતી હતી–૧૬૦
જો કર્ણ સાથે હું સેજમાં નહિ પોઢી શકું તે અતિ પ્રજજવલિત થયેલા પાવકમાં સમિધુ રૂપ થઈને પડીશ એમ એ હઠ કરી બેઠી-૧૬૧
અતિપ્રજ્વલિત કામાગ્નિમાં આ કન્યા સવર સમિધૂની પેઠે સળગી જશે, તે પ્રસંગમાં કર્ણ વિના બીજો કોઈ એને ઉપચાર કરી શકનાર નથી–૧૬૨
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૫)
એટલા માટે કર્ણને વરવાની ઈચ્છાવાળી એને એને પિતાએ એ રાજાના દેશમાં મોકલી દીધી છે, ને સાથે પિરામણી રૂપે અગણિત ગજ પણ મોકલ્યા છે–૧૬૩
અમારી સખી હયાલુ થઈ જે પૃહણીયને વરી છે, તેજ, મેઘ જેવા સ્વરથી પૃથ્વીને ભાવતા, તમે પોતે જ નથી શું ?–૧૬૪
બીજા તૃપોની અવગણના કરી, તેમને ખેદ પમાડી, જે કર્ણને પામવાના મનવાળી અમારી સખી અહીં આવી તે જ અમિત વાણીવાળા આપ નથી?–૧૬૫
કર્ણ જ એનો કર ગ્રહણ નહિ કરે ને સ્મરથી અવિજિત રહેશે તે, એ જાતે ક્ષીણ થઇ જઈ એને માથે કદાપિ ન મટાડી શકાય એવો સહજ અપયશ ચોટાડશે––૧૬૬
જેની કૃતિ ક્ષીણ નથી થઈ એવી આણે મારે લીધે બહુ કષ્ટ વેચું, એવી ચિંતા, આ સાંભળતા રાજાના મનમાં પેઠી, ને બોલ્યો કે અરે રે! તેં અતિ કષ્ટ વેડ્યું, તેમાં તારી સખીઓએ તો તારું રક્ષણ ન કર્યું પણ તે રક્ષણ કરનાર કર્ણ આ ર–૧૬૭
હે સુભ્ર !તારાં ગુરુજને તું મને અપાયેલી છે એટલે તારા પાણિનું હું ગ્રહણ કરૂં છું; હવે તને ઈચ્છતા ભૂપતિને દેવતા સર્વે ગ્લાનિ પામે; તું પટ્ટરાણીના પદને પામ, મને રતિ આપ, ત્રપા મૂકી દે, ને આ મધુપ ખા, એમ કહેતાં રાજા એને પરણો–૧૬૮
કુકમથી રંગેલી પાનીઓવાળો, ઉભય પક્ષનાં બંધુરૂપ, સ્ત્રીસમૂહ, પછી ત્યાં, તમારાં ગીત ગાઈએ, તમને શુદ્ધ સૂત્રથી પાકીએ, તમારા આગળ લૂ ઉતારવા સારૂ ઉભાં રહીએ, તમારાં ઓવારણાં લઈએ, એમ ગાતો અને લીલાથી ચાલતો, આવ્યો–૧૬૮
અન્યોન્યને દૃષ્ટિથી પીતાં, ધામને દીપાવતાં, અથને દાન આપતાં, ને આચાર યથાર્થ કરતાં, એ વધૂવર શોભી રહ્યા છે--૧૭૦
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬) જેને મદ કદીપિ બંધ પડતો નથી, જે પોતાનાં પરિપૂર્ણ અંગોથી પર્વતને પણ ચીરી નાખે છે, એવા પોતાનાં સંબંધીઓએ આપેલા ઉત્તમ ગજોને લઈને, ચાલુય ચાલ્યો-૧૭
અમિત તથા વાતાદિથી વિખેરાઈ ન જતા, એવા પિરજનોએ વધાવેલા અક્ષતથી નહવાઈ જતો એ નવી વદને સાથે લઈને પિતાના ઉચ્ચ પ્રાસાદમાં ગયો–૧૭ર
સર્ગ ૧૦. અતિ વિપુલ યશસુગંધ વિસ્તારતો એ નૃપ, અને સર્વત્ર સંકતિ એવી નિર્મલ પતિવ્રત્યવાળી એ, તે ઉભય, શિવપાર્વતીની કે વિષ્ણુ લક્ષ્મીની શોભાને સારી રીતે પામતાં હતાં–૧
જે મારી પ્રજાને કોઈએ રંજાડી નથી કે રંજાડી શકતું નથી, તેને કોઇપણ દમશે, એમ પુત્ર વિનાના એ રાજાને, ઘેર્યને હણ, ચિંતારૂપી વઘાત, થયો–ર
જે નાસી જાય તેને મેં રણમાં હણ્યા નથી, કે મારી જાતે રણમાંથી પાછી પાની કરી નથી, પરસ્ત્રી સાથે હું બોલ્યો નથી, કે તેની પાસે ગયો નથી; છતાં મારે પુત્ર નથી એ શું ? તારે પુત્ર થશે, તેના સ્પર્શનું સુખ તે અનુભવશે, પ્રમોદ પામશે, એમ જે, અત્યંત ધ્યાનરૂપી શય્યામાં જ નિમગ્ન એવા મુનિઓએ વિચારીને મને કહ્યું છે તે પણ કેમ સુઈ રહ્યું છે ? માટે સંતતિને ઇરછતો તથા તે માટે ઉત્કંઠિત થયેલો હું શુદ્ધ થઇ, શુધ સત્વ થકી, નિરંતર સમાધિને અભ્યાસ અને દઢાવતે શ્રી લક્ષ્મીનું સ્તવન અને ધ્યાન આદરૂં. જે આ જગતમાં આપત્તિમાં માતા ઈચ્છનારની, પાલન પોષણાદિથી માતા જેવી થાય છે, કે માતા જ થઈ રહે છે, તે મારા જેવા દઢભક્તની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈ મારા ઉપર આજ દયા કરશેજ, સુતની ઈચ્છા કરતે એ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા આ પ્રમાણે વિચાર કરીને, રાત્રીએ પણ દિપાવલિથી દિવસ જેવા થઈ રહેલા, ધ્વજા અને માલાથી શોભા વેલા એવા શ્રીલક્ષ્મીના મંદિરમાં, અન્ન પાણીની આખડી લઇ, ધનની પણ આશા ન કરી, પહો –૩–૪–૨–૬–૭.
મૈથુનેચ્છા ન કરતા, અને ગુરુ સાથે પણ સંગ ન કરતા, અને નિરંતર લક્ષ્મીમંત્ર જપતા, એ રાજાએ જલ ન પીને, તપકરનારને પણ, જલ ન પીવા સુધીના તપથી વિસ્મય પમાડ્ય-૮
જિતેંદ્રિય એવા એણે કોઈની પણ પરિભાવના કરી નહિ, કોઈ સાથે વાત પણ કરી નહિ, કેવલ જપાક્ષરનેજ એકાંતમાં જયાં કી, ને સ્ત્રીઓના સમૂહ ઉપર પણ, બકરીના સમૂહ ઉપર જેમ ન નાખે, તેમ જરાએ હૃષ્ટિ નાખી નહિ--૮
શરીરમાં રહેલા ષષિને હણી, પાપમાત્ર ઘઈ નાખી, અતિ તીણ તપ સહિત, એ, વિઘવિઘાત માટે, વિબ્રહરને સંતોષવાને સમર્થ એવાં કમલોથી લક્ષ્મીની પૂજા કરવા લાગ્યો–૧૦
અનિષ્ટ કરનારને પણ એ કાંઈ કાહે નહિ, કેવલ ઓઝાર રૂપ બ્રહ્મનો એવો જપ કરતો કે જેવો બ્રહ્મા મુરરિપુ કે ઇંદુમિતિએ પણ નહિ કર્યો હોય–૧૧
બલિ તૈયાર કરવા ને ઘી રાખવાને આજ્ઞા આપતો, તથા પીઠ ઉપર દેવીનું સ્થાપન કરી અને ગુરુએ આપેલા મંત્રોથી પુષ ચઢાવતા, તથા આહૂતિ આપતો, એ રાજા બહુ દીપી ઉઠે –૧૨
નાસાગ્રે સ્થિર કરેલી દષ્ટિવાળા, અક્ષમાલાને હાથમાં લીધેલા, તથા આકાશમાં ચિત્ત પરોવેલા, ને વિદ્વાન્ ગુરુએ આપેલા મં. ત્રિોથી પુ૫ અને આહુતિ ચઢાવતા, એણે નિરંતર જપ ક–૧૩
તૈયાર કરીને આણેલા બલિ આપતા, સમાહિત, સુધારસ
૨
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
સ્વાદતે હોય એમ પાપ માત્રથી વિમુક્ત, અમિતતપપ્રભાવ ક્ષીણ થયા વિના, તપથી અંગને કૃશ કરતા, આ પ્રમાણે અનેક દિવસ બેઠે–૧૪.
અસિધારા જેવું વ્રત પાલત એ અતિ તીક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળો એક દિવસ બીજા તમામ કાર્ય તજી બેઠે હતું ત્યાં, પિતાને સમય ન છતાં પણ પોતાની સર્વ સામગ્રી સહિત વર્ષાઋતુ ઉદય થઈ–૧૫
મકાશને ખાઈ જઈ અંધકાર વિસ્તારનાર, આકાશમાં વ્યાપી જઈ પૃથ્વીને પણ ગળી જવા ઇચ્છતા, મેધે, પ્રવાસીના માર્ગ કાપી નાખતા એવા, તૃણ સહિત જળથી, દિશાઓ ભરી દીધી...૧૬
જેમ કાન ફુટી જાય તેમ મેઘનાદ થવા લાગ્યા, ને આંખો ઝંખાઈ જાય તેમ વીજળી ચમકવા લાગી; નદીએ પૂર ચઢ્યાં, સરોવર ઉભરાઈ ગયાં, વનસ્થલો ઘસડાઈ ગયાં, પર્વતે ચીરાઇ ગયા-૧૭
જેણે પર્વતને ચીરી નાખ્યા છે, ને જેણે બલાસુરને માર્યો છે, એવાને તું છે સ્મર! હણ, ને વિયોગીને પણ તું મથી (?) હણ, તને કોઈ હણનાર નથી, એમ જાણે ગર્જનાથી મેઘ કહે છે
પુષ્પનાં શરથી મરે પ્રહાર કર્યો, શસ્ત્ર તે લીધાં નહિ, કે મંત્રાયુને પણ આશ્રય કર્યો નહિ, તે પણ પોતાની શક્તિ જણાવતા, અને ત્રણે લોકને વશ કરતે, અતુલ જય પામ્યો-૧૮
જે કેકારવથી તંત્રીનું સ્મરણ કરાવે છે એવા યૂરોએ બને અભ્યાસ કરવા માટે રાગટવા માંડયું. તેની જ સાથે હંસોએ પણ ગાવાની ઈચ્છા કરી અને તે માનસરોવર તરફ ગયા–૨૦
ગર્જના કરી ઘને ભણાવવા માંડેલે મયૂર સારું ન કરવા લાગે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૯) ને તેણે (મેઘે) શીખવવા મડિલી પિતાની પ્રિયાને પણ પ્રસન્ન થઈ શીખવવા લાગ્યો–૨૧
જે રાસ સ્ત્રીઓ શીખેલી તે ફરી ગાવા લાગી, ને સ્ત્રીઓને ગવરાવવા લાગી; ને તમે હીચ શીખ્યાં હો તો લાવો હું શીખું એમ પરસ્પર બલવા લાગી–૨૨
જ્યારે આકાશમાં મેઘ છવાયા, ને તેની પાસે બગલીઓનાં ટોળાં ભમવા લાગ્યાં, ત્યારે મિયા મૂછ મા પામો એમ ચિરકાલ ધ્યાન કરી, જ્યાં હતા ત્યાંથી પથિકો નીકળ્યા, ને માર્ગમાં કષ્ટ પામ્યા –૨૩
હે મેઘ જે તું અહીં ન હતા તે તરાની પરમ પીડાથી પીડાતા મારું શું થાત ? માટે ચિરકાલ રહે, એમ, પત્રથી ટપકતાં બિંદુની પણ ઇચ્છા કરતે ચાતક વદતો બેઠે છે–૨૪
શમમાત્રને મથનાર, શરથી જગતને છાઈ નાખનાર, પ્રીતિનો પતિ, ને રતિનો વરેલો મિય, એવા કામદેવે જય પામવા માટે ધનુને કંપાવવા માંડચું–૨૫
હે નાથ ! તટને વિદારતી ને વૃક્ષોને પડતી નદી આપ સુખે તર્યા આપને હવે રતિસુખ વસો, અને વિસ્તરો, એમ પથિકને મિયા કહેવા લાગી-૨૬
ભમરો બધે પથરાયા ને કદંબનાં પુષ્પને છાઈ નાખ્યાં, ઇન્દ્રધનુષુ ખેંચાયું ને આકાશ તેથી છવાયું, તથા પૃથ્વી વિસ્તાર પામતી લીલોતરીએ છવાઇ-ર૭
પૂર્વે ચિરકાલ તજવાથી વિસ્મરાયલી કેકાને, નત્યલીલા, જો, હે કાંત? તમને સાંભરતી હોય તો કેકા વિસ્તારોને નત્યકરો, એમ જાણે મયૂરીએ પોતાના પ્રિયને કહે છે–૨૮
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦ )
કંપાવતા ને તને ધૃજાવતાં આ ઝંઝાવાકરનારી તારી ઇષ્ટ દેવીને કે તારા રક્ષણ
હું પાંચ ! તરુખડને તને જો, અને તારૂં રક્ષણ કા ઇષ્ટદેવને સંભાર, એમ જાણે મેઘ કહે છે—૧ ૯
જે વૃદ્ધિ પામવાની ઇચ્છા ન કરી મદનની પૂજા નથી કરતું તેને અમે નથી નડયાં એમ નથી પણ નડયાં છીએ′, તેથી જેને વૃધ્ધિ પામવાની ઇચ્છા હોય તેવાં એની પૂજા કરો એમ કેતકીયા જાણે અલિનાદથી પાકારે છે—૩૦
જેનાથી કામ અતિ વૃધ્ધિ પામી ફાલ્યા છે એવા અતિ પ્રવૃધ્ધ ઘન, જનાનાં મનને કામવ્યથાથી પીડવા સમર્થ થયા, પણ ધ્યાનથી કરીને દૃઢ કરેલુ એવુ એ રાજાનુ મન તેને જરા પણ હલાવવા સમર્થ થઇ શકયા નહિ—૩૧
એટલામાં, જેણે અતિ વ્યાપેલા અધકારના ધ્વંસ કરેલા, ને ક્ષય કરેલો, તથા નક્ષત્રમાર્ગમાં ( આકાશમાં ) રમણ કરેલું, ને મનેાહર રીતે તપેલા, એવા, હવે અસ્તાચલે રહેલો, સૂર્ય, ક્ષુધાર્ત્ત હોય તેમ, દિગંતરે ગયા.—૩૨
જે ગુહામાં ભરાઇ રહેલું, કે ગાઢ વનામાં સંતાયલું, તે તિમિર આંખાને ઢાંકી નાખવું, ને અલકને કારતું, ભૂખ્યા રાક્ષસની પેઠે, ઇંદ્રાધિષ્ઠિત દિશાને ગળી ગયું—૩૩
પછી, સ્મૃતિ પુત્રિ, અને શરીરે ચંદનાદિથી પવિત્ર થયેલા, તથા નૃત્યાદિ કલાને પાવન કરનારા, એવા અપ્સરાના સમૂહ; દિશાઆને ધ્વજાથી શણગારતા, સર્વેને પાવન કરતા, અને પૃથ્વીને પવિત્ર કરતા, લક્ષ્મીસ્થાનને પૂછ, અને ત્યાં આવ્યા—૩૪
કદી કલેશ ન પામેલા એવા કરને તંત્રી વગાડવાના ક્લેષ પમાડી તથા અલિષ્ઠ એવા ખભાને તંત્રી ભારથી કલેષ આપી, વિલેાભન
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧) કરનારી, કોઇ જરાપણ લુબ્ધ નહિ એવા ૫ ઉપર દષ્ટિ બાંધી, શરીરને ભાવાદિથી કલેષ પમાડવા લાગી-૩૫
બીજી, ભયમાત્રને નગણકારનારી, આ અતિ સંયત છતાં પણ આપણા જેવી સાભિલાષણને નહિ સહન કરે એમ નથી પણ સહન કરશેજ, કેમકે એને કશે કોપ ચઢતો નથી, ને કદાપિ ચઢશે તેપણ ક્રૂર થઈ આપણને એ મારનારો નથી એમ કહેતી, નાચવા લાગી-૩૬
કોઈ અપરિચિત અપ્સરા, તમે રાચિના ભર્તો, નક્ષત્રનાથ છે, તેજથી કરીને આકાશ તથા આઠે દિશાને છોઈ નાખનારા છો, એમ એની સ્તુતિ કરતી, તથા કાંચળી અને ચરણીયાને ફરી પહેરતી, ગાવા લાગી-૩૭.
શોક કરતી અને તમને જરાપણ પીડા ન કરતી એવી મને શામાટે ખડા કરો છો, ને મારી દયા લાવી, કેમ બોલતા નથી, એમ વાણીના ગાનથી રોઇને એની સ્તુતિ કરતી કોઈએ, શ્રીની સ્તુતિમાં લાગી રહેલા એને ઠપકો દીધો-૩૮
આ કોર્ષ કરશે ! કે ક્ષમા કરશે ? કે રમવાની ઇચ્છાવાળો હોઈ આપણાથી રમશે ? એમ રમરથી શેકાતી બીજી અનેક વિતર્ક કરતી, આગળ શીખેલું એવું ગીત પણ સંભારી શકી નહિ-૩૮
અરે ! એ ઢોંગી ! ભોળા દિલવાળી, તને સેવવાની ઈચ્છાવાળી, તારી સાથે સંગમેચ્છાવાળી, એવી મને તું શા માટે સેવ નથી, ને સંગમ કરવા ઇચ્છતા અનંગના તાપથી બળતીને શા માટે બાળે છે? એમ ધૃષ્ટતા ગ્રહણ કરવા ઈચ્છતી, લાજ મૂકી દેવા ઇચ્છતી, પોતાના ચાળાને સંતાડવા ન ઇચ્છતી, તથા ભાવથી ભેળે બળે ઉઘાડી પડી જતી ને તાલી મારતી, કોઈ એને આ પ્રમાણે સહસાજ કહી બેઠી-૪૦-૪૧
તું અતિ માન ધરીને સંતોષવા ઈચ્છતો નથી, વરવા ઈચ્છતા નથી, તેમ પાસે આવવા પણ ઈચ્છતો નથી, અને પેલીની પાસે જવા
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૨). ત્યા તેને વરવા ઈચ્છતે તથા સંતોષવા ઈચ્છતે તેનું ચિત્તમાં ધ્યાનધરે છે, એમ તેને સેવવાની ઈચ્છામાં તું નિર્ત થયો છું, તે ભલે વધતા આનંદવાળી, તથા સેવવાની ઇચ્છાવાળી, એવી મેં, પાણી વિનાની નદીને તરવાની ઈચ્છાવાળાં, છતાં પાર જવાને અસમર્થ એવાં લોચન તારામાં વ્યર્થ જ પરોવ્યાં! એમ કોઈએ એને કહ્યું-૪૨ ૪૩–
શરીરને અતિ કૃશ કરી નાખતાં તપશ્ચર્યાદિથી, દરિદ્ર મટી સમૃહ થવાની ઇચ્છાવાળો પુરુષ લક્ષ્મીને ભજે, તો આશ્ચર્યકારક રીતે લક્ષ્મીથી પવિત્ર થયેલો એવો તું અંગને આ રીતે સેવામાં નિયોજે છે ! તમોમાત્રને ગળી જતું ને ખાઈ જતું તારૂ તે જ તને અધીશ રૂપે પ્રસિધ્ધ કરે છે, તે ભિક્ષુકે આદરવા યોગ્ય એવું આ તપ તું શા માટે લઈ બેઠા છે? આવો પ્રશ્ન કરતી મને જો તું મારવા આવશે કે કેપ કરીને ઉત્તર નહિ આપે, ને એમ ઢગ કરીને બેસશે તે આ કમલની પેઠે હું તને મસળી નાખીશ; એમ પીડા કરનારને પણ કાંઇ ન કરનાર, અને રમવાની ઈચ્છા કરનાર સાથે પણ ન રમનાર, એવા એને કહી, નાચવાની ઈચ્છા વાળી, અને ભમરને નચાવવા ઇરછતી, કોઈએ કમલદલને ટુંપી નાખ્યાં–૪૪–૪૫–૪૬-૪૭
તારું નામ જપતી આ સ્ત્રીઓની અવજ્ઞા કરી આવો તું શું વર્ગે જવાની ઇચ્છા કરે છે, કે કાંઈ ઈચ્છતા અંત:કરણથી કશી ગુપ્ત ઈચ્છા પૂર્ણ થયેલી માગે છે, કે મોક્ષ ઈચ્છે છે ! પણ આમ તે તેમાંનું કાંઈ થવાનું નથી, અથવા, જ્યારે બળદને દૂધ નીકળશે, પર્વતે ઉથલી પડશે, સમુદ્રમાંથી વડવાગ્નિ નીકળી જશે, પૃથ્વી ચલશે, ત્યારેજ તું મને અડી શકશે, કે તારી રતિ સંબંધીની ઈચ્છા પૂરી કરી શકીશ, એમ તારો નિશ્ચય હોય; અને તું સમથે અને અદીનછતે પણ મારા જેવી અસમર્થ અને અતિ ખિન્નની પણ રક્ષાન કરે, તો હું મરી જઇશ, ત્યારે મને તું ક્યાં પામીશ, એટલું એ તું સર્વ વાતને જાણ છતાં જાણી શકતો નથી છતાં મારા પતિ ભાષણન કરતે અને મારો અંગીકાર ન કરતો પણ, તું જ મારેતા લાજ તજીન
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩)
પતિ રૂપે વરાયલો ને સ્વીકારાયછે; એમ કહીને ભય માત્ર કોરે મૂકેલા એવી કોઇએ, અને બાથમાં લેવાની ઇચ્છા કરતીએ, અને પેાતાના અંગથી ઢ ંડી દીધા—૪૮—૪૯-૫૦ ૫૧
બ્રહ્મને વિષે નિશ્ચલ સમાધિમાં સ્થિર થયેલા, અને વિઘ્રમાત્રના ભયથી અત્યંત મુક્ત એવા, કોપને દબાવવાની ઇચ્છાવાળા, આત્માને વશ રાખવા ઇચ્છતા, રાજાએ તે વાત સહન કરી—૫ર
પછી દિવ્યાંગના, કામના શરપાતથી પીડિત, લાજ પામતી, સ્પષ્ટરીતે ભગ્નમનારથ થયેલી, ક્ષીણ કાંતિવાળી, ને ક્ષીણ બુધ્ધિવાળી, થઈ આકાશી આવેલાં વિમાનમાં બેસીને ગઇ
—૧૩
અતિ પરાક્રમવાળા એવા નપે મંત્ર પૂર્ણ કર્યા તેવામાં, કોઇ અતિ ધૃષ્ટ, કકારી, તથા જાડા દારડાથી કઠે બાંધેલા કેરાવાળી, અતિ ધાર શબ્દ કરતા, પુરુષ એની સમીપ આવ્યા––૫૪
અધકાર જેવી આકૃતિવળા, અતિ કઠિન એવા મંદરાચલથી લેાવાયલા સમુદ્રના જલના ધેાષ જેવા કઠવાળા, ને દુષ્ટ હૃદય વાળા, સમાધિસ્થ રાજાને, તેના સ્વામી હાય એમ, ઞામ કહેવા લાગ્યા-૫૫
ફ્રાંટ જેવા તુ અતિ સ્નિગ્ધ મારી દૃષ્ટિએ પડચા છે . ને મારા ક્રોધના વિષય થયેલો, ને મને ઇષ્મા ઉપજાવનારા, તુ કપટાચારન! છે; તારૂં સ્નિગ્ધ શરીર શું મારાથી નહિ ખાઇ શકાય ?—૫૬
શ્રીમદિર અશાન્ત દાન્તથી સેવી શકાતું નથી, તેમ સ્પષ્ટરીતે મારી પૂજા ન કરનારથી પણ સેવી શકાતુ નથી, એમ સ્પષ્ટરીતે જેણે મને બલિદાન આપ્યું નથી એવા તુ મારો ભક્ષ થયાછે એમ હુ માનુ છું—૫૭
વિશ્વમાત્રનું ભક્ષણકરનારા ને અમરને ક્રમનારા, રાક્ષસેાથી
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) આ સ્થાન પૂર્વે છવાઈ ગયેલું ને ભરાઈ ગયેલું હતું તેથી તેનું રક્ષણ કરવા માટે બીજાના સામર્થ્યને શમાવનાર એવા મને રમાએ નિયો
છે–૫૮
સામાં આવેલા રાક્ષસે એ કરી કાઢેલા ધિને દેખી કોપાયમાન થયેલી, ને તેથી કોપજલ રૂપી અશ્રુ પાડતી લક્ષ્મીદેવીએ તેમની સન્મુખ જઈ ઉચ્ચ શબ્દથી પ્રતિજ્ઞા જણાવતા મને એવી વૃત્તિ નક્કી કરી આપી છે કે જે ઉતાવળો થઈ તને પૂર્વે બલિન આપે.તે મંત્રપુષાદિથી પૂજે તે પણ તેને હું તુરત પ્રસન્ન થવાની નહિ, ને તે, કેધ પામેલો એવોતું તેને બલિ થાય—૫૯-૬૦
તેથી શ્રીએ આ પ્રમાણે નિયમેલા એવા તને, હે ધૃષ્ટતાથી જેનાં કેશ અને સેમપુલકિત થયા છે એવા ! હું દાંત અને દાઢને હરખાવતે, અને કેશરોમાં ચિત અનુભવ, તને ખાવા તૈયાર થયો છું-૬૧
મને તે શું પણ કોઇને પણ વિસ્મય થાયકે તે જેની આ પૂજા કરવી જોઈએ તેની કરી નહિ ને પ્રથમથી જ દેવીની પૂજા કરવા પ્રવ, ને મને તો તે દીઠો પણ નહિ, તે હવે શું જોઈ રહ્યો
તું મંત્રથી સંસ્કાર પામેલો હોય, ઉત્તમ નેત્રોથી સંસ્કૃત હેય, અસ્ત્રોથી સમૃધ્ધ હોય તારા બહુ બલથીજ સાર્થ હોય, તે પણ તું અહીં સપટાયો છે તે હવે ક્ષય પામ્યા વિના બચાને નથી – ૬૩
તે આ જન્મમાં જે ન લેવાનું સીધું હોય, મ કરવાનું કર્યું હોય, અગમ્ય પ્રતિ ગમન કર્યું હોય, ન પડવા યોગ્ય ને પડયાં હોય, કર ન લેવા યોગ્યના પણ લીધા હોય, અભક્ષ્ય ભક્ષણ કર્યુ , ગુપ્ત પાપ કર્યું હોય, કે વિરુદ્ધ વચન કહ્યું હોય, તે સર્વને હવે પશ્ચાત્તાપ કરી લે કેમકે હું તારું મૃત્યુ છું--૬૪
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૫)
રાત્રનાં અસ્થિરૂપી સરેણુ ઉપર તે પૂર્વે જે આયુષને તેજિત કર્યાં હશે ને તેથી જે કીર્ત મેળવી હશે તથા લાકનાં વખાણ સાંભળ્યાં હશે તે સર્વે યુકત એવા તને આજ અમે મારવા માટે પકડી બેઠા છીએ--૬પ
ભય પામીને તને પાણી છૂટયાં નથી, તું નાઠા નથી, ક્ષીણ થયેા નથી, કે દીન વચન ખેલ્યા નથી, એટલે તને ખાવાની ઇચ્છાવાળા મે' જે આ તને મારવા અસ્ર ઉંચુ કર્યુંછે તેને હર્ષે પામી જો
Coppe
-
આમ ખેાલતાં ને પગવડે પૃથ્વીને આઘાત કરતાં એ કોણ જાણે ક્યાંએ પેશી ગયા, તે નિશ્ચલ સમાધિમાં ઠરેલા ચુલુયને ઇટલાભ મતિ વ્યર્થ ન જાય તેવા દર્શનની મતીતિ થઇ--૬૭
લક્ષ્મીએ ખાર્યથી માથું ધૂણાવ્યું, રાજાની સ્તુતિ કરી પોતે આનંદાશ્રુથી નહવાઇ ગઇ, તે વિઘ્નકર્મથી દૂર થઇ, ક્રુતિને દૃબાવી બેસી, આનંઢ આપવા ઉન્મુખથઇ, ને એની પાસે ગઇ -૬૮
હે માતાએ ! જો તમે એનું રક્ષણ કરતાં હો તો એનું રક્ષણ કરો, જો તમે એના ધૈર્ય દિનાં વખાણ કરતાં હે। તાતે કરો, ને હે ચડિ તુ એની રક્ષા કરનારી હોય તેા તે કયાં જા, એની સ્તુતિ કરતી હાય તા તે કર; શા માટે તમે વા૨ કરા ! ને હું પૃથ્વી ! શા માટે રડે છે ધીરી થા, હસવા લાગ; હે ધર્મ! તું હીમત રાખ ને હવે । નહિ; અર્થ ! રો નહિ પણ હસ; હે સરસ્વતિ ! તું મૈં મિથ્યા રાઇ, હવે જરા રાઇશ નહિ; ને હે વિશ્ર્વવિનાયક ! એના ઉપર વિન્ન નાખી તુવે તમારો યશ મા આ કરો; તેમ બીજા કોઇ પણ હવે તેમ ન કરે; કેમકે સુસંસ્કારવાળા અને આજ લક્ષ્મી વરથી પરિષ્કૃત કરે છે એવું, એ પછી, વેત્રવતી ખાલી-૯૯૭૦-૭૧.
સ્મિતજ્યોતિના સમૂહથી આકાશને અલકારતી દેવી પ્રસન્ન થ
૩૪
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇ, એકદમ, રાગદેવવિમુક્ત એવા એને ઉપસ્કાર કરતી, આ અસંદિગ્ધ વચન બેલી–૭૨
હું તુષ્ટ થઈ છું, તારાં પાપમાત્ર વિખેરી નાખી નિર્મલ કરું છું, હવે તને કદાપિ વિM નડનાર નથી; જે જે વિનથી તને હરકતો થઈ તેથી તેથી ઉલટું તારું તપ અધિક અધિક દીપ્યું–૭૩
વાં ક્ષેત્રપાલ, વિષ્ણુ, અને શંકરનાં, શ્વાન ગરુડ અને વૃષભ પરસ્પર સાથે તેફાન કરે છે, ને જ્યાં કામધેનુને વાછડું દૂધ પીવા માટે માથાં મારે છે એવા સ્વર્ગમાં પણ તારી આજ્ઞા અમતિહી પ્રવર્તી–૭૪
તારી ગાય સરખીને પણ પીડા થશો નહિ, ને હે વત્સ! તારો તેશ નિરુપદ્રવ રહેજો, ને આનંદ પામો, હવે સમાધિમુદ્રા ચઢાવીશ નહિ, ઉથાન પામ, તારું એથી પણ જે કાંઈ અભીસિત હોય તે પૂરવા હું તૈયાર છું-૭૫
બ્રહ્મચારી, કાર્યસિદ્ધિથી હર્ષ પામેલો, શોભાયમાન, તપથી કલેષ પામેલો, ને સુધાથી જાણે તૃપ્ત થયો હોય તેવો, ને વાણીરૂપી હારને જણે ગુંથતો, એ રાજા, પછી, પ્રસાદ મુખ લક્ષ્મીદેવીને આ પ્રમાણે સ્તવવા લાગ્યો –૭૬
હે સર્વવ્યાપિનિ ! પશ્વાદિની હિંસા કર્યા વિના જ જે કરુણામય એવાં તમારી પૂજા કરવાનો આરંભ કરે છે તે અત્યંત યશ પામી, કાર્ય સિધ્ધિ પામે છે–૭૭
અતિ નિર્મલ મતિ રાખીને જેમણે તમારા ચરણનું પૂજન પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેમણે આત્મસ્થ થઈ કલિની વંચના કરી, પોતાના અર્થની સિદ્ધિ કરી છે–૭૮
જે ભક્તિપ્રવણ નથી તેમને તો તું દુર્લભમાં પણ દુર્લભ છે,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ભક્તિ કરનારને તે સુલભમાં સુલભ હોઈ, ઋદ્ધિનું નિદાન છે, . એમ હું સત્ય કહું છું–૭૮
નાશી જઇને (૧) સમુદ્રમાં મજજન કરનારી તેને બ્રહ્મા પણ ખી ન શક્યા, ને તે વખતે જગન્માત્ર અતિ દુર્ગતિને પામી ગયું, એવો જે તારો પ્રભાવ તેની કલામાત્રને પણ કોઈ કલી શકે એમ
ભલે અસ્ત્ર ગ્રહણ કરો, સત્યશાસ્ત્રાદિ અવગાહ, પવત કે સમુદ્રને એલ છે, કે યજમાન અગ્નિહોત્ર ગ્રહણકર, એ બધામાં જો તારું દાસીન્ય હોય તે બધુંએ વ્યર્થ છે–૮૧
હે કમલવાસિનિ ! તમારું સુશ્લિષ્ટ વચન જાણે અમૃતને જ વરસાવે છે, ને તમારૂં મુખ પરિપૂર્ણ ચંદ્રતુલ્ય છે, નખની કાંતિ કૌસ્તુભની શોભાને ધારણ કરે છે, ને બે હાથ કલ્પદ્રુમના પલવ જેવા છે; તમે આર્યને આરિવંદ દેતાં એ, પ્રત્યક્ષ કામધેનુની પેઠે, કાંઈપણ શબ્દ કર્યા વિના, મારા ઉપર આશિર્વાદ રૂપી મહા ઉપકાર કર્યો છે, ને તમે જે, પૃથ્વી ઉપર કાંઈ પણ શબ્દ કર્યા વિના મારી પાસે આવ્યાં છે, તે તમારૂ ગમન ઐરાવતના ગમનથી પણ અતિ ઉત્તમ છે અથવા એમાં શું કહેવાનું છે? કેમકે એ બધાં એ તમારાં સહોદર છે, ને સેવા કરવામાં અતિ નિપુણ એ સર્વ તમારા ચરણની સેવા કરે છે ને જેનાં વિદ્ધમાત્ર ઘાણે કરીને ચૂર્ણ કરી નાખ્યા છે, એવો દાનાહ મારા જેવો પણ તે ચરણને નિતાંત સેવે છે–૮૨-૮૩-૮૪
પૂર્વે પણ, હે માતા ! હે પાપનાશિનિ ! તારા પુત્રને કાંઈ ન્યૂન ન હતું, કેમકે પૃથ્વી કુષ્ટપચ્યાનમયી હતી અને શત્રુસમૂહનું પૈર્ય અત્યંત વિશીર્ણ હતું–૮૫
(૧) સમુદ્રમંથન પૂર્વે દુર્વાસા ઋષિના શાપથી લક્ષ્મી સમુદ્રમાં સંતાઈ હતી એવી પુરાણકથા ટીકાકાર આપે છે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮) હે મુનિવરોમાં પ્રધાન ! જો આપ મારી રુચિ પૂર્ણ કરવા અને મને અધ્ય કરવા ઇચ્છતાં હો, તથા મારા ચિત્ત માં વાસ કરતાં , તો મારે પુત્ર થ જોઇએ, તેણે રમવું જોઈએ, ને દિનપ્રતિદિન ચાલતી જતી રમ્ય વૃદ્ધિ સહિત તેણે ઉત્કંગમાં પડવું જોઇએ-૮૯
આપેલાં વરદાનોથી પૂજવા યોગ્ય, અને જગતમાં જેના વિખ્યાત ગુણ છે એવી લક્ષ્મી, હે વત્સ ! તારો પુત્ર, ગાંધારસ્વર ગાનાર જનોથી (૧) ગવાયેલા યશ વડે દિંગતને ભરી નાખનારો થશે, એમ કહેતી અંતર્ધાન થઈ ગઈ-૮૭
પોતાની પ્રિયાને આશ્લેષ દેતા, આકાશમાં ઉભેલા, વિમાનમાં બેઠેલા, નિરંતર લક્ષ્મીની સેવા કરનારા, મેદ પામેલા, ને ત્વરાવાળા થયેલા, એવા દેવતાઓએ તે પ્રસંગે અતિ હર્ષે ચઢેલા રાજાને પુ૦૫ વરસાવવાને મિષે, શું આલિંગન દીધું, શું ઉપાયો, શું મૈત્રી જણાવી કે શું ભૂષણથી શોભાવ્યો –૮૮
જરા પણ ગર્વ ન કરતા, તપથી કરીને જાણે જીર્ણ થયેલા, ઉન્નતિ પામેલા, પાપમલથી અત્યંત મુક્ત, અને પૃથ્વીમાં સર્વથી શ્રેષ્ઠ થયેલા, એવા એ રાજા પાસે અવિભક્ત ચિત્તવાળાને એકજ માના જયા ભાઈ હોય એવા, પુરના સારા લોક હરખ કરવા આવ્યા-૮૮
આનંદ પામીને ઉત્સવ કરવા મંડેલા એવા લોકો સહિત, અમૃત પીતાં હોય એમ લોકનાં નેત્રથી પાન કરાત, ઉત્તમાસનવડે હાથી ઉપર બેઠેલો, ઇંદ્રની શોભા પામતો, એ રાજા પોતાના મહેલમાં ગયો–૮૦
સગે ૧૧. ઋતુસ્નાત એવી દેવીનો રાજાએ પછી ઉપભોગ કર્યો, અને તેછે, ઉઘાનને વિષે, સાથે જ પાત્રમાંથી, તે સમયે, ખાધુ-૧
(૧) ગંધથી.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) મીતિના યોગથી, એક પીએ તે બીજું પીએ, એક ખાય તે બીજું ખાય, એક બેસે ત્યાં બીજી બેસે, એક ખસે ત્યાં બીજી ખસે, એવું તેમને થયું-૨
રૂપાના વાસણ જેવા ઉજજવલ મુખવાળી દેવીએ પછી ગર્ભ ધારણ કર્યો; તે જાણીને વિચાર કરી કરી કર્ણ તેનું રક્ષણ કરવાના પ્રયને ક –૩
આશાતંતુની વૃદ્ધિ કરનારી દેવીને, ભીષ્મ અને વાયુના જેવા બલવાળા, અને સર્વને આનંદ આપતા, એ રાજાએ, પુત્રની ઉત્કંઠાથી દેહદકાર્ય વારે વારે પૂછયું-૪
વાવેલી વસ્તુઓથી, વીણી લવાય તેવી વસ્તુઓથી, અણાવેલી વસ્તુઓથી, જલથી સાધ્ય થાય તેવી વસ્તુઓથી (૨ ), માધુર્યાદિ વસ્તુઓથી ગુણયુક્ત અને વખાણવા યોગ્ય એવા રસથી પૂર્ણ એવાં બીજાં ખાવાનાં પદાર્થોથી, એનું વચન થતાં જ સહજમાં મેળવી આહેલાં, ને જાણે સ્વર્ગમાંથીજ હાથે ખેંચેલા દોરડાથી તાણી આપ્યાં હોય તેવાં એ સર્વથી, યુદ્ધમાં કોઈથી પણ ન નમે એવા એણે દેહદ સંપૂર્ણ કર્યા–પ-૬
તારે જરાપણ લજવાવું નહિ કે આત્માની ઈચ્છા જરા પણ દાબીનાખવી નહિ એમ એને કહેતાં, અમાવાસ્યાના સૂર્યની પેઠે - રાજાએ અમાવાસ્યાના ચંદ્રને પરિપૂર્ણ પૂ–૭
હે દેવિ ! ધાગ્ય મંત્રોથી ને હિિર્વશેષથી પુનીત એવા ચિત્યાબિન સહિત પરિચાચ્ય, અપચાથ્ય, આનાથ્ય, સમૂહ્ય, આદિ અગ્નિનાં દર્શનની તું ઇચ્છા કરે છે તેથી તને, કંડપાચ્ય, સંચાચ્ય, રાજસય
(૨) તીથિી .
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) આદિ યજ્ઞ કરનારો, તથા અનંત પુણ્યનું સ્થાન, અને આખા વિશ્વના વિજય કરનારો, એવો પુત્ર થશે એમ રાજાએ રાણીને કહ્યું–૮
ગવિઘના વિચ્છેદને માટે નિત્ય ભૂમિ ઉપર ગાયને રહેવાનું ઋષિએ લઈ બેઠા (૧) ને સંવાઘાગ્નિમાં યાજ્યાએથી કરીને આપવા યોગ્ય આહૂતિઓ આપવા લાગ્યા-૧૦
અહેય એવાં કર્તવ્યમાં નિરંતર જાગતા, ને જેમનાથી ઈષ્ટ સિદ્ધિ સંભવે એવા, તથા પૂજ્ય, ભજવા યોગ્ય, એવા પુરોહિતેથી અતિ ઉત્તમ, વિઘવિઘાતક કર્મ, આરંભાવ્યું–૧૧
શત્રુથી સહન ન થાય એવો, કેઈથી ઉપહાસ ન થાય એ, કોઈથી તપાવાય નહિ એવો, સર્વથી પૂજ્ય, એવો એ ગર્ભ, લેમ કુશલ, અમારાં ભાગ્યે જો એમ તે સમયે એના આચાર્યે ધ્યાન કરવા લાગ્યા-૧૨
સ્પષ્ટ રીતે ભારેવાયાં થયેલાં તમારે હે વિા હવે બહુ ધીમેથી બોલવું, નીવી નરમ બાંધવી, તથા દારુ આદિ કેફ કરવી નહિ, તથા ઉપસર્યની પાસે પણ જવું કે બોલવું નહિ, એમ એને આચાર્યની ઉત્તમ સ્ત્રીઓ શીખામણ દેવા લાગી–૧૩–૧૪
એમ એ અતિ વિશુદ્ધ રાણીએ, નવમાસ પછી, પુણ્યમાત્રના વિક્રેતા અને બ્રાહ્મણક્ષત્રિય વૈશ્યશૂદ્રાદિને પૂજય, એવા પુત્રને પ્રસવ આપ્યો–૧૫
પછી વાહને ચઢીને પાજ્ઞાથી આવેલા જ્ઞાનને વિષે પરસ્પર વાદ વિવાદથી નિશ્ચય કરતા, ને નિરંતર સત્ય બોલતા, એવા ઘણા સુજ્ઞ દેવોએ આ પ્રમાણે કહ્યું-૧૬
(૧) ભય ઉપર ગાય દોહોવાથી વિશ્વની શાન્તિ થાય છે એમટીકાકાર
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) એ અરિકીર્તિને હણનાર, તથા પોતાના પ્રતાપગ્નિના ચયનથી દ્વીપ ભૂપાલોને પણ ઉખાડનાર, ને નિરંતર સત્ય બોલનાર થશે-૧૭
સર્વસાધનમાં પુષ્ય નક્ષત્ર જેવો કલ્યાણકારી, કે તેથી પણ અધિક સિદ્ધિવાળે, એ અતિ પ્રકાશી રહેશે; ને ભિધાન્ય (૧) માં પોતાના અશ્વોને નવરાવી દિશામાત્રથી સુવણરથાદિ ખેંચી લાવશે–૧૮
રાક્ષસરૂપી ધૃતને સૂર્ય જેવો, ને પ્રજાને તિષ્ય જેવો પ્રિય, એ રાજાઓની સ્તુતિનો વિષય, તેમની સેવાનો પાત્ર, ને તેમના આદરને ભોગવનારો, થશે–૧૮
વિપત્તિના કાલમાં દેવતા અને નાગલોકથી શરમાઈ અને શરણ લેવાયેલો એવો જે વિશ્વામિત્રનો શિષ્ય (શ્રીરામ) હતો તે જ દેવ અત્ર અવતછે-૨૦
પૂજ્ય, તથા જેના ચારિત્રની કલ્પના ન થઈ શકે એ, ને ચારે ઉત્તમ કાર્યનો જાણનાર, દાનથી કરીને જગતને આનંદનાર, દેવતાનાં કાર્ય કરશે–૨૧
એ પૃથ્વીરૂપી ગાયને નીતિથી નવરાવશે, નિષ્પાપવતી કરશે, ને એનું દુધ દોહશે, તેમ બ્રહ્મધ્યાનમાં લીન થયેલાના ધ્યાન મામાંનાં વિદનને હરશે–૨૨
આ પ્રમાણે ભવિષ્ય રહસ્ય કહી રહ્યા ત્યારે તેમને, અતિ પ્રકટ આનંદવાળા રાજાએ, દુજણી ગાયો અને મેં મોટાં હળથી ખેડી શકાય તેટલી જમીન આપી–૨૩
(૧) એ નામને હદ વિશેષ છે એમ ટીકાકાર.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૨ )
ગામનાં પરાંમાં રહેનાર લોકે, મદમત્ત થઇ, ભાગું તૂટચુ ખાલતાં, કાર્તિકેય જેવા એના જન્મથી કુકુમ ધેાળીને ઉત્સવ કા—૨ ૪
પૃથ્વીના પાલનાર અને સ્વર્ગના રક્ષણ કરનાર એવા કર્ણપુત્રના ગુણના પક્ષપાતવાળા, પેાતાની પ્રિયાએ સહિત, દેવતા સ્વગેમાં ગાવા લાગ્યા—૨૫
કર્ણપુત્રનો જન્મ થયાથી શિવ વિષ્ણુ બ્રહ્મા અને બીજા અમૃત પીનારા સર્વેએ દૈત્યોને તુચ્છ જેવા યાદ્ધા ગણ્યા——૨૬
પુણ્ય વાળા સામર્શમાં થયેલા, વિપક્ષાના વિક્ષેપ કરી સહાર કરનાર અને વિદ્જ્જનાના પ્રિય એ, બીન શરીરને ધરી આવેલા કામ જેવા દેખાયા--૨૭
રાજવ્યાઘ્રને ઘેર, અતિ વિનીત, સ્પષ્ઠ કઠવાળા, ને ફુલાવેલાં નાક સહિત, સૂત માતૃકાના પાઠ કરતા, વિદ્યાર્થ આવ્યા—૨૮
પુપમાલાથી શાભતા, અને અમૃત પીનાર દેવતા જેવા, શંખ ુકનારા, ઉચું જો! ( ગાતાં ) આકાશ તેજ પાન કરી જતા, એવા જાણનારાઓએ ગાન કર્યું—૨૯
ઞાનં પમતા, અને જન્મની વધામણી ખાનારને ઇનામ આપતા, તથા વિલંબ ન સહન કરતા, અને અન્યકાર્યમાં જીવ ન પરોવી શકતા, મિત્રજના આવ્યા—૩૦
પાલવ હલાવતી, માત્સાહન કરતી, ને કાંતિથી આકશને લીપી નાખતી, સ્ત્રીઓના સમૂહ અન્યા-૩૧
ઉજ્જવલ ભૂષણ વાળાં, આનંદ પમેલાં મુખારવિંદવાળાં, ક્રૂરતાં, બેઠેલાં, એવાં બંધુજનથી એ મદિર શાભી રહ્યું —૩૨
રાજાએ, નાયક, અને ગ્રહનાથ ( સૂર્ય ) ના જેવી કાંતિવાળા,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૩) શત્રરૂપી વનના દાવાનલ, પુણભાવવાળે, અને શંકર જે, એ રાજા તેણે સર્વને યચિત કર્યું–૩૩ - હર્ષથી સવતાં લોચનવાળા અને ધર્મધુરંધર કર્ણ, ધાન્ય અને દ્રવ્યનાં દાન આપીને, જલચને પણ અભય સુખ અપાવ્યું
દોષ કરનારને દંડનાર, સમુદ્ર જેવા ગંભીર, એણે, હર્ષાશ્રુ નીકળવાથી ઉચાં કરેલાં નયનવાળા, કારાગારમાં પડેલાને પણ છોડવા -૩૫
જીવિત પામેલી ને તેથી હર્ષ પ્રમોદતી હરિણીઓએ સાંભળેલું, તથા કોઈથી પણ ઉલ્લંઘન ન થઈ શકે તેવું, અભય એણે વ્યાધભૂમિઓમાં પણ સારી રીતે જાહેર કરાવ્યું–૩૬
પિતાની કાતિથી આકાશને સ્વચ્છ કરનારી એવી નર્તકી અને ગાયિકાને, ગાયકો સહિત, નિપુત્રતા રૂપ કલંક છેદનારી શ્રી લક્ષ્મીના ઉત્સવ માટે આજ્ઞા કરી-૩૭
સંવત્સર જેમ, ચે તરફ ફરતા અને લોકોની ગરજ પૂરી પાડતા રાજાને પ્રિય એવા વવાદિ ધાન્યથી શોભે છે, તેમ પુત્રનામકરણ માટે બેઠેલો રાજા, હર્ષ પામતા, સવિલાસ ફરતા, અને સવંદા સહાય થતા એવા રાજપુરુષોથી ભતો હો-૩૮
રંતિદેવની પેઠે, આ આનંદકારી પુત્ર, વોમાં શ્રેષ્ઠ થાઓ એમ ગાતી વૃદ્ધ સ્ત્રીઓએ કુમારનું નામ જયસિંહ એવું પાડવું –૩૮
માથું કાપનારના જે કં૫ કરનારૂં એનું નામ સાંભળતાં જ ભયથી નાઠેલા શત્રુરાજાએ કિલ્લાઓ રચવા મંડી પડા–૪૦
બાલકનું શેષ ખાનારા, ધર્મશીલ, યશનો કામનાવાળા, શાભા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ચારવાળા, અને બહુ સમર્થ, એવા પુરુષોથી પુત્રની રક્ષા માટે રાજાએ યોજના કરી–૪૧
સુરા ન પીનારી, અને સુરાપાન કરનારથી દૂર રહેનારી, કુમારને સુખ થાય તેમ કરનારી, ચક્રનામનું ગીત વિશેષ ગાઈ સાત્વના કરનારી, એવી ધાવે કુમારને રમાડ–-૪૨
માંડમાંડના યુધ્ધમાં રાજાના પુત્રને સ્પર્ધા પૂર્વક બેલાવત, અને તેમને વાણિયા સાળવી અ.દિનાં બાલકની પેઠે હરાવતો, એ રાજાનો બાલક વૃદ્ધિ પામતે ચાલ્યો–૪૩
ગાયો ચારનારા જેના પિતરાઈ છે એવો, અને ગે પ એવી સંજ્ઞાવાળો, હરિ જેમ (યમુનાના તટો ઉપર એકલે રો) તેમ એ (સરસ્વતીના ) તટોની બાહ્યભૂમિમાં એકલે રો–૪૪
એક ગાઉ ચાલી નાખો, તથા શગુને મારી નાખતો, ગાંધારીના કુમારના મારનાર (ભીમ), (કુઝમાંની સરસ્વતિના તટ ઉપર રમ્યો છે તેના પેકે, રતિના, કલેશ અને તમોગુણને હાણનારા, તટ ઉપર એ ર -૪૫
પતિજ ખાય એવી કન્યાની પેઠે શત્રુમાં ફેકવોનાં શતધ્રી આદિ અને, પિતાના બરોબરી સાથે, માંડમાંડ રમતમાં, તેમને માથે ને પગે રે, શત્રુ ઉપર ફેંકવા એ અભ્યાસ કરે છે–૪૬
કા, લક્ષણવાળા, હે ઈ સ્ત્રીને ન મારતા, અબ્રહ્મધ, એ ન છે ( કુતિ કરી), બાહુ, અને ઉરઃ કપાટને ઘા કરતો, ને હાલીને પણ મતે એ મકવો
૨જ અને નાની ઉથલપાથલ કરાવનારા એવા, મારામારી કરનાર આદિના વેશ બદલીને ફરતા, શત્રના ચારો, ભયભીત થઈ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૫) જોવાયલા, એણે નગરને ત્રાસ આપનારા દુષ્ટ હાથીઓને પણ દમ્યા–૪૮
કર્ણનંદને, પૃથ્વી અને આકાશની કુખોને ભરી નાખતા યાથી ને દીનનાં ઉદરને ભરી નાખતાં દાનથી સર્વથી પૂજ્ય એવી પરોપકારિતા પ્રાપ્ત કરી–૪૮
હલાચુધ જેવો એ જ્યારે પૂર્ણ આકર્ષથી ઘટગ્રહ કરે છે (૧) ત્યારે ધનુષ પકડવામાં કે ખર્ક વાપરવામાં કોણ એની બરાબરી કરી શકે ?–૫૦
યણિ, શક્તિ, અસિ, વજ, તોમર આદિ શત્રુને એ ઝાલા; અથવા બધાં છત્રીશે (૨)આયુધ ઝાલવે કુશલ હત–૫૧
હતિશાસ્ત્રનાં સૂત્રો ને યથાર્થ જાણનારો એ, એવી રીતે દુષ્ટગજોને અંકુશથી કબજે કરે છે, કે જેથી પાણીનાં બહેડાં લઇ જતી ચંદ્રમુખીઓ નિર્ભય થઈ જાય છે–પર
. (૧) ધનુર્વિદ્યાને અભ્યાસ કરવાવાળા બે છેડે અને વચમાં કાંણાવાળુ ચતુર્ભુજખ્ય ધનુષ્પ જેવું ઉટના બરડા જેવું વાંકું લાકડું લઈને તેને દોરડુ બાંધી તે દોરડાને બીજે છેડે રેતીથી ભરેલા ઘડાને બાંધે છે. પછી પેલા લાકડાને ખેંચીને જમણા કાન આગળ લઈ જવું તે એટલે સુધી કે પેલે ઘડો ડાબા હાથ આગળ આવે. આવા લાકડાનું નામ આકર કહે છે. ને જે પેલો ઘડે આવે તેને ઘટગ્રહ કહે છે. બરાબર ખેંચેલો આકર્ષને પૂર્ણ આકર્ષ કહે છે. એમ ટીકાકાર.
(૨) ચક્ર, ધન, વજ, ખ, શુરિકા, તમર, કુંત, ત્રિશુલ, શક્તિ, પરશુ, મક્ષિકા, ભલિ, બિંદિપાલ, મુષ્ટિ, લેકિ, શક, પાશ, પટિશ યષ્ટિ, કણય, કંપન, હલ, મુશલ, ગુલિકા, કરી, કરપત્ર, તરવારિ, કુદ્દાલ, કુશ્કેટ, કોફણિ, ડાહ, ડયૂસ, મુર, ગદા, ઘન, કરવાલિકા, એમ ટીકાકાર.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનુ ધરનાર, ને દંડધરનાર, તથા કવચધર, અતિ મનોહર, એ, સુકાની જેમ નાવને, તેમ દુષ્ટ અને બહાર ફેરવે છે--૫૩
પુપચય કરતા વિદ્યાધરની વિદ્યાને એકાંશ શીખેલા એણે અસ્ત્રવિદ્યાના પરાક્રમથી ગર્વ ચઢેલા શત્રુઓ આગળ, સર્પનું વિષ ઉતારનારી શક્તિ જેવી, શકિત દર્શાવી–૫૪
મહેટા મનના એણે, અપરાધી છતાં પણ નિ:સાર હોય તેના ઉપર સમારંભ કર્યો નહિ; મોટા હાથી હણનારો સિંહ ઇતિહર () શ્વાન ઉપર કૂદકો મારતો નથી–૫૫
લેશ પણ મલ જેના ચિત્તને લાગ્યો નથી એ, અને ગુરુના પાદન રજને ગ્રહણ કરનારો, એ, ફલવાલા વૃક્ષની પેઠે, પુરુષોને સેવવા યોગ્ય થ–પ૬
શરસમયમાં જેમ વાતાપિ ને દેવાપિને ભક્ષ કરનાર મુનિ (અગરત્ય) ઉદય પામે છે, કે તે ઋતુમાં જેમ ડાંગરનો વિપુલ પાક ઉગે છે, તેમ એ પણ ઉદય પામે-પ૭
સ્વછંદાચારી, મરજી પ્રમાણે વર્તતા, ને લીડાં કરતા, વત્સની પાછળ જેમ બાલકો રખડે છે, તેમ એની પાછળ કિં કરો ફરે છે–-૫૮
કીર્તિને વધારનારો, અર્થીને દ્રવ્ય આપનારો, ને તેમ છતાં કેટલું આપ્યું તેને હિસાબ ન ગણનારો, ને તેજથી કરીને દિવાકરને પણ કરે મૂકનારો, એ પુરુષાર્થમાંથી ત્રણનો ભેગવનાર થયો--૫૮
સોમવંશનો મુકુટ, ને સૂર્યપુત્ર (કર્ણ અથવા મનુ)નાથી પણ અધિક, સર્વ પ્રભાકરના ઉદય સમયે, એ સૂર્યને તેમ પિતાને નમે
આશ્ચર્યકારી ગુણશ્રીથી, એક ભક્તિ પરાયણ એવા એણે પો'તાના વંશના આદિરૂપ સૂર્ય અને ચંદ્રને પ્રસન્ન કર્યાં-૬૧
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) જગનો સંહારક, જગત્ની ઉત્પત્તિ કર્તા, એવા ચંદ્ર મિલિ શ્રીશંકરને એ બલિદાન આપતો, નાંદી કરતે, ને નમસ્કારાદિ કરતો-૬૨
જેના પ્રતિ એ હાથ ઉપાડે, ને ધનુષ ગ્રહણ કરે, તેનું પાનું, યમરાજના ચિત્રગુપ્ત, તેનો સમય ન થયો હોય તે પણ, ખેજ-૬૩
એ, રણમાં રચના કરીને ઉભેલાને જંઘાનો આશ્રય કરવાવાળા કરે છે, ને એમ દિનકર જેવ, પિતાનું નામ ચંદ્રમાં પણ ટાંકીદે છે-૬૪
અનંતભકિતગુણવાળા એવા, અને પોતાનાં નયનના ચંદ્રરૂપ સુતને, પૃથ્વીના સૂર્ય એવા કણે એક દિવસ બોલાવ્યો-૬૫
આજ્ઞાકારી, હર્ષ કરનારો, ને સેવાકર, એવા કુમાર પણ તે ઉપરથી પિતાના પાદરે ( ), સમસ્યાલોકકારની પેઠે, ભજવા લાગ્યો–૬૬ | નીતિસૂત્રના યથાર્થ જ્ઞાનવાળા એવા મંત્રીઓ સાથે સલાહ કરતે, શુદ્ધ વાણીવાળે રાજા, જરાપણ કલહ જેને પ્રિય નથી એવા એને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું –૬૭
ગાથા કરનારાઓથી, વૈયાકરણથી, ખુશામદ ન કરનારા એવા તથ્ય વાદીઓથી મુનિઓથી, સર્વદા ક્ષેમ અને પ્રિય કરવામાં જ મચેલા એવાથી, સર્વથી, જેમને શત્રુઓ હતા એવા(?) મારા પૂર્વજોની, પોતાના કર્તવ્ય રૂપ વૃત્તિ, ક્ષેમકરી, ભદ્રકરી, બિયરી કહેવાઈ છે, તે ભદ્રકર
(૧)પાદ શબ્દ યર્થ છે પાદ એટલે પગ (રાજા પક્ષે; ને પાદ એટલે લોકનું એક ચરણ (સ્લોક કાર પશે).
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૮)
નારાનાં પગલાં એ ચાલીને હું, જેમ પૂર્વ તીર્થંકરને માર્ગે ચાલી તે પછીના તીર્થંકર થાય, તેમ ભદ્રકતા થઇ શકયા છું-૬૮-૬૯-૭૦
હે પ્રિયવંદ ! તું પરંતપ છે, ને મારૂ માને તે શત્રુને તાપ ક૨નારૂ એવું આ રાજ્ય ગ્રહુણ કર, કે જેમ ભયકર મેઘકાલમાં તીર્થકરના વ્રતવાળા કોઇ કરેછે, તેમ હું, મુક્તાહાર વિહાર થઇ, સત્યમાર્ગના અંગિકાર કરી, સર્વને અભય આપી, મુક્િત માટે પ્રયત્ન કરૂ–૯૧—૯
શાંતિના વિષયમાં, અલ્પ અન્ન રાંધનારાને મિતાહાર કરનારા ઋષમાને પણ પરાજય પમાડનારો કુમાર, નખ શેકાઇ જાય એવી યવાગૂ જેવુ રોગને ટાળનારૂ વચન ખેલ્યા—૭૩
હે મહા સમુદ્ર જેવા ગંભીર ! આપના આગળ ખેલવાનુ મારૂં ગજું નથી; છાણાંને ઉરાડનારા મહાવાત આકાશને અડકેલાં શિખરવાળા પર્વતને શું કરી શકે ?—૯૪
પરમભક્ત એવા હું આવા ખલ છું એમ, હે વિશ્વભરાપતે ! આપને કોણે કહ્યુ` કે હે પૃથ્વીના વિષ્ણુ જેવા ! સર્વ વાત સહન કરતા છતા પણ આપે આવી આજ્ઞા કરી ?-૭૫
શત્રુને તપનાર, તથા શત્રુના સહેનાર, ધનંજય જેવા, અને અર્થીને જેમણે લક્ષ્મી આપેલી છે એવા, મારા તાત, પોતેજ રાજ્ય કરા—૭૯
રથતર સામ ગાનાર જેવા મધુર ધ્વનિવાળા ! હું વનિપુર દર જે મારા દાષ આપને ભગંદરની પેઠે પીડા કરતા હેાય તે કહેવાની કૃપા કરો—૭૭
અયોગ્ય ગણવા યોગ્ય એવા મને કદાપિ સ્નેહાધિયથી આપ ચોગ્ય માનતા હે, તાપણ હે મિતભાષણ કરતા મહારાજ ! આ આજ્ઞા તા મારા શરીરને કંપાવે છે—૭૮
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૯ )
જે ભમર જેવા ચપલ સ્વભાવના હોઇ, તટને તાડી પાડતા પ્રવા હતી પેઠે, મર્યાદામાત્રનું ઉલ્લંધન કરે, એવા બાલકનું મુખ જોઇ જોઇ માતા મિથ્યાજ આવારણાં લે--૭૯
કૂતરાં, તેમ ઘાસ ખાનારાં હરણાં, તેપણ મારાથી ઉત્તમ છે; કેમકે હું આવી તાપ કરનારી, નાડીને ઉકાળનારી, ને નાડીઓને ચીરી નાખનારી, વાણી સાંભળુ છુ––૮૦
ઘડી બજાવનારા, કે તાબેાટા પાડનારા, કે નાક ખેાલાવનારા, કે લિજ્જ; કે મૃગાદિથી, કે ગર્દભથી પણ અધમ, એવા લોક પિતૃરાજ્યની ઇચ્છા કરે છે—-૮૧
નાસિકા અને મુષ્ટિને ચુંબન લેતી માતાનાં સ્તન રૂપી ઘટને પીનારા હું, અદ્યાપિ તા તમારો શિષ્ય છું; આ જે હું કહુ છું તે નકામે ઉપર ઉપરના સપાટો નથી--૮૨
હે સામ્ય ! જો આપનું મુખ હું ન જોઇ શકું તેા, હાથ ફેરવી વશ કરનારા મહાવતાનું, નદીતટને ઉત્પાટન કરનારા હાથીઓનું, ખુંધને ચાટતા તથા તટને તેાડી નાખીને દોડતી નદીના ઉર્મિ જેવા વેગવાળા વૃષભાનુ, આકાશને અડકતા, અને જોડેલાં જનાવરને જરાપણ પીડે નહિં, એવી હલકી ને સુ ંવાળી સુવર્ણમય ઝુંસરીવાળા રાનુ, તિલને કચરનારા જેમ તિલને કરે છે તેમ શત્રુનાં મર્મને ભેદનારા ભૃત્યાનું, શત્રુનાં લલાટને તપાવનારા, શત્રુયશશ્ચંદ્રના રાહુ જેવા, મઠ આદિ અન્નથી પુષ્ટ થયેલા, વેગમાં પવન તથા હરણ જેવા, અભ્યાનુ, સૂર્યને કદાપિ ન દેખે તેમ મલાજે રહેનારી, વિદ્યુત્ જેવાં તિમાન ભૂષણવાળી, દારાનુ, સર્વે, મારે શું પ્રયેાજન
છે ?-૮૩-૮૪-૮૫-૮૬-૮૭
જે બીજો કાઇ, પ્રિય થવાની ઇચ્છાથી, કે આઢચ થવાની ઇદ્ધથી, આવું વષૅ, તા . તે અવશ્ય મારા મનથી અપ્રિય થાય, ને
અનાય થાય-૮૮
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) વળી ગયેલા માથાવાળો, સ્થૂલ થઈ ગયેલું, ને આંધળી થતી બુધ્ધિવાળો, નાગાં ફરતાં બાળકોથી પણ નિંદાયેલો, એવો કોણ આ કર્મની આપને અનુમતિ આપી ગયો છે?—૮૮
આંધળો થવાની ને પળી જવાની તૈયારી ઉપર હોય એવો છતાં શ્રઢ સુતને પણ લુગડાં પહેરતાં ન આવડતાં હોય એવા બાલક જેવો (ગણી) કોણ એકલો મૂકે?—૮૦
સુભગ થવાની ઈરછાવાળો છતાં, સર્વથા સૈભગયુક્ત એવી, અને સુભગ કરવા વાળી, તથા વૈપુલ્ય અર્પવા વાળી, પણ રાજ્ય સં૫દની હું ઇચ્છા કરતો નથી–૯૧
પ્રિયકર વાણી વાળો રાજા, હાસ્યથી કરીને અકાશને પ્રકાશિત કરતે, અતિ મનોહર રીતે, વિશાલ બુધ્ધિવાળા એના પ્રતિ બોલ્યો-ટર
પળીયાં લાવનારી, નગ્ન થઈ જવાય તેમ ભાન વિનાના કરનારી, અંધાપો આપનારી, ને બુદ્ધિનો વૈભવ હરનારી, જરા અંગને ગળે છે–૮૩
ત્યારે એવી બેભાન કરી દેનારીથી કીયો પંડિત પિતાને બેભાન થઈ જવાદે ? ભાવમાત્રની અદ્ધિ જ્યાં નકામી થઈ છે (?) ત્યાં ભોગવાયેલા ભેગની તે કોણ ઈચ્છા કરે ?–૮૪
આત્મા રૂપી પક્ષીને જયાં સુધી જારૂપી સાપણ ડસી નથી ત્યાં સુધી, શેષનાગ જેવા દીધે બહુ વાળા, શેષશાયી, ગડવાહન, અને ગરુડ જેવા સુવર્ણ રંગનાં વસ્ત્ર ધરતા, તથા સ્વર્ગના દુર્ગમમાર્ગ ને પણ સુગમ કરતા, દેવનું ધ્યાન કરવાને, મારો અવસર છે–૮૫
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧)
જ્યારે પીડાથી પાસાભેર પડેલા, કે ઉત્તાનશાયી, હાય, ત્યારે પુરુષ શબર (૧) શુ` અર્ગસાધન કરી શકવાના હતા ?—૯૭
રાગાદિથી મુક્ત થઇ. અપરિગ્રહ ફરનારા, ને ચાંગારૂઢ થઇ ઉર્ધ્વશાયી, ભિક્ષા કરનારા ને વનવાસમાં રહેનારા, જે આત્મસાધન કરેછે તેમને ધન્યછે--૯૮
સેનાના મુખીઓના પણ અગ્રેસરાથી પરિતૃત, અને રાજ્ય. ધુરા ધ૨વામાં પુર:સર, એવા તુ, એટલા માટે ભૂભારને ધારણ કર, કે હું વિવેકીઆમાં અગ્રેસર થવા પામું-૯૯
હાથી ઉપર બેઠેલા, ને છત્ર ધરાતે સતે રાજાને મેં ખરે ચાલતા, તને જોઇ, હું યેાગસ્થ થઇ, નદી તરવામાં કુરાલ જેમ નદીને તરેછે, તેમ ભવને તરી જા—૧૦૦
હાથી જેવા અવલાળે!, અતિ દ્યેાગપરાયણ, ચાડિયા વગેરે દુષ્ટની સાબતયી દૂર, અવા, અને નિરંતર પાદસેવી છતાં પણ, ભ્રમરતુ મૂલાત્ર હલાવીને કરેલા ગુરુના મૈત્રકમલનેા ઇશા જોતાંજ જેની ભાંકેત કામદુર્ગા જેવો જણાતી નથી તેવા, પુત્ર શાકના ટાળનાર કેમ થઇ શકે ?—૧૦૧-૧૦૨
શુભકાર્ય કરનારમાં મુખ્ય, પૃથ્વીને યથાર્થ `ોષણ કરનાર, ન શ્રેયાર્થે નિરંતર જાગતા, એવા એણે પછી અશ્વત્થામા જેવા પુત્રને બાથમાં લઇને સુવર્ણમય રાજ્યાસને બેસાડચા—૧૦૩
પુત્રના અભિષેકની ઇચ્છાવાળા, ને પુણ્ય જેમાંથી સવેછે એવા કુંભને હાથમાં લઈ જલના અભિષેક કરતા, ને દેવતા જેવા દીસતે, એ ગોપવેશધારી વિષ્ણુને અભિષેક કરતા ઇંદ્ર જેવા દીપ્યા
~૧૦૪
( ૧ ) મૃગ વિશેષ એમ ટીકાકાર; એટલે તેના જેવા દીન પુરુષ.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૨). - પાપનો નાશકર્તા, કૃત્ય જાણતા, શત્રુને છતતા, વિનને વિથાત કરતા, ને અતિ ઉચ્ચાભિલાષી, એવા એ ચક્રવર્તી એ સેનાના નાયક, અશ્વીમૂના નાયક, ઇત્યાદિન, પુત્રને પગે લગાડ્યા --૧૦૫
ઋત્વિજોમાં મુખ્ય, ને ઉહિષ્ણમંત્ર બોલતા પુરોહિત, શંખદકનો સ્પર્શ કરી, મંત્રોચ્ચારસહિત, યથાવિધિ, મંગલકાર્ય કર્યું –૧૦૬
આવો આ (નો રાજા) કાચું પાકું માંસ ખાનારા એવા (મહારાક્ષસો જેવા) શત્રુસમૂહને પણ અન્ન ખાનાર ( માણસો) ની પેઠે સહજમાં જીતશે એવી આકાશવાણી થઈ–૧૭
પછી એવા મંગલકાર્યથી ને એવી દેવવાણીથી હર્ષ પામેલ કર્ણ કોઈ અન્ય જેના જેવા નથી એવાએ પ્રસિધ્ધ પુત્રને આવી વાણીથી કહેવા લાગ્ય–૧૦૮
બીજા કોઈના જેવી નહિ, પણ આપણા પૂર્વજોના જ જેવી સ્થિતિએ વર્તતા તું, મિત્રભાવ રાખી, સ્નેહભાવે રહી, વિમાદિન રક્ષણક થજે-૧૦૮
ને મારા ભાઈના દીકરા, તને સવંદા અનુવર્તતા દેવપ્રસાદ સાથે સાધુવૃત્તિ રાખજે, ચાર ઉદાર બુધ્ધિ રાખજે, ને નિરંતર પ્રસાદવાનું થજે–૧૧૦
બ્રહ્મનું ચિંતવન કરતે, હરિનું સ્મરણ કરતે, અને થંડિલ ભૂમિમાં રહેના, એમ નિયમવાન્ થઈને, એ, અગ્નિમ કરનારની પેઠે, ભાસુરના શત્રુ ( ઇંદ્ર) ના પુરમાં ગ–૧૧૧
મવિક્રય કરનારા, ભૃણહત્યા કરનારા, બ્રહ્મહત્યા કરનારા, ને આત્મઘાતી, એવાને તજી ઉત્તમ દુિને પિતૃકાર્યમાં એ સંતેજતો હ-૧૧૨
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૩) સુકૃત કરેલાં એવા એ ભૂવત્રઘની પુણ્યક્તિને ઉચિત એવી ગતિ સાંભળીને, સ્વર્ગપદે જવા તત્પર એવો દેવપ્રસાદ, પોતાના પુત્રને એના (જયસિંહના) આગળ ધરતા, બેલ્યો–૧૧૩
જરા પણ પાપ ન સમજત, મુનિઓથી ને કાર્યભારીઓથી સ્તુત્ય, તીર્થંકર અને સોમપીનારા જેને પ્રિય છે એવો, આ ત્રિભુવનપાલ તારે તારા પુત્રને ઠામે ગણ-૧૧૪
એમ કહીને બ્રહ્મપુત્રી (સરસ્વતી ) ઉપર આવીને, અગ્નિથી સળગાવેલી, કંક પક્ષી જેવા આકારવાળી, ચિતામાં પ્રવેશ કરી, કર્ણની સાથે જ જતો હોય તેમ, કર્ણની અત્યંત ભક્તિવાળો, એ સ્વી ગયો–૧૧૫
પઘ જેવા નયનવાળા એણે ( જયસિંહે) પોતાના પિતરાઈના દીકરાને પિતાના સગા નાનાભાઈ જેવોજ ગણી, રાજાઓ સાથે થવાના યુધ્ધમાં પણ સહાયરૂપે સાથે રહે એમ કરી, રાજા બનાવ્યો–૧૧૬
બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, તેમ બીજા સર્વ, એમને, પોતાના ભાઈ જેવા | ગણી, બ્રહ્મધ્યાનથી ક્ષીણ ન થતો, ને કીપિટના વનિથી મિત્રોને આમંત્રણ કરનાર એ રાજા થયો-૧૧૭
ધરણીને ધારણ કરનાર આદિવરાહ જેવો, પોતાના જેવા જ પોતાના ભાઇ વાળે, રાજા ઓમાં હંસ જેવો, ઇંદ્રિયનિગ્રહથી કરીને વૃદ્ધોથી પણ અવિક, ઋત્વિજે સહિત યજ્ઞ કરનારો, તથા અરિમાત્રને પરાજય પમાડનાર, એ ઉન્નત બાહુથી, સમુદ્રરૂપી ખાઈથી વીંટાયલી પૃથ્વીને ધારણ કરતા હો–૧૧૮
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૪)
સર્ગ ૧૨. અક્ષણ છે ત્રણે શકિત જેની એ, એ આચાર્યની સમીપે વ, ને સ્મૃતિ શીખ્યો, નીતિએ ચા, જરા પણ નિકૃષ્ટ રાતે ગમે નહિ, શમનિષ્ઠ થયો, કુમાર્ગને તેડનાર થયો, ને એમ પિતાને યશ સાંભળવા લાગ્યો
પિતાની પાસે યાચવા આવતા, અન્નાથ, એવા વેદાધ્યન કરતા વિદ્યાર્થીના સમૂહને, માગતા પહેલાં જ, એ વીર એવી રીતે દ્રવ્ય આપે છે કે તેમને બીજે ઠેકાણે યાચવા, આપ એમ કહેવાય કે ખાવા, જવું પડતું નથી–૨
એક દિવસ તેની પાસે આવીને ઋષિઓ બોલ્યા કે જ્યાં અમે ગયા હતા, જ્યાં અમે પય પીધું હતું ને જ્યાં કાલ આજ એમ ખાધું હતું, તે તમારી સત્ર શાલાને રાક્ષસોએ વાગુસાડી નાખી છે-૩
ભય પામીને અમે અહીં સૂતા હતા, હું અહી હો, એમ નિશાવસાને પરસ્પરને પ્રશ્ન કરતાં, સૂતેલા તેમ નહિ સૂતેલા બટુઓ ઉત્તર આપે છે, કેમકે એમનો પ્રચાર ક્ષપાટાધિપતિએ સંધી નાખ્યો હત–૪
હે ઈશ! તમને સ્મરણ હશે કે ત્યાં તમે રમેલા, તમને સ્મરણ હશે કે ત્યાં પાસેજ તમે હરણો સાથે ખેલેલા, તમને સ્મરણ હશે કે ત્યાં તમે બ્રાહ્મણોની પૂજા કરેલી, ને ત્યાં આપે દાન કરેલાં, એ તીર્થતો (૧) ભંગ કર્યો–૫ *
મેં જે સ્વપ્નમાં લવારો કર્યો તે ખોટો છે, હું કદાપિ કલિંગમાં
(૧) શ્રીસ્થલ, સિધ્ધપુર, એમ ટીકાકાર.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૫) ગયો નથી, એમ કહેતે બ્રાહ્મણ જ્યાં આપથી પરીક્ષા હતો તે આયતન (૨) રાક્ષસોએ પંખેરી નાખ્યું છે-૬
નિરંતર બ્રાહ્મણને પરાભવ પમાડી હણીને લવણ જેમ ખાઈ જતો, કે નિરંતર હણીને ખર જેમ ખાતે, તેમ કરતા એને શું તમે જાણતા નથી ?–૭
હે ઈશ! જ્યાં આપણે ગુરુ સમીપે વસતા, ત્રણ વેદ ભણતા, ને જ્યાં રહેતા, તે આપને યાદ હશે, એજ સરસ્વતી રજનીચરોથી વ્યાપી ગઈ છે, એ શું તમારા જાણવામાં છે?—૮
: જ્યાં દુર્વાસા ઋષિ રહેતા હતા, જ્યાં પૂર્વે મંડપુત્ર રહેતા હતા ને જ્યાં પૂર્વે બીજા પણ ઋષિઓ રહેતા હતા, તે વનને દળી નાખ્યું છે, ને કોઈએ તેનું રક્ષણ કર્યું નથી–૮
જ્યારે તે સમયે અમારૂં કોઈએ રક્ષણ કર્યું નહિ, ત્યારે નિઃ શાચરોએ અમને બહુ પીડા કરી, ને તે ઉપરથી અમને જેણે એમ પૂછયું કે તમે ઈશને સંભળાવ્યું નથી કે તેમને સંભળાવીએ છીએ એમ કહેતા, તેમને લઈ તમારી પાસે આવ્યા છીએ.–૧૦
કાંઈ સમિધુ છેદ્યાં? નાના નથી છેવાં, દાભ કાપ્યા છે. જરાએ નથી કાપ્યા, શું તમે રાક્ષસોને દીઠા છે ? હા દીઠા છે; એવી પર્ણ ટીઓમાં ચાલતી અમારી વાણી કોને દુઃખ નથી આપી ચૂકી ?
ઉંચે અરુણ જાય છે! અહો અતિ વિરાજમાન એવો એ,
(૨) મહાકાલનું સ્થાન જે ટુંકામાં રુદ્રમહાલય, રુદ્ધમાલ, એ નામથી ઓળખાય છે તે, એમ ટીકાકાર.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદય પામતા સૂર્યની આગળ ઉદય પામતે જણાય આમ નિશાચરોથી પીડાઈને બોલતા અમે રાતે કાઢીએ છીએ–૧૨ | અમને રજનીચો ખાઈ જશે ત્યારે અમે અહીંના આશ્રય કર્યો કે અહીં જે સ્તુતિ કરી તે બધું વ્યર્થ જ ! માટે જોતું નીતિ સમજતો હય, કે સંપ્રદાય જાણતો હોય, તે, હે હનુમાના જેવા બલવાળા યજમાન ! (એમને) હણ-૧૩
હસ્તીના સમૂહને દળનારે, છતાં આત્મહુતિ ન કરનાર, ને અત્ર પૃથ્વીને ધારણ કરનારો, ચાલુક્યવંશમાં માથે ચોટલી ફૂટેલો (બાલક પણ) એ કોણ છે કે જેણે સિદ્ધાન્તને અભ્યાસ કરતા જે અમે તેમનું રક્ષણ ન કર્યું હોય – ૪
હે યજ્ઞ કરનારમાં શ્રેષ્ઠ પ! અરે રે બહુ કષ્ટ કરીને ભણાય છે, ને જીવ પણ ધારણ કરી શકાય છે તો નયણ! અનયચારી, અને મનુષ્યોને પણ ખાઈ જનારા એમને તું હણ–૧૫
જરા લાજ પામતો, આ વાત સહન ન કરી શકતો, ચઢવાની ઈચ્છાવાળ, રાક્ષસોને હણવા ઉત્સુક, ને અતિ શોભાયમાન, આ રાજા, અને વિષ્ણુ જેવી દંતમભાથી આકાશને શોભાવતા, બેલ્યો-૧૬
જગતને ઉત્પાત કરનાર, સર્વને પ્રભુ થઈ પડનાર, વૃદ્ધિ પામતો, બલથી ઉન્મત્ત થયેલ, જગને રવી નાખન ર, આકાશ સુધી કૂદનાર, એવા એ , ઈંદ્ર પત્ર અર્જુન જેવો હું બેઠે સતે, શાંતમાં વર્તતા એવા સર્વેએ કેમ ઉપેક્ષા કરી ૬-૧૭
સ્નાનથી પરિશુદ્ધ થયેલા, જાતેજ રાંધીને જમવાનું કષ્ટ વેઠતા, એવા થિરચિત્તવાળા, આપ સર્વને પ્લાન મુખવાળા થઈ જઈ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૭) વિપતિમાં આવી પડવું પડયું, તે અમચંડ અને ક્ષય થતા પરાક્રમવાળા મને ધિક્કાર છે–૧૮
જે તમે મને એનો ક્ષય કરવાનું સત્વરે કહ્યું નહિ તે એમ ધારીને હશે કે હું ભીરુ અને લોભી હોઇશ; પણ યશની પરિપૂર્ણ ઇરછાવાળે હું, ધર્મ કથતા, અહિંસાધર્મવાળા, ને ભિલોપજીવી, એવા તમને વિજ્ઞાપના કરું કે હું ખેદ પામું તેવો કે નાસી જાઉં તેવો નથી– ૮
માણસને ભક્ષણ કરતો ને હણતો એ પોતાની મેળે જ ક્ષય પામશે, પડશે, કે અનન્ત નિદ્રામાં ઢળશે, એમ જાની, ધર્મપૂર્ણ શ્રધાલુ, દયાલ એવાં ચિત્તવાળા આપે એની ઉપેક્ષા કરી–૨૦
મૃગયાલુના જેવા (અ) નિદ્રાલ () અને નિતાંત જાગ્રત્ ન ફરતા એવા મારા ચારો એ પણું આ વાત જાણી નહિ ! અથવા હે મુનિઓ. શ્રીની સ્પૃહાવાળા ભુજને ધારણ કરતા મનિજ વિકાર છે, કે તમને પીડા કરવા ફરતા અને પાપ કરતા એન મેં સહન કર્યો. ૨૧
મારા પ્રતિ વિનય કરતા, મને નમતા, મારું કાર્ય કરતા, ને મારી સેવા કરતા, એવા અનેક ર જાના ગળું સામે જેની પણછ કદાપિ ચઢાવવી પડી નથી, તે મારું ધનુષુ, સર્વેના અભિભવ કરનારા. અને રોગાદિથી સ્થિર થઈ ગયેલાને પણ હણનારા, એના પ્રતિ શર વર્ષવનારૂં થાઓ-૨૨ * મારી રિપને હણનારો, જ્યલક્ષ્મીરૂપી સ્ત્રીની અભિલાષા કરનાર, શ્રેષ્ઠ, એવો મારા ભુજના ભૂષણ રૂપ ખબલાવલે થી સામે આવતા રાક્ષસોને ખાઈ જઈ તેમના રુધિરથી ભૂમિને શોભાવતે થાઓ–૨૩
તેમના પ્રતિ કોપ નહિ ધરનારો નહિ પણ અતિ કોપ ધરનારો ને જયની લાલચ ન રાખનારો નહિ પણ સારી પેઠે રાખનારે, હું
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૮) અતિ વેગવાળી અો સહિત તેના તરફ ચઢું , એમ કહી, એ અતિ પ્રતાપવાળો, ઉઠો--૨૪ - લીલાનું સ્થાન, જરાપણ ભય ન પામત, અશ્વાસન આપેલા અને (તેથી) રાક્ષસોને બતાવવા આવતા (મુનિઓ) સમેત, અને શબ્દ કરતા હાથીના અને હણહણાટ કરતા અશ્વના સૈન્યને તૈયાર કર્યું છે જેણે એવા સેનાપતિઓને બોલાવત, એ ચ –૨૫
રણમાંથી કદી પાછા ન હઠે તેવા, સ્પર્ધા કરવા વાળા, સુજ્ઞ, રાણની દીક્ષા લીધેલા, યુધ્ધમાં અતિ હણીયકીર્તિવાળા થનારા, શત્રુને મારી નાખનારા, સિંહનાદ કરનારા, દીપી રહેલા, એવા એના સેનાપતિઓ શોભી રહ્યા–૨૬
હે ભયથી કરીને સેનાની પૂઠે વાંકા ચુંકા ચાલનારા ! તમારા આશ્રમોને દુષ્ટ રીતે બગાડનાર એ હવે ક્યાં છે કે ક્યાં છે એ યજ્ઞ કરતાઓને સર્પ ? કે મહા કષ્ટ જપ કરતાને દુર દાહ કરનારી એમ બોલ્યા ચાલ્યા વિના ચાલતા તાપસોના વૃંદને પૂછતા, રણથી ન નાશી જનારા, શત્રુને સારી રીતે મારનારા, ને તેમને પી જનારા એવા જય માટે નિરંતર જાગતા, સુભ હર્ષથી નાચવા લાગ્યા-૨૭-૨૮
ક્ષમાવાનું, ઉદાર અને પ્રીતિ રાખતા, રાજા, એ શત્રુને હણવા યત્ન કરે છે એમ જાણી શમદમાદિસંપન્ન, અનન્માદી, એવા યોગી. એમાં કોઇપણ તાપ પામતું, ફ્લેષ પામતું, શ્રમ કે ભ્રમ પામતું, રહ્યું નહિ–૨૮
- ચતરફ ફરતા અને અભિમુખ સંહરતા નિશાચરો જ્યાં છે એવી, પ્રસિદ્ધ નદી (સરવી )એ દુષ્ટને દંડ દેનાર, એ અવનિપતિ, ગેપવેશધારી હરી જેમ યમુનાએ પહોચ્યા હતા, તેમ પહો, ને બગાડી જખેલ તીર્થ આગળ આવ્યો–-૩૦
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮) દીધે બાહુવાળો, શમવાળાઓમાં પણ શમવાળે, જેના સૈન્યને જરા પણ આયાસ પડતો નથી એવો, નીરાંતે રહેલો, શત્રુને મથનારો, એવોએ, જ્યાં, આનંદે કરીને લવતાં અને નિર્ભય થયેલાં બાલા રમે છે એવા, તટ ઉપર, પડે -૩૧
મુનિગણ સાથે આવેલું એ વિશાલ સિન્ય, વિપુલ હસ્તી સમૂહ અને વિસ્તાર પામી રહેલી અશ્વપંકિત, એ બધું જોઇને, તે જ ક્ષણે કોધથી સળગી જઇ, ત્વરા કરતા, નિશાચરોએ દોડવા માંડયું-૩૨
(મારવાના) વિચાર કરતું, (કોપથી) બળતું, ત્યાગીઓ સહવર્તમાન, પરસ્પર (આપણને હણવાના) અનુવાદ સંવાદ વિવાદ કરતું, ને બહુ અભિમાનવાળુ, એવું સૈન્ય (આવ્યું છે એવી ખબર ) * નિશાચરોએ પોતાના નાયક બર્બરકને કહી–૩૩
અવિવેકીમાં મુખ્ય, બડાઈ કરનારા, પ્રકાશમાન વિશ્વાસુને વિલાસવાળી એવી સ્ત્રીઓ સહવર્તમાન, પ્રકાશમાન દાઢવાળા, ઘાત કરનારા, યુદ્ધની અભિલાષાવાળા, ને મનુષ્યમાંસની ઇચ્છાવાળા, એણે પછી તેમને આજ્ઞા કરી–-૩૪
સમરની ઈચ્છાવાળો, નદીને તટે પડેલો, આ રાજા મૃત્યુનો માર્ગ છે એમ કરવું, એમ બોલતાં, હિંસા કરનારા સ્વામીની ભકિતવાળા, સાથે જ ચાલનારા, ને દુષ્ટ કર્મ કરનારા, એવા એમણે શસ્ત્ર ધારણ કર્યો-૩૫
સર્વ શત્રુનો સંરોધ કરનારનો પણ વિરોધ કરવાવાળા, સ્વામીની આજ્ઞા પાળનારા, ચારે તરફ સળગાવતા મુખાગ્નિથી સર્વને બાળતા, મોહ પમાડે તેવી સુંદર ઋષિપત્નીઓના રડાવનારા, તુરતજ રણભૂમિ ઉપર આવી ઉભા રહેતાં શોભવા લાગ્યા-૩૬
રજને ઉરાડત, શબ્દ કરતાં વૃક્ષનાં પાંદડાંથી શબ્દ કરતા, ૨૭
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) આકાશને ગજાવતો, પક્ષીઓને ફેંકી દે, હણતો, કલેશ કરતો, ખાઈ જતો, પવન પછી વાવા લાગ્યો-૩૭
ઉચછેદ કરનારા, અસૂયા નિંદા ને વિરુદ્ધ ભાષણ કરનારા, તીર્થનો વિનાશ કરનારા, વિલાપ કરતાં પણ વિલાપ કરાવનારા, યુધ્ધ માટે ખજવાઈ રહેલા, એવા નિશાચરોએ ચાલવા માંડ્યું ત્યાં પૃથ્વી કેપી–૩૮
લવારો કરતા, હીસાબ વિનાના, ભીખ માગતાનો સખા એ ચાર હવે ક્યાં ગયો એમ બોલતા, અને શિલાને ઉપાડીને વેગે ફેકનારના કરતાં પણ અધિક એવા, સંહાર કરતા ભુજવાળા, એ રાક્ષસોએ શિલાઓનો વરસાદ વરસાવવા માં -૩૮
શત્રુનો અનાદર કરતા, અતુલ બલવાળા, જવાલા ઝરતા મુખવાળા, જયાર્થી સન્મુખ આવનારને ખાઈ જનારા, વ્યથા ન પામતા, માંસ ખાનારા, ચેતરફ પ્રસરી રહેલા, એવા રાક્ષસોએ નદી ઉપર ઉગેલાં વૃક્ષ એના ઉપર નાખ્યાં-૪૦
પ્રકાશમાન અને પુષ્ટ અંગવાળા, છલ જાણનારા, પરસ્પર સહાય થનારા, નિર્ભય, એવા નિશાચરોએ, ભાગી ન જાય એવા હિમ્મતવાળા, અને અભી એવા પરાક્રમી સુભટોને પણ ભયભીત કરી દીધા-૪૧
અભિસરણ કરી જય પામતા ને દી પતા એવા રાક્ષસોથી અતિ લાજ આવે એમ કંપસહિત નાસતા, લજજાથી નીચું ઘાલતા, પરાકમી સુભટોએ, ઉજજવલ અને નિરંતર પોલો એ પોતાને યશ જતો રહેતો હતો તેની પણ દરકાર ન કરીઅર
પ્રાણની તણાવાળા પોતાના સ્વામીની સ્થિર અને પ્રકાશમતી કીર્તિ સાચવવામાં અનિપુણ અને ઉંઘતા, પ્લાન મુખવાળા, અતિ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૧) પ્રમાદી થઈ જવાથી, પડી જતાં પણ ન જાણેલા એવા અધોવસ્ત્રને, પવીરો, પહેરી શક્યા નહિ–૪૩
ત્રણે જગનો પરાજય કરી પ્રકાશના રાક્ષસોથી નાસતું સૈન્ય જોઈને લાંબી સ્તુતિઓ કરતા મુનિઓનો સમૂહ જુહૂને ભૂલી ગયેલો, વાણી બંધ થઈ જવાથી અણસારાથી પૂછતે અંગ ભાગે તેમ પડતાં નાસતો, ને બુધિહીન, થઈ ગયો–૪૪
જે પ્રવાહે કરીને વહેતે હતે એવો પણ નાસતા હાથીઓને મદ ઝરતો નથી, ને ભયથી બલ હીનને નિસ્તેજ થઈ ગયેલું એવું તેમનું પૂર્વનું ગત હાલ વ્યાપી રહેતું નથી, ભગવાન અહમ્ વિકણુ, શિવ, બ્રહ્મા, શિવપાર્વતી, એવા દેવને સંભારતા યોદ્ધા પણ ભૂમિ ઉપર પડે છે–૪૫ | સર્વ સહન કરવા રૂપ શુધ્ધ ચારિત્રથી પવિત્ર એવા કેટલાક ઋષિઓ દર્ભમાં સંતાયા, ને કેટલાક સારી રીતે લઈ જાય તેવા બરછી જેવા દંડ હાથમાં લઈને પાણી કાપતાં કોટિયાંમાં પાણીમાં પઠા-૪૬
નિશાચરોનાં માથું ફાડી નાખતાં, શરીર ખોદી નાખતાં, ભય પમાડતાં, અસ્ત્રો આગળ, લગામ તેમ પરોણાને ન ગણકારતા,ને છૂટી પડેલી રાશને તાણતા, ને મૂતરી જતા, રથ અને ઘોડા, નાઠા –૪૭
દાત્ર કરતાં પણ મોટા દાંતવાળા, હલના મુખ કરતાં પહેલાં મુખવાળા, પોતાના બલની સ્તુતિ કરતા, માંસ ખાનારા, રાક્ષસોથી આંબલીના વૃક્ષ આગળ નાશી ગયેલા પિતાની સૈન્ય ઉપર, વિજયનાજ એકપાત્ર, ને બાણ વરસાવતા ધનુવાળા, રાજાએ અતિ કોપ કર્યો –૪૮
દેવતાથી પણ જાણીતા અને માન્ય તથા અચિંત, કીર્તિની તૃષ્ણા વાળા, અને ચિરકાલથી પરિચિત એવા પણ પોતાના સૈન્ય ઉપર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૨) કોપ કરતા, રાજાએ, પ્રસિધ્ધ ઈષ્ટને પૂજિત એવું પોતાનું અસ હાથમાં લીધું–૪૮
યુધ્ધે ચઢી આપ શત્રુને રોધ કરશો, અને બાણ વરસાવશો તે વિજય થયો જાણજો, ને કીર્તિ મળી જાણજો, એમ કષ્ટ વેઠતા મુનીએએ કહેવાયલો રાજા રથમાં બેઠે–૫૦
પછી શત્રુને સંહારનાર એવા પોન વેત્રી સુભટોને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યો, હે સુભટો ! તમે ક્યાં જઈ જઈને જશો? કાલ સવારે યમ તમને ખાશે; શું કાલે કે આજ તમે મરવાના નથી?તે રણની પાર કયારે જશે? કે પાછાં પગલાં મૂકો છો–૫૧
તમે નાસશે ત્યાં સુધી તમને અપયશ સન્મુખ મળવાનો છે ભુ ! આવો સમય ક્યારે આવશે ? તમારા આત્માનું કૃતાર્થેપણું કયારે થશે? કે તમારા કુલને યોગ્ય પણ કયારે કરાશે–પર
જ્યારે યુધ્ધ જઈએ, કયારે શત્રુને પરાજય કરી શોભીએ, કયારે સ્વામીને સંતોષીએ, સંગ્રામમાં કોણ આનંદ આપશે, કોણ સ્વર્ગ પહેચાડશે, કોણ સુયશ આપશે, એમ તમે જે બોલેલા તેને પણ ધિક્કાર છે–પ૩
અભય આપે છે, શરણ આપે છે, ભયભીતને પ્રાણ દાનરૂપી ભિક્ષા આપે છે, લક્ષ્મી પામે છે, સ્વર્ગ પામશે, ને એ અમૃતને પણ પામશે, તમે હવે શું કહે છે?—૫૪
કદી મૃત્યુજ આવીને ખાઈ જશે કે હણશે, માટે નાસો નહિ, એક મુહૂર્તમાં જ આપણા સ્વામી શત્રુ પ્રતિ ચઢશે, તેમના ઉપર પ્રહાર કરશે, ને તેમને હણી જય પ્રાપ્ત કરશે, માટે દઢ થઈ ઉભા રહે–૫૫
શત્રુને હણનાર, અને જય પામનાર, તથા શત્રુને શાંત કરનાર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) આ તમારા સ્વામી યુધ્ધ માટે જાય છે ને કલ્યાણ પામવાની, ધર્મને ધારણ કરવાની, ને કીર્તિ પામવાની, ઇચ્છાથી બાહુયુગલને નિહાળે છે-૫૮ - આ પ્રમાણે સારરૂપે કાર્યને પિડિતાર્થ પ્રતીહારે જણાવ્યો એટલે, યુધ્ધ માટે, ભૂમિએ પગ પણ ન અડકે એમ, વેશ્યા નિવાસ તરફ જતા હોય તેવી રીતે, તથા અતિસારવાળે અને સ્પર્શ રોગવાળો જેમ પોતાને નિંદે, તેમ પિતાની જાતને નિંદતા સર્વે પાછા વળ્યા–૫૭
વૈરીને રાંધી નાખતા પ્રતાપવાળી, સમુદ્રને જેમ નદી મળે છે, તેમ, શત્રુને ભીતિ પમાડનારી, ભાલા ધારણ કરેલી, જેમણે પાઠ તજ્યા છે એવા તપસ્વી અને ઉપાધ્યાયે અભિનંદન કરાયેલી, સેના આવી મળી–૫૮.
પવનના જેવા ઉગ્ર નિશાચર રૂપી વલ્લપત્રને કાપવા માટે ઉઘત નપ પાછળ, યુદ્ધના ઉપાધ્યાય રૂ૫, ને આકાશ ને અન્નોની પ્રભાથી ચિત્ર વિચિત્ર રંગના વસ્ત્રથી છાયું હોય તેવું કરી દેનારી, સેના ચાલી–૫૮
- હાથી અને ઉંટની ચીસોથી જાણે શત્રુને ખાઈ જવા તત્પર થયેલી સેના, નરેન્દ્રના પ્રભાવનો આશ્રય કરવાથી, માંસ રુધિરાદિ ભક્ષણ કરનારા નિશાચરોના સામી થઈ–૬૦
કીર્તિ રૂપી વધુ તેમ જયશ્રીના પાણિગ્રહણ માટે ઉઘત, યમ પાળતામાં ઉત્તમ યમવાળો, ને નિયમ પાળતામાં ઉત્તમ નિયમવાળો, તથા તેજ સંયમીમાં સંયમી, નૃપ અતિ શોભવા લાગ્યા-૬૧
ધનુષના શબ્દોથી, રિફના હોકારાથી, માણસોના કલબલાટથી રાક્ષસોની બૂમેથી, રથના ચીત્કારથી, ને એ સર્વના પ્રતિધ્વનિથી, તે સમયે, આખું જગત એકનાદમય થઈ રહ્યું-૨
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪) - વાગતી વીણાવાળા, વીણાના નાદને તરીને આગળ પડતા પાઠ ઉચ્ચારતા (૧), ચારણ, અને પોતાની મધુર વાણીયુક્ત રચનાઓ ભણતા સૂત, એ સર્વ, આદરથી, સુભટોની સ્તુતિ કરે છે–૬૩
નિષ્કપ ધનુષ્ટ્ર ધારણ કરતા, શર વરસાવતા, એવા એ નવરોથી વિવશ તથા ભયપીડિત રાક્ષસસમૂહ, રણમાં, વરૂએ ઘેરાયેલા પશુ (બકરાંના)સમૂહની પેઠે, ગતિહીન થઇ ગયો-૬૪
ધૂતકાર જેમ પાસાને તેમ અસ્ત્રને ઉગામતો, ને રહેલા છે ગર્ભ જેમાં એવાં ઉદરને ગળાવત, અને પિતાના લોકોને અભિમાન કરવાના કારણ રૂપ, બર્બર, અતિમત્ત એવા એ નવરોને શાકના ઢગલાની પેઠે યુધ્ધમાં ખાઈ જવા માટે આવ્યો–૬૫
યમના ભયાનક ગૃહના આંગણા જેવા મુખમાં, અંતર્ધરાજ, ને તેના નાનાભાઈ, ઉભયને મૂકી દેતો, એ નરભક્ષણ કરનાર, અતિ ઉત્તમ, અને ઘણ તથા એરણ જેવા સ્કંધ વાળા યોધ્ધા સહિત, રણાં ગણમાં ઘૂમ્ય-૬૬
રિદ્ર દંષ્ટ્રાવાળો, ઘણ જેવા સ્કધવાળો, નાનાં પક્ષીને મારના રાં (ગરધલ આદિ) પક્ષીથી જેને અપશકુન સૂચવાયેલા છે એવો, તથા વાયુએ ઉન્નત કરેલા ઘન જેવાં ઘાડ અંગવાળો, એ ઘન જેવી ગર્જના કરતે, રાજાની સમીપ આવ્યો-૬૩
સ્તંભને ભાગી નાખે એવી મૂઠવાળા એણે, સ્તંભના સર કરે તેવી તરવારથી, રથના ઘડાને હણ્યા, ને રથમાંથી ઉતરતા રાજાએ (જયસિંહે) પણ સ્તંભને તોડી નાખે તેવી મૂઠીથી સ્તંભને ચૂર્ણ કરે તેવી તરવાર પકડી-૬૮
(૧)ટીકાકાર આથી ઉલટો અર્થ કરે છે પણ તે ઠીક બેસતું નથી.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૨૧૫) જેના ભુજ ભગળની ગરજ સારે તેવા છે એ, પટ્ટામાં તત્પર, સિંહનાદ કરતે, એ રાજા, સ્પર્ધા કરતા, ને સિંહનાદ કરતા એ (શત્રુ )ના સહિત, કુકકુટયુદ્ધ જેવા આ યુધ્ધને મોખરે, યુ ધે ખેલવા લાગ્યો–૬૮
જપ કરતા ( મુનિઓ)નો વધ કરનાર, જલને બાંધી રાખવા કરેલી પથ્થરની પાળ જેવી દંત પક્તિવાળા, સ્પર્ધા પૂર્વક બોલાવતા, ને ઉન્મત્ત, એવા એના માથા ઉપર, પધ્ધથી બોલાવતા, અને વયના ચતુર્થ ભાગમાં આવેલા (વૃધ્ધ), ને હણવા ઈચ્છતા યમ જેવી ઇરછાવાળા, પતિએ તરવારથી ઘા કર્યો-૬૦
પિતાની યુતિથી પ્રકાશમાન કરતી, અને શબ્દ કરતા એના માથા ઉપર પડતાં શબદ કરતી, તરવારના બે કટકા થઈ ગયા, ને તેથી હાસ પામેલો એ (જયસિંહ). સિંહ જેવી દીર્ઘ ગર્જના કરતા એની સાથે, સડાસડ શબ્દ થાય તેમ હાથની ઝપાઝપી ઉપર આવી ગયો–૭૧
જેની વૃષ્ટિ બંધાઈ ગઈ છે એવા મેઘમાંથી જેમ તે પ્રતિબંધને તેડનાર કોઇ ગ્રહ વૃષ્ટિ પડાવે છે તેમ, ખરા પારુષવાળા, શબ્દ કરી પડેલા, હાથથી, હાથ રૂપી દરથી બંધાઇ મૂઢ થઈ ગયેલા એનામાંથી, પતિએ રુધિરનો વર્ષીદ વરસાવ્યો–૭ર
અતિ ઉન્નત, અને વસ્ત્રની પેઠે છોઈ નાખતા તેજ પુંજવાળા, તથા (એને બાંધવા માટે) હાથમાં દોર સહિત, ઉંચા કરેલા હાથ વાળા, રાજાએ, વિર રૂપી વસ્ત્રથી અત્યંત ઢંકાયેલા, એના હાથ, તુરત જ સજજડ બાંધી, અને જાણે સીવી નાખ્યા હોય તેમ કરી દીધા–૭૩
હે અપરિત્રભુ ()! દક્ષિણા યજ્ઞમાં વરાયેલા બ્રાહ્મણને, તો પરાજય થઈ તને બંધન પણ મળજો, એવો જે શાપ તે અને
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬) ત્યારે તારા વિષે સત્ય થયો, એમ કહેતા પે મુઠ્ઠીની પકે એને બાંધ્યો–૭૪.
હાથ બંધાવાથી પરસેવે નહાવાઇ ગયેલોને પીડામાં ગ્રસ્ત એવો એ થઈ જતાં માંસભક્ષી (રાક્ષસ) કલેશ પામી નાસવાને તત્પર થઈ નાઠાને એ સર્વને પૂજ્ય એવા રાજાને શુભ યશ મળ્યો તેથી, કલેશ અને ભય સહિત બ્રાહ્મણ હર્ષ પામ–૭૫
ભય પામેલી પિંગલિકા નામની એની પત્ની, સ્ત્રીને યોગ્ય નીતિપૂર્વક મોં આગળ અંચલનો છેડે રાખીને, બોલી, તમારા ભુજના બલે કરેલા બંધનથી તમે એને, જેમ ઘતકાર પાસા નાખનારને જીતતાં સર્વ જીતે છે તેમ જીત્યો છે–૭૬
યજ્ઞદેશને સ્વીકાર કરતા ઋષિઓનો, કોઇથી ન પરાજય પામિલા એવા એણે, પરાભવ કર્યો, તે ક્ષમા કરીને, મારા પતિને આપ છોડે ને હવેથી એ તમારો ચાકર થઈને રહેશે (૧)–૭૭
પ્રસ્તાર (૨) રચતા એવા ઋત્વિજો ઘત ઝરતા (સરવા)થી, ને દર્ભના પથારાથી તથા શ્વમંત્રોના વિસ્તારથી, હવે, કોઈ પણ ઉપદ્રવ વિના શોભિતા વિસ્તાર વાળા, અને શુભલતા આદિથી દીપી રહેલા આ સરસ્વતીતીર ઉપર યજ્ઞ કરો-૭૮
વિષ્ટાર અને લાંબે ગવાય તેવા પંકિત છંદ જેમાં છે એવી ગીતઓના ઉંચા રાગે, રાક્ષથી ભક્ષાવાના ભયથી રહિત બ્રહ્મણે આ
(૧)ને હવેથી ઇત્યાદિ જે અર્થ આપ્યો છે તે આશરેથી પાઠ કલ્પી ને આપ પડે છે, કેમકે મૂલમાં પાઠ ત્રુટક છે, ને ટીકા પણ એ સ્થલ ઉપર છે નહિ.
(૨) સામવેદની રીતિ પ્રમાણે ઉમરડાનાં લાકડાં અને કુશની કોઈ થાપગી રચનાવિશેષ, એમ ટીકાકાર.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૭) લાપને નમાર તથા સામાના સમૂહને ઉદાત્ત સ્વરથી ભણતા, એ સુખે કાપ–૭૮
અન્યાયનો આશ્રય ન કરતાં એ હવે ન્યાયમાર્ગને જ આશ્રમ કરશે, એનો (આપને તેમ મુનિઓને) નમવાનો સમય છે, ને એ રાજાની જ પાસે રહેતું હોય તેમ અત્ર રક્ષણ કરવાને ને આશ્રમોને સાચવવાને પણ એને અવસર છે, એમ કહેતી પિંગલિકાનું સાંભળી, રાક્ષસોના પતિને જયસિંહદેવે છોડી મૂ -૮૦
જ્યાંથી ચેરલોક હવે પુ રી જતા નથી એવા ઉપવનમાં રહી, પુછપલપલવાદિની વૃધિથી સમૃદ્ધ થયેલા અને આકાય નામના યજ્ઞને કરનારા ઋષિઓનું આતિથેય પામી, સુંદર કાયાવાળો રાજા પિતાને સ્થાને ગયે–૮૧
સર્ગ ૧૩.
રાક્ષસોના સાથના સ્વામીએ, માણિકથના સમૂહ અને લક્ષ્મીના હગલા, પથ્થરના એક નિશ્ચાય (૧) ની લીલાથી ભેટ આપ્યા-૧
અન્નની મુષ્ટિ પણ ન ઈચ્છતા, એણે, કાંઈ પણ વિધ વિના, નિરંતર, પદાતિની વ્યવસ્થાથી, રાજાની પ્રીતિને અર્થે, શુદ્ધ મનથી સેવા કરી–૨
સ્વપ્નામાં પણ શંકા ન કરવી પડે એવી રીતે યજ્ઞરક્ષાના કામમાં યત્નવાન થયે; તેથી રાજાએ રાક્ષસને માગ્યા વિના જ પ્રસાદ કર્યો ?
અંતઃકરણથી આજ્ઞાને બેવડી (માની) એણે, સમુદ્રાઢિમાં
(૧) માનવિશેષ એમ ટીકાકાર.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮)
પણ પ્રવેશ કરવાની રીતિથી, અકુટિલ એવા નૃપને અકુટિલ હૃદયથી રંજન કયા—૪
નીતિશાસ્ત્રમાં સાંભળ્યા પ્રમાણે લોકવાયકા સાંભળવા, તથા પીડાવાળાંની પીડા હરવા, એકવાર, રાજા એકલોજ રાત્રીએ ફરવા ગયા—પ
હેતિ અને સાતિવાળા( ૨ ), તથા કીર્તિની ઇચ્છાવાળા, રાજાએ, કહીં, મદ્યપીઓની પરસ્પર વાદવિવાદ કરતી મંડલી, તેમના શા ભાવ છે તે જાણવા, જોઇ—૬
સાથે પીધાથી મત્ત થયેલાંનાં સાથે ગવાતાં ગીતમાં ત્યાં પોતાના ગુણનું કીર્તન સાંભળતાંજ અનાસ્થા ધારણ કરી, રસેાઇ પાકે એટલી વાર પણ ટકયા નહિ—૭
એ ફરતાં ફરતાં, દીક્ષિત એવા યજ્ઞવિદ્યાપજીવી મહાત્માઓને જોઇ, આ પ્રમાણે પોતાનું ચર્ચા જોવા ફરવું કૃતાર્થ થયું એમ
માનવા લાગ્યા~
ઉંચેથી પડી જવાય એવાં હાટ ઉપર શય્યામાં પડેલા, સામપાત્ર વેંચવાનો ઢોંગ કરતા, પણ સ્થિર સ્કંધવાળી ગતિવાળા, એવા શત્રુના ચરાને, એણે કોઇ સ્થલે, ઓળખ્યા—૯
લોકોનાં ઇચ્છા અને કૃતિની જિજ્ઞાસાવાળા, એણે કોઇ સ્થલે, પોતાની આકૃતિ અને ક્રિયા ગૂઢ રાખી, તૃષ્ણા, યાગ્ગા, કૃપા, તથા યથાર્થ પોતાના સ્વરૂપનું સંગેાપન પણ, કર્યું —૧૦
મૃગયામાં ફરનાર જેમ કરેછે તેમ કહીં પગલાં પણ ન સભ
( ૨ ) શસ્ત્ર વિશેષ.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮) થાય તેમ ફરતા એણે પોતાના ભક્તોની તેમ શત્રુના ભકતોની ગતિ સહજમાં પરખી લીધી–૧૧
અર્ધી રાત્રી સુધી જાગી, જાગતા લોકની રીતિકૃતિ જાણી, કેઇની સ્તુતિ ને કોઇનો તિરસ્કાર કરતો, એ પુર બહાર નીકળી ગયો–૧૨
પૂર્વે થઈ ગયેલા મહાત્માઓની અદ્ભુત કથાનું ચિંતન ચર્ચા - થા અર્ચન કરતે, તરવારરૂપી ભૂષણવાળો, એ, કંપતા છેદતા એવા (કસાઈ વગેરે) લોકોના સ્થાનને એલંઘી ગયો-૧૩
હીંદાળા જેવું જેનું ચિત્ત નથી એ, અને જરાપણ વેદના ન પામતો, એ અસંખ્ય કુંવ (કુંડ ?) ઓળું ઘી, ચિત્રવિચિત્ર વાર્તા જાણવાની ઈચ્છા થી, સરસ્વતીએ પહો –૧૪.
પાદના અભિઘાતથી જેનાં કર્મની પરંપરા ઉછળે છે એવી એ નદીમાં, અંજલિ અર્પણ આદિ સ્નાનનંદનો પાસપૂર્વક સમાસ કરીને, એ, પાર ગયો–૧૫
આશ્ચર્ય જોવાની ઈચ્છાથી, આની શોધમાં, પુરુષોની સેવા માટે, કેવલ નિર્લોભી એવો એ તીર ઉપર ભમવા લાગ્યો-૧૬
કાગડાને યૂકા (?) નું જ્યાં ક્રોધથી યુદ્ધ ચાલે છે એવા એક ભયંકર કું જમાં, સંપત્તિને વિપત્તિ ઉભયમાં સમાન ભાવે રહેનારા, અને અત્યંત નિર્ભય, એવા રાજાએ આ પ્રમાણે વાણી સાંભળી –૧૭
મેં કરેલાં પ્રેમાલાપ, સ્મરચેષ્ટા, કટાક્ષાદિ, લગારે લગાર ભૂલી ગયા છે એમ, હે નાથ ! છેક લાજ તજીને, હે નિર્લજજ! મને શા માટે તજી જાઓ છો?–૧૮
જ્યાં સુધી હું મુવેલી તમારા શોક, કે અંગહાનિ, કે કલ
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૦)
વંસ, રૃખતી નથી ત્યાં સુધીમાંજ મારૂં આાજને ખાજ મરણ થા—૧૯
હે કાંત ! કપૂરતું શું શું કરવું છે! કસ્તૂરી, ચંદન, અગુરુ, પુષ્પસજ, સર્વને કર્યાં કયાં કેવી કેવી રીતે લગાડવાં છે? ઇત્યાદિ મારાથી પૂછાતાંજ તમે ‘સર્વ કર’ એમ જે પ્રેમથી કહેવુ તે સંભારતાં મારે આજ વન્તુિપ્રવેશ કરવેાજ ઉચિત છે, મારે શા આધારે રહેવું જોઇએ ?—૨૦-૨૧
તમારી આપત્તિ રૂપી વિયૂચિકા (1) મારા મરણરૂપ થઇ છે, ને તેથી મારે હવે કાભક્ષણ કરવું પ્રાપ્ત થયું છે, તે સમયે તમારૂં મારે જે ઇસુભક્ષિકારૂપી વુ છે તેમાંથી મુક્ત કરો ( કે હુ' સુખે મર્′)~૨૨
કામકાજ, જીવિત, ભાષણ, સર્વતી અરુચિ થઇ છે, તમારી સાથે, સુવા પછીથી સુખે પયપાન કરીશ—૨૩
તમારા પ્રસાદી, રાજાને યોગ્ય વજ્રાચ્છાદનાદિવાળી હું, સર્વે ભાયામાં મુખ્ય હતી, તે શું તમારી સાથેજ દુ:ખની ભાગીઅણ ન થાઉં ?—૨૪
તમે કૂપમાં પડવા આવ્યા છતાં, ભાજનાાદનના લોભવાળી થઇ, શું હું નીરાંતે ગાય દહેાવાનુ ને લાકડાં લાવવાનું કરવા રહીશ ?–૨૫
ઉષની ખાણ, તરવાને અશય, સંચાર વિનાના, જેમાં નજર પણ ન પહોચવાથી દાર વગેરે મૂકી ન શકાય તેવા, બળદના જેવા સ્ક ંધવાળી અને વજ્ર જેવાં મુખવાળી મક્ષિકાથી મપૂર્ણ, દુષ્ટ મૃત્યુના માર્ગરૂપ, વિપત્તિના હારરૂપ, એવા આ કૃષમાં તમે પડશેને હું જોઇ
(૧) એક પ્રકારના મહા ઉત્તર રાગ એમ ટીકાકાર.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૧)
રહીશ, તા તા બગલા જેવી વૃત્તિવાળી સ્ત્રીઓને ખરેખર ધિક્કાર છે ૨૬-૨૭
ભઠ્ઠીમાં મૂકેલા કાચા વાસણ જેવી તમારી દારુણ વિપત્તિ, તે સુભગ ! મારા સત્લની કસેાટી છે, મારી બુદ્ધિની કસેાટી છે, ને માસ કુલની કસોટી છે—૨૮
દશાવતારવાળા ઉદ્યાનમાંથી, નદી ઉતરીને, કાઇ, બલવાન અને વજ્રસહિત, આપણને વિદ્મ થવામાં આવી ચઢો, ને એટલામાં તમે ચાંલા—૨૯
લતાના આધારરૂપ એ કુંજમાંથી આવતી આવી વાણી, શાકના સહારનાર, કૃપાના આધાર, ને ગુણના વણનારા, રાા સાંભળીને, તુરત પાસે આવ્યા—૩૦
સમુદ્ર જેવા ગંભીર પોતાની દારાથી સંતુષ્ટ, ન્યાયધામ, એવાઅણુ, ત્યાં, જેમની જનરચેષ્ટા નથી એવું હું દીઠું-૩૧
શુષ્કાખરાન્યાય (?) માં પડેલા મીજ જેવા આતુર નરને એણે, જેમાંથી અમૃતના રસ ઝરેછે એવા સ્મિતથી સ્થલ માત્ર ભરીદેતાં, કહ્યું
-૩૨
વિનયયુક્ત અને દેહકાંતિથી ખાન કવક ( ! ) તથા વ્યામને પૂરતા, આ વિષમ કૂપના તટ ઉપર તું કોણ છે ?-૩૩
અનેક ખાડાથી દુર્ગમ, અને જ્યાં આપત્તિ સુલભ છે એવા, શાક ગ્લાનિ ખેદ આદિ પૂર્વક ઉચ્ચારના વિષય એવા, આ સ્થાનમાં તારી સાથે આ બિચારી કોણ છે ?-૩૪
જે સુગમ ન હોય એવું પણ કાર્ય તે સુખે કહે, કેમકે સજ્જન એ સજ્જના સાથે દુ:ખે કહેવાય તેવું પણ સહજમાં કહેવુ ઘટેછે
-૩૫
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૨) શા માટે તું સહજ જ ગ્લાનિ પામે છે, શી પીડાથી એમ પીડાય છે, કે શી દુઃસ્થિતિથી દુઃખી છે, તારી પીડાથી મારું ચિત્ત પણ સજજ આર્ટ થઈ જાય છે, (માટે બેલ)-૩૬ - શું દુષ્ટ રીતે પીડા કરનાર, દમવાને અશક્યા, અને મહા કષ્ટ જેની સાથે યુદ્ધ થાય એવા, શત્રુઓથી તું અત્યંત લેશ પામેલો છે?—૩૭
શાસન ન થઈ શકે તેવા, દુધર્ષ, અતિ કોપવાળા, એવા પણ તારા શત્રુને હું સહજમાં શાસન આપીશ, એટલે તું દુરસ્થિતિ ન ભાગવ–૩૮
ન આપી શકાય એવી વસ્તુ પણ હે સખા! હું સુખે તારે માટે આપીશ, ને જ્યાં જવું અશકય હોય ત્યાં પણ સુખે જઈશ, માટે જાણી નથી શકાતું એવું જે તારૂ ઈષ્ટ હોય તે બેલ–૩૯
તેથી કરીને દુધ અને દુર્દશ એવા ભૂપતિને, એ પણ કહેવા લાગ્યો કે અમારૂ, રામાવાને કડિન, યુદ્ધથી હઠાવને કઠિનને સહન ન થાય તેવું, અશેષ વૃતાંત સાંભળો-૪૦
મર્યથી ક્યારે આવ્યા ? આ ચાલ્યો જ આવું છું; ક્યારે જાઓ છો ? આ જાઉં છું; આ હું આવ્યું; આ જાઉં છું, જો, એમ અન્યોન્ય સ્રોત્તર કરતા નાગલોકથી રમ્ય, એવી ભોગવતી નામની પુરી પાતાલમાં છે–૪૧-૪ર
ક્યારે આવ્યા હતાણાજ આવ્યો કયારે આવશો? હે સ્વામી હવણ આવું છું; એમ સ્વામી સાથે વાતચિત કરનારો, ત્યાં રત્નડ નામે નાગરાજ છે–૪૩
હે શંખપાલકુલ મુકુટ ! જો તમે રણમાં આવો તે હું દૈત્યોને પણ છતું એમ જેને વાસુકીએ પોતે પણ કહ્યું છે-૪૪
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૩)
જો કાલે ગુરુત્વરાથી આવશે તે હું છંદ શાસ્ત્ર ભણીશ, જે તેજ નહિ પણ તર્ક પણ ભણીશ, એમ કહીને તાતને સંખ્યા -૪૬
છે ગુ! આપ આપો તો હું લઈશ, ને નિખિલ આગમનું અધ્યયન કરીશ, જો આપ પ્રસન્ન હો તે મારી સર્વ વિદ્યા સિધ્ધ છે, એમ મેં ગુરૂની સ્તુતિ કરી–૪૭
- આજ સુધી તેં જેવો સંતોષ આપ્યો છે તે જ જીવિત પર્વત આપીશ એમ મારા ઉપર પ્રસન્ન થઈ ગુરુએ મને ભણાવ્યો–૪૮ | હે તાત! જે આઠમ ગઈ તે દિવસે જે અધ્યાય હતો, ને જે આવે છે તે દિવસે અધ્યાય થશે, તેથી મારે ઘર સુધી જવાના માર્ગ ના અર્ધ સુધીમાં જ સંહિતાને પાઠ કરી જઇશ, એમ ગુરૂને કહી મેં તેમને રંજન ક–૪–૧૦
જે હેમંત આવે છે તેમાં આગ્રહાયણ પછી મારા બાગમાં સર્વત્ર લવલી ફાલશે, ને જે પોષ માસ આવે છે ને તેમાંની જે પાછળની દશ રાત્રી છે તેમાં હે યોગ્ય પુરુષો ! હું ઉદ્યાન મહોત્સવ મિત્ર સાથે કરવાને છું ને પછીની ત્રીશ રાત્રી આવશે તેના અર્ધ ભાગમાં ગુરુ પાસે બેવાર વ્યાખ્યાન લઇશ, ને એમ મારો જૂદો જ પાઠ ચલાવીશ, ને પછી જે ત્રીશ રાત્રી તેના અર્થમાં તો હું સૂવાનો પણ નથી, એમ મારા સહાધ્યાયીએ મને કહ્યું-૫૧-પર-૫૩-૫૪
અહો! આ, આવતા માસના પર્વદિવસ પછી પાઠ લઈને સિધ્ધ થઈ લવલીદર્શન કરાવશે ! હે ક્ષક કલાગ્ર : જો તું લવલી દર્શાવી
* ૪૫ મે ક મૂલમાં ગૂટક છે. પણ એ કલેકમાં રચૂડને પોતે પુત્ર હેય એમ અર્થ હે નો સંભવ લાગે છે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૪) શકેતે કીયા અક્કલવાળાને આશ્ચર્યન પિદા કરે! તું તો ઈંદ્ર-જાલની ઇચ્છા કરતે જણાય છે, પણ તે આપનાર ભિક્ષુક બીજે જ છે જે તે તને મળે તે તે જરૂર આપે, પણ તે મળ્યો જણાતો નથી, ત્યારે આવું મિયા શું સ્થાપન કરે છે? એ વાત ખોટી છે. હું એને અનાદર કરું છું કેમકે કોઈ બીજો પણ એ વાત કેમ માને, કે એવી શ્રદ્ધા કેમ કરે, (૧) આમ મેં એને કહ્યું-૫૫–૫૬-૫૭-૫૮
એણે પણ મને કહ્યું કે તું આમ મારા પક્ષનું ઉચ્છેદન કરવા બેલે છે, ને એમ દુર્જનતા ગ્રહણ કરે છે, તે તેનો હું પણ અનાદર કરે છું-૫૯
તું શા માટે મારો ઉપહાસ કરે છે, શા માટે મારા પરાજય કરે છે, મર્મભેદી વચન વહે છે, પીડા કરે છે, સાધુત્વ તજી દુર્જનવ ધારે છે, તેને ધિક્કાર છે–૬૦
એવો એ કોણ ભુજંગમ છે કે જે અમારો દેષ કરે, અમારો ઉપહાસ કરે, અમારી વાતની અશ્રધ્ધા કરે, અમારી સાથે વિરોધ કરે, કે અમારી સ્પર્ધા કરે –૬૧
શ્રદ્ધા કરતું નથી એમ અમારી આગળ હે દુમિતિ ! તું શાને બેલેછે, ને ચેષ્ટા કરે છે–૬ર
હું શ્રદ્ધા કરતું નથી, કે હેમંતમાં લવલી દશાવી શકાય, એમ જે તેં કહ્યું તેજ તારી દુર્જનતા બતાવે છે–૬૩ - લોકમાં મને વિવાદથી પરાજય કરે એવો કોઈ હોય એમ હું પણ સહન કરી શકતું નથી, કે શ્રદ્ધા કરી શકતો નથી, (જે પુષિતલવલી હેમંતમાં ન બતાવું તે ) મારી ભાર્યની હેડ હું હારૂં-૬૪
- (૧) હેમંતમાં લવલી થતી નથી ને પેલાએ થવાની કહી તે ઉપર આ બ ઉપહાસ છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૫) પછી મેં પણ કહ્યું કે કોઈ ગર્વી થઇને મારી સાથે સ્પદ્ધ કરે વા વિવાદે ચઢે એ હું પણ શ્રદ્ધા કરતું નથી, કે સહન કરતો નથી. એટલે જો તું વિવાદ કરે ને તેમાં હું હારૂં તે ભલે તે જે હોડ કરી છે તેવીજ હું પણ કરું છું–૬૫-૬૬
તેં જે આ નિમિત્તે મારો આક્ષેપ કર્યો, કે મારી તર્જના કરી, તેને ધિક્કાર છે, ને એવી વાતની હઠ કરી તેમાં વિજય પામવાની પ્રગહતા તે જે કરી તે તો સહન પણ કરતો નથી કે માનતે પણ નથી-૬૭
અરે ! આવું બોલો છે એ આશ્ચર્ય છે. તમે આવો ક્રોધ કરો છો તે ઠીક નથી, એમ કહેતા અમારા સ્વજનોએ વરાયેલા અમે, હેડ બકીને, વાકલહથી વિરમ્યા-૬૮
જો એ મને જીતે તો તો બહુ આશ્ચર્યની વાત થાય કે આંધળો પણ પર્વત મસ્તકે ચઢયો ગણાય, એમ લવ કરતા અમે પોત પોતાને ઘેર ગયા-૬૮
એ હારશે કે હું હારીશ એમ વિચારો હું, એક વાર હેમંતમાં તેના બોલાવ્યાથી ઉદ્યાનમાં લવલી જોવા ગયો–૭૦
લવલીને ફૂલ આવેલાં જોઇને મેં વિચાર કર્યો કે અહો! આ તો ખરો માયાવી છે, તે ફલ પણ બતાવશે, ને કલ્પવૃક્ષને પણ વખતે લાવશે, ને એવો સમર્થ એ દમનક ગમે તેવો બીજો પણ છલ કરી શકશે, ને હું ધારું છું કે હવે એ મેં કબૂલેલી હેડ માગશે, ને મને ઝાંખો પાડી દેશ-૭૧–૦ર
પછી દમને કહ્યું કે તું લવલી પુષ્પ દેખે છે, એટલે હવે હોડ પ્રમાણે આપવા ઇચ્છતો હઈશજ, અને મારી નિંદા કદાપિ નહિ કરે, એમ હું ધારું છું–૭૩
૨૮
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૬) એટલામાં કોઈએ આવીને કહ્યું કે હુલ્લડના પ્રતિ યાત્રાએ જવાને સમય થયો છે, માટે તમારામાંથી જેનો વારો હોય તે જાઓ, એટલા માટે સ્વામી તમને તેડે છે–૭૪
નાગ દમનને બોલાવીને કહ્યું કે તારો વારો છે, માટે જો તું જાય તે આખું નાગકુલ જીવતું રહે–૭૫
એણે મને કહ્યું કે જો તું જાય તો હું તારી પાસેથી જીતેલી હોડ મૂકી દઉં, ને તેમ કરતાં જો હિમઘ ઉષ આણું આપે તો પણ મૂકી
જે તે મારો પરાજ્ય ના કર્યો હોત તો તું મને આજ્ઞા ન કરત, તેથી મને એમજ અભિલાષ થયો છે કે ઉષ લાવી આપું, ને તું હોડ મૂકી દેજે, એમ કહીને હું અત્ર આવ્યો–૭૭
તેથી મારી એવી ઈચ્છા છે કે તું મને રજા આપ, ને પ્રાર્થના કરું છું કે હવે અહીંથી જ, હું ઉષાર્થે વજન જેવાં મોઢાંવાળી મક્ષિકાથી ભરેલા આ કૂપમાં પેશી –૭૮ - કૃપા કરીને મને સાથે જ લઈ જાઓ એમ કહેતી આ મારી પ્રિયા સુલોચના કુપવેશમાં વિધરૂપ છે–-૭૮
રાત્રીના અંતે સંધ્યાવંદન કરો, રવિને પૂજો, અત્ર બેસો, કે જાઓ, મરવાને તૈયાર થયેલા એવા મારી ચિંતાથી આપને શો લાભ છે? –૮૦
* પછી તેને રાજાએ કહ્યું કે તું તારી જાતનું રક્ષણ કર, તારી મિયાનું રક્ષણ કર હુલ્લડમતિ યાત્રા કરી, ને તેને સંતોષ પમાડીરા, પછી શું?–૮૧
હુલ્લડ કોણ છે તે કહે, ને તેની કથા બોલ, ધીરજ રાખ, ભય રાખીશ નહિ, મારી અનુમતિ લઈ મરજી મુજબ કરજે–૮૨
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૭)
એક મુહૂર્તમાં જ, મેં આણી આપેલું એવું તારૂં ઈસિત તું પામીશ, પછી તું તારે ઘેર જા, તારા લોકને મળ, ને તેમને હર્ષ પમાડ –૮૩
નાગે પછી કહ્યું કે સાંભળો, જેવી રીતે હુલ્લડપ્રતિ જવાનો નાગલોકને ઠરાવ કરવો પડે તે તમને કહેવાનો હવે સમય છે –૮૪
હુલ્લડ નામનો ફણ, વરુણના વરથી અભિમાન ધરી નાગમાત્રને ડૂબાવવાનો, તેમ પરાજય પમાડવાનો, હવે સમય છે એમ ધારી,ને પાતાલમાં આવ્યો–૮૫
તેને નાગોએ જઈને કહ્યું કે આ વખતે તમે અમને જીતશો, તેથી એવી આપણે સંધિ કરીએ કે જેથી તમારે અમને ડૂબાવવા નહિ
તમે જ યોગ્ય છે, તમેજ સમર્થ છો, તમારે અમારો ભાર રાખવાનો છે, તમે અમને આજ્ઞા કરોને ક્રોધ મૂકી દો-૮૭
હુલ્લડે કહ્યું, હું કાશ્મીરમાં રહું છું ત્યાં પ્રતિવર્ષ ઉત્તરાયન મહેત્સવમાં, ગાથાને અવશ્ય ગાનારો, તથા ગીતાદિ આલાપનારો, મારી પૂજા કરનારો, ભક્તિમાન, તમારામાં એક એક વારાફરતી અવશ્ય આવ્યાં જવો જોઈએ, નહિ તો રસાને ડૂબાવી દઈશ–૮૮
જીવતા રહો મહારાજ ! તમે અમારા તરફથી એ પ્રમાણે પૂજા પામશો, એમ તેમણે કહ્યું એટલે તેમને મૂકીને હિમને લીધે અતિ દુર્ગમ એવા કાશ્મીરમાં હુલ્લડ પાછો ગયો–૮૦
જે નાગલોક પૂર્વે પૃથ્વીને પણ ચીરી નાખે તેવા હતા તે આમ બેલીને હુલ્લડને કોપ ન થાય એમ ભય ધારી, વારા ફરતી જવા લાગ્યા –૮૧
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૮)
હિમથી દાહ જેવી પીડા થાય નહિ તે માટે હિમઘ્ર ઉષ લેવા માટે મને દમને કહ્યું ને હુંપણ એ મારી સ્ત્રીને લે નહિ એમ ધારી, અત્ર આવ્યા—૯૨
તેટલા માટે આ કૂપમાં પડી, મને ઉષ નહિ મળે તેા પણુ વજ્રમુખવાળી માખાથી પીસાઇ જઇ, ક્ષણમાત્રમાંજ હંમેશને માટે સુખી
થઇશ૯૩
તને હુ જરૂર ઉષ આપીશ એમ વારંવાર કહી રાજાએ તેને પોતાના હાથથી હાથમાં લીધો-૮૪
ઉડ, ઉંડ, એવા હેાકારાથી માખા ઉડીજશે એમ ધારી રાજાએ તીરે ઉગેલા બરૂના પ્રહાર કર્યા-૯૫
નાસા, નાસા, એમ એ ધ્વનિથી કહેવાતાં, ઉડા ઉડા એમ કહેવાતાં, માખા ઉડી ગઇ—૯૬
તમે ઉભા રહા, ધીરા થાચ્યા, એમ નાગને કહેતાં, તુરતજ રાજાએ કુવામાં ફૂંકો મા—૯૭
ભરે ભરે એમ ભભભ શબ્દ કરતા ઘડાને ઉષથી ભરીને રાજા ઝટ લઇને ઉપર આવ્યા—૯૮
નાગને આ લે આ લે, એમ કહી ઉષઘટી આપીને પોતે પેતાને રસ્તે ચાલવા લાગ્યા—૯૯
આકાશમાં ભમવા લાગી, કૂપને ઢાંકીદેવા લાગી, એમ ઉને રક્ષણ કરનારી મક્ષિકાએ ભમવા લાગી, ને ઉપર તળે ઉડવા લાગી -૧૦૦ (!)
( ૧ ) નાગ એટલે કનકચૂડ એમ ટીકાકારે લખ્યુ છે તે ઉપરથી આગળ જે ૪૫ મા શ્લોક પડેલોછે તેમાં રત્નચૂડના છોકરાનુ નામ કનકસૂડો
એમ નક્કો થાયછે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૯)
પછી નાગે રાજાને કહ્યું, તમે જગતી રક્ષા કરા છે, જગનું શાસન કરો, ને એમ સર્વના અધીશ્વર છે, માટે કૃપા કરી રસાતલમાં ચાલા−૧૦૧
સર્વ નાગલેાક, તેમનાં નયનના ઈંદુરૂપ આપ પધારશેા, ત્યાં, મળા, આનંદ પામેા, સ્તુતિ કરો, એમ અતિ હર્ષ પામશે—૧૦૨
કોઇ ઉષાર્થે રસ્તામાં મારે, ભેદ્દે, છે?, બાધ કરે, એપણ એક હાનિના પ્રસગ છે—૧૦૩
પછી રાજાએ કહ્યું તમે પાતાલમાં જાઓ, સિદ્ધિ પામા, આનંદકરા, તે માટે ત્યાંસુધી રક્ષાર્થ રક્ષકા મેકલુંછું—૧૦૪
તમે શા માટે મને આગ્રહ કરો, મારી પ્રણિપત કરો છે, એમ કહેતાં અણે રાક્ષસેને આ પ્રમાણે કહીને આજ્ઞા કરી—૧૦૫
જેમ મારી સાથે જાઓ, મારી સેવા કરેછે, મારી આગળ રસ્તે ચાલેછે, તેમ હે બર્બરકા≠ ! તમે મારા પ્રાણવલ્લભ મિત્રની સાથે જાઓ, સેવા કરા, આગળ ચાલે,—૧૦—૧૦૭
જ્ઞાભ પામવાની ને ભય પામવાની કાંઇ જરૂર નથી એમ બેલતા રાક્ષસાએ ભાર્યા સહિત એવા એને આગળ પાછળ વીંટાઇ વળીને, પાતાળમાં પહેાચાડી દીધા—૧૦૮
ચંદ્ર ગગન ઓળંગીને અસ્તાચલથી સમીપ જઇ પહેાાછે, ને હું હજી નદીથી પાર છું, માટે આ સ્થાને વિહરવાનુ કે રહેવાનુ હવે ઠીક નથી, એમ વિચારીને રાજા ત્વરાથી પુર ભણી ચાયા ૧૦૮
આંખા મીચીને હસતા તથા દાંત દેખાય તેમ વાત કરતા, અને મૂત્રનું મહાનું રાખેલુ તે પ્રમાણે ભરીને આપવા જતાં,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૦ ) તટવાસી જવાન બાલકોનાં માધ્ય અને ઉદ્યોગ જોતે, કોઈથી પણ ન જણાયલો એવો, પિતાના હર્યમાં પડે–૧૧૦
સર્ગ ૧૪. આ પ્રમાણે રાત્રીચર્યારૂપી અદ્ભુત કાર્ય કરી, ને સર્વના (ઉઠતા) પહેલાં મહેલમાં આવી, સર્વથી પહેલે ઉઠી, ગુરુ અને દેવાની આગળ બેસી એણે તેમની પૂજા કરી
પ્રભાતે સહુથી પહેલાં હાથી ઉપર બેસી, ને કદાચિત્ હય ઉપર ચઢી, કે આગળ હાથણી ઉપર બેશી, ફરતા એને, રાત્રીએ ચર્ચા જોવા ફરેલો એમ કઈ જાણી શક્યું નહિ-૨
જો એમ ન હોય તે આ પ્રમાણે આપણી નિઃશેષ રહસ્ય કયાંથિી જાણે, માટે એ કોઈક વિદ્યાધર છે એમ રાત્રીવિહારીને લોકોએ ક –-૩
છલ કરવાવાળા શાકિન્યાદિને, આ પ્રમાણે, મંત્ર જાણતા રાજાએ દંડ દીધો, કેમકે નહિ તો સરલ સ્વભાવવાળી પ્રજા ખરે ખર શીરીતે સુખી થાય?––૪
એક વખત અવંતિથી આવેલી એક યોનિની યોગિનીઓમાં શંકા વિના ફરનાર એને, આ પ્રમાણે કહેવા લાગી; અમે અમારી મરછમાં આવે તેમ ફરીએ છીએ તેમાં તારું શું જાય છે?—
અરે શા માટે અમને શાકિની કહી નિંદે છે? સ્વાદિષ્ટ ભોજન શા માટે ખાતા નથી કે રુચિકર ભેગ ભોગવતે નથી, અમારી ચર્ચા કરવાથી શું લાભ થનાર છે?-૬
રે. ફુટેલા કર્મના શા માટે વિલાસીનીઓનાં ચિકર ગીતામૃત
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૧ )
પીતા નથી ? ને હે અતિ મૂઢ જ્યાં જ્યાં યોગિનીને રૃખછે ત્યાં ત્યાં શત્રુને દેખતા હાય એમ વિરાધ શાને કરેછે?——છ .
જોતું તારૂ સુખ ઇચ્છતા હેાય, ચિરકાલ પર્યંત સત્વર ઉદરપૂરણિકા ઇચ્છતા હોય, તેા અમારે ખાવા માટે જે તને જાણવામાં હેય તે બલિ, એક ચર્મપૂર, પહાચાડતા રહે,−૮
અમે રુઠી શું ત્યાં, નદી ભરાય તેટલ, ગાયની ખરી ભરાય તેટલા, કે કામળી ભીજે તેટલો, કે લૂગડુ ભીનુ થાય એટલે પણ, વર્ષીદ તારા દેશમાં, હે નૃપાધમ! આવશે નહિ—૯
ગાત્ર પલળે કે પુરુષ પલળે એટલો પણ મેઘ નહિ પડે ત્યારે સર્ક, લૂખુ, ખાંડેલુ એવુ દળતા કીયા લેાક પીડા નહિ પામે?—૧૦
જે તું અમને નિર્મૂલ કરવા પર્યંત ક્રમેછે તે અનેક પ્રકારે ન કરવાનું તુ કરેછે, તેથી તને જીવતાજ પકડી ન જાય તે માટે યાગિનીને સતાષ-૧૧
શત્રુએ મૂલ સહિત ઉખેડી નાખવાને, કે સમૂળ હણવાને, કે તરવારથી નિકંદન કરવાને સમર્થ, અને પોતાના જ જેવા પ્રભાવવાળા કરેલા, એમ યાગિનીએ અપાયલી શક્તિવાળા, યશાવર્મ નૃપની મૈત્રી કરી, ઉજ્જયિનીમાં આવી, જો તારે તારી પેાતાની, તારા કાશની તારી સેનાની, તારાં બ ધુની, સર્વેની પુષ્ટિની ઈચ્છા હોય તા, ભક્તિ પરાયણ થઇ, કાલકાદિની પૂજા કર—૧૨–૧૩
યશાવર્મને તેની કાલીસહિત હાથે પકડી આંધી લાવવાની ઇચ્છાવાળા રાજા, એ ચાગિનીને જાણે, ઘીને કે ઉદકને પીષી નાખતા હોય તેમ, ગૂઢાર્થવાળી મૃદુવાણીથી આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા—૧૪
અહે। જે પેાતાને હાથે તમારી પૂજા કરેછે, ને હાથથી ગાઢચ ચર્ચા કરેછે, ને જે નિરતર તમારા હાથમાં છે, તે અવન્તિનાથનીજ રક્ષા કરો એટલે બહુ થયું—૧૫
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ર) જીવતે છતોજ જો એ નહિ નાશી છુટે તે કંચબંધથી કે ગુપ્તિબંધથી હું એને બાંધીશ, ને જો તમે એને નહિ સાચવો, તે કોઈ પુરુષ ઉઠાવવી જોઈએ તેમ તમારી આજ્ઞાએ ઉઠાવે છે, તે પણ વ્યર્થ જા--૧૬
જ્યારે એ રણમાં મારા સામે આવીને ઉભે રહેશે, કે ઉભો ને ઉભેજ શોષાઈ નહિ જાય, ત્યારે તમારો મહિમા અતિ મહાન છે એમ હું માનીશ, ને તમને પણ માતાની પેઠે પૂજ્ય ગણી–૧૭
માટે જા, હું આ તારી પાછળ આવું છું, ને જે તમે કાગડાની પેઠે નહિ નાશી જાઓ, તો આ મારૂં ખ ઉછળીને, તમારાં નાક, તમારા કાનના અથાણ સાથે, ખાવા માટે કાપી લેશે–૧૮
તારું ખરું આ મારાં કાન નાક કાપી નહિ શકે, ને આ મારા ઉપર ખ ઉપાડતે તું વિજયી નહિ થાય, એમ હસપૂર્વક બોલી દાંતને પીડા થાય ત્યાં સુધી હોઠ કરડતી એ આકાશમાં ઉડી ગઈ–૧૮
કર્તવ્યને ચિત્તમાં જ ચટાડી રાખી વિચાર કરતે, ને પિતાને હાથે તાણીને તરવાર પકડતે, ગામને સંધી પુરને સંધી, સીમને રૂંધી સત્વર સેના ભેગી કરીને ચાલ્યો-૨૦
પર્વતને મસ્તકે બલથી પીડા કરતા, રાજાઓને શાસન આપી આગળ કરે, એ અમિત શકિતવાળે, પ્રતિ દિવસ આઠ આઠ કોશ ખેંચતો, માર્ગ કાપવા લાગ્ય-૨૧
કંધ ઉપર થઈને કે કેશ ઝાલીને ઉપર ચઢી જતા સુભટોએ, અને એવી ત્વરા કરવી, કે એક કોશ કે બેકેશ સુધી આકાશમાં એ વેગને લીધે ઉડેલો રજ છવાયે-૨૨
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૩) શયામાંથી ઉઠી, જે હાથ આવ્યું તે ઉપર બેશી, ને કિરાતલોક, પને ઉપાસવા આવ્યા ને રાજાએ પણ પ્રસન્ન થઈ, માથું ઉંચું કરી, ભ્રવિક્ષેપ પૂર્વક, તેમની સાથે રસ્તામાં વાત કરી–૨૩
હર્ષથી હૃદય ચંપાતાં સાથે ચાલતાં, પર્વતોમાં વારંવાર પેશી પશી, પેશી ન શકાય એવાં વનોમાં પેશી પશી, અરણ્યોમાં વિચરી વિચરી, તથા નદીને સરોવર આગળ પાણી પીવા વારંવાર જઈ જઈ વિશ્રામ માટે તટો ઉપર બેસી બેશી, ઝાડ તળે બેશી બેશી, ઉરસ્તે જઈ જઈ, ન ચાલી શકતાં ને વટાવી જઈજડ, ફલાદિ લેઇલેઇ, ક્ષણ કે મુહૂર્ત બેશી વળી કંદતા, ને ઘડીએ ઘડીએ તરસ્યા થઈ મસકમાંનું પાણી પીતા, એવા એ લોકોથી, રામ જેમ વાનરોથી, તેમ રાજા ખુશી થય–૨૪-૨૫-૨૬
બે પહોર જેટલા દિવસ સુધી તરસ્યા રહીને, આગળ ગયેલા સન્યના લોકોએ, પરસ્પરનાં નામ લઈ બોલાવતાં, સિમાનું જલ પીધું ને નામ નિર્દેશપૂર્વક આવાસભૂમિ નિશ્ચિત કરી–-૨૭
આગળ વધેલા બધા ઉજ્જયિની પહોચ્યા એ વાત ધીમેથી ને હળવેથી શા માટે કહે છે, એમ કહેવાતાં, એમણે એને ઘેરો પણ ઘાલ્યો એવું, મહોટેથી, કોઈએ રાજાના આગળ કહ્યું--૨૮
જલને પીઠ રાખી, તીર્થગાકાર આવાસ રચ્યા છે, પાર્થે હસ્તીને રાખ્યા છે, ને બાજુ ઉપર અશ્વશાલા છે, એમ નપને નેકરોએ કહ્યું ---૨૮
બાજુએ રહીને, નાનાપ્રકારના ભાવ કરીને, મધ્યે આવીને, આવાસમાં પ્રવેશ કરતે એની ઉપાસના કરતે વારવધુસમૂહ, નાના રૂપ ધરતી લક્ષ્મી જેવો શો-૩૦
સૈન્યને ભેગું કરી, ભીસને બાજુએ કરી, બીજું કામ વેગળું
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪) કરી, ધ ચઢાવી, રાજાએ વિવિધ પ્રકારે અવંતિપુરીને કોટ તેડવાની આજ્ઞા કરી–૩૧
સૈન્યને તજી બે ભાગમાં વહેંચાઇ, કોટ તેડવાનાં યંત્રોને વહેંચી લઈ પથ્થરને વિધા ભાગવા, સ્વામીની ભક્તિ પર એકત્ર એવા સુભટો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા–૩૨
- રાજાની આજ્ઞા થતાંજ, કેટલાક મુગે મોઢે, હાથમાં કોશ લઈ તુરતજ કિલાને ખોદવા મંડયા, તે એવી રીતે કે તેમનું સાહસ જોઈને શત્રુસમૂહ પણ ક્ષણભર મુંગે મોઢે આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યા
અમે એકલા પણ પ્રભુની સેવા કરવામાં તત્પર હોઈ પ્રભુકાર્ય કરીએ, એમ કહી કેટલાક ગયા, ને પ્રભુકાર્યમાં તત્પર એવા બીજા મૂંગે મોઢે, એમનું અમે રક્ષણ કરીએ એવી ઈચ્છા દર્શાવતા તેમની પૂઠે ગયા-૩૪
સુભટોનો સમૂડ કોટને તેડવાનું સમજી શક્યો તે પાડવા સમર્થ થયો, તૈયાર થયો, પાડવાને યોગ્ય થયે, પાડવા માટે જુદા જુદા ભાગ વહેચી રહ્યા, પાડવાનો પ્રારંભ કરતા હો, તેમાં મંડા, છેવટે વિજયી થયો, ને જરા પણ ગ્લાનિ પામ્યો નહિ-૩૫
રાજા પણ તેમની સાથે વાત કરવાનું સમજતો, વાત કરવા લાગ્યો, તેમને પ્રોત્સાહન કરવા માટે વાત કરવાની અભિલાષા કરવા લાગ્યો, ને એમ પ્રોત્સાહિત કરતાં જરા પણ ખેદ ન પામે--૩૬
પિતાના મવામીનું હિત કરવાવાળા, દુઃસ્થિતિમાં પડેલા, રણસૂર્યના નાદથી ભય ન પામેલા, એવા અવંતિના સુભટો, વૃદ્ધ તેમ જાવાન સર્વ ભેગા થઈ, એ કોટ ઉપર ચડયા-૩૭
ઉપગવ એ નામના ભટવિશેષ સહિત, એમણે, રાજાની પુરીને
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૫) કુબેરની અલકાવતીની પેઠે રક્ષવા, પિંગલ અને કાવના, ચપલ જીભવાળાના અને કાતના, હારિતકાતના, શિષ્ય એવા (મંત્રી) એ મેરાયલા હોઇ, પ્રહાર કરવા માંડયા-૨૮
એટલામાં દૈત્યનો હણનાર આદિત્ય અસ્ત પામ્યો, ને આદિત્ય જેવા રાજાએ, આદિત્ય સંબંધી ( સંધ્યાદિ) કર્મ, હિંસામાત્રનું નિવારણ કરી, બૃહસ્પતિને પુત્રો જેવા ઋત્વિજ સહિત કરવા માટે આરંક્યું –૩૮
આદિત્ય અસ્ત પામે એટલે વનોમાં ભરાઈ રહેલું ત્યાંથી જ જાણે કુદીને તમ, બાઘને અબાહ્ય એવા સર્વ પદાથોન, જાણે, કેમકે કલિને જ સાક્ષાત્ પુત્ર હોય, તેમ ગળી ગયું-૪૦
કાર્તિકેય જેવો પ્રભાવાળો રાજા, પછી, મૃત્યુલોકની છતાં પણ જાણે સ્વર્ગ જેવી હોય તેવી ઉજજયિનીના બાહ્યપ્રદેશની શોભા જોવા માટે, પોતાના અંગરક્ષક ઉસ અને ઉદપાનના જે સુભટ તેમને પણ સાથે ન રાખી એકલો જ ચાલ્યો-૪૧
સુવા, વય, અશ્વત્થામા, ઉડુલોમા, આદિ ઋષિના પુત્રોથી સેવાયલાં તીર્થવાળી, દિવ્યસિમાએ, દિવ્ય અસિ અને દિવ્ય શોભા તથા શક્તિને ધારણ કરતો એ, પહો--૪૨
કાર્તિકેય જે, બે રથ વહેનાર વૃષભના જેવા સ્કંધવાળો, વેદત્રય જાગતા મુનિઓથી કરીને વધે એવી નદીના તટે ફરતે, એ, પાંચકપાલ બલિ જમતે, અને પુરુષરહિત, સ્ત્રી સમૂહ પાસેજ જોતો હ -૪૩
સ્ત્રી છતાં પણ પુરુષ અને સ્ત્રીઓને પણ ઉગ્રતાને લીધે અતિ ક્રમણ કરતા, એ સમૂહ બોલતો સાંભળી, અતિ ભવ્ય પરવાળો રાજા, એને યોગિનિવૃંદ જાણે આ પ્રમાણે તેમનું બોલવું સાંભળતે હો-૪૪
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૬) હે ગવ્યે ! અગ્રે દર્ભમય ચુલુયને બનાવી એવી રીતે લોઢાના ખીલાથી જડી નાખ, કે ગાપણુ, દાક્ષિ, બાહવ્ય, ઉચિ, આ દિ ઋષિઓ જેમાં મંત્રી છે એવા એની, રક્ષા થઈ શકે નહિ–૪૫
બ્રાહ્મણધેનવને ગળી જનારી ! ઈંદ્રવર્મ પુત્ર સહિત ઉજજ્યનીપતિને, ચક્રવર્મપુત્ર અમે આજધનવિ તથા વાધેનવિ સહિત, રક્ષવા ઇચ્છતી હોય, તે આ કર્ણપુત્રને નિસ્તેજ કર–૪૬
બ્રાહ્મણનવ, આંબી, સાંભૂયિ, ઔદિ, અમિતૌજિ, શાલકિ, ષાડિ, વૈવાસુકિ, વાલિ, વૈવસ્વકિ, વટકિ, સૈધાકિ, નૈષાદકિ, ઈત્યાદિ નુપ અને ઋષિઓમાં એ નથી, એતે પ્રતાપી જ્યસિંહ છે, માટે એને ઉત્તમ મંત્રોથી હણવા યત્ન કરો–૪૭–૪૮
મહામાંત્રિક ચાંડાલાપત્યને, વ્યાઘના અપત્યને, કર્મકાર મને હામાંત્રિક (લોહકારાપત્ય), વિધવા પુત્રને આગ્નિશકિને, કે માત્રબલવાળા નણંદના બાલને, જેમ યોગિનીઓ સાથે વહેચીને ખાઈ ગઈ છે, તેમ ભીમના પાત્ર અને જ્યકેશીના દૌહિત્રને, પવનના જારકર્મથી થયેલા બાલ ( હનુમાન્)નાં મંત્રોના પ્રભાવથી જેમ તારે સામર્થ્ય કુંઠિત થયું હોય તેમ, શા માટે ખાતી નથી ?–૪–૫૦
પારશવિદગાર્યવાત્સાદિ જે છલાયા છે તેમને તારે સ્મરણમાં રાખવાના છે (?), કેમકે આગ્નિ જેવા પ્રભાતવાળા આ રાજા, તેને અડકતાં પણ અમે બળીએ છીએ–પી
માધવ્ય, કાપ્ય ધ્ય, બાભ્રવ્ય, વાર્તા, વતંડિ, એમનાં નિરર્થક એવાં અપત્યો સહિત, એ, સવારે જ યશોવર્મને, જે તું એ આપણા ક્રોધના વિષયને નહિ દિનાખે, તે ખાશે–પર
કાયનિ, ગાણાયનિ, આદિ ઋષિઓ આ તટે આને લીધે અતિ ક વસે છે એમ વિચારતા રાજાએ પ્રત્યક્ષ દેખા દઈ એમને સસ્પર્ધ આકારણા કરી–૫૩
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૭) માયાથી કરીને તમે, કીંજાયન, કે ગણાયન, શાંખાયન, આધાયન, એવા ગમે તે ઋષિનો વેષ ધારણ કરો તો પણ હું તમને પકડડ્યા વિના રહેવાનો નથી–૫૪
શાપાયનબંધુ ભારદ્વાજાનાદિ ઋષિના આશ્રમો ત્રાસ પામી ગયા એમ ચીસો પાડતી, અને ભાગેયણાદિ ભય પામી ગયા તેમ કુદતી, યોગિનીઓ હાથમાં શસ્ત્ર લઈને, આવી–૫૫
નાડાયનોથી પણ અવિવજિત, તેમ આત્રેયાયણોથી પણ તપપ્રભાવે અહત, વારાયણોએ પણ અપિકને ગાર્ચોયણોએ પણ ન અટકાવેલી એવી, તથા બીજા દાક્ષાયણ હારિતાયનાદિ એ પણ નપીડેલી એવી, અમને તું શું પીડા કરનાર છે એમ બોલતી શ્રેષ્ટાયનોથી પૂજાયેલી, કેંદા સાયનોથી સ્તુતિ કરાયેલી, એ અતિ વેગથી ૫ ઉપર પ્રહાર કરવા લાગી–૫૬-૫૭
અપરાધવાળી સ્ત્રીને દંડ દેવામાં કાંઈ બાધ નથી એવું દાર્ભાયણિએ પણ કહ્યું છે, ને શાલંકાયને પણ મેર્યું છે, એ સંભારતે, સતો પણ રાજા એના ઉપર ખાલી ઘા કરે છે–૫૮
કાયની, કે બીહીનેલી અગ્નિ શર્માણી, કે નઠારી રાણાયની, એના જેવીઓ તમે કેમ થઈ ગઈ છે, એમ નાશી જતી (યોગિનીઓને ) કહેતી, કોપ કરીને, ત્યાં કાલી ઉભી થઇ–૧૮
શિનકાયની, શારદાયની, પાર્વતિપત્ની, પાર્વતાયની, જેવંતાયની, એમાંની હું કોઈ છું કે શું ? એમ બોલતી એ ખડખડાટ હસી
જેવંતિ કે ક્રેણિની પેઠે નાસે છે શા માટે? ઉભો રહે, એમ કહેતી અનેક રૂપ ધરતી, કાર્તિકેય અને અશ્વત્થામાને પણ અતિક્રમણ કરતા એવા એને, વેગે કરીને અસ્ત્રના વર્ષોથી છાઈ નાખવા લાગી
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૮)
લક્ષ્મણ જેમ ઇંદ્રજિતથી, વશિષ્ઠ જેમ વિશ્વામિત્રથી, કર્ણ જેમ ભીમપુત્રથી, તેમ એક ક્ષણ ભર, કાલીનાં અન્નાથી શાક અને વિષ્ણુ જેવા જયસિ’હું ક્ષાભ પામ્યા—૬૨
જૈવણ છાગલ શાંગલ એકકર્ણ આદિ ઋષિઓને, તેમ કુબેરને પેાતાને પણ, અત્યંત દુર્લભ એવું માયાને હણનારૂ જે અશ્ર તેને ઇંદ્રજિતને હણનારના જેવા બલવાળા રાજા પછી સ ભેળતા હવા—૬૩
કોપે કરીને જરાસંધના રાત્રુ ( કૃષ્ણ=વષ્ણુ ) જેવા છતાં, પણ ઉત્તમ માતાના પુત્ર હોવાથી દયા ધરતે, પેલા અસ્રથી વિવિધ રૂપ ધરવાનું ઉરાડી દઇ એકલીજ કરીનાખેલી એવી કાલી ને હસતે મુખે આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા—૯૪
હે ભદ્રમાતુર ! તું સ્ત્રી છે એટલે લજ્જારૂપી નીલ ( ૧ ) ×હુદમાં હું નિમગ્ન છું, ને ભરત તથા ભીષ્માદિ પૂર્વજોને સંભારી સ્ત્રી
વધ કરતાં લજવાઉં છું.-૬૫
હૈ જાંખવતીના પુત્રના પિતા ( વિષ્ણુ)ના અંશ ? શૈલેય, શૈલિયતિ, સાધ્વમિત્ર, સાવેય, માંડૂક, આદિએ જેવા તું ગવાયા છે, તેવાજ તુ ખરેખર છે, એમ હસ્તે વદને, પછી કાલી ખાલી—૬૬
માંડૂકિ આદિ, માંડ્કયાપમ, તેમ બીજા મુતિ, જેનું ધ્યાન કરેછે, તે ગરુડવાડુન અને દૈત્યના સંહારનાર ( શ્રીવિષ્ણુ )ના હૈત્યાને સહારવા થયેલા, તું અવતાર છે—૬૭
તારાં ધૈર્ય અને સત્વથી હું તુષ્ટ છું, કોઇ સ્ત્રીના જાયા તારા
(૧) નર્મદાના એક હદ છે એમ ટીકાકાર.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) જેવો નથી, તું દત્તાના પુત્ર અને સિમાના પુત્ર એવા પીને, ગરુડ જેમ સર્પને, તેમ પરાજય પમાડ (૨)- ૮
આત્રેય, દાક્ષાયણ, શાલેય, શૈય, આદિએ સ્તવાયલી તારી કીર્તિને, હરસિદ્ધ આદિ સર્વ ગાશે એમ કહીને, કાલિકા યોગિનીઓ સહિત અંતર્ધાન થઈ ગઈ-૬૮
કૌલીતકેય, લાક્ષણેય, શામેય, આદિથી રાત્રીએ જ એ વૃત્તાંત સાંભળી, યશોવર્મા વૈકર્ણય સહવર્તમાન, દુર્ગથી સુરક્ષિત એવી ધારામાં, તે જ વખત, જઈ ભરાયો–૭૦
જૈવેય જેમાં મુખ્ય એવા સર્વ ઋષિઓએ જેની કીતિ ગવાઈ રહી છે એવો કલ્યાણી મયણલ્લાને પુત્ર, તેણે પોતાના શિબિરમાં આવી સુભગા જેમની માતા છે એવા, તથા ખરા માબાપના પૂત એવા સુભટોથી સવારે ઉજ્જયિની તોડી–૭૧
કુલટાના પુત્ર જેવી બુધિથી ધારામાં જઈ ભરાયેલા માલવપતિને, જેમ ચટકાના પરિવારને સીચાણો પકડે તેમ, યુધ્ધમાં નાચતી તરવારરૂપો નટી સમેત, તથા સપુલક શરીરવાળા, ચુલુકવીરે પકડ –૭૨
કાણીમાતાના પુત્રની પેઠે ક્રિર્ય રાખતા યશોવર્મભૂપતિને ચુલુક બંદીખાને નાખ્યો, ને કાણી જેની માતા છે એવી અથવા કાળી થયેલી, ધારાની પણ, જેની કીર્તિ ચે તરફ નાચી રહી છે એવા એણે આશ્વાસના કરી–૭૩
ગધાર જેવી દઢ મુષ્ટિથી કામુંક ઝાલનારા દુષ્ટ જનાવર ગોઘેર
(૨) ઉત્તરાર્ધનું એવું પાઠાન્તર પણ છે કે “ તેથી ગરૂડ જેવો તું સિપાના, મંડલના, અને દત્તાના નૃપોને હણ”.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) (૧) જેવા દુષ્ટ ખાશવાળા, પક્ષવાળા, તથા રેતિક અને અશ્વપાલ જેમના સહાય છે એવા, સીમાડાના પાને, ગાઠેય અને હાઠેયના જેવી સુધ બુધ્ધિવાળા એણે, જાંટાર અને પાંટાર પક્ષીની પેઠે, કે બળદની પેઠે, કે વાલી ઘેાડાની પેઠે, બાંધ્યા-૭૪
સર્ગ ૧૫. પછી નિંઘગર્ગ પત્યથી પણ ચઢે તેવા, અને સિંઘ એવા ગર્ગ જેના મંત્રી છે તેવા, મહાશત્રુને તેનાં ભાઇનાં ને બહેનનાં બાલકો સહિત, સર્વ બંધુ સહિત, કેદ કરીને એ ચાલ્યો–૧
માશી અને ઇનાં સર્વે સહિત, એવા એમનાથી, એ, માશીના દીકારાથી (૨) ચઢીયાતા થયેલા હરિની ફઈના દીકરા જેવો (૩) માર્ગમાં શોભાવા લાગ્યો૨
ક્ષત્રિયોના અગ્રણી એવા એના સાળા થઈ થઈને પણ મનુના મૂખ અપત્ય કરતાં સારા એવા કીયા રાજપુત્રે એ, મનુષ્યોમાં દેવરૂ૫ એની, સેવા કરી નથી ?-૩
નીચા કુલના, કે કુલવિનાના, એવા હાથીને તજી, ઉત્તમ કલવાળા એવા હાથીઓને, રાજાઓ એ ભેટ આણેલા તેમાંથી, એણે લીધા–૪
એણે ગ્રહણ કરેલા અતિ કુલીન હાથીઓ આગળ પ્રસિદ્ધ એવો ઈંદ્રનો અરાવણ પણ શકે નીચ કુલનો કે કુવહીન હોય તેવો જણાયો–પ
(૧) સર્ષે ગધામાંથી પેદા કરેલું જનાવર એમ ટીકાકાર. (૨) શીશુપાલ. (૩) ભીમ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૧)
ઇંદ્રરૂપ એને આવતા જોઇ, ગામડાના, નીચા કુલના બાલકોએ દુષ્ટ કુલના બાલકોએ, દુષ્ટથી પણ અધિક ન્યૂન એવા કુલવાળાએ સર્વેએ આત્મા કૃતાર્થે કા—૬
પછી, મહાકુલાષન્ત, અને મહાકુલોત્પન્નાથી પરિવૃત, એ, મહાકુલીન સ્રીથી કૃતાર્થ થતા પોતાની પુરીમાં પેઠા—૭
ભીમના પુત્રના કાકા (યુધિષ્ઠિર ની પેઠે, કે ભીમના પુત્રના પિતા ( ભીમ )ની પેઠે, એણે હૃદિક તથા સામ્રાજના પરિવારને શાસન દીધું−૮
વૃત્રના શત્રુ ( ઈંદ્ર ) જેવા એને, લક્ષ્મણના પુત્રના જેટલા બલવાળા કીયા ભૂપાએ, લક્ષ્મણના પત્રના કાકા ( રામ )ને જેમ તલ અને નીલે ભળ્યા, તેમ ભજ્યા નથી !~~~
સાયામાયતિ, ફાંટા હતાયની, મૈમતાયને, તથા ફાંટાભૃત્ અને મૈમતેય કરતાં બીજા પણ જે હાય, તે સર્વે અને પ્રસન્ન કરતા
હવા-૧૦
ભાગવત્તાયન, શાકશાલેય, તાણેવિવિ, આકશા પેયિક સર્હુિત તાવિંદવિક, અને વાાયણિયાસુંઢાયનીય સહિત ભાગવિત્તિક, યામુદાયનિક સહિત સોયામાયતિક, સાયામાયનિ, યા મેં દાયનિ, વાષ્યાયણીયક, પરસ્પર આશ્રય કરી રહેલા વાાયણિક અને સૈાયામાયનીય તથા તૈકાયનીય જેમાં મુખ્ય છે તે, એવા અનેક કુનૃપતિને શાસન આપી એ મડ઼ા બાહુએ કેદારદેવના માર્ગ સુસ્થ કો-૧૧-૧૨-૧૩
~૧૪
કૈતવાયનિ, તૈકાયનિ, આદિને યાગ્ય એવા સિદ્ધપુરમાં, પછી માચી એવી સરસ્વતીના તીર ઉપર રુદ્રમહાલય એણે કરાવ્યું—૧૫ દાગન્યાયનિ, કૌશલ્યાયનિ આદિને અધિકારી ઠરાવી, ત્યાંજ એણે મત્ય અર્હુત ( મહાવીર )નું ચૈત્ય પણ કરાવ્યું —૧૬
૧
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૨ ) વાધ્યાયણિ, કાયણિ, કાર્ગીયણિ, આદિને પણ સખાધી, એણે શ્રવક સંઘની પણ ભક્તિપૂર્વક અર્હણા કરાવી——૧૭
પાંચાલાયન( ૧ ) આથી પવૃિત એવા એ પાંચાલીપતિ ( યુધિષ્ઠિર )ની પેઠે પગે ચાલીને, દાક્ષીપુત્રાએ મંગલ કરાયલા, સામનાથની યાત્રાએ ચાલ્યા—૧૮
લાંકિ, ગાર્ગીપુત્રકાયણી જેમાં મુખ્ય છે એવા ગાર્ગના આશ્રમેાના અંતરને કાપતા જતા રાજાની પાછળ ગયા હતા. તેમ ગાર્ગીપુત્ર, વાર્મિંણ પાછળ ચાત્મિકાયણિ તેમ વાર્નિકાયણિ, ગારેટિનીપાછળ કાટચાયનની પેઠે ગારેટકાયનિ, કાર્કટયની પાછળ કાર્કેટચાયનિની પેઠે કાર્કેટયાયનિ, લાંકેયની પાછળ કાકિની પેઠે ઉત્સુક લાંકકાયનિ, વાકિનિની પાછળ લાંકકાયનીની પેઠે વાકનકાયનિ, પાતપાતાનાંની પણ વાટ ન જોતાં, અને અતિ આદર કરતાં, ગયાં —૧૯—૨૦ —૨૧–૨૨
ગ્લુચુકાયનિ માગળ ચાલતા હતા, ને ગ્લોકના નાના ભાઇ પણ આગળ ચાલતા હતા, વૈદેહ સહિત રામદત્તાયનિ હાથના કો આપતા હતા—૨૩
ગાંધાર, સાવૅય, વાંગ, વૈરવ, માગધ, સારમસ, કાલિંગ એ બધા એની દક્ષિણે પગે ચાલતા હતા—૨૪
આબરિ, કાલકર્ટ, પ્રાતિગ્રંથિ સહિત આર્કિ, નૈધ્ય, ભષ્ટય, કારવ્ય, અવત્ય, એ વામ પાસ ચાલતા હતા-૨૫
કૈાશલ્ય, આજાટય, પાંચ સહિત યવન, અને શક, એ સર્વે કુતી
( ૧ ) પાંચાલના રાજાના પુત્ર, અને યુધિષ્ઠિર પક્ષે ધૃષ્ટદ્યુમ્ન
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૩) અવંતી અને કુરૂ એ નામની રાણીઓના પતિ એવા એની પૂડે પગે ચાલતા હતા–૨૬
કરવ્યાયણી, રાસેની, આસુરી સહિત મદ્રી, માગધી, એશીનરી, ભાગ, એ રાણીઓ એની પાછળ ચાલી–ર૭
પંચાલ, પાંચાલી, લેહધ્વજ, લવજા, યસ્કાલહ્યા વિદાગર્ગ, સર્વ તેની આગળ ચર્ચરી ગાતાં હતાં-૨૮
યાપણ ઋષિના શિષ્યો સહિત ગોપમન પુત્રો અગત્ય શિષ્યો સહિત અગત્ય પુત્રો, ને કંડિનો, એ સર્વ, યુધિષ્ઠિરની તીર્થયાત્રાની કથા કહેવા લાગ્યા-૨૮
વસિબ્બે, ગતમો, કન્સો, ભુગુઓ, અંગિરસો, ને અત્રિઓ, સર્વે તીર્થમાહાઓ વર્ણવતા હોઈ રાજાને અતિ પૂજ્ય થયા-૩૦
યુધિષ્ઠિરો, ફીરકલ, ભાગવિત્તિ, આનિ, આદિ સર્વ, ભક્તિથી, આગળના રસ્તામાંના કાંટા વગેરે સાફ કરે છે–૩૧
ઉપક સહિત લમકો, લામકાયન સહિત ઔપકાયનો, તિકિતવ સહિત રાસકો, તથા ઉજક કુભે, એ સર્વેએ આપ્યું (૩)-૩૨
વૃક લોહધ્વજ કુંડી વૃશ વંગ અંગ સુહ્મગ સર્વે રાજાની કલેશરહિત ગતિ જોઈને વિરમય પામતા હવા–૩૩
આ તે સોમેશ્વર પોતેજ સમ્મુખ આવે છે, કે શીધ્ર ચાલતો રાજા જાણીને આવે છે, એમ અંગ વંગ અને દાક્ષિ આદિનો પરસ્પરમાં વાદ થવા લાગ્યો–૩૪
ગર્ગકલ પાસેથી વૈદકુલને જાણીને, અને વિદકુલથી ગાગ્યે કુલ જાણીને વિવેકી રાજા જતાં જતાં તેમને દાન આપતો ચાલ્યો-૩૫
ભૂગ અને અંગીરસના, તેમ ગર્ગ અને ભાર્ગવના, અતિ હર્ષ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૪) પામી, તેમ ફાંટાહતિના પુત્રો સહિત ગાગીયો, સર્વે સત્વર આવ્યા
ગાર્મેયણના સંબંધીઓએ, હેત્રના પુત્રોએ, ને હૈત્રાયણિથી પણ ચઢિયાતા એવા કેટલાક, એમ શિષ્યોએ જ્યાં વેદ વનિ મચાવી છે એવા દેવપત્તનમાં ભૂપતિ આવ્યો-૩૭
ઉદુબરનો પુત્ર (૧) જે પુરને અધ્યક્ષ હતો તે, પોતાના ભાઈ સહિત, તેમ, પોતાના પુત્ર સહિત તિકઋષિનો પુત્ર, એ સર્વે રાજાને સામા આવ્યા–૩૮
આમાં મુખ્ય( ૨ ), અને ઉત્સુક એવો વસિષ્ઠપુત્ર, પોતાના પરિવાર સહિત અનિરુદ્ધ વિનાના પ્રદ્યુમ્ન જેવા (૩) એને, આમંત્રણ કરવા આવ્યો–૩૮
પુત્ર સહિત પૈલ, પુત્ર સહિત ત્વરાયુક્ત શ લલિ, પુત્ર સહિત પાનાગારિ, એમણે રાજાને પૂજાથ સામગ્રી આપી–૪૦
તત્વલિ, તૈલિ, ને તેમના પુત્રે, એવા મહન્તને આગળ કરી એ સોમનાથના મંદિરમાં પેઠો-૪૧
પરવાળાંથી કસુંબા જેવી, પદ્મરાગથી લાક્ષારસ જેવી, વમણિથી ગેરોચન જેવી, મરકત મણિના સમૂહથી કાદવ જેવી, મહાનલમણિથી કૃષ્ણનીલ કાદવ જેવી, ને સર્વથી મિશ્ર થઈ સર્વમય હોય તેવી, પ્રભાવડે નવીન નવીન ચંદ્રદયના વિસ્તારથી નહવરાવી શિવની પૂજા રાજાએ કરી––૪ર--૪૩
૧ મંડ એ નામ એમ ટીકાકાર. ૨ તેનું નામ તે સ્થલમાં આર્ય એવું હતું એમ ટીકાકાર. ૩ અર્થત રાજાને પુત્ર ન હતું એમ ટીકાકાર.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૫ )
બલરંગનાં કસુંબો પાયેલાં, નીલ, અનીલ, તેમ બીજાં, એવાં. વાથી, તથા કર્પરાગુરુ ધૂપથી, એણે તેની પૂજા કરી–૪૪
આ વર્ષે પણ પિષ છે, નિશા પોષી છે, ને આજ દિવસ પણ પુષ્ય છે, (૧) એમ બોલતા, સોમનાથના બ્રાહ્મણોને સત્કારપૂર્વક વિસર્જન કરી, રાજા, એકાંતમાં સમાધિમાં બેઠે-૪૫ •
વિશાખા અને અનુરાધા સહિતચંદ્ર કરીને ચુકત એવી નિશાનું, ધ્યાનમાં ઠરાવેલી દષ્ટિવાળા મુખેÇથી, કાંઈક જપતા ચાલુકયે, અનુકરણ ક–૪૬
કંઠપ્રભારૂપી નવીન મેઘથી શ્રાવણી પૂર્ણિમાનું દર્શન કરાવતા, તથા પ્રભામય અંગથી આવિન પૂર્ણિમાનું દર્શન કરાવતા, શંકર સાક્ષાત પ્રકટ થયા––૪૭
હૈદ્રક માલવી સેનાને જીતનાર ! આ સ્થિતિથી કરીને, ભિક્ષામાત્રથી ઉપજીવન ચલાવનાર, સ્ત્રીની ઈચ્છા ન કરતા, એવા તાપને પણ તું પરાજય કરે છે––૪૮
વાત્સક, રક્ષક, આજક, રબ્રક, એક, ઈત્યાદિથી આશ્રિત, તેમ ગાગકોને ચઢી ગયેલા એવા માનષિક વૃદ્ધસમૂહથી સેવાયલો, ભકતોથી, રાજપુત્રોથી; રાજાઓથી, સર્વથી કરી રાજાથી પણ અધિક, તું, પૃથ્વીની રક્ષા, સ્વર્ણસિદ્ધિ પામી સિદ્ધરાજ એ નામે થા–૪૮-૫૦
ભક્તિરૂપી જલથી ભરવા યોગ્ય કયારા જેવા ગુણના ક્ષેત્ર, તથા
૪ ગુરુના ઉદય સહિત પુષ્ય નક્ષત્રયુક્ત વર્ષ, તેમ પુષ્ય સહિત ચંદ્ર યુકત રાત્રી, તેમ પુષ્ય નક્ષત્રવાળો દિવસ, એ સર્વે શુભ છે; માટે લેવામાં આ સ્થલે રાજાએ યાત્રા કરી તે વર્ષ ને તે દિવસ રાત્રી સર્વે શુભ છે, એવો અર્થ સમજવો, એમ ટીકાકાર,
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૪૬)
પાપરૂપી કવચધરને મસળી નાખનાર હાથીના સમૂહરૂપ, એવા એમને એ રાજાએ કહ્યું-૫૧
| બાલક જેમ માલપુડાના સમૂહથી, ગાય વિનાના જેમ ગાયોના સમૂહથી, કે બ્રાહ્મણ જેમ શ્રાધભોજનથી, એમ આપના પ્રસાદથી હું હૃષ્ટ થયો છું–પર
ઉત્તમ બ્રાહ્મણઘથી માંડીને તે અધમ ગણિકાગણ પર્યત સુસ્થ કરેલી આ ભૂમિનો ભાર જેના ઉપર મૂકીને હું આત્મસાધન કરી શકું તેવો સુત આપ–૫૩
હાથથી એના મસ્તકના વાળને પંપાળતા શંકરે કહ્યું કે પૃથ્વીના બારને માથા ઉપરના વાળના ભારની પેઠે ઉતારવાની ઈચ્છાથી તું આવ્યો જણાય છે—૫૪
તારા ભાઈના દીકરા ત્રિભુવનપાલનો પુત્ર, જે ધારણ કરવા સમર્થ છે, તે કુમારપાલ અશ્વસહિત, તારી પાછળ ભૂમિને ભાર ઉપાડશે–૫૫
આમ કહીને શંભુ અંતર્ધાન થઈ ગયા, ને પછી જેવો રાજા અએ ચઢી જાય છે તેવામાં એક પાસેથી, પ્રતીહારે પ્રવેશ કરાવાયલ એ અને નમસ્કાર કરતે વિભીષણ આવ્યો–૫૬
તે બોલ્યો કે હે, અહીનyષ્ટય એ નામના યજ્ઞ વિશેષમાં હજારો ગાયોના દાનથી કડગેત્રને પ્રસન્ન કરનાર! શત્રુરૂપી તરના મહાવાત રૂપ ! મને તમારા પૂર્વ જન્મનો તમારે દસ જાણ-૫૭
સુવર્ણમય પાશથી ઝળકી રહેલા, અને અનેક બળદ સહિત, એવા રથને તજીને માત્ર પગે ચાલીને અત્ર જતા આપને સાંભળી, હું રથ વિનાજ વાયુવેગે આવ્યો છું-૫૮
તે માટે તે વિભુ! દંડધારી પુરુષે સહિત જે હું તેને સેનાઝે
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૭) રક્ષણ કરવાની, જેમાં અનેક મોટાં ખળાનો માલીક દાણા ભરેલાં ઘણાં ખળાને સાચવવા શ્વાનના સમૂહને રાખે છે તેમ, આજ્ઞા
આપ-૫૮ - એમ કહેતા એની સાથે, ગ્રામના લોકને, જનસમૂહને, સર્વને
વાત્સલ્યથી પોતાના બંધુસમૂહ જેવાં ગણી જોતો ઉજર્જયંત જવા • નીકળ્યો-૬૦
પુરુષોનું હિત કરનાર એ, સાહાટ્યકારી જનોના હસતી સમૂહ યુક્ત, બીજે દિવસે દિવ્યરૈવતકે પહ -૬૧
પિતાનાં માણસોને પુરુષોની હિંસા આદિ કરવાથી વારી અને રાજાનો ભાવ જાણતો વિભીષણ, આગળ આવી, આ રીતે બોલ્યો
આ પર્વત પાષાણ છતાં પણ વંધ છે, કેમકે બકરાંના માંસથી જેમ કંટાળે પામે તેમ વિવાહથી કંટાળે પામેલા નેમિનાથ અહીંયાં તપ તપ્યા છે–૬૩
આ ગિરિની રજ પણ, કરી અને ચિત્રકનાં મૂલ અથવા રાખ જેમ બાજેલું લોહી વેરી નાખે છે, તેમ જનોના પાપપુંજને વિખેરી નાખવા સમર્થ છે-૬૪
તાડનું બનાવેલું ધનુર્ ખેંચતા વ્યાધલોકના પણ, આ તીર્થના તેજથી, હિંસા કરવાના વિચારો, લાખ કે કલાઈની માફક ગળી જાય છે–૬૫
શમિના કાષ્ઠમાંથી બીજા દ્રવ્યવડે ઘસતાં જેમ અગ્નિ પેદા થાય છે, તેમ આનાથી, ઉંટના દૂધ ઉપર છવનારની પણ બુદ્ધિ ઉતજિત થાય-૬૬
ધોયેલું વસ્ત્ર પહેરીને, તથા જોયેલું વસ્ત્ર પહેરેલા વિભીષણથી
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૮)
હાથ ઝલાએલા, એ, કાંબળા એઢતા ( સારાષ્ટ્રના લોકો ) એ બતાવેલે રસ્તે, અદ્રિ ઉપર પહાચ્યા-૨૭
કામળા અને હરણનાં ચામડાં એઢનારા એવા રસ્તા બતાવનાર, જેમણે પરશુઆદિ અન્નને બારણે મૂક્યાં છે, તેમને રેશમી વસ્ત્રો આપીને રાજા ચૈત્યમાં પેઢા-૬૮
બહુ પહોળી એવી કાંસાની ઝાંઝ કેટલાક વગાડતા હવા, ને સુવર્ણ નિકોથી ઘડેલા કાહલ કેટલાક ફુંકવા લાગ્યા—૬૯
સાસે કે ખસે બસેના એવા, સાનાના કે રૂપના, અને સુવર્ણમય છદ્મની અર્ચા જેમાંછે એવા, પૂર્ણકુંભ કેટલાકે તૈયાર કર્યા—૭૦
તાડના ધનુને તજીને, ધેાયેલાં સુતરેલ વસ્ત્ર પહેરેલા કેટલાકે, સુવર્ણ ભરેલા વસ્ત્ર ઉપર, મુતું બલિદાન માંડ્યું–૭૧
કેટલાકે, શરમય, દર્ભમય, તૃણમય, કે કૂદી ( ૧ )મય, એવી ઝુંપડીએ રચીને, શ્વેત વસ્ત્ર ધારણ કરેલા આચાર્યે ને બાલાવ્યા-૭૨
વવુંજમય અને સામમય એવા ગાગારમાંથી, મૃત્તિકાનાં પાત્રામાં કેટલાકે ચંદનાર્દિક આણ્યાં—–૭૩
પછી, રાજાએ, તન્મય થઇને, ચાષના જેવી કે ચાયના સમૂહથી પણ અધિક એવી પ્રભા ધારણ કરતાં રત્નાથી દીપતા કુંભા ઉઘાડચા
~૭૪
પછી, જ્યાં કુંકુમને કાદવ થયેલોછે એવા ચૈત્યના ગર્ભાગારમાં પેશી ઇંદ્ર જેવા અને ભવ્ય પુરુષોથી, એણે જિતને તહેવરાવ્યા૭૫ તિલના ચૂર્ણ જેવા સ્નિગ્ધ વર્ણવાળાનેમનાથ, યવના . લોટ
૧ એક પ્રકારનું ધાસ થાયછે એમ ટીકાકાર.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૮) જેવા કુંભથી, ચક્રવાકસમૂહયુકત યમુનાપ્રવાહ જેવા દપતા હવા
પિચ્છમય, યાવક જેવા ગેર અને તેલ વિનાના, ગંધદ્રવ્યથી યુક્ત, એવા હૈયંગવીન જેવા સૂક્ષ્મ પિઝથી શ્રી નેમિનાથને એણે ચેન્યા–૭૭
વિવિધ પ્રકારનાં જલથી સ્નાન કરાવી, રાજાએ, એની, સ્વાતિમાં પાકેલાં મોતીવાળા અને બીજ હારોથી, તથા મુસ્તાના જેવી સુગંધ વાળાં મહિલકા આદિ પુપોથી, પૂજા કરી–૭૮ * શિરીષપુષ, વરુપુષ્પ, અને વાળાથી, રાજાએ, શિરીષ અને વિરણ જેવા સુરભિ પિતાના શ્વાસ તેને પણ સંધીને પૂજા કરી–૭૮
પછી એણે આ પ્રમાણે સ્વામીની સ્તુતિ કરી કે જે તમને મૂકીને મોક્ષ ઇચ્છે છે, તે બેરડીને તજીને એરડાના મૂલથી ધનુષ કરવા મથે છે–૮૦ " હે જંબશ્યામ ! હસ્તામલકવત્ જગતમાત્રને જોનાર એવા તમને જે નિંદે તેવા પીપર વડ જાંબુ આદિનાં ફલથી જીવનારાંના પણ વ્રતને ધિક્કાર છે–૮૧
હે જગદયાનિધે! તમારા જે ભક્ત છે તે, તદ્ધિતની પેઠે ફરી ફરી અગવિકાર પામીને, ભવસાગરમાં જતુ થતા નથી–૮૨
તમારા ઉપરથી ઉઠાવીને જે મૂર્ખ બીજે ઠેકાણે પોતાનું ચિત્ત લગાડે છે, તે, કાષ્ઠપાત્રમાંથી કાઢીને કપિત્થરસને છાણની રાખડી માં રેડે છે–૮૩
પીતરા, મોસાળીયાં, વૃદ્ધો, માતામહ, પિતામહ, સર્વે બંધનનાં જ હેતુ છે, તમેજ એક મોક્ષનું કારણ છ-૮૪ . . .
૩૨
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦) બકરીના દૂધને તજીને, હે દેવ ! તમારાં દર્શનને આવેલા આ હીરો, બકરીનું દૂધ તેમને પ્રિય છતાં પણ, તેને સંભારતા નથી -૮૫
જે તમારી ભકિત કરે તેની આજ્ઞા શિબિના રાજ્યમાં, અંગવંગ આદિ રાજ્યોમાં, કે તેની પર, પહોચ–-૮૬
હે ઈશ! દેવયાતવક તથા વાસાતક એ રાજ્યોમાં, કે તેમની પણું પાર, તમારૂં શાસન વિજયી વર્તે છે–૮૭
નેમિની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી, વિભીષણને રજા આપી, તાર્યાયણ અને ઇષકાર એ રાજ્યના રાજાઓ તથા બીજા રાજાઓ સાથે, એ હેઠે ઉતરવા લાગે–૮૮
ભારિક રાજા અને ભલિકિરા, તથા શિવિનુંને વિદિશાનું રાજ્ય, તેના ધર્મરાજાઓ સાથે વાતો કરતો શત્રુજ્ય ગ–૮૮
ઔદુંબર, કૌશાંબી, મુમતી, મધુમતી, આદિ નૃપ સહિત, વિસવન્ના નાથને હાથે ટેકો દઈ, એ ગિરિ ઉપર પહેઓ-૮૦ - સહસ્ત્રાર્જુનથી પણ આધક એવા એણે નડકુમુદતસ આદિથી ભરાયેલા અને લીલા પર્વતશિખર ઉપર શ્રીમદેવનું ચિત્ય દીઠું
શરીષ ગામ અને શિખાવલ પુરના રાજાને બારણે પિરા ઉપર મૂકી, રત્નાસુથી નડતણે છે. ઈ દીધી હોય એવી કરી દીધેલી ભૂમિ જેની થઈ છે, એવા એ ચૈત્યમાં રાજા પેઠે,–૮ર
શાર્કરદેશથી આવેલા અને રત્નોથી કરીને સાકરે પાળે લા હોય એવા આંગણામાં રહેલા, શર્કરા દેશના રાજાએ શિરીષક રાજાને હાથે, પછી પુષ્પ પહોચાડ્યાં-૮૩
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૧)
પુષ્પાદિભેટ, શર્કર દશના રાજાની પકે, આપીને, શરા જેવા પથ્થરોથી કે સારસ પથ્થરોથી બનેલી પર્વ ગુફાઓમાં બીજા રાજાએ પણ બેઠે--૯૪
ફક ક્ષણ, એ દેશના, તેમ તણસા નદસ કાશિલા એ પુરના રાજાઓ સહિત, જિનેન્દ્રની પૂજા કરીને ચિલમ પર્વતથી ઉ –૮૫
વસિલા અનીડણક ખાંડવક ઇત્યાદિથી પર્વત આગળ આવેલા મંત્રાદિ દેવતા બ્રાહ્મણોની, એણે, સુવર્ણ દક્ષિણાથી અર્ચના કરી–૮૬
મુનિએ ચિંતવેલું જીતનારા એણે, શોભાયમાન માર્ગવાળું, અને સાંકાશ્ય તથા સાતંગમિના પુરના જેવું, સિંહપુર (૧) એ નામનું બ્રાહ્મણોને રહેવાનું સ્થાન સ્થાપ્યું–૮૭
વલ્ય, ચુલ્ય, અભ્ય, સાખેય, સાખિદય, તેમના જેવી સંપત્તિ વાળાં, અને લોમ તથા પાંથાયનના જેવાં, ગ્રામ એણે એ પુરની સ્થિતિ માટે આપ્યાં–૮૮
પાક્ષાયણ દેશના, તથા વાડિયન, કાણાયનિ, આદિ દ્વિજોનો આશિર્વાદ પામી, એ, સંકરીય અને ઉત્કરીય જેવી કાન્તિવાળા સિંહપુરમાંથી નીકળ્યો–૮૮
નડકીય, હલકીય, કાશસ્વીય, ઈત્યાદિ પુના ઇશ્વરો સહિત, એ, અરિષ્ટ પુરીના જેવી સંપત્તિવાળી પોતાની પુરીમાં પેઠે-૧૦૦
કશ્યક, અમક, વારાહક, પાલાશક, કુમુદિક, ઈક્કટિક ૨), આશ્વત્યિક, કૅમુદિય, કે બીજા ગમે તે દેશથી આવીને જેણે એની યાચના
(૧) શહેર. (૨) વૃક્ષ વિશેષ એમ ટીકાકાર.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૨) કરી તેમને, આષાઢ માસની પેઠે વર્ષતા નૃપે અરિદ્ર કરી નાખ્યા૧૦૧-૧૦૨
ચૈત્રી, કાર્તિકી કે આસોની પૂર્ણિમાની પેઠે જગને પ્રસન્ન કરતાં એની કીર્તિ માગસર મહિનાની રાતની પેઠે વધતી ચાલી. -૧૦૩
જ્ઞાનપરંપુષ્ટોને ચૈત્ર જેવો, ને બંદિજનરૂપી મયુરને શ્રાવણ, નિત્ય કીર્તિથી કાર્તિકના ચંદ્ર જેવ, દાન જલથી શ્રાવણરૂપ થયેલા હાથથી શોભવા લાગ્યો–૧૦૪
આખા જગન્નાં દરિઘરૂપી પત્રને ખરાવી નાખનાર ફાગણ જેવો એ, ફાગણ માસ ગયા પછી ઇંદ્રદેવતાને ને પંગાક્ષી પુત્ર દેવતાને આપેલા હેમથી, યજ્ઞ કરતે હ–૧૦૫
તાર્ણવિંદ, શુક્ર, શતદ્વે, શતરુદ્રથી પણ અધિક એવા અપનપાત્ એ દેવતાને અપેલા મથી રાજાએ યજન કર્યું–૧૦૬
એ તાપસોમાં, બાહ્મણોએ અપાંપાનું તથા ઇંદ્રનાં સૂક્ત બોલી, અપાનપાત્ અને ઈંદ્રને સારી રીતે બલિદાન આપ્યું–૧૮૭
અપાંનપાત, મહેદ્ર, બ્રહ્મા, સોમ, ઈત્યાદિ સંબંધી કમામાં, બ્રાહ્મણોને જે સંશય પડે તે એ મહાબુદ્ધિમાન પોતે જાતેજ ટાળી આપતા–૧૦૮
એ ઘાવાથિવ્ય હોય, કે અગ્નિમીય હોય, તેમ ઘાવા પુથિવી તથા અગ્નિ સોમ એ દેવતાનાં કામમાં નિરંતર ઉધત રહેવા લાગ્યો-૧૦૮
પોતે નાશીર્ય હેય તેમ રાશી સૂકો, તેમ પોતે વાતો“ત્ય હોય તેમ વાતો તિનાં સૂકતો, એ ઉચ્ચારત–૧૧૦
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૩)
. ગૃહમેધીયની પેઠે ગૃહમેધ્ય કમેં, અને મરુત્વતીયની પેઠે મરુત્વાનનાં કર્મો, એ હર્ષથી કરે છે–૧૧૧
વાયુ, ઋતુ, પિતૃ, ઉષા, શ્રેષ્ઠ પદા, મહારાજ, આદિ દેવતાના મંત્રોથી, બ્રાહ્મણોએ યજ્ઞાતે અવભૂથ સ્નાન કરાવ્યું–૧૧૨
સૂક્ત, પંક્તિ, અને પ્રગાથ, આદિ મંત્રો પડતા બ્રાહ્મણોને, . માતૃણ્ય મેઘ જેવા જલયુત હાથથી, એણે ત્યાં દક્ષિણા આપી –૧૧૩
મથિલીના કારણથી થયેલું યુદ પાર પાડીને જેમ રાઘવે યજ્ઞ કર્યો હતો, તેમ એણે વ્યતીપાતરહિત શુભ તિથિએ મહાસરોવર(૧)નું ખાત મુહૂર્ત કર્યું–૧૧૪
પાપરૂપી કાસમૂડને બાજરૂપ એવા, એના તટ ઉપર, રા. જાએ, તિલપાન જેમાં થાય છે એવી ક્રિયાઓ વનારા ( બ્રાહ્મણ) માટે સત્રશાલા કરાવી–-૧૧૫
આ વેદીઆ, શકુન જોનારા, જોશીઓ, સર્વે ખાવાની ઈચ્છા રાખતા, ને એકજ સાથે ત્યાં ધસનારા, તે પરસ્પરના પગની અથડા અથડીમાં, પગે પગ કચરાય એમ રમવાની રમતને સંભારે છે–૧૧૬
શકુન, મુહૂર્ત, અને ન્યાય, ને યથાર્થ જાણનાર એણે સરોવરના તટ ઉપર શિવનાં એકસો આઠ મંદિર રચાવ્યાં–૧૧૭
પુરાણ, નિત, વ્યાકરણ, માતૃકપ, આદિ શાસ્ત્રને જાણનાર એણે ત્યાં દેવીનાં પણ એકસોને આઠ મંદિર રચાવ્યાં-૧૧૮ .
અગ્નિષ્કામ કરનારા, યવય કરનારા, વાસવદત્તાદિનિપુણ,
૧ સહસ્ત્રલિંગ.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૪ )
એવા બ્રાહ્મણા જ્યાં વ્યાખ્યાન ચલાવી રહ્યાછે એવી દશાવતારી ( દશાવતારની પ્રતિમા સહિત મંદિર ) એણે કરાવી—૧૧૯
વૃત્તિ તથા સૂત્રને જાણનારા, કલ્પસૂત્ર જાણનારા, આગળ જાણનારા, સંસગવિદ્યા (!) જાણનારા. ત્રિવિધા જાણનારા, ષડંગ જાણનારા, એવા પડતા, અને ક્ષત્રવિદ્યા જાણનારા, ધર્મવિદ્, તથા નાસ્તિકદ્યિાવાળાને નિર્મલ ઠરાવનારા, યાજ્ઞિક, ઐત્યિક ( આથિક ? ) ઇત્યાદિને સતાબવા ત્યાં રાજાએ મઠ બંધાવ્યા—૧૨૦ -૧૨૧
.હ્મણ જેવાજ ગ્રંથવિશેષમાં નિપુણ્, શતપથ બ્રાહ્મણ જાણનારા સહિત, ષષ્ઠિ થાક્યાય જાણનારા, ને ઉત્તરપદપૂર્વપદના વેકપૂર્વક લક્ષણાદિ નિપુણ, એવા બ્રાહ્મણ્ણાએ જ્યાં અધ્યયનની ધૂમ ચલાવીછે એવાં, દેવઘર, પોતાના મહાન કીર્તિસ્તંભ જેવાં, અણુ, રાત્રુભૂમિરૂ પીવા યમાં, પર્દિકની પેઠે પદ ( ૧) ધારી, કરાવ્યાં
-૧૨૩
દૈદીપ્યમાન કાંતિવાળા વૈયાકરણા સહિત, તથા સામ જાણનારા સહિત, એવા બ્રહ્મચારીમુખ્યાથી, અને દીકરો કુમારપાલ તારા ૫છી, પૃથ્વીને પાલશે, એમજે શંભુખે કહેલુ તેને સભારી રાજાએ આત્મકલ્યાણ માટે યત્ન કરવા માંડયા.—૧૨૩
ઉપનિષદ્ અને શિક્ષા જાણનારા, મીમાંસાનિપુણ, પદક્રમાદ પારંગત, એવા બ્રાહ્મણાને શાક પેદા કરતા, રાજા, થોડે દિવસે, ઈંદ્રના પુરમાં પરમ પુરુષે નુ સ્મરણ કરતા ગયા—૧૨૪
૧ પદિક એટલે વ્યાકરણ જાણનાર તે. જેમ કાઈ વાક્યમાંથી પદ્મ એટલે શબ્દ રૂપને પકડે તેમ એણે શત્રુની ભૂમિમાં પદ એટલે પગ ઠરાવ્યો ને પછી ત્યાં પણ દેવ ધર કર્યાં.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૫)
સર્ગ ૧૬.
વિનયાદિવૃત્તિનિપુણ, સર્વે તંત્રના જાણુ, ગીતમશાસ્ત્ર જાણુનારા, કડમાક્ત જાણન!રા, તાંડચ બ્રાહ્મણ જાણતા, એમણે આવીને અભિષેક કરેલા કુમારપાલે પિતામહના( ૧ ) રાજ્યને શૈાભાવ્યું—1
પોત પોતાનાં સ્થાનેથી, વસ્ત્ર ઢાંકેલા રામાં બેશીને સત્વર માવેલા, ફ્રેંચ, ઉપગવ, બર્ક, વામદેવ, શુક્ર, આદિ ઋષિએ રચેલું ઉચ્ચારતા, બ્રાહ્મણાએ એને મ ગલોપચાર કા——૨
જેમ શુક્રનીતિ ભણેલા શુષ્ક હોય, કે શતભિષમાં જન્મેલા અતિરદ્ર હોય, તેમ એ નીતિમાર્ગમાં અતિ પ્રગલ્ભ થયા, ને દુર્ધખેતાદિ ગુણાથી કરીને શતભિષમાં જન્મેલાથી પણ અધિક થ
21-3
લોક પાસેથી સર્વદા ન્યાયપૂર્વક કર લઇનેજ સંતોષ પામી એ કદાપિ કોઇ પણ પ્રકારની અનીતિથી વિત્ત ઇચ્છતા નથી; સ્થંડિલ આગળ પડી રહેનારા અને થાળીમાં રાંધેલુ કે શેકેલુ એવુ' અન્નમાત્ર ખાનારો, કદીપણ ચૂલા ઉપર શેકેલા માંસની ઇચ્છા કરે !—૪
અતિ ઉત્તમ નીતિવાળા એવા એના ચિત્તમાં કોઇ સાધુ સાધુ થઇ વચ્ચે નથી, રાસનવિદ્ ( ! ) પણ જલભાવ કે દારુમખાવને જલ ન હોય તે કયાંથી ભજે ? નદીઓના સમૂહના પૂર જેટલા ખલવાળા, અને પોતાના આત્માને સંયમથી ચલાવનારા, અને માહેયરાટ્ રાષ્ટ્રિયરાજ જેમાં મુખ્ય છે એવા, સTM સેવતા હવા. ઉત્તર દેશના, શિવહાર નદી ઉપરના, તેને તટે વસતા, તેની પારના, એમ સર્વ રાજા સમેત ઐરાવતથી પણ અધિક એવા ( સપાદલક્ષ દિ
( ૧ ) ત્રિભુવનપાળના કાકા હોવાથી સિધ્ધરાજ પિતામહ ગણાય એમ ટીકાકાર.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૬) શાના રાજા) આને જયસિંહના મરણ પછી, મદોન્મત્ત થઈ કારણ વિના જ વિરોધ આરંભ્ય-પ-–૬–૭
દક્ષિણ દિશાએ સમુદ્ર આગળના નૃપ સહિત, પૂર્વે આવેલા અવંતિના રાજા બકલાલને, પારા નદી આગળથી, પશ્ચિમ દિશાના રાજા (કુમારપાલની પાની દબાવવા માટે, નાતિમાં બૃહપતિથી પણ અધિક એવા ઉત્તરાધિપે (આને) નિયોજયો-૮ ,
ગ્રામ્ય અને ગ્રામ્ય ભાષાથાં નિપુણ અને ધર્મ અર્થ કામ એ ત્રણની પરવા ન કરનારા અવા દૂતેલી, ગ્રામમાં થયેલા કુલીન જેવા એણે. કંડ્યા અને કુણ્યાના રાજાઓ સહિત આખું નૃપમંડલ ભેગુ કર્યું–
મંગલાલંકાર ધારણ કરેલો, દીપી રહેલી કૌયિક (૧) ધારણ કરતો, ગર્વથી રાવણને પણ ટપી જતો, એ, આગળ અને પાછળનાં સૈન્યના સેનાપતિ તરીકે બહિ દેશના અને ઉર્દશના રાજાને ઠરાવી, ને નીકળ્યો-૧૦
દ્રાક્ષ જેવાં રકત નયનવાળે, પËદેશના રાજા સહિત, એ, પશ્ચિમભૂમિ લેવા ઈચ્છતો, દુષ્ટ અમાત્યવર્ગવાળો, રંક દેશની ગાય ઉપર જેમ, રંક દેશનો આખલો ધસે, તેને ગર્જના કરતે ધસવા લાગ્ય–૧૧
કયાં છે ? ત્યાંનો છે? એમ પૂછતાં જ ના હું તે હમેશાં અહીંયોજ , એમ કહીને જેણે શત્રુના ચાંડાલો ને છેતરેલા એવો, પ્રકટ થઈ ગયેલો, કોઈ એક ચાર ચુલુય પાસે આવી પહોચ્ય–૧૨
આ વર્ષે થયેલો છતાં પણ અનેક વર્ષો હોય એવો તમારો એ
(૧) કંકનો કુખમાં ઘાલી તૈયાર કરેલા લોહની બનાવેલી તરવાર એમ ટીકાકાર.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૭)
વેરી, આજ, કાલે ચાલી ચડે છે તે આવતી કાલે તમારા દેશને સીમાડે આવી પહોચશે, એમ એણે નમન કરીને નિવેદન કર્યું–૧૩
કંથા ગામના, કાંક-હદસમીપના, અરણ્ય દેશના, શિવરૂપના, રાજાઓ કાલે તમારાથી ભિન્ન થઈ એને મળ્યા, અને સારા અશ્વ અને સુભટો સહિત ચાહડ જે હસ્તી ઉપર ચઢવાની કળામાં ઈંદ્ર જેવો છે, તે પણ કાલે જવાનો છે–૧૪
પૂર્વમદ્રનો રાજા, અપષુકામશમગામનો રાજા, ગોમતીનો રાજા, ગોલ્યા ને ક્યાના રાજા, વાહિકા, રોમકરા, યકૃલ્લમના રાજા, પટચર અને શુરસેનનારાજા, એ સર્વ એને જઈ સળ્યા છે –૧૫
નૈકેડી ગામના રહીશ સહિત શાકલ, કાવ, દ્રાક્ષ, ચિકીય, કાશીય, ઈત્યાદિ જેમાં મુખ્ય એવા, અને લોકોના જેવી વણિગ્રુતિની ઉપજીવિકાથી આપના પુરમાં વસનારા, ચારોથી, એ આપનો વૃત્તાન્ત જાણી લે છે-૧૬
પેલ ગોનર્દીય (૧) પણ, પરકીય વૃત્તિ થઈ જઈ એની બુદ્ધિએ ચાલી, હવે આપનો રહ્યા નથી, એટલે તે, આપ જયાં એના (આન્નના) પ્રતિ ચઢશે ત્યાં, ગ્રીષ્મના તાપની પેઠે આપની પાનીને પ્રજાળશે-૧૭
આવા અકાલે એણે પૈર આરંવ્યું તેને પણ સકાલે હોય એવું ગણીને, તત્કાલ થઈ આવેલા ધિને દબાવી, તાત્કાલિક બુદ્ધિથી, રાજાએ આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો–૧૮
(૧) ગણદ એનામથી પ્રસિદ્ધ એવું અવંતિ દેશમાંનું ગામ છે તેને રાજા એમ ટીકાકાર.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૮)
* એની કાશિકી વૃત્તિ જાણતા છતા પણ તાતને, કાશિકીવૃત્તિ(૧) ની માયા વડે ચેદિકી (૨) ભક્તિ દેખાડતા, ને આજ હવે બદલાઈ ગયેલા, એણે, છેતેય–૧૮
કારંપ, ઉશનર, એ ગામની સ્ત્રીઓ નવી કાંબળીઓ એ તેમ જેણે સિધ્ધરાજ પાસેથી યાચીને કાંમળો ઓઢેલો, તે કારંપ ગામની સ્ત્રીઓના દૂત જેવી નિર્મલ મારી કીર્તિને પણ, મજ બેઠાં, શું હરવા ઈચ્છશે?-ર૦
વૃજ આહજાલ, મદ્ર, નાપિતાતુ, એ સર્વના રાજાઓ સહિત એને જે હું ફરીથી, આહુજાલિકની પેઠે ન વશ કરે, તે એ (સિધ્ધરાજ) બાલક શાનો?–૨૧ - કાકંટક, પાટલીપુત્ર, મલવાસ્ત, એ બધા રાજાઓ સહિત બલાલે શિયાળવાની પેઠે, ઉંઘ પણ તજીને, જે ઉઘોગ આરંભ્યો છે તેને પણ પૂરો પડવાને હું સમર્થ છું–૨૨
સાંકાશ્ય, ફાગુનીવહ, નાંદીપુર, એમના ભૂત્યરાજાઓ સહિત, રાજાએ, બલાલ તરફ, પછી વાતાનુપ્રસ્થના રાજા સહિત દંડપતિ (૩) ને જવા આજ્ઞા આપી–૨૩
ઐરાવત, અત્રિસાર, દર્વિ, સ્થલ, ધૂમ, ત્રિગર્ત, ગર્ત, આદિના ન સહિત, રાજા પોતે શત્રુ તરફ ચાલ્યો – ૨૪
(૧) કાશીના લોક બહુ માયા છલ કપટવાળા થાય છે માટે કાશિકી વૃત્તિ તે અંદર કપટ ને ઉપર સફાઈ તેને કહે છે એમ ટીકાકાર.
(૨).સૈદિકી એટલે ચેદિદેશના લોકનાં ભક્તિ, વિનય, પણ તેવાં જ, એમટીકાકાર.
() સેનાપતિ, તે કાકા એ નામનો દ્વિજ, તેને, એમ ટીકાકાર.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૮) કુલ ગામના શ્રેષ્ઠ અશ્વારો, હાથમાં ચાબુક લઈને ઘેડાને, જેમ સમુદ્રમાં કરવામાં કુશલ ખારવા સમુદ્રમાંના નાવને હાથમાં હલેસાં લઈ દોડાવે છે, તેમ દોડાવતા, ચાલુકયની પાછળ ચાલ્યા–-૨૫
શત્રુ પક્ષના કાંડાગ્ન, પિખલ, કચ્છ, ઈંદુવક, એ દેશના, ચારોએ, નગરવાસી જેવા ચતુર છતાં પણ, બુદ્ધિથી અતિશય ચતુર
એવા એની માયાના ખેલથી, તે કયારે ઉપડે તે પણ જાણ્યું નહિ-૨
ચકવર્ત દેશના રાજાએ જેને છત્ર ધર્યું છે એવા એની, અરશ્યના માર્ગમાં, અરણ્યના ન્યાય અને વિહારમાં દક્ષ એવા, તથા મોટા અરણ્યગજ જેવા બલિષ, અરણ્યવાસીઓએ, સેવા કરી - ૨૭
આરણ્યક જાણનારા, ને પાપ રૂપી અરયનાં કરીષને દાવાગ્નિ જેવા, મુનિઓ એ, અરણ્યનાં છાણ જેવા શત્રુના અગ્નિરૂપ, એને અરણયના માર્ગમાં જતાં, આશિર્વાદ આપ્યો–૨૮
યુગધર અને કુરુ દેશની સેનાના મળવાથી, એની ઐઢ સેના, અરણ્યની કોઈ હાથણી નાની નાની અનેક હાથણીઓથી શોભે, તેમ રસ્તામાં શોભી–૨૮
યુગધરના પદાતિ સહિત, અને કુરુ દેશના અવા સહિત, સાવ દેશના પદાતિ, સાવ દેશમાં ગાય પાળવામાં અને યવાગ રાંધવામાં કુશલ એવા સાવ દેશના મનુષ્યોના પરિવાર સહિત, એને બહુ ખુશી પેદા કરવાવાળા થયા-૩૦
એની આજ્ઞાને તાબે થઈ, કરછ વાસીઓ કચ્છના પ્રસિધ્ધ બળદોને ખાંધે તણાતા, અને સિંધુ દેશના વાસીઓ તે દેશના ઉત્તમ ઘોડા ઉપર જતા, પરસ્પરને અથડાતા સતા પણ પરસ્પર ઉપર કેપ કરતા નથી-૩૧
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૦) ઇક્વાકુ, મૃગાલગર્ત, આથિક, કટર્તિક, દાક્ષિહિદ, દાલિકંથા, આયમુખ, એ સર્વના (રાજાઓનાં સૈન્યથી) કુમારપાલનું સૈન્ય વિપુલ થતું ચાલ્યું -૩ર
દાક્ષિ નગરના પોથી, દાક્ષિગ્રામના મૃત્યોથી, દાક્ષિપલદના ધાથી, અને પર્વતવાસને ઉચિત વષવાળા પર્વત વાસીઓથી, યુક્ત - થતો થતો એ રાજા અબુદાચલ (૧) આગળ આવ્યા–૩૩ -
કૃણ અને પર્ણદેશના લોક જ્યાં વસે છે એવી પ્રસિદ્ધ અબુંદભૂમિનો રક્ષણ કરનાર પતિને પોતાને જ બૃત્ય, ને ગહદેશના પદાતિ સહવર્તમાન, એવો વિક્રમસિંહ નામે ભૂપતિ બોલ્યો-૩૪
પૃથકી મળે રહેનારા, પૃથ્વી મધે જન્મેલા, તથા વિષ્ણુ દેશના, એવા મુનિ અને લોકોથી વસેલો, ઉત્તરે આવેલો, આ ગિરિ, આપણા વંશનું ઉત્પત્તિ સ્થાન (૨ ), આપની કૃપાથી, મારે તાબે છે-૩૫
આપનો વંશ આદિકુલના જે અમે તેમનું જેમ શરણ છે, તેમ અમારા શરણ રૂપ આ સ્થાનમાં, આપની સંબંધી નહિ એવી પણ કિન્નરીઓ, આપની જ હોય તેમ, આપનો યશ ગાથાં જાય છે–૩૬
નહિ મારા કે નહિ તમારા એવા, અમારું કાંઈ નથી એમ મમત્વરહિત, દ્વીપવાસી મુનિઓએ, મારી યોગ્ય ભક્તિથી પ્રસન્ન
(૧) આબુ.
( ૨ ) કામદુઘા માટે વિશ્વામિત્રની સાથે વિરોધ થતાં વસિષ્ઠ તેમને શિક્ષા કરવા જે પરમાર ( શત્રુને હણનાર ) કુલ આદિ પુરૂષ પેદા કર્યો તે આબુ પર્વત ઉપર એમ ટીકાકાર.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬૧ )
થઇ, મને, આ પર્વત શકરાૉંગનાના ભાઇ ( ૧ ) છે એમ કહ્યુ`
૩૭
પુષ્કર દ્વીપમાંના માનુષોત્તર પર્વતને પણ ચઢે તેવા, પૂર્વાર્ધે આવેલા શિખર ઉપર, પૂર્વાર્ધમાં આવેલા પ્રસિદ્ધ વસિષ્ઠાશ્રમ છે; જેની મારા રાજ્યની પૂર્વ અને પશ્ચિમના લોક વધના કરે છે—૩૮
પર્વતમાત્રને જેણે પોતાની શાભાથી અધમ કરી નાંખ્યા છે એવા, હિમાદ્રિના આ ઉત્તમ દેશમાં રહેલેા પુત્ર, પર અર્ધમાં થયેલાં રત્નાનાં કિરણાથી, જાણે ઉપર અને નીચેનાં વસ્ત્ર પહેરી ઉભા હાય એમ લાગે છે—૩૯
ઉત્તમ તીર્થ હેાવાથી પ્રથમ ગણાયલાંમાં પણ પ્રથમ, સમુદ્રની પ્રથમ પત્ની, સરિતામાં આદ્ય, અતિ પુણ્ય, એવી મકિની એના મધ્ય ભાગને પવિત્ર કરે છે—૪૦
મધ્યમ હોય, કે આત્મજ્ઞાન કે પરલોક એ સંબંધી વાતનેા કેવલ અજાણ હોય, એવા પણ, આના સમાગમથી, હરકોઇ પામર, અકસ્માત્ન વાર્ષિક વૃષ્ટિ કરનાર ( ઇંદ્ર )ના દેશના (દેવ) થઈ
નય૪૧
ડાંગરતા પાર્ક વખતે આપવાના ઋણને આપીદઇ, નિશાએ કરવાનું અધ્યયન બાજુએ મૂકી, ને બ્રાહ્મણેા વર્ષના છેલ્લા ભાગ (શર ્ )ના વાદથી ધવાયલા આ અચલ ઉપર, માસિક કે અર્ધમાસિક, યથાવિધિ, ઇંદ્રમહાત્સવ કર્યા જાયછે-૪૨
અત્ર, જના ર્તાઘે શરદ્દમાં કરવાનાં શ્રાદ્ધની ક્રિયા મદાકિનીમાં કરેછે; કેમકે શર ઋતુને મેં તે ઋતુ વિનાના સમયમાં થતા રોગ કે તાપ અહીંનાં વનસ્પતિ અને વૃક્ષાને લીધે જાણાતા નથી—૪૩
( ૧ ) અર્થાત્ અર્બુદાચલ હિમાચલના પુત્ર, એમ ટીકાકાર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) મોષે ચંદ્ર ન ઉગ્યો હોય તો પણ અત્ર, ભૂત અને ભવિષ્ય જાણનારાના અશ્રમોમાં, અંધકારને નાશ કરનારી એવી, વનૈષધિની રાત્રીએ ખીલેલી પ્રભા પ્રદોષ સમયના દીપનું કામ કરે છે–૪૪
વૃદ્ધમાં વૃદ્ધ થતા, પહેર જન્મેલાં એવાં બાળકોમાં બાલક થતા, ને પરારના એવા તરુણોમાં તરુણ તથા, એવા સિદ્ધલોક, અત્ર વિચિત્ર રૂપ ધારણ કરી શોભા પામતા, ખેલે છે–૪૫
પરારનાં આમ્ર વૃક્ષો મણે, જૂની કે તેથી જૂની એવી સુરા પી. તા ચારણ લોક, આ પના પ્રાચીન વંશજોને, જાણે તે હવણાંનાજ હેય એમ, અન્ન સ્તવે છે –૪૬
પૂર્વાહ કે અપારણહને સૂર્ય વૃક્ષોથી જણાતું નથી, ત્યારે મુન ઉભય સંધ્યાને માત્ર સ્વરસ્વરૂપ ઉપરથી જ જાણીલે છે–૪૭
ચિરકાલના અચલેશ્વરની પ્રાત:કાલની પૂજા, પ્રભાતે ભેગાં કરેલાં ખીલેલાં વિવિધ પુષ્પથી, અત્ર કરાય છે –૪૮.
શરીરને સંબો પરાગ જેવું જાણનારા, અને પરમ પદ શોધનારા, જનોનાં તપ, અન્ન, ગ્રીમદિવસ જેવાં દીર્ઘ છતાં પણ પોષ માસમાં કર્યો હોય તેમ સત્વર સિદ્ધિ આપનારાં થાય છે–૪૮
વાર્ષિક પૂજાના ફલની ઈચ્છાથી, ઋષભદેના વાર્ષિક(૧) સવના પર્વ ઉપર, હેમંત રાત્રી જેવી ગુરુ ભક્તિવાળા, ને હેમંતના દિવસની પેઠે પાપના ક્ષયવાળા, કોણ અત્ર આવતા નથી–૫૦
વર્ષાદના સમયનો હોય, કે હેમંતનો હેય, એવો અત્રે વાત, અને સિંહના શરીર ઉપરનાં અને ઉરાડતો, વાયુ, સિંહચર્મનાં ઓઢણાં ઓઢેલી શબરાંગનાના સમૂહે સેવાય છે–૫૧
(૧) ચૈત્ર કૃષ્ણાષ્ટમી તે તેનો જન્મ દિવસ છે એમ ટીકાકાર.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૩) જ્યાં અર્થ અને પુણ્ય ઉભય દુષ્કર કે દુર્લભ નથી એવા આ સ્થાનમાં અશ્વત્થામા, કે એમના સંબંધીઓ વિના બીજા કોઈ ઋષિઓ, કોઈપણ, મથુરામાંના યજ્ઞાદિથી થયેલી દ્રવ્યમાપ્તિ, કે ઉત્સ દેશનાં તીર્થથી પ્રાપ્ત થતું પુણ્ય, કશાને સંભારતા નથી–પર
અત્ર પથ્થર શોધનારને, ધૂતકારને, ચિત્રકારને, માર્ગ બતાવનારા કિરાતલોક, નદીમાં તરવા તારવાથી પ્રાપ્તકરેલાને જેમ નદી તરનાર, કે રાજ્યના રક્ષણથી પ્રાપ્ત કરેલાને રાજકીય વખાણે, તેમ પ્રસિદ્ધ રત્ન ખાણોને તેમના આગળ વખાણે છે–૫૩
અત્ર સિધુકા, અપાઋરિકા, અપકર્યા, સૈધવી, ઈત્યાદિ દેવીયુ. ત અપ્સરાઓ, સુઘ દેશના મુ અથવા દર્ભમાં જેમ વર્ષીકાલની વૃષ્ટિ દીપે છે, તેમ દીપી રહે છે –૫૪
પૂન્હક અપરાહ સાથે, પ્રદોશક અવસ્કરક અને આર્કિંસાથે, વહુ અમાવાયક, પંપક, અમાવાસ્ય, એમની સાથે સુર અને મૂલક, એમ અત્ર ખેલે છે–પપ (?)
અત્ર, આષાઢી દેવી આષાઢદેવને ઈરછે છે, ફાલ્ગની આષાઢીય દેવને ઇચ્છે છે, શ્રાવિછી અનુરાધાને પામે છે, ને શ્રાવિષ્ઠીય ફાળુનને પામે છે–૫૬ (?)
સ્વાતિ વિશાખા અને હસહિત પ્રસિદ્ધ પુષ્ય, નૈવત સહિત, તિષ્ય અને પુનર્વસુ, રોહિણસહિત રેવત અને રોહિણ, ચૈત્ર સહિત ચિત્ર, એમ ખચરો અત્ર રમે છે–પ૭ - ચિત્રા, રેવતી, રોહિણી, મઘા, બે અશ્વિન, કૃત્તિકા, કાર્તિક, એમાં જન્મેલા (?) તેમ ગોસ્થાન, ગોશાલક, વત્સ શાલ, ખરશાલ, એ રાજાઓ વિજયી થયા-૫૮
પ્રસિદ્ધ વાસુશાલરાજા, પિતાનાં ભાંડુ સહિત, ગુપ્તરીતે આ
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૪) ઉમાસહદર ઉપર, કલાપક (૧), અશ્વત્થક કે માસિક ઋણની પેઠે લક્ષ્મીદેવીને પૂજા સમર્પવા, આવ્યો–૫૮
અખિલ ધાતુની ખાણ એવા આ પર્વતની પાસે રહેનારાંને ગ્રીભય, યવને ડુંડાં આવે ત્યારે દેવાનું, ઉમાવ્યાસમાં આપવાનું, આવર્ષ આપવાનું કે આવતે વર્ષ આપવાનું, એવું કોઈ પ્રકારનું ઋણ નથી-૬૦
વર્ષ પછી આપવાનું કે આગ્રહાયણમાં આપવાનું એ(દેવીનું) ઋણ આપનારા લોક, સાંવત્સરિક ફલ આપનારી લક્ષ્મીદેવીની પાસે આવીન, પર્વદિવસે સાંવત્સરિકનું ઋણ આ પી ઉત્સવ કરે છે–૬૧
એ પર્વની પેઠે સાંવત્સરિક ઋણ રૂપે મને ફલ આપનારો, તથા જેણે આગ્રહાયણમાં આપવા ઋણ આપી દીધું છે એવો, શરમાં પાકેલી શાલિથી ને શરમાં રોપેલા યવથી, એની પાસે આવેલો રશ સારો શોભી રહ્યું છે–૬૨
હેમંતને અનુકૂલ વસ્ત્ર પહેરેલા, અશ્વયુજી પૂર્ણમાસીએ કે વસંતમાં કે બીજે વખતે રોપેલા પાકથી સમૃદ્ધિમાન થયેલા, આમ ગામડીઆ, અત્ર તમને, કુંદલતાની પાસેથી જુએ છે–૬૩
ગ્રીષ્મકાલ અને વર્ષાકાલની સસ્પભૂમિનો, નિશાએ પાઠકરતા વિપ્ર અને નિશાએ આરડતાં હરણનો, જે તફાવત છે તે જ તફાવત આશૈલ અને બીજા શિલો વચ્ચે, રાષ્ટ્રિદેશના મુખીઓ કહે છે –૬૪
(૧) જે કાલમાં મેર, શાલિ, અને શેલડી ઉપર છોગલાં (કલાપ) આવે તે કાલે આપવાનું ઋણ, એમજ જ્યારે અશ્વ ફલે તે કાલે આપવાનું જાણુ, માસે આપવાનું ઋણ ઇત્યાદિ.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૫) વિષ્ણુપાદકી જેવી પર્વતની મધ્યે આવેલી, જેની મળે અંબુજઅને વૈરવ થયેલાં એવી, આ પ્રત્યક્ષ, વણસા નામની(૧) અરજસ્વલા જેવી સેવ્ય, નદી આવેલી છે–૬૫
એમાંના જઘના તરંગ, વચમાં આવેલા પથ્થરોને અથડાઈ, કવચિત વીટીઓ જેવાં થઈ જાય છે, કહીં વર્ગીય જેવા થઈ જાય છે, કહીં જિહામૂલીય જેવા થઈ જાય છે–૬૬
ઐરાવત જેવા હાથીવાળી અને ઉચ્ચ શ્રવા જેવા અશ્વવાળી, તમારી સેના, જ્યાં કશો મલ નથી એવા પવિત્ર, અને જ્યાં ઘટ તથા મસકોના શબ્દ થાય છે એવા સુપેય, આ નદીના તટ ઉપર વિશ્રામ કરો-૬૭
આપવતની કૂખમાં ઊગેલાં વૃક્ષે સપજેવી લાંબી સૂંઢવાળા હસ્તીને ગળે બાંધેલા દેરને બાંધવાનાં, અને કુંભસ્થલના ઘસવાથી શાખાઓને લાલ જણાવવાવાળાં થાઓ-૬૮
શ્રી લક્ષ્મીના કંઠના હાર! ગાંભીર્યયુક્ત મનવાળા ! ચાતુર્માસ્યાદિ કરનારના રક્ષક! ક્ષિતિમાં વિષ્ણુરૂપ! દેવ જેવા તમારા અત્ર રહેવાથી આ દિવસ ચતુર્માસની પૂર્ણિમાઓના જેવો પર્વ (ઉત્સવ)નો દિવસ થાઓ-૬૮
આજ રસ્તામાં જ આવેલાં ગિરિ ઉપર મુખ્ય એવાં ઉત્તમ ચહેમાં, અંત:પુરમાં રહે છે તેમ, રહી, તથા અમારા અતિ વિધાકુશલ એવા બ્રાહ્મણોને આશિર્વાદ લઈ, આપ વિજયાર્થે જજે
સેના તટ ઉપર પડી, ને આજાનુબાહુરાજા, કર્ણ સુધી લાંબી
(૧) બનાસ એમ ટીકાકાર. ૩૪
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા અવિકૃત હોવાથી ઋજુ દષ્ટિવાળી એવી આંખોથી, ગામની સમીપની ધાન્યપૂર્ણ ભૂમિને કોઈ રહે, તેમ ચા તરફ રક્ષા કરો, ત્યાં જ રહ્યા–૭૧
નીવીએ બાંધેલી ઢીલી પુષ્પમાલથી રમવાને ઉત્સુક એવા એના અંતઃપુર લોક (રાણીઓ) ને જાણુને જ જાણે, પર્વતના કણભૂષણ રૂપ વનસમૂહમાં, તેમને લલાટાભૂષણની પેઠે શોભાવતે, વસંતાદિ ઋતુ સમૂહ પ્રકટ થયો–૭ર
ઋચા ગ્રંથમાં, પાંચ ગ્રંથમાં, તર્ક, આખ્યાત સંહિતા, આદિ ગ્રંથમાં, તેમ વાજપેય ગ્રંથમાં, મુનિઓને, નવચૂતમા કોકિલ, જો સત, વિધરૂપ થયો–૭૩
વઢેિ કરેલા અધ્યાયમાંની પુરોડાશિકાટીકા તથા કેવલ પુરડાશ સંબંધી પુરાડાશકાટીકા તે તમે હવણ વેગળાં બેસો, કેમકે આ તે આત્માન કામદેવનો સમય મુનિઓમાં પ્રવર્તે છે એમ જાણે વસંત અલિનાદથી કહે છે–૭૪
છંદ, શિક્ષા, સગયન, સૈકાશિક (3) કશું પણ ઔત્સના શિષ્યો ગાતા નથી, ને પતક તથા આચાર્યકથી પણ અભિમુખ થઈ જઈ, બકુલોને જોતા જોતા સ્વચ્છેદ વિહરે છે–૭૫
પિતાની દુકાનના સુવર્ણથી વાણીયા, તક અને હોતક મળી બ્રાહ્મણ, તેમ પુષ્પોથી અશોક, શોભવા લાગ્યાં, ને તીર્થના વાયુથી, દારૂ પીધેલાની પેઠે, નાચવા લાગ્યાં–૭૬
બ્રાહ્મણને યોગ્ય, વિદઋષિએ કહેલો, એ સન્માર્ગ તજી અને બ્રાહ્મણ માર્ગમાં દોરી જતી માધવી, વિકાસ પામેલાં પુથ, હે બ્રાહ્મણ ! હું આવી છું તે સમયે તમારી ક્રિયા ક્યાં ગઇ એમ જાણે હાસી કરે છે –૭૭
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) પાપીની પેકે, પાપમયને પણ અપાપમય ફલ જાણનારો અને ગ, જેમ ઐરાવત સ્વર્ગગાના તટને તોડે છે, તેમ નિશંક થઇ, જવાનોનાં હૃદયને ભેટે છે–૭૮
વૈર્યમણિ જેવું લીલું કદલીગહ, તેમાંથી આવતો વાયુ, કદલીનું જ આસન, નદીનું જલ, સાઘ સ્ત્રીના દત જેવી સ્વચ્છ નવ માલિકા, એ, નિદાઘમાં સેવવા યોગ્ય થયાં–૭૮
અત્ર હલાકનારા, હલ હાકનારાની સભામાં બેશી સામિધેની * જાણતા બ્રાહ્મણના ચાળા પાડી, મલ્લિકા પુષ્પ સુંઘતા સુંઘતા, કુરુ અને વૃષિણના વિવાહની, તેમ શ્વાન અને વરાહના યુદ્ધની કથાઓ ઝટ પટ કરતા ગપ્પાં મારે છે–૮૦
દેવને અસુરના વૈરની પેઠે નિતાન્ત અમશાન, કે દેવપ્રતિ રાક્ષસ જેવા, અને (જ઼) નાટ્યાદિ ન જાણનારને પણ, હાથમાં પાટલચાપયષ્ટિ લઈ, (તે) શીખવતો, આ ઋતુના પ્રાદુર્ભાવ સાથે જ, અનંગ પણ પ્રાદુર્ભાવ પામ્યો-૮૧
દંડ ધારણ કરી રક્ષા કરતા અને શિક્ષા પામવા માટે ત્યાં રહેતા એવા, કણવ ઋષિના સંબંધીઓ, છંદોગ, યાજ્ઞિક, બચ,
ત્મિક, આથર્વણિક, કાઠ, સર્વ ધર્મવચનને દૂર મૂકી, એ ઋતુમાં શિરીષ પુષ્પોથી માલા ગુંથવા લાગ્યા-૮૨
આ કચનમય કેતકવન ફુલ્યું છે તે શું, ચુકેશ્વરને, દાક્ષી, રેતિક, ગરગ્રીવા, કૌપિંજલ, એ આદિ ઋષિઓની ભેટ છે (2)–૮૩
વાયુએ કરીને આ ઋતુમાં ચો તરફ ઉઠી છવાઈ રહેલા પરાગને લીધે, વિદ, ગર્ગ, દક્ષિ, હસ્તિપદ, ઇત્યાદિનાં સંઘ તથા પૈષ તે. માં, તેને તેને વિદ ગાર્ગ દાક્ષિ કે હસ્તિપદ જણાવનારાં જે ચિન્હ તે જણાતાં નથી–૮૪
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૮)
શાકલાનાં ચિન્હોથી જેમ શાકલાના સંઘ તયાાષ જણાયછે, કે શાકલ નહિ એવા બીજાના તેમનાં ચિન્હાથી જણાયછે, તેમ, હવે નીપવૃક્ષાથી કરીને આગ્નીધ્રાએ વર્ષાકાલ આવ્યા એમ જાણ્યુ
-૮૫
પ્રસિધ્ધ કે તર્ક, નવકંદલી, અને પૂર્વના પવન, એ મનેાભવના રથના ડાંડાને ઠામે, રથના ધૂસરાને ઠામે, ને એક બે કે ત્રણથી તાણી જાય એવા બળવાન ધોડાને ઠામે થયાં−૮૬
જેમ અશ્વથી જવાને રસ્તે અશ્વ જોડેલા રથનાં ચક્રથી ઉડેલી ધૂળ શાબેછે, તેમ નવ કેતકમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા, અશ્વ સહિત રથને, પલાણને, બેસનારનાં અંગને, સર્વને ઢાંકી દેતા, તથા બ્રને છાઇ નાખતા, રજ શાભેછે—૮૭
પાણિનીયાક્ત શાસ્ત્ર જાણતા હોય તેવા, કે માદ, જલ, કઠ, કર્કર, તિત્તિરિ, વરતંતુ, એમણે દીઠેલા, વેદ જાણતા હોય, તેમ પ્રસિધ્ધ (ઉદાત્તાદિ ) સ્વર મયૂરોએ કયા—૮૮
ખડિક ઉખ, વાજસનેય શૈાનક, કે છલિ, એમના ગ્રંથા ભ ણનારા જેમ મહેટેસ્વરે ભણેછે તેમ સ્વર કરતા પોતાના કંઠને લીધે ચારુ એવા હું સાથી શરદ્ પ્રકાશ યા૮૯
શિલાલિબેક્સનટસૂત્ર, કાશ્યપનુ પુરાણ, શિકનું પુરાણ, પરાશર્યાક્ત ભિક્ષુસૂત્ર, પિંગલાક્તશાસ્ત્ર, એ સર્વને ભણનારની વાણી જેમ અવજ્ઞાત ( વિશુધ્ધ ) હાયછે, તેવી અવદાત ( શ્વેત ) કુમુદાલિ તુરતજ પ્રકટ થઇ—૯૦
કુશાશ્વાક્તનટસૂત્ર ભણતાંમાં જેમ તે, કાપિલેય માફ્સનટસૂત્ર ભાતામાં તે, કર્મ દાક્તભિક્ષુસૂત્ર ભણતામાં તે, તેમ શરૠતુમાં અત્ર જાતિકુસુમા શાભવા લાગ્યાં—૯૧
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬૯ )
વરુરુચિનાં સુંદર વાતિકાથી જેમ પાણિનીય શાસ્ત્ર, તેમ અત્ર કમલાથી, માનસસરોવરના જલ જેવુ, મધ જેમને પ્રિય છે એવા નરાને ઉત્તમ મધના જેવું પીવા યોગ્ય, જલ શાભી રહ્યું—૯૨
ચર્મના અનાવેલા ન હોય ! એવા કરડીઆ રૂપ સર્વે બીજા પુષ્પ ને તજતી લક્ષ્મી, સર્વે ચર્મમય કરડ જેવા અણુકોશમાં, શરઋતુમાં પડી, અથવા કોણ કુંભારનું ઘડેલું મૂકીને વાટ (?)માં જલ અરે !—૯૮૩
વિરિચિના આરસ અને અનારસ પુત્રા, સુભદ્રા સ ંબંધી શાસ્ત્ર તથા જ્યોતિષશાસ્ત્ર જાણનારા પણ, જેના પ્રભાવના તર્ક કરી શકતા નથી એવા હુમઋતુ, છંદાનુવર્તી સેવકની પેઠે, જલને શીત કરતા હવેા—૯૪
શિશુના આક્રંદ વિષેના શાસ્ત્રને જાણનારા જેમ તે શાસ્ત્રના, તેમ ભ્રમરા, જાણે કિરાતાનીય કે સીતાના શેાધને વિષેના ગ્રંથ તેને ગાતા હોય એમ હર્ષથી ગણગણાટ કરતા, કુદલતાના આશ્રય કરવા
લાગ્યા —૯૫
સતપુરભણી જનારા દૂતો, સુધ્રવાસી સેવકો સુધ્નના માર્ગને કે સુબ્તતરફ જવાનાં પુરદ્વારને સેવે તેમ, અત્ર પુષ્પોથી મહારાજનાં સ અધીને, સૂપકારને સેવતા લાકને રોટલીના થાકથી જેમ રોટલી કરનારા તેમ સ ંતાખતી ઋતુ, સેવા કરવા પ્રકટ થઇ—૯૬
ઉત્કંઠિત હાય એવી થયેલી ઋતુએની સેવાથી હેમંત ઋતુની નિશા જેવી વિશાલ બુદ્ધિવાળા, ગુરુ દાક્ષિ અર્જુન વાસુદેવ નકુલ મદ્ર આદિના મહિમાને ધારણ કરતા, એ ( કુમારપાલ )મંત્રમાં હર્ષ પામ્યા—૯૭
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
S૧-૩
( ૭૦).
સર્ગ ૧૭. પોતાના વલભને ઉર આગળ રાખી, સૈન્યમાંથી, વીજળી જે. વી વિલોલનારીઓ, પુષ્પ વીણવા માટે, વણ સાની એક બાજુએ આવેલાં વનમાં ગઈ–૧
સૈઘ, કચવાર, શાંડિક, સિંધુ, વર્ણ, આદિ સ્થાનકે કુલની સ્ત્રીઓએ બાથમાં લીધેલાં વૃક્ષ, વેલીઓથી વીટાયેલાં હોય એમ શેજતાં હતાં–
સાલાતુરીય, ચાર્મતેયી, સૌદેયી, એ સ્ત્રીઓએ, હાલ દેશના શસ્ત્રધારીઓની રક્ષામાં રહી, પુષ્પ વીણ્યાં૩
અક્ષ રમનારી હેઈ અક્ષ રમનાર પાસેથી આંકેલું જીતવાની લાલસાવાળી હોય તેમ ઉચે રહેલાં પુષ્પને પણ વીણવાનો પ્રયત્ન કરતાં પોતાની કાખ ઉંચી કરતી કોઈકને, કોદાળી લઈ ખોદતા કેટલાકે બહુ અભિલાષપૂર્વક જોઈ-૪
મુ, દધિ, મુલત્ય, તિતિડી, એનાથી બનાવેલા પદાર્થોમાંથી જેમ કોઈ કુલત્વના પદાર્થને તજે છે તેમ જૂનાં પુષ્પોને તજી, કોઈ, નવને લેવા લાગી–૫
કોઈએ ભ્રમરની બીહીકથી ગભરાઈ પોતાના પ્રિયને આલિંગન દઈને જેવો પ્રસન્ન કર્યો, તેવો દધિ, મુ, લવણ, કર્પરાદિ ચૂર્ણ, ધૃત, એ આદિના પદાર્થથી પણ કર્યો નહિ હેય-૬
પુછપોપચયના શ્રમથી થયેલા કોઈ પ્રિયાના પરસેવાના જલમાં, કોઈ પ્રિયતમની દષ્ટિ, નાવ વિનાની, હેડી વિનાની, કે ગળાવિનાની હેય એમ, ડૂબી–૭
હેડી અશ્વ કે હતી તેના ઉપર ચઢેલાથી પણ દુબાપ એવા
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૧) ઊંચે રહેલા પુષ્પ માટે, પગે ચાલતા પોતાના પતિની, હે દહી ખાનારા ! એમ ઉપહાસપૂર્વક સંબોધન સહિત, કોઈએ યાચના કરી-૮
શ્વાનના ટોળા સહિત ફરતા શીકારીની દીકરી ! એમ કહીને પુષ્પ આપતા પ્રિયને પ્રહાર કરતી કોઈએ, રે શ્વાનના ટોળા સહિત ફરતા શીકારીની દીકરીના દાસ ! બહુ થયું, એમ કહ્યું–૮
અતિ કુલીન ને વિલાસયુક્ત એવી નારીઓ શું પુષવલ્લીઓની લીલાને ખરીદ કરનારી છે, કે તેમને તે વેચનારી છે, કે આપનારી લેનારી બને છે !—૧૦
મજૂર, લવાર, ચમાર, તથા વહીતરા, તેમની પેઠે ઝાડે ઝાડે રખડે છે એમ, થાકી ગયેલી કોઈને, પતિએ, અતિ પ્રેમથી કહ્યું
ફુલથી પ્રહાર કરતી કોઈકને, અલઘુતમાં દાનકર્મમાં કે ગતિમાં તું મારાથી હારેલી તે વૈરને, આ ક્યારે વળાશે એવી ચિંતાવાળા, સિણની પેઠે સંભારીને તું આમ કરે છે શું, એમ પતિએ કહ્યું–૧૨
. કોઈક હાથમાં પુષ્પ વીણવાનો કરંડીઓ લઇને, અયાચિત એવા સહજ પ્રેમવાળા, અને નિરંતર પોતાને ઉત્સંગમાં રાખતા, એવા પ્રિયને પણ તપતો મૂકીને, નર્મક્રીડાથે, વૃક્ષમાં સંતાઈ ગઈ-૧૩
મસકમાં ભરીને પાણી આણનાર પાસેથી તથા તેને મદદ કરનાર પાસેથી જલ લઈને, કોઈક કુંજની અંદર થાકી ગયેલી પોતાની સખીને, પોતે જ માર્ગ બતાવનારી થઈ, છાંટવા લાગી–૧૪ - માર્ગ બતાવવાનું મિષ કરીને, જ્યાં કોઈને પણ માર્ગ નહિ
એવા કુંજમાં લઈ જઈને, કોઈકને, તેને પ્રિય કુટિલ ભાવથી ભીમાવે છે–૧૫
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૭ર) જલકણસહિત, મૃદુ, ને પીઠેથી આવત એવો પવન, શ્રમથી ઢીલી થઈ ગયેલી એ સ્ત્રીઓને, સાહસિક થઈ, સ્પર્શ કરતે હો
પુષાર્પણ સમયે શોકનું નામ દેવાઈ જવાયા છતાં પણ, એ તેમને પ્રતિકૂલ છે કે અનુકૂલ એમ કોઈક પ્રગભાને પ્રિય સમજી શકે નહિ–૧૭
પતિની સન્મુખ ઉભેલી, અને પતિને અનુરક્ત, એવી એકે, સન્મુખ ઉભેલા અને અતિ અનુકૂલ એવા પતિ ઉપર નર્મ કેલિમાં પુષ્પસ જ નાખી–૧૮.
પક્ષી હણનારા, માંછલાં પકડનારા, મગ ઝાલનારા, એવા પારધીઓ ને માછીઓથી ભયાનક એવા આ વનમાં, એ બહે નહિ માટે, કોઇની પાછળ તેના અતિ ચતુર પતિ જાય છે–૧૮
માછલાં પકડનારો, પક્ષી મારનારો, ચોર, આ આપણી સન્મુખ રહ્યા એમ બીપીવરાવ્યાથી કોઈ પ્રિય, પોતાની પ્રિયાનું, આલિંગન લે છે–-૨૦
પુષ્પમાલા તજેલી એવી એકને અલ્પ પુષમાલ આપીને તેની પાસે, બેવડું લેવાની ટેવવાળો હોય એમ પતિ, અનલ્પ એવી મહાપુછપમાલા માગે છે, અહો લોભી શું વ્યાજ લે છે !—-૨૧
અરે વ્યાજખાઉ! હું કાંઈ દશ કે એકાદશ લેનારી નથી, તેતો પેલી તારી હશે તે છે એમ કહેતી કોઈએ પોતાના પતિને પુષ્પ આપ્યાં-૨૨
કોઈ પ્રયોજનવતી, કે વિચક્ષુ, છતાં પણ લલાટ અને કંઠ આગળ ભમતા ભ્રમરનાથી ત્રાસ પામી, (તે મુખગંધથી અધિક પડશે એમ ડરીને) બોલતી નથી–૨૩
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૭૩) એકે, હે પરદામી ! શેકના સગા ! તારી માલા મારે નથી - જયતી, જા એ મારી શોકને જ એ પહેરાવ, એમ કહી પતિને વિક્ષેપ કપી-૨૪
એકે સખીને કહ્યું કે તું વિનાકારણ, આકંદ કરનારના શરણરૂપ સ્થાન પ્રતિ, ઉભે રસ્તે દોડે છે, કેમકે તું લતા છે એમ જાણી તને બ્રમર તજના નથી–૨૫
લતામણે પગે ચાલનારી અને તેથી પરસેવે નહવાઈ ગયેલી એવી એકને, તેની પાછળ જનારો, નર્મચેષ્ટાનિપુણ, તેને પતિ ઠીક નહાયાં છે” એમ કહેતા હો-૨૬
પ્રાભૂતિક, વૈચિત્રિક, સૈવસ્તિક, એ આદિનાં પલવોથી શણ્યા રચીને તેમાં કોઈ પોતાના પતિને, આ શયામાં સુખે સુઓ એમ કહેતી હતી––૨૭
શબ્દ નિત્ય છે એમ વાદ કરવામાં નિત્ય લવતા મીમાંસક જેવી સપત્નીની વાત, કોઈએ, બોલતી એવી પોતાની સખીને ના બેલ એમ કહી, લતા પાછળ રહીને સાંભળી લીધી–-૨૮
કુટિલ આચારવાળા, ને હવે મેં જોઈ રહેલા, એવા દર્દરિકી સાથે બેઠેલા, પોતાના પ્રિયને, લતાની અંદર જોઇ, કોઇએ લતાથીજ, ત્યાંને ત્યાં બાંધ્યો–૨૮
સેના સાથે આવેલી, પરિષદ્ સંબંધી, તથા સભામાં બેઠેલી, . એવી કોઈ સ્ત્રીએ સમાજિકોને અને સૈવિકોને, ગીત અને માલાગુંથતાં, ૨જન કર્યો–-૩૦
અધાર્મિક એવી પિલી દુકાનવાળીને, હે ધાર્મિક! આ આપ, એમ, માલા અર્પતાં જેની કુખમાંના નક્ષત જણાઈ ગયા છે એવા પિતાના પ્રિયને એકે કહ્યું-૩૧
૫.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
| ( ૨૭૪) માલાથી હણવા ગયેલી પણ પડીજતી એવી પિયાનો કોઈ ઉપહાસ કરે છે કે પુરુષ ઉપર કોમલ પણ પ્રહાર કરવામાં સ્ત્રીઓ, માહિષ જેમ શાસ્ત્રાભ્યાસમાં તેમ, કુશલ છે નહિ–૩ર ' કોઇએ માલાણની પેઠે વિભાગ કરીને સખીને, વનનો ઉગ કર્યાના મૂલરૂપે આખા વનપ્રદેશને અતિ શોભાવતાં, માલાઓ આપી-૩૩ I શલાલુ, કિસર, તગર, તેમ બીજાં ગંધદ્રવ્ય વેચનારી સ્ત્રીઓ વિલક્ષ થઈ બોલતી હતી કે અહો ! આ તે પુષ્પમાત્રથી જ સુગંધ પામી-૩૪
મક અને ઝર્ઝરને પોતાની રસનાઓથી નાદ કરતી સ્ત્રીઓ, શ્રમને લીધે, મર્દક અને ઝર્ઝરના જેવા ઉનાદ કરતી નદીમાં નહાવા ગઈ–૩૫
તાંબૂલરકત અધરવાળી સ્ત્રીઓને, નદીમાં ઉગેલાં ૨કતત્પલની લક્ષ્મીની શિષ્ય, કે તેને ચોરનારી જેવી, તેમના પ્રિયોએ મૌન રહી, ધારી –-૩૬
પરશુ અને યષ્ટિ સહિત એ (?)રોધઃ કંટક એવી નદીમાં, પરશુ અને શક્તિ ધારેલાઓએ રક્ષાયેલી હોઈ પેઠી–૩૭
અભિચારમયોગ કરનારા, અભિચારપ્રયોગ કરનારથી, નાસ્તિકો આસ્તિક થી, એમ, એ, જલબહાર રૂપ કીડા કરતા પ્રિય સાથે જલમહાર રૂપ કીડાથી બહાર કરવા લાગી- ૩૮
દૈવ એજ પ્રમાણ એમ માનતા, એક દેષ કરતા, અગીઆર દોષ કરતા, કે કેવલ મૂર્ખ, એવા શિષ્યને જેમ ગુરુ મારે છે તેમ, એકે, ગોત્રખલન કરતા પતિને કમલથી પ્રહાર કર્યો-૩૮
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ( ર૭૫)
કાંતાના ભૂલાયના બાર પ્રકારના વિશેષ દશાવતા તરંગોથી સૈનિકો, રાજાના આગળ, ભોજન આપવું એવી આજ્ઞાથી મોદકપ્રિયજનો જેમ હર્ષ પામે તેમ, હર્ષ પામ્યા–૪૦
માંસદન ખાનારીને જેમ યવાના પથ્ય ઉપર રહેનારી નથી મળતી, કે યવાગૂ ઉપર રહેનારીને માંસદન ખાનારી નથી મળતી, તેમ જલમાં પણ નારીઓ સપત્નને મળી નહિ.
રે ભાત ખાનાર ! ભાત ન ખાતા હોય તેમ, ને રે ભાતખાનારી ભાત ખાતી હોય તેમ જલમહાર થતાં શા માટે કરે છે, એમ દંપતિ પરસ્પરને કહે છે–૪૨
બ્રાહ્મણો જેમ નવાન્નથી, કે હવીર્વિશેષથી, જ્યાં યજ્ઞ કરાય તેવી ભૂમિમાં ઈચ્છા પ્રમાણે ફરે છે, તેમ સ્ત્રીઓ નદીમાં તરનારાની સાહાવ્યથી, યથેચ્છ, નદીમાં ફરી––૪૩
મરાયુધના આગારરૂપ સ્ત્રીઓના, સ્મરાયુધના પ્રહાર જેવા જલપ્રવાહથી, જુવાનીઆઓ, સંધ્યા સમયે કે શુચિપ્રદેશમાં જ ભણનારા જેમ કાંઈ વિધ્રથી મૂછ પામે, તેમ મૂછ પામી ગયા ૪૪
વૃક્ષમૃલે બેઠેલી સખીને અહો તું પાસે જ જણાય છે, એમ કહીને એકે જલમાં ખેંચીને નાખી–૪૫
પોતાનાં નયનમાં જળ છાંટતા પતિને કોઈ વિશાલાક્ષિએ કહ્યું કે તું તે શું લુડાની દુકાનમાં રહેલો છે, કે ગાયો ચારનારો છે?
કોઈ વાંકઠિનિકી (2) જલાઘાત કરવામાં પ્રિય કરતાં પણ,. જેમ એક ચાંદ્રાયણ કરનારથી બે ચાંદ્રાયણ કરનાર થાય, તેમ અધિક થઈ--૪૭
બ્રહ્મચર્ય પાળી ચા ભણનારના જેવી પ્રભાવળે બ્રહ્મચારી
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૬)
ગોદાન કરવા પર્યત, જેમ બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરે છે, તેમ, બે શૂર્પથી ખરીદેલા હારને (જલમાં) નાખીને, બૂડી જતી પ્રિયાને કોઈએ ધરી રાખી–૪૮
જન્મથી જ બ્રહ્મચારી, મહાવ્રતી (૧), અડતાળીશ વર્ષ બ્રહ્મચર્ય પાળનાર (૨), કે ચાતુમાસ્ય યજ્ઞાદિ કરનાર, એવા તમે છે કે શું એમ કહીને એક તટ ઉપર બેઠેલાને જલ છાંટ્યું––૪૮
પરસ્પર સંબંધ નિરંતર રહે માટે, આ શું ચાતુર્માસિક છે, કે આ શું અષ્ટાચસ્વારિશિ છે, એમ, કોઈ દંપતિ વિષે જલકેલિસમયે લોકો તર્ક કરતા હવા–-૫૦
એક યોજનથી કે સો યોજનથી કે સો કોશથી જેને જેવા પૂજવા લોક આવે એવી નદીએ, એક અથવા સો યોજના કે કોશસુધી વિજયાર્થે ફરતી ઉત્કંડિત સેનાને પોતાની સમંણી ગણી, ઉર્મિ વડે આલિંગન દીધું–૫૧
ચાલવાની ટેવથી શ્રમરહિત એવા વટેમાર્ગુને હસે, કે જલવાના પ્રદેશથી જનારા મભૂમિમાંથી થાકીને તરસ્યા ફરતાને હસે. તેમ ન થાકેલાં એવાં જુવાન થાકેલીને હસવા લાગ્યાં–પર
વર્ષના સમયમાં સ્થલમાથી, બકરાંના માર્ગથી શંકસ્થાનથી, આવેલા જલવડે જેમ થાય, તેમ સ્ત્રી પુરુષનાં વિગાહનથી નદીનું જલ તે સમયે તટની બહાર ઉભરાઈ ચાલ્યુ-૧૩
(૧) દેશકાળાદિ કાંઈ પણ બંધન વિના સર્વત્ર સર્વથા પાળવાનું વ્રત તે મહાવ્રત એમ પાતંજલ સૂત્રમાં છે, એમ ટીકાકાર.
(૨) વેદ વેદે બાર એમ ટીકાકાર.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૭ )
ઉત્તરપથિક અને કાંતારપથિક એવી જે નદી તે વિવિધ જલક્રીડા કરતાં દંપતિને લીધે પ્રતીપ વહેતી સતી શાભી રહી
–૫૪
જેમ સ્થલમાર્ગે આણેલાં મધુક અને કિક લેછે, તેમ કાંતે ખાદેલાં પદ્મામાંથી લીમાં—૫૫
મરિચનું શુષ્ક શાકાઇએ અજ ખેંચી
એવા
તુરાયણ કરવાવાળા (૧), તથા એજ સ્થાનમાં રહેવા વાળા, મુનિઓને પણ, સુંદર ભ્રકુટી વાળી સ્ત્રીઓનાં મુખ, કમલ વનમાં, સંશય પેદા કરનારાં થઇ પડયાં—૫૬
આલિંગન કરનારી એવી કોઇએ પ્રિયના કંઠમાં, કુસુમાયુધના સંગ્રામ માટે ચઢાવેલા તુલ્ જેવી પદ્મમાલા નાખી-૫૭
અગ્નિષ્ઠામ માટે કાઢેલા દ્રવ્યથી અગ્નિષ્ઠોમિકી દક્ષિણા આપને જેમ યજમાન કરેછે તેમ, નથી બીહુીનેલી એકે, રાત્રીએ, આલિંગનથી પ્રિયને ખુશી કા—૫૮
કર્ણપૂર વિનાના મુખવાળી એ', પ્રિયને હાથે અપાયલા જેવા તેવા પણ અંબુજના અવતસથી, નિત્ય પ્રાત: જેવા આાણવામાં આવતા તેથી શાલે, તેવી શૈાભી રહી 1-46
વેશ્યાના સંગી એવા પતિને સ્પષ્ટ વેશ્યાનખક્ષતવાળા જોઇ, રે દુરાચારી! એમ કહેતી કોઇ પતિવ્રતાએ કમલાથી પ્રહાર કર્યા-૬૦
જે માનના એકમાસની સેવાથી એક માસે પ્રસાદ થાય, તે એકજ દિવસની જલક્રીડાથી ટાળીને, કોઇએ, સુંદર ભમરવાળી ઉપર જય માસ કા—૬૧
( ૧ ) યાગ વિશેષ એમ ટીકાકાર.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૮)
કોઈકની માસિક પગાર ખાનારી દાસીઓ, તથા માસ સુધી સાથે રહેનારી સખીઓ, તેમણે માસ પર્યત થયેલી તથા હવે થવાની સર્વ ક્રિીડાને જલક્રીડા આગળ તુચ્છ ગણી કાઢી-૬૨
છ માસ સુધીનાં દંપતિઓનાં મિત્ર અને સખી, તથા છ માસલગી પગારે બંધાયેલાં દંપતિઓનાં મૃત્યુ અને દાસી, તેમણે પણ જલ છટાનો લહાવો લીધો-૬૩
- એક વર્ષનાં મીનથી ત્રાસ પામેલી, છ માસના હરણ જેવાં લોલ લોચનવાળી, એક બે વર્ષનું કે બે દિવસનું બાલક હેય તેમ સંકોચ પામી, બિયની સેડમાં ભરાઈ ગઈ-૬૪
બે દિવસના કે ત્રણ રાત્રીને પણ બિયના અપરાધને, તે છેક બે વર્ષ જૂનો હોય તેમ, કોઈક જલક્રીડામાં, બે વર્ષ જૂને દારૂ પીનારની પેઠે ભૂલી ગઈ-૬૫
પતિને બીજી તરફ છાંટતે જોઈને, બે વર્ષ થયાં ભાયા થએલી એવી કોઈક, બે વર્ષના પ્રેમને પણ બે રાતને જ હોય એમ તજી
બેઠી– ૬
બે વર્ષ ને કે ત્રણ વર્ષના પદ્મiદ આપતી કોઈ, બે વર્ષના બે માસના કે એક માસના એવા હં સાથે રમી-૬૭
માસ કે છ માસનાં મીનને ધ્યાનમાં રાખીને, છ માસને બક જેવો માયા રચીને બેસી રહ્યો છે, તેવો તું છે, એમ કોઈએ પોતાના શઠ પતિને કહ્યું–૬૮
એક, તટસ્થનો ઉપહાસ કરવા લાગી કે અરે! એક માસના બ્રહ્મચારીના જેવું તારું માસનું બ્રહ્મચર્ય છે, કે તું છે માસના બાલક જે મુગ્ધ છે, (જે તને જલક્રીડા આવડતી નથી )--૬૮
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૮ )
પરસ્પરને છાંટવાના ઉપયોગમાં આવેલાં તથા શ્રમને હરનારાં એવાં જલથી નદીએ, આ પ્રમાણે ચાલ ઉત્સવ કે શ્રાધ્ધ સમાર ભતી પેઠે, સ્ત્રીને ખુશ કરી—૭૦
બહુ રૂપી રવૈયાયો જલને વલેાવી, ક્ષેાભ પામતા સન્યાસીઓએ પણ જોવાયલી, કામને સન્મુખ કરી જાગૃત્ કરનારી, સ્રીએ તટ ઉપર માવી—–૭૧
સુરત કરાવી પ્રિયની ઇચ્છા પૂરનારી એ, પછી, હાથણી અને અશ્વ ઉપર ચઢીને પોતપોતાને સ્થાને ગઇ—હર
દિવસની સમાપ્તિ કરીને, એટલામાં, સ્વર્ગ કામનાવાળા, કામ્ય ફૂલ ઇચ્છનારા, સ્વસ્તિવાચન કરનારા, શાંતિવાચન કરનારા, સર્વેથી, સ્તત્રાયલા રવિ, પશ્ચિમ દિશાએ ગયા૭૩
( સંધ્યા ) સમયના રાગથી આકારા, ઋતુનાં પલ્લવાથી રક્ત થયેલી લતા જેવુ, અને અંધકારથી ગળાઇ જતાં, ભ્રમરાથી ઢંકાયલી લતા જેવું, થઇ રહ્યું--૭૪
અનેક કાલનું વેર ધારણ કરતા અને કાલે અને અકાલે નડતા, દૈત્યાને હણનાર સૂર્યને, વીરા કે ત્રીશ રૂપીઆનાં પાત્રોથી કોણે અર્ધ્ય
ન આપ્યા ? -૩૫
ત્રીશત્રુ હશે, કે વીશનું હશે, કે.બહુનુ હશે, કે કેટલાનુ' હશે, એમ મુગ્ધાગ્યે જે સંધ્યારામ રૂપી કસુંબાથી ૨ગેલા વર્લ્ડ્સ વિષે તર્ક કરેછે, તેને પશ્ચિમદિશાએ ધારણ કર્યું —૯૯
પચાસનું, સાડવુ, સીત્તેરનુ, સેાનું, કે સેાથી પણ વધારેનું, એવું લૂગડું વાસકસજ્જ નાયિકાએએ ક્ષણ ક્ષણે પહેર્યું–૭૭
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
(૨૮) શોકમય તેથી તવાયલા છતાં પણ, જેવું તેવું નહિ એવું અંબર (૧), રવિએ, ભયભીતની પડે, તજયું–૭૮
રૂપ્યથી, કાપણથી, કે કાંચનથી, કે એમના અર્ધપલથી, લીધેલાં આ મુકતાફલો છે શું? એમ જેના વિષે તર્ક થાય છે એવા તારા આકાશમાં ઉગ્યા–૭૮
અર્ધકંસ કે અર્ધ (૨), અર્થે રૂપીએ, કે કંસ કે સહસ રૂપીઆ, કે શતમાન ભૂમિ, એવું આપીને લીધેલા દીપક, સ્ત્રીઓએ કર્યો-૮૦
થઈથી ખરીદેલા કરતાં પણ અધિક, શર્ષથી ખરીદેલું, વસ્ત્રથી ખરીદેલું, વીશનું, બેવીશ, સર્વ અંધકારે એકાકાર કરી નાખ્યું –૮૧
પાંચ લોહિતિકાથી (૩) માપવા યોગ્ય નીલ અંધકાર તે, બે શપથી ખરીદેલું, બે કેસથી ખરીદેલું, બે સાઠથી ખરીદેલું, એવું નિશાનું વસ્ત્ર છે એમ ધરાયું–૮૨
બે હઝાર કે ત્રણ હઝારના ઘોડા ઉપર ચઢીને, બે સુવર્ણ (૪) ત્રણ સુવર્ણ નાં વસ્ત્રવાળી અભિસારિકાઓ, સત્વર ચાલી-૮૩
બે ત્રણ કે બહુનિષ્ક અથવા વિસ્તના (૫) ઉત્તમ ગંધદ્રવ્યને, બે કાપણ કે પંચ કા પણ જેટલાં, સ્ત્રીઓએ વાટાં-૮૪
(૧) અંબર એટલે વસ્ત્ર એ અર્થથી વિરોધ અને અંબર એટલે રવિપક્ષે આકાશ, ને ભયભીત પણે વસ્ત્ર, એ અર્થથી વિરોધ પરિહાર.
(ર) કંસ અને કષ એ સુવર્ણ માપવાનાં માપ છે એમ ટીકાકાર. (૩) માન વિશેષ એમ ટીકાકાર. ૪ મહેર. ૫ નિષ્ક=૧૦૮ સુવર્ણ પલ; વિસ્ત એ સુવર્ણનુ માનવિશેષ એમટીકાકાર.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૧)
બે ત્રણ કે બહુ નિષ્કના, કેવિસ્તના, કે બસો બસોના, કે ત્રણ ત્રણસોના, એવા રત્ન દીપ હોય તેવી આષધિઓ પર્વત ઉપર દીપી રહી-૮૫
અર્ધશાણથી (૧) લીધેલી, બેશાણથી પાંચ શાણથી લીધેલી હેય, એવી મોટી સરેણ જેવી રાત્રી નક્ષત્ર રૂપી શસ્ત્રાને બહુ સારી દીપાવનારી થઈ–૮૬
બે શાણની વસ્તુ બે શાણવાળા પાસે, ત્રણની ત્રણવાળા પાસે, કે બે અથવા વધારે પણ, પાદ, કે માબ ( ૨ ) તેની વસ્તુ તે તેવાળા પાસે, ભાસે, તેમ અંધકાર આકાશમાં દીપવા લાગ્યું-૮૭
બે કાકણી (૬), છખારી, એક પ્રસ્થ, ઈત્યાદિથી લીધેલી વસ્તુએનું અંતર લોક જેમ જાણે છે તેમ તારાનું પણ, મગના ક્ષેત્ર જેવા કાળા આકાશમાં જાણતા હવા-૮૮
પ્રદોષ, વાતપિત્ત લેમ સન્નિપાત આદિ દોષ, અવિયોગીના શમાવવાથી તેમને પ્રિય, અને વિયોગીના વધારવાથી તેમને અમિય, થયો-૮૮
*
શુભ શકુનની પેઠે પુત્ર અને ધનની ઈચ્છાવાળી હાઈ પતિનો યોગ ઈચ્છતી કુલવધૂઓએ પણ શણગાર સજ્યા, અથવા પુત્ર અને ધનની ઈચ્છા કોને નથી હોતી ? –૦૦
કેવલ બ્રહ્મવર્ચસ પતિનો સતત યોગ જ ઇચછી, અશ્વ, ઉષ્ણ,
(૧) માન વિશેષ એમ ટીકાકાર
(ર) પણ—કાપણ; પાદ એટલે ભાષને ચોથો ભાગ; ભાષ એટલે માસે, એમ ટીકાકર.
(૩) વીશ કપર્દક (કોની એક કાકણી (ખાંખણી) એમ ટીકાકાર.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૨ )
ખારી, પાંચરૂપીઆ એ જેમાંથી મળે તેવા કશાની આકાંક્ષા ન કરતી એવી (પતિવ્રતા) અરુંધતીનાં, આકાશમાં, લોકે દર્શન કર્યા–૮૧
પૃથ્વી ઉપર સુપ્રસિદ્ધ, અને સાર્વભૌમથી પણ વંધ, એવો ચંદ્ર હવે, સાર્વભૌમ નૃપતિની પેઠે, કોઈ શુભયોગ કેશુભ પુણ્યની પેઠે ઉદય પામ્યો- ૨
ઈંદુએ, આલોક વિનાની (3) પ્રાચી દિશામાં, અધિક જેમાં અર્ધ લેનારને, પંચિક (૧) જેમ પાંચ લેનારને, નાખે, તેમ પિતાના કર નાખ્યા–૮૩
ષષ્ટિકને જેમ ષષ્ઠિક, ભાગ્યને જેમ ભાગિક, આપે, તેમ ણ રાંધનારી સ્ત્રીઓ સહિત દ્રોણ રાંધનારા પુરુષોએ ઈંદુને પરભાગ આપે ( ૨ )-૯૪
પોસ્નારૂપી ઉભરાણના ફીણવાળી પૂર્વ દિશાને, આઢક, પાત્ર, કે આચિત જેટલું અન્ન રાંધનારા પાચકોએ, આઢક, પાત્ર, કે આચિત માય એવડી થાળ કી-–૮૫
બે આચિત રાંધનારા, બે પાત્ર જેટલું રાંધનારા, કે બે આદ્રકરાંધનારા, જેમ તેટલું તેટલું માય તેવી થાળીને ભજે છે, તેમ ચકોરોએ જ્યોનાને ભજી–૮૬
બે આચિત, બે આઢક, બે પાત્ર, કે બે કુલજ, (૩) એ રાંધી
(૧) એ કવિશેષ છે એમ કીકાકાર
(૨ ) પાકિ એટલે સેંકડે છે એવો કર આપનાર ને લેનાર તેમજ ભાગ એવું અર્ધા રૂપીઆનું નામ છે તે આપનાર ને લેનાર; એમ ટીકાકાર. પર ભાગ આપ્યો એટલે વખાણ્યો એમ સમજવું.
(૩) આ બધાં આગળ આવી ગયેલાં છે, કુલજ પણ તેવું જ માનવિશેષ છે એમ ટીકાકાર.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૩) શકાય તેવી મહાસ્થાલી ભાગીને વેરાઈ ગયેલી હેવી જોઈએ મને આકાશમાં પથરાયેલા તારા રૂપી તંદુલથી, અનુમાન કર્યું-–૮૭
બે કુલજ રાંધનારીને બે કુલજ રાંધનારા એમ સર્વ પાચકજનોએ, ઈંદ્રપ્રભાને, બે કુલજ રંધાય એવી નભરૂપ થાળીને કરેલા ખડી આદિના લીટા જેવી ધારી- ૮૮ | નાના મોટા વાંસ વહેનારા, નાના મોટા ઘડા વહેનારા, દ્રવ્ય લઈ જનારા, મજૂરી કરનારા, એવા લોકોએ ચંદ્રને આનંદથી જોયો– ૯
તે સમયે, દિશાના આઠે ખૂણામાં ને આકાશ માત્રમાં વિલસતી
સ્નાન, જેમ પાંચદીનાર કમાનારા આઠ દીનારનું વસ્ત્ર ઇચ્છતા નથી તેમ નિર્ભગી ચક્રવાકોએ ન ઈછી–૧૦૦
અષ્ટક નામના ઉત્તમ સ્તોત્રને આઠ આઠ વાર પાઠ કરનારા, બે સાઠ વર્ષ થયેલાં એવા, તથા પાંચ પાંચ બકરાંને યૂપે બાંધનારા, બ્રાહ્મણોએ ચંદ્રની સ્તુતિ કરી–૧૦૧
ચંદ્ર આકાશમાં પોતાના વિશે કે ત્રીશ કર વિસ્તાર્યા ત્યાં પંચક નામના પક્ષીની પેઠે તેમ ઉડીને કોણ જાણે કયાએ ગયું–૧૦૨
અનઘ એવા ત્રિશ કે ચાળીશ અધ્યાયવાળા બ્રાહ્મણ ગ્રંથથી ખુશી થાય, તેમ બ્રાહ્મણ, ચંદ્રના ઓષધિને પ્રકટ કરતા કરથી (૧) થયા-૧૦૩
(૧) ચંદ્ર અસ્ત થાય ત્યારે એક એક પાંદડું ખરતે ખરતે સૂકાઈ જાયછે, ને ચંદ્ર ઉગે ત્યારે એક એક પાંદડું આવતે આવતે વધે છે, એમ ટીકાકાર.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૪)
દશકમાં જેમ દશ કે પંચના સમૂહમાં જેમ પાંચ, તેમ શશિકરમાં નક્ષત્રોની પ્રભા અંતર્ભાવ પામી ગઈ–૧૦૪
વિશે તેમ જાણનારના મંત્રોથી જેમ યજમાનનું, તેમ સર્વને અભિષેક કરતા ઇંદુનાં કિરણથી દંડવા યોગ્ય (૧) મારવાયોગ્ય તમ, નાશ પામ્યું છે—૧૦૫
ઇંદુના પાત્રીય રહિમ પામીને પછી, કુમુદ ખીલ્યાં, જેમ ઘાસ ખાનારાં બળદ ચાલીમાં રંધાય તેવા કે પાયએદનને પામીને ખીલે-૧૦૬
દક્ષિણ પામવા યોગ્ય દ્વિજોનો પણ પૂજ્ય એવો ઈંદુ તેને ઘાસ ખાનારાં જનાવરોએ આકાશમાં સ્થાલીમાં મૂકેલા નવનીતના લેચા જેવો, પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે જોયો-૧૦૭
વિધુના કરથી આનંદ પામી વિરાગી પણ બોલ્યા કે રાહુ તે શા માટે છેરવા યોગ્ય, ભેદવા યોગ્ય, કે માથું કાપી નાખવા યોગ્ય ન કહેવાય?– ૦૮
અંબુજ અને ચક્રવાક માથું કાપવા કાઢયાં હોય એમ નાગા થઈ ગયેલાને સંતાતા ઋત્વિજો જેમ સંકોચાઈ જવા બેસે, તેમ સંકોચાઈ જવા મંડય-૧૦૮
ચંદ્રના મનહારિ કિરણો આગળ, નક્ષત્રોમાં ઉત્તમ તે પણ, બે રથ ખેંચે તેવા ઉત્તમ ઘોરી આગળ જેમ નવા પલોટેલા આખલા ધર ન ઝીલે, તેમ ધર ન ઝીલી શક્યાં–૧૧૦
મને ભવની ધર ઝીલનારી, ડાબી ધર ઝીલનારી, કે મનોભવની
(૧) અંધકાર અને પાપ,
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૫)
આખી ધર ઝીલનારી, સ્ત્રીઓ, મનોભવની ધર ઝીલનારા કે તેની આખી ધર ઝીલનારા એવા પોતાના પતિ સાથે રમવા લાગી–૧૧૧
હાલિક (૧) એવા બલભદ્ર તુલ્ય, હળે ન પહોટેલા એવા આખલા જેવા બલિષ્ઠ એક, રેવતી જેવી પોતાની પ્રિયાને, હાલાથી (૨) ખુશી કરી–૧૧૨
બેશકટ વહે તેવા બળદનો ધણી જેમ બે શકટ વહે તેવા બળદોને તાત્રથી હણે છે તેમ સમરે જવાનોને છાતીમાં ખુંપે તેવાં રથી વીંધ્યાં–૧૧૩
ધનની ઈચ્છાવાળી (ગણિકા ) કે અન્નની ઈચ્છાવાળી (દાસી) કરે તેમ, ઉત્તમ, પથ્ય, અને આનંદકારી છતાં પણ, મધુમત્ત એવા પ્રિયતમનો ભાવ જાણવાની ઈચ્છાથી, કોઈએ, મધુ પીધું નહિ–૧૧૪
સુરાએ, મૃગલોચનાઓના, પોતાના પતિની સખીઓનાથી પણ ઉત્તમ એવા મુખ ઉપર, અમૂલ્ય અને અતિ યોગ્ય એવી કસ્તુરીલેખા કપાળે વિખરાઈ ગયેલા કેશથી, કરી–૧૧૫
ધનવાન્ જેમ દૂધ દેતી ગાય ( લેણામાં મળે છે તેથી, કે ધાર્મિક ગાપત્યથી, કે નદી ના તરાય તેવા જલથી, તેમ એમની કીડાથી મેર સંતોષ પામ્યો--૧૧૬
કોઈને પણ વિષ દેવું એ ન્યાયપુરઃસર અર્થશાસ્ત્રોગ્ય, કે પ્રતિષ્ઠાવાળું, નથી એમ જાણી પછીથી સ્મરે ગળમય, એવા મધરૂપી અન્નથી એમને પ્રહાર કર્યો–૧૧૭
સામક્તિમાં નિપુણ એવી મિયાએ, ભોગવવા યોગ્ય એવી .
(૧) હલધર (૨) સુરા
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૬) રાત્રીમાં કરેલું, મરૂપી આતિથ્ય, પ્રિયને જેટલું પ્રિય થયું તેટલું માર્ગે જવાનું ભાથું પણ તેમને કદી પ્રિય થયું નહિ હોય–૧૧૮
ભક્ત શાલિથી થયેલી હાલાને પરિષહ્માં જનારા એવા પિતાના 'બિય સાથે પીધા છતાં પણ ચતુરબિયપતિ પોતે ચતુર હોવાથી, સ્ત્રીઓ કશું અયુક્ત બોલી નહિ–૧૧૮ | સર્વ જનને સારા અને સર્વને પ્રિય એવા કિરણવાળો શશી તેમનાં મુખથી નિર્જિત છતાં પણ મદથી નિષ્ટ થયેલી તેમને રમાડતા હો; સત્પષે શત્રુમતિ પણ ઉપકારી જ રહે છે–૧૨૦
સંયોગ કરાવનારૂં, કથા કરાવનારૂં, ગુણ ગવરાવનારું, એવું મધુ દેવતાને આપવાના હથિી જેમ દેવ તપ્ત થાય તેમ અનંગને પ્ત કરનારૂં થયું-૧૨૧
તે સમયે અર્થપાઘ આદિરૂપ આતિથ્ય, કામીઓએ પોતાની મિયાઓ પાસેથી, જેમ હળ ખેડનાર બે હળે ખેડતાં પાસે, તેમ પૂર્વ કરતાં અધિક પ્રાપ્ત કર્યું- ૨૨
અનામિક્ષ કરતાં જેમ આમિક્ષ (૧) કે એક કોશને બદલે બે કોશે ખેડેલું ખેતર, અધિક છે, તેમ પ્યાલામાના દારૂ કરતાં બિયામુખનો દારૂ અધિક થયો-૧૨૩
ઓદનથી જેમ ઓદનનો ઢગલો, અપૂપથી અપૂપને ઢગલો, ત દુલથી તંદુલનો ઢગલો, તેમ સ્ત્રીઓનો મદ મદ્યથી વધ્યો-૧૨
યૂપનું, પિડાની નાભિનું, કે શરવાનું, જે લાકડું, તેને કોણ શંકુ કરી શકે? તેમ એ સીઓએ મદમાં પણ નાભિઉપરનું વસ્ત્ર માથે બાંધ્યું નહિ-૧૨૫
(૧) દૂધ અને દહીનો કાંઇ પદાર્થ એમ ટીકાકાર.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૭). બાવલા જેવા સ્તનને પકડનારા કોઇએ, નિશ્ચલ દષ્ટિવાળી કંબલભાર ભરેલી તુલાની પેઠે ધ્રુજતી ક્રિયાને, શૂન્યથાનમાં આલિંગન, દીધું–૧૨૬
દારૂના મદથી વિહલ થયેલા કામીઓ સ્ત્રીઓ ઉપર જેવા આસક્ત થયા તેવા આચાર્ય, બ્રાહ્મણ, રાજા કે ઇંદ્ર, કોઈ ઉપર આસત ન હત–૧૨૭
જેમ રથને યોગ્ય માર્ગથી, બળદને યોગ્ય ઘાસથી, સારા ખળાથી, તિલને યોગ્ય વાયુથી, માલને યોગ્ય વાયુથી, યવને યોગ્ય હિમ. થી, જેમ ગામડીઆ ખુશી થાય, તેમ મદોન્મત સ્ત્રીઓના, ધીમે ધીમે સંભળાતા સુરત સુભણિતથી કામીનો સમૂહ મોહ પામ્યો-૧૨૮
કોઈકે નિમિત્ત છતાં પણ માન તજ્જુ નહિ; અથવા ધાર્મિક, ચરકો, કે અજવૃત્તિવાળા, કે બકરાંથી વૃત્તિ કરનારા, શું એથી વિરુદ્ધ થાય -૧૨૯
સ્ત્રીસંભોગ કરનાર જુવાનોને હિતકારી, પંચવર્ણને (૧)તેમ સર્વજનને હિતકારી, નિશામસ્ત સુરતશ્રમ હરતે હવો–૧૩૦
મહાજનોને હિત નહિ એવા સ્મર, વિશ્વમાત્રને હિત એવા મને , તે પુષ્ટ કર્યો, સર્વને હિત નહિ એવાને પણ જે હિત તેજ સાર્વજનિક કહેવાય-૧૩૧
અંગારાર્થે જેમ લાકડાને બાળે તેમ વિરહિણીના અંગોને અરે બાળ્યાં, વાધર કે ઉપાનને માટે ચર્મકાર ચફાડે તેમ તેમનાં હૃદય તેણે ચીય–૧૩૨
જેમ નાને આખલો બીછાવવાના વણને તેમ બલિ માટેના
(૧) રયકાર સહિત ચાર એટલે પાંચ એમ ટીકાકાર.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૮) તંદુલને ખાઈ જાય ને મથી નાખે, તેમ ઉચછુંખલ સ્મરે કોના હૃદયનું મથન ન કર્યું–૧૩૩
બાકાર અને પરિખાની ભૂમિને જેમ પ્રાકાર અને પરિખા માટે ની ઈંટોથી કઈ મેળવે, તેમ સ્મરે કાંતા સાથે કાંતને મેળવ્યા–૧૩૪
કામની પેઠે આચરતા, ક્ષત્રિયની પેઠે પ્રહાર કરતા, તૃણની પેઠે માનિનીને ધ્રુજાવતા, એવા કામની કોણે ભૂત્યની પેઠે સેવા ન કરી? –૧૩૫
શ્રીની પૃહાની પેઠે પશ્ચિમની પૃહા કરતો ચંદ્ર આકાશરૂપી વૃક્ષથી, જાણે એ પુર જેવા એ અદ્રિ ઉપરની એ સ્ત્રીઓને જોવા, કે પુર જેવા એ અદ્રિની શોભા જોવા ઉત –૧૩૬
ગાયોના સમૂહવાળાના જેમ ગેવનો, કે શુકલતાના સમૂહવાળાની શુક્લતાનો, તેમ પ્રબોધિત્વવાળા રાજાનો પછી પ્રબોધ થયો–૧૩૭
ડિત્યાદિ નામવાળા રાજપુરુષોથી, નૃપનું ભવન મૂર્ખર્જિત અને અંધકારવજિત ભાસવા લાગ્યું; ને પૂર્વ દિશા, અંધકારને હરણ કરનાર, તથા ચક્રવાકનો અંધકારથી મોક્ષ કરનાર, સૂર્યદેવથી તુરત શોભવા લાગી–૧૩૮
સર્ગ ૧૮. કેરવિણીને સંકોચ પમાડનાર અને કમલિનીને વિકાસ કરનાર એવા સૂર્યનું તેજ પ્રકાસતાં, બુદ્ધિના વિસ્તારથી જેણે જગતનું અબુહિથી પેદા થયેલું અચાતુર્વ મટાડ્યું છે એવો રાજા ચાલવા લાગ્યો
પિતાની સેનાની વિસ્તૃત વિપુલતાથી એણે પૃથ્વી અને દિશા
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૮) એના વિશાલ વિસ્તારને સાંકડા કરી નાખે, અને અંધકારને હરનાર (સૂર્ય)ના ચંડત્વને, પ્રચંડ રજસમૂહથી કરીને, એણે નિવા
દઢ અને ઉત્સાહવાળા ધયુક્ત, અને ચંડતા દઢતા અને બલોત્સાહના સ્થાનરૂપ, તથા શત્રુનાં બેલોત્સાહ હરી લેવા ઈચ્છતા, એની પાછળ દઢતા અને બાલોત્સાહવાળા ન ચાલ્યા-૩
પૃથિવી પતિત્વ પ્રસિદ્ધ કરતું સર્વત્ર શુકલ એવા શુકલ પદાર્થોના રાજારૂપ, સંપૂર્ણ સુલત્વવાળું, તથા કાળા આકાશને શ્વેત કરવા વાળું, એનું છત્ર શુકલતાથી કરીને ઉંચે અતિશય શોભી રહ્યું-૪
અધિરાજત્વને લીધે વિચેતન થયેલા શત્રના નિર્દશનાર્થે પ્રવર્તતા, ને લેશ પણ વિચેતનત્વરહિત, અને સર્વ રજામાં મુખ્ય હોવાથી, ઇંદ્રના યુવરાજનું પદ એણે ઠીક ધારણ કર્યુ–પ
વિમૂઢ ન હોતાં જે પરરાજ્ય કે પરકાવ્યને જીતે તેજ ખરી રાજતા કે ખરી કવિતા એમ જાણી અરિરાજત્વની ઈરછા કરતો એ, ભાટ ચારણાદિએ બરદાવાયલો, સત્વર ચાલ્યો-૬
જેમ અહતને ભજતાની યોગ્યતાથી ઈતરમતવાળા લેભ પામે છે, તેમ, કોઈની પણ સાહાયની નિરપેક્ષ, અને સાહાધ્ય ઈચ્છાતાને સહાય થવાવાળી, એવી એની સેનાથી શત્રુઓ લેભ પામ્યા–૭
બાહુમાત્રની સાહાચ્ય રૂપી ધનવાળો, તથા વિરુદ્ધ એવા શત્રુને વાણી આ જેવો ગણતો, અને જેના આગળ વધતા સભ્યની સાક્ષી, અંધકારના મિત્ર એવા રજની પ્રભાથી, અને પ્રકાશનાં મિત્ર એવાં અસ્ત્રોની પ્રભાથી, અપાયેલી છે, એ, આવી પહો –૮
યુદ્ધરૂપી વાણિજ્યમાં જે આગળ પડી આવતી હતી, એવી યમદૂત સમૂહને યોગ્ય કકિયારી સાંભળીને દૂત મોકલવા વગેરેનું કામ વાણી આનું છે એમ બોલીને, આજ યુદ્ધ માટે ઉભો થયો-૮
૩૭
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
કોઈએ પણ ન હરેલી એવી શત્રુકીર્તિને હરવાની ઇચ્છાવાળે વીરનાં હૃદયને ચરનારો, રાક્ષસ, કાલરાત્રી, કે મૃત્યુની સમાનતા ઈચ્છતે, એવો નિશ્ચલ આન્ન તરવાર ગ્રહણ કરતા હ–૧૦
સવ અને વનવાળા એની અહંકૃતિ, કપિતાવાળાનું કપિત્વ, અશ્વતાવાળાની અશ્વતા, શાવતાવાળાની શાવતા, યવનવાળાની યુવતી, તેની પેઠે દેખાઈ–૧૧
બાહ્ય તજેલા એવા અશ્વ જેવા કેશી દાનવને હણનારની પેઠે એની આંખ ક્રોધની રતાશથી, જાણે ચાર, પાંચ, નવ, વર્ષનો દારૂ પીધાથી હેય તેમ, શોભી રહી–૧૨ આ અતિ ઉત્તમ પરિષગુણયુક્ત એવું, શત્રુ પ્રતિ વૈરના મહાગ્નિનું મૂલ ધારણ કરતા, સર્વમતિ સ્નેહવાળા, એની પાસે, પુરુષત્વવાળા અને એને ચહાતા એવા ભૂપો આવ્યા–૧૩
(મંત્રીઓ પ્રતિ) પ્રીતિ રાખતા એની પાસે, શ્રત્રિય બ્રાહ્મણ પાસે, જેમ શ્રેત્રિય થવાની ઉમેદવાળી આવે તેમ સહાર્દથી કરીને અતિ ગાઢસદ્દભાવ ધરવાથી શોભતા, મંત્રીઓ આવ્યા-૧૪
આચાર્યતા અને શ્રાવિયતાથી જેણે ઉતમ કીર્તિ પ્રાપ્ત કરી છે એ, ને નવાચાર્યરૂપ, અમાત્ય, શત્રુયશ ચોરવાના ચાતુર્યને તેમ ધાર્તિકાચાર્યત્વને ધારણ કરતા એને, આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્ય-૧૫
અધિકારમાં નિયોજાયલાને, સ્વામી ચાર જાણો કે શાહજાણે, શિષ્ય જાણો કે ગુરુ જાણો, કે ગર્ગ પ્રેકતા કે કઠોકત જાણનાર જેવો
લાધ્ય અને માન્ય ગણે, તાપણ અમાત્ય તો જે સત્ય અને તથ્ય હેય તેજ કહેવું-૧૬
બ્રહ્મત્વ અને પિતૃત્વવાળો છતાં, કે જગતમાં પ્રસિધ્ધ એવા કમત સહિત ગર્ગ મુલત્વવાળ છતાં પણ, જે સાવધાનતાથી પિતા
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
- ના અધિકારની રક્ષા ન કરે, તે શાકક્ષેત્રમાં નિયુક્ત જેમ શાક્ષા ન કરવાથી થાય, તેમ પાપાધિકારી થાય-૧૭
મુક, શાલિ, યવ, વ્રીહિ, સાઠી, અણુ, ઉમા, શણ, તલ, એવાં હે વિભો ! આપની રક્ષામાંનાં ક્ષેત્રને કોઈએ બલાત્કારથી કદાપિ વણસાડયાં નથી–૧૮
અથવા હે વાસુદેવ ! આપના દેશમાંથી, વિગ્રહ કરીને શણ, તિલ, ઉમા, ઇત્યાદિનો રજપણ કોણ લઈ જઈ શકે એમ છે?—૧૮ -
ગર્જર સાથે વિગ્રહ કરવાને, અશ્વથી કરીને એક દિવસે પહોચી શકાય એટલી પાસે આવેલી, કરીર કુણ પીલુ આદિ સંપન્ન, એવી ભૂમિ ઉપર, ઉંચા કાન અને નમેલાં ડાચાંવાળા તથા સારાં પક્ષીના જેવા વેગવાળા, અો સહિત આ૫ (પ્રથમ) નીકળ્યા છે એમ લોકોમાં અપવાદ ચાલે છે–૨૦
આપ સન્મુખ થયા ત્યાં ભીમપુત્ર (કુમારપાલ) પણ, હિમ, વાત, પરબલ, આદિ સર્વ સહન કરતા સૈન્ય સમેત, ટાઢ તડકો સહન ન કરી શકે એવો છતાં પણ પોતાના દેશને માટે ચિંતા રાખી, આ૫ની સામે સજજ થયો છે–૨૧ | સર્વ પ્રકારનાં વાહને ચઢવામાં કુશલ, સર્વયુદ્ધકર્મમાં પ્રવીણ એવા પદાતિ સહિત, અને સર્વ માર્ગે પ્રવર્તવામાં નિપુણ એવા હાથીઓ સહિત, સર્વને જેણે યથાયોગ્ય પૂર્ણ ધન આપ્યું છે એવો, સવગે પ્રભાપૂર્ણ, એ, આપ યુધ્ધ આરંભે તેનીજ વાટ જોઇને બેઠે છે–૨૨
હે રાજા ! અતિબલના ગર્વથી, આપના સંપૂર્ણ શ્રધ્ધાદિથી સંતુષ્ટ એવા પૂર્વજોને પતન કરાવનારા આપ ના થાઓ, કેમકે પિતાનું પણ પગે ભરાય એમ પહેરેલું વસ્ત્ર, કે પિતાની છતાં પણ અતિ ઉંચી કરાવેલી પાવડી, તે, માણસને પોતાને જ પાડનાર થાય
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૨).
અશુભ માત્રને બંધ કરાવનારા, ને તેથી શત્રુને અન્નની પેઠે સમૂલ સંહારવા સમર્થ છતાં ન સંહારનારા, એવા તમારા કોઈ પણ પૂર્વજે ચુલુક્ય સાથે વૈર કર્યું નથી; મેં આપની, પર, અવર, પરથી પણ પર, પુત્ર, પાત્રના પુત્ર, એમ તમારી ઘણીક પેઢી દીઠી છે–૨૪
યથાકામ ચાલનારા અતિ બલવાન હાથીથી, યથાકામ ગતિ કરે તેવા ઘડાથી, શીવ્ર ગતિ કરનારાં ઉંટથી, હે ધરણિપતિ ! ચુલુકો સાથે સંધિ રાખી, હે નયસમુદ્રની પાર ગયેલા ! હે અનય રૂપી સરિતામાં ઉભે માર્ગે જનાર ! તમારા પૂર્વજોએ, આરિવિજયથી, યશરૂ પી સમુદ્ર પ્રાપ્ત કર્યો હતો—૨૫
સમુદ્રને પેલે પાર પહોચેલો અને સ્વર્ગમાં વિચરતે એવો આ પના પૂર્વજોને યશ, ગવાળી જેવી બુધ્ધિથી, ન્યાય માર્ગે વર્તતા ભીમકુલજની સાથે વિરોધ કરીને રખે તમે ખેઈ નાખે–૨૬ ' હે મિત્ર સાથે વિરોધ કરનાર! શત્રુ સાથેના આ સંગ્રામમાં કોણ શત્રુના સન્મુખ જશે કે તમને સહાય થશે? કેમકે વર્ષે વર્ષે વાતી ગયો જેવા ભારેવાયા હોય એમ હાલવાને અસમર્થ એવા આ આગવીન (૧)લોકમાંથી કોણ તેમ કરે તેમ છે ?–૨૭
હે મહાપરુષ યુક્ત શક્તિવાળા ! આજ કે કાલ વાવાની તૈયારી વાળી ગાયને જેમ પોષીએ, તેમ ભીમકુપુત્ર સાથે, તારા કલ્યાણાહૈં, સાપ્તપદીન સંભાળ; ને આ જે છ આંખે થયું નથી તેવું હું કહું છું તે સત્વર પરિપૂર્ણ કર–૨૮
સદિત જેવી એની વાણીને, ઘડા જેવી (કાષ્ઠાદિ) મૂર્તિને ઘડે ગણતો હોય તેમ ભેદપ્રયુક્તિમાં જોડાયેલા છતા ને પણ પિતાને અમાત્ય માનતા ઉત્તર દિશાના રાજાએ સમી ચીન ન માની–૨૮
(૧) કર્મકાર વિશેષ એમ ટીકાકાર.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૩)
હે દુષ્ટ આશયવાળા | ચાડિયા જેવા છતા પણ ચુલુયને મને હીવરાવવા માટે શા સારૂ ચઢાવેછે? ચિત્રમાં, દેવાલયમાં, કે ધ્વજા ઉપર રહેલા, ભીમ, યમ, કે વાઘ, સા સા હાય તાપણ તેનાથી કોણ બીહે એમ છે ?—૩૦
રાજાઓના ચારે, બજારને રસ્તે કે દૈવમ'દિરને રસ્તે પેતાને છુપાવવા માટે માટીનાં હાથી વગેરે રમકડાં વેચેછે, કે ગારીની મૂર્તિ બનાવી બેસેછે, પણ તુતા, હે કઠારહૃદય! રે ગુદા જેવા મેઢા વાળા ! પ્રકટ ચાર છે, તને ઘણા કાલથી અમે એળખ્યા છે—૩૧
આ તારા જેવાતી પથ્થર જેવી જડબુદ્ધિ કચાં, અને જેમાંથી ધારીએ તે થઇ શકે એવી કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળાંના મંત્ર કચાં; અને જે તારા જેવા અમારા કુલના આશ્રયને કે તેમાં મુખ્ય તરિકે મનાવાને અયેાગ્ય તેનાથી જે કાંઇ કાર્યસિદ્ધિ થયેલી તે તે માત્ર એક કાકતાલીય થયેલું, કે તેમાંથી પણ પરિણામે હાનિ નીપજેલી—૩૨
રે ! સિતા અને શર્કરા જેવા ( ૧ ) શત્રુનાં વચનાથી તું, શ્રી એકશાલી એવા જે હું તેના યશ ત્રણે જગમાં ( એને હણવાથી ) વ્યાપે તે ઇચ્છતા નથી ?—૩૩
વાણીએથી પણ વજ્ર જેવા ! ને જાડા રક્ત વસ્તુને યાગ્ય ! પળી ગયેલા ઘેાડા (ગધેડા ) જેવા ! તને મારી નાખું, પણ શ્વેતઅશ્વ જેવી સ્વચ્છ કીર્તિવાળા મારા પૂર્વજો ઉપર, આ વિશાલ જગમાં મને બહુ વિપુલ ભક્તિ વળગેલી છે-૩૪
(૧) મૂલ અને ટીકાના સામજસ્યમાં અત્ર સ`શય પડેછે. જ્યાં સનેન છે ત્યાં મયનેન હોય એમ ટીકાકારના આશય સમજાય છે. તેમ લઈએ તેા શત્રુને રેતી અને સાકરની પેઠે મથી નાખવાથી એમ અર્થ થઇ શકે.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯૪)
હે નાક ફુલાવનારા ! જેને તુ વિકટ અને ઉત્કટ વાણીથી સ્તવૈ છે તેમ, રણસ’કટમાં, હાથે ધનુષુ લઇ પાસે આણી કે હું હરાવુંછું, ને તેથી તે કેવા નાક એળે છે, ને મને માથું નમાવેછે, તે જોજે~
-૩૫
૨ે નમીગયેલા નાકવાળા ! હર્ષથી નાક ફુલાવતા પ્રસિદ્ધ (ના૨૬) મુનિ, તેવાંજ અપ્સરાજન તથા તેવા અંદીજનો, સર્વે મારૂં નિવિડ યુધ્ધ જોઈને, તે જોવાના ચૈતુકવાળાં થશે—૩૬
તું નાક મચકોડે કે તારા જેવા બીજા દુર્જને તેમ કરે તેમાં મને શી હાનિ છે ? મણ જો જે કે મારા સ ંગ્રામનું અસ્ખલિત એક રૂપ મહત્વ જોતાં કુણિભુત પણ હર્ષશ્રુથી હવાઇ જશે—૩૭
વૃધ્ધતાને લીધે ગળતાં નેત્રવાળાને ક્રોધથી ગળતાં નેત્રસહિત એ જેવામાં કહેછે. તેવામાં, ગિરિની ઉપત્યકા અને અધિત્યકામાં પ્રતિધ્વનિના નાદ ગર્જવા લાગ્યા ૩૮
હાથીના સમૂહમાં કે ઘેાડામાં કે ગાયામાં કે ઉંટમાં પૂરેલાં બકરાંના સમૂહ જેમ બૂમા પાડે, તેમ આકુલ થયેલા જંગલના લોકથી એ સેનાને કોલાહલ વધ્યા—૩૯.
તિલતેલ અને ઇંગુદđલની પેઠે, અ (!)વીરાએ ઢક્કા નક ને શાંખના પણ રણકર્મકુશલ એવા કુમારપાલના પરાક્રમ પ્રકટ કરનારો, તે દિવસે તારાહિત માકાશ (૧) જેવા ભયંકર, નાદ સ્પષ્ટ સ્પષ્ટ ધારી ધારીને નક્કી કર્યુંા-૪૦
આ પ્રિયાને ગર્ભ રહ્યા છે તે રખેને ગળી પડે એમ લેષ પામતા, કનૈ કરતા જંગલના લોકોએ, ગાર્ભત અને રજ્જુ જેટલા લાંબા
(૧) એ મહા અપશકુન છે એમ ટીકાક્રાર.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૫)
તથા કાપેલા એવા યવાઘને પણ તજીને, અતિ ઉદ્વેગ પામી, બહુ ત્રાસંથી એ ( નાદ ) સાંભળ્યા—૪૧
હાથી સમાણા પાણીવાળી ને હાથી જેવડા જેવડા પથ્થરવાળી, નદીને પણ પુરુષ સમાણા પાણીવાળી ની પેઠે આળંધી, પુરુષ જેટલી પહોળી ફાળા ભરતા, બંદીજનાએ, એને ચુલુયરાજ આવ્યા એમ કહ્યું —૪૨
હાથીની સુંઢ જેવા હાથે, એક હાથના ફળવાળા, તાડ જેવડો, ભાલા ધરતા, ને પગના ધબકારાથી એક હાથ જેટલી જમીન ચીરી નાખતા, આાન્ત હાથીએ ચઢચા—૪૩
સા સા યોદ્ધાના સમૂહ સહિત, તથા બખે વહેંત ઊંચાં કું ભથ્ લવાળા, એવા સા હાથી સાથે, ધબ્ ધરનારા છસે ચાહા, ત્રીશ ત્રીશ વીશવીશ કે દાદા બાણ મારતા, તુરત એની મ્ભાગળ થયા
-૪૪
જાણે દશમુખનેા ને વીશબાહુવાળા રાક્ષસ તે ત્રીશ કાટિદેવતાને પરાજય પમાડવા ઉઠયા હોય એમ, આ બલ તે મારા શા હીસાબમાં છે એમ ખેલતાં આન્ને ઝપાટામાં, ચઢાવેલું ધનુષ, હાથ ધર્યું
—૪૫
જેટલાં બાણ એ યોદ્ધા નાખતા હતા તેટલાંજ ગૂર્જર ચાધા પાછા વાળતા હતા, ને ઉભયે એમ ખેલતા જતા હતા કે સાતે સમુદ્ર જેવડી અમારી સેના આગળ આના શૈા હિસાબ છે ?—૪૬
પેાતાના નુકસાન કરતાં સામાનું બમણું થાય એવા યશને ઇચ્છતા, અને પેાતાના સામાના કરતાં બમણા વિનાશ થાય એ ત ઇચ્છતા, એવા સુભટો બબ્બે ત્રણત્રણ સામ સામે બાઝચા—૪૭
તમે તમારા સ્વામી પાસેથી તમારા શરીરનું ઘટે તે કરતાં ખમ
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૬).
હું મૂલ લીધું છે એમ કહેતા સુભટનું માથું કાપી નાખનારના શરીરનું મૂલ્ય છે તે કરતાં બમણું જોઈએ, એમ સ્વામીએ ધાર્યું–૪૮
એકાદશ, ત્રીશ, એકવીશ, શત, સહસ, એમ સુવર્ણ જે લેનાર તેણે અગીઆરમાં સદ્રની પેઠે શત્રુનું માથું સ્વામીને આણી આપતાં પોતાના મૂલ્યનું સાર્થક કર્યું–૪૮
વીમા યોદ્ધાનું આ સંગ્રામ ત્રીશમું છેને ત્રીશમાનું એકવીશકું છે, ને પેલા હજારમાનું તે એક માસમાં જ સોનું છે, એમ સ્વામીને કહેતાં સાંભળીને કેટલાક સુભટો હ બમણું થયા-૫૦
મહાબલવાળો એવો એંશીમા વર્ષમાં છતાં પણ કોઇ, સામાવર્ષમાં હોય એમ યુધ્ધને અક્ષયતૃતીયા કે પૂર્ણિમાના ઉત્સવ જેવું જાણી, લ –૫૧
એકસઠમા કરવાની પેઠે કે પાંચમા પાંડવની પેઠે, એકસઠમાવર્ષમાં છતાં પણ, કોઈએ બહુ દિવસે યુદ્ધમત્સવ પ્રાપ્ત કર્યો–પર
સમૂહમાંના સુભટોથી હણાયેલા સમૂહના સુભટો દેવત્વને પામ્યા, અને સેનામાંથી કયા કયા ગયા તે પણ ત્યાં કોઈએ જાણ્યું નહિ–૫૩
બલથી અતિ મહાનું એવા ઘણાકમાંના એક સુભટે, બાહુદ્વિતીય, તૃણતૃતીય, કે ધનુશ્ચિતુર્થ, થઇ, છઠ્ઠા ચોથા એવા ગૃપના શત્રુને હણ્યા તેથી તેને રાજાએ માન આપી પોતાનાથી ચતુર્થસ્થાને બેસાડ-પ૪.
ઘાતથી મૂઢ થઈ ગયેલા શત્રુને કેઈએ, જેમ યજમાન શ્રાદ્ધભજી બ્રાહ્મણને કરે તેમ સંતુષ્ટ કથી, તે એવું કહીને કે હેવીર! પૂર્વે તમારી કીર્તિ મેં સાંભળી હતી પણ આજ પ્રત્યક્ષ જોઈ, યુદયાના
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૭) વેદમાં આપ સારા નિપુણ છે, અને (સુભટોનો હમ આપવા રૂપી ) ઈષ્ટિમાં પણ તત્પર છો–૫૫
રે દાંભિક જો તને આજ ન હણું તે મારે માથે દાંભિકોની પાસે રહ્યાનું; અયલથી ઘાત કરનારનું, કે પરદા રાગમન કરનારનું પાપ હેજો, એમ કહેતે કોઈ શત્રુની પૂઠે પ -૫૬
બેવાર અભ્યસ્ત એવા ધનુર્વેદને ત્રણવાર અભ્યએ હેય એમ જણાવતો કોઈક ધનુર્વિદ્યા કુશલ બીજા ધનુર્વિદ્યાકુશલની સામે, જેમ જિતેંદ્રિય શ્રેત્રિયે શ્રત્રિય બાઝે, તેમ બાઝ-૫૭
વીરોએ જે તીર (૩) સહન કર્યો તેમાં સુવર્ણ કે ધન કાંઇ હેતુ ન હતા, પણ એવું અને દરિયોગ્ય કરાવવામાં દંત એક અને કેશને સમારનારી અપ્સરાએજ કારણ હતી-૫૮
દયાદ પણ ટાઢ પડી જાય તે વાગૂ કે વસ્ત્રને કટકે પણ પામતો નથી, એમ જાણી તેજ ઉપર આવી ગયેલા (ઉષ્ણ થયેલા) બલમાં ઉતકૃષ્ટ, અને કીર્તિની લાલસાવાળા, એવા કાંડપૃષ્ઠ(૧) બ્રાહ્મણોએ અતિ ઉત્તમ પરાક્રમ ક–૫૮
સાંકળે બાંધેલા હાથીથી ઉતરીને લડનારો આ મારો પતિ થાઓ, ને જિનદત્ત જેમાં મુખ્ય છે એ સંઘમાંનો આ બીજો મારો પતિ થાઓ, ને અતિ ઉત્સુક એવી જે હું તેને આ યુદ્ધ માટે ઉત્સુક છે તે પતિ - થાઓ, એમ અપ્સરાઓ વાતો કરે છે–૬૦
પ્રતાપથી કરીને, ઉષ્ણ જેનું ફલ છે એવા, કે ત્રિજે દિવસે સુલતા
(૧) સારા બ્રાહ્મણોને જુદુંજ એકાદ ગામ કે કાંઈ આપ્યું હોય તેમાં સર્વ બ્રાહ્મણજ રહે, ને ત્યાં રક્ષા કરનારા જે આયુધધારી બ્રાહ્મણ તે કા
કહેવાય એમ ટીકાકાર.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૮) પુષ્પ જેવા જવરથી શત્રુને ક્ષણમાત્રમાં પીડનારો એવો કોઇક કુભાઇ ત્રિપુટિકા, કે મદિર જેવી, દેવ જેના જોનારા છે એવા આ રણની લીલાને, માનતો હો–૬૧
કુમારિકાની પીડા કુમારીમાન્ કે એક નાવમાં જનાર પરસ્પરની પીડા, જેમ જાણે, તેમ પ્રહારથી યુધ્ધમાં પડનારની પીડા જાણ કોઈ યુદ્ધસમુદ્રમાં તરનારો, પડેલા ઉપર પ્રહાર કરતો નથી–૬૨
અતિ તેજસ્વી અસ્ત્ર ધારણ કરનારા, તેજથી કરીને અગ્નિ જેવા, માલા ધરેલા, ને કપટ આચારરહિત, એવા નવા વરને શોધવા, કુમારિકાઓને સાથે લઈ, હાથમાં વરમાલ ધારણ કરી આકાશમાં દેવતા ભેગા થયા-૬૩
કેટલાક માયાવીએ એક પાસાથી હણી નાખેલું એવું પણ એક એકનું સૈન્ય જણાઈ શક્યું નહિ; દીહિના ક્ષેત્રમાંથી ચારે કાપેલા વાહિ સમજાતા નથી તેમ–૬૪
છત્ર ઘરાયલા, યુધ્ધમાં મચેલા, કાર્યમાં પડેલા, એવા યોધને છત્ર ધરાયેલા, યુધ્ધ કરતા, કાર્ય કરતા, દ્રવ્ય સહિત, ને ભૂત્ય સહિત, એવા સુભટો સાથે, યુધ્ધ કરતા; છત્રવાન્ મલ્યવાન, કાખમાં વસ્ત્ર રાખતા, એવા નારદ મુનિએ યુદ્ધમાં જયા-૬૫ - દેણદારને અધીન પોતાનું ધન હોવા છતાં પણ નિ:શંક દાન કરવામાં રસિક એવા વીરોથી, ચીંથરે વીટેલા છતાં પણ, સત્યરણની સ્તુતિ કરવાથી સૂતલોક ધનવાન થઇ ગયા-૬૬
યુદ રૂપી ખળામાં કોઈએ માથા વિનાના છતાં પણ, શત્રુની કીર્તિ લેવાની ઇચ્છાથી, શત્રુને માથા વિનાનો કર્યો, ને તે પણ, તે છતાં. શત્રુઓએ યાચકની પેઠે તવાતે સતા, હાથમાં ખડું લઈને ખુબ ઘો-૬૭
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
દુદ વિનાના કોઈએ દ્દવાળાને હણ્યો, ને તુંદવાળા કોઈએ દ વિનાનાને હશે, જેમ કોઈ ઠાકોરાદિના આશ્રયથી શાલિવાબો દરિદ્રીને, કે દરિદ્રી શાલિવાળાને હરાવે તેમ–૬૮ :
કીચડવાળા ડાંગરના કયારા જેવી, રુધિર પંકવાળી રણભૂમિ ઉપર, પંકવાળી મૂર્તિવાળા પદાતિઓ, કચરાવાળી ભૂમિ ઉપર સરી પડતા મોટા પગવાળા ઉષને તજી તજીને, ચાલતા હવા-૬૮
શું ગારવાળા અને ઉત્તમ પગવાળાં મૃગ સાથે, ઉત્તમ પગ - ને શુંગવાળાં મૃગ બાઝે છે, તેમ છંદે મળેલા સુભટો સાથે એકલા જ કેટલાક સુભટો અત્ર યુદ્ધ કરતા જણાયા-૭૦
ફલ આપતાં વૃક્ષ જેવાં, તથા મયૂરપિચ્છવાળાં છત્રો સમેત, તથા ફલ વાળાં તીર મારતા, એવા જંગલી સુભટોને મયૂર જેમ મહા સપને કે પાડા જેમ વનવૃક્ષને સાફ કરે છે, તેમ હણ્યા–૭૧
. મલિન કર્મને લીધે મલિન યશવાળા, ને અતિ મલિન એવા પિતાના સુભટોનો તિરસ્કાર કરતો, ઈંદ્ર જેમ પર્વતોને દળ્યા હતા તેમ શત્રુને દળ, આવી પોતે, પર્વવાળાં અસ્ત્ર ધરતો, યુદ્ધ કરવા લાગ્યો –૭ર
શત્રુને કરોળિયા જેવા કે વટી (૧) જેવા માન, તથા દેવતા મને અનુકલ છે એમ માની અહંકાર ધરતો એ, કોધ કરીને કપાલે કરચલી ચઢાવી, મરુત રાજાની પેઠે મહા નાભિવાળાં ચક્ર કે કત, યુધ્ધ કરતા શત્રુ સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યો–૭૩.
અસુખી અને નિતેજ છતાં પણ, સુખી અને સતેજ હોય તેમ જય પામતા આને, અસુખી અને નિતેજ થઈ ગયેલા પોતાના સુભટોને સંપૂર્ણ સુખી અને તેજસ્વી કર્યું, ને શત્રુને અસુખી નિતેજ કર્યા–૭૪
(૧) વ્યંજન વિશેષ એમ ટીકાકાર,
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૦) - એણે અન્નથી, કોઈને વાતરોગથી અસુખી હોય તેવા, કોઈને માથા વિનાના, કોઈને ચોટલી વિનાના, કોઈને દાંત વિનાના, કોઈને ફટેલા લલાટ વિનાના, કોઈને મૂછાવાળા, કોઈને મૂવાથી માખ બમણે એવા, કોઈને સિમલ, કોઈને વિવર્ણ, એમ કરી નાખ્યા –૭૫
મોઢામાં ફીણ અને પાણી ભરાઈ ગયેલા પદાતિઓ, એણે વિશાલ શસ્ત્ર મૂકવા માંડ્યાં ત્યાં, મૂછ પામી ગયા અને તેમનાં રુધિર અને છત્રના પાતથી ફીણ સહિત જલવાળી નદી થઇ રહી–૭૬
અસ્ત્રવિદ્યામાં કુશલ, પ્રજ્ઞાવાન એવા આને, ત્યાં, ધનુષ્ટ્ર ધારણ કરી, અશ્વથી ચાલુ તાપ પમાડેલા પિતાના સુભટોને, જ્યાં એક પણ સપર્ણ વૃક્ષ નહિ એવી મભૂમિમાં સપર્ણ વૃક્ષથી થાય, તેમ સાત્વના કરી–૭૭
અકાલાલ એવો એ જાંગલ નૃપ, કાલિ એવા ચાલુકયને કહેવા લાગ્યો કે હે બાહુ બલવાળા ! આવ પ્રહાર કર, કાડાલ ઘાટિલ જટાલ, તથા અઘાટાલ અકાડિલ અજટિલ, એવા સુભટોને હણવાચી શો લાભ છે?—૭૮
ધનુની પણછની ગર્જનાથી ભય બતાવનાર. હે વાણચતુર! નું પોતેજ પ્રથમથી શા માટે ન આવ્યો કે આ લવારો કરતા, કહેર તથા કટુ વાણી વદતા, જનને મિથ્યા કારણ યુધે મોકલ્યા દીર્ધવક્ષસ્થલવાળા, ને લોમા કર્કશ એવા પણ સ્ત્રી જેવા ભયાકલ ખેડુતથી મદ ઝરતો મહા હસ્તી બાંધી શકતો નથી--૭૮
હું તો મારા પ્રતાપથી જે હતા તેને તેજ છું, માટે હે અરોમાંચવાળા દકપીડિત ! પાછો હઠ નહિ, પણ યુદ્ધ કર, પરાળવાળો પ્રદેશ કાંઈ શાકવાળો થઈ જતો નથી, કે શાકપ્રદેશ પરાળ પ્રદેશની બરાબર થતો નથી-૮૦
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૧ ) લક્ષ્મણ જેવો કે સૂર્ય જેવો, બુધિથી કરીને પૂજ્ય, અને શાક રથી પણ અધિક મીઠી વાણી બોલતા, તથા યુદ્ધ ઉપર શ્રદ્ધાવાળો અને તત્પરાયણ, એવો ચુક્યરાજ, રજરૂપી અંધકારથી ભરાયેલા આકાશને પણ પોતાની દંતમભાથી ચંદ્ર પ્રકાશ જેવું કરતો, આ પ્રમાણે બો -૮૧
જેમ પથરા અને રેતી વિનાના પ્રદેશમાં રેતનું ગાડું તાણી જાય તેમ જે પથરા અને રેતીવાળા પ્રદેશમાં પણ તાણે તે ખરો બળદ ગણાય, ને મહાવૃક્ષના જેવા પુરી રહેલા હાથવાળો છતાં પણ જે, હે શરધારી ! વાણીથી તેમ ક્રિયાથી પણ શૂર હોય તે જ શૂર કહેવાય-૮૨
અંડવાળા અને અલંકારવાળા તથા રણોત્સુક એવા અશ્વો સહિત, તથા મોટા દતુશળવાળા હાથી સહિત, ને બુદ્ધિમાન રથીએ સહિત, ને તારા પોતાના જે નિપુણ નુપ હેય તે સહિત, તું તૈયાર થા, કેમકે તું એકલો છે તેથી તારા ઉપર મને દયા આવે છે –૮૩
બુદ્ધિમાન, પરાક્રમી, શક્તિત્રય સમેત તથા અર્જુન અને કૃષ્ણ જેવા, તાતે, કુપાયુક્ત થઇ, મણિયુકત મુકુટ નમાવતે જે તું તેનું રક્ષણ કર્યું, તે તને આજ સાંભરતું નથી? તું એવો નાકવિનાનો તે ખરો વીર છે.-૮૪
જેમ કોઈ નિર્બલ છતાં માયાવી, એવો અર્શરોગી વર્ષાકાલ વીતાડે છે તેમ તેં પણ આટલો સમય કાઢો, ને હવે, જે તું માલા ધારણ કરેલો યુદ્ધ કરવા આવ્યો છે તે ઉપરથી ખરેખર તું બહ બુદ્ધિમાન છે, ને નિરોગી ( નિઃસપન) પણ છે.--૮૫
એ, સ્વામી, પૃથ્વીનાથ, બલિષ્ઠમાં પણ બલિષ્ઠ, ને જેની કીત સમુદ્ર પાર પહોચેલી, એવા મારા તાત, જે હું તને, સ્વચ્છ
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૨) સ્ના જેમ નિર્ગુણ અંધકારવાળી રાત્રીને તે છે, તેમ છતું નહિ તો લાજ પામે–૮૬
રૂપવાન છતાં પણ પૂર્ણમાસીના ચંદ્ર જેવા સુંદર વદનવાળા ચુક્યચઢે પણ, એટલું કહીને પછી, બહુરૂપ્યમૂલ્યવાળું, પણ સમેત, શર સહિત ધનુ શંકરની પેઠે, ચઢાવ્યું–૮૭
પછી, આને, ગોતવાળા, સહસ નિષ્કવાળા, નિષ્કશતવાળા સહિત, ગેસમૂહવાળા સહિત એમ સર્વ અંગયુક્ત ભર્યો સાથે ભેગા થઈ, ક્રોધ કરીને, અંધક દૈત્ય જેમ શંકરને તેમ એને અવૃષ્ટિથી છાઈ નાખ્યો-૮૮
ભીમકુલકુમારે એ વૃષ્ટિને ઉપાડી દીધી, ને તેથી જેમ શૃંગવાળા અશ્વબલિષ્ઠ છતાં પણ શોભતો નથી તેમ બલિષ્ઠ છતાં પણ આન, કટકવલયાદિ અલંકારવાળા કુષ્ઠ રોગીની પેઠે કે રતનકેશયુક્ત પિટાની (૧) પટે, શોલ્યો નહિ-૮૮ - પછી કુમારપાલે ઈષને વર્ષાદ વરસાવ્યો, અને આન્નના ભૂત્ય, વાતકી, અતિસારકી, કે પિશાચગ્રસ્ત, કે પાંચ માસના બાલક હોય તેની, પેઠે, ભૂમિ ઉપર ગરબડવા લાગ્યા–૮૦
દુઃખી છતાં પણ મૂછને લીધે સુખી હેય એવા પડેલા એ માલાવાળા સુભટોને એણે, તે બ્રાહ્મણ વર્ણના હેય એમ હણ્યા નહિ, કેમકે એ ક્ષત્રધર્મ અને યતિશીલ પાળવાવાળો છે–૮૧
બાહુવલી અને ઉપલી સહિત, વર્મી રાજા સમેત એણે પોતાના સુભટોને રાત્રીના કમલસમૂહની પેઠે પ્લાન થયેલા જોઈને,
(૧) પુરુષચિન્હવાળી સ્ત્રી.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૩) કમલિનીના પુષ્પના દલ જેવાં અરુણ લોચનવાળા થઈ, હાથીને હાક–૮૨
મદજલથી વાપી ભરી દેતા એવા, આજના હાથીની સામે, મદરૂપી નદી વહેવરાવતા પોતનાના હાથીને, તે જ સમયે, વેગથી, બ્રહ્મચારી પરશુરામ જેવા ચુલુ હલકા–૮૩
વૈમુક્ત, મૈત્રાવણીય. યજ્ઞાયરીય સામ, દેવાસુરાધ્યાય, ગર્દભાંડાધ્યાય, ગર્દભાંડીય અને ઈષેત્વક સમેત ઘોષદક, એમાંનું કશું પણ તે સમયે બ્રાહ્મણોએ ભયથી ગાયું નહિ-૯૪
યવ, તલ, કે શાલિને પણ ભુંજી શકે એવા, તથા આકાશને ગોમૂત્રના મહા લેપથી છાઈ નાખતા હોય તેવા, લિંગ, અતિ પૂલ દંતૃશલથી પ્રહાર કરતા એ અતિ બલવત્તમ હાથીઓના યુધ્ધથી ઉઠવા લાગ્યા-૮૫
ઉજવલ દારૂ પીધો હોય એવો, સુરા જેવા સર્પ જેવી આંખવાળો, આ બાણ મૂકવા લાગ્યો, અને ગોઠપ્રદેશમાં જેમ કોઈ નગરી (1) થાપે, તેમ ચુલુયરાજે પણ જ્યાં પૂર્વે કોઈનાં બાણ ન પડેલાં ત્યાં બાણ પસારવા માંડયાં–૮૬
ચાલુક્યના ભૂત્યો (૨) અન્નની તરફ વળ્યા, અને આન્નના ચાલુકયની તરફ વળ્યા, અને એમ તેમણે એમની આશપાશ રહી, ચુધના શ્રમરૂપી જે પ્રવાહિકા રોગ તેમને હતો તે શમાવ્યો–૮૭
પિતાનાં ચારિત્રથી પ્રચુત અને (તેમ થવામાં ) નિંદા અને
(૧) એ સંપ્રદાય છે કે જ્યાં ગાય રહી છે તે પ્રદેશ નવું નગર * કસાવવામાં સારો ગણાય છે એમ ટીકાકાર.
(૨) ચાહડાદિ અને આનના ગોવિંદ રાજાદિ એમ ટીકાકાર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૪)
પાપ માનનારા, મહારે મહાર, અને વ્યાજ સહિત દેવું, પ્રાણ કોરે મૂકીને પણ, વાળતા સતા, એક એકથી ચઢિયાત યશ પામ્યા -૯૮
માનાદ્રિના શિખર ઉપર નવાજ ચઢેલા બને, વીર્યથી લેશ પણ અહીન એવા નૃપ, ખૂબ પ્રહાર કરવા લાગ્યા; અને ભાથાથી ન નીકળતાં કે ચાપથી ન છૂટતાં કોણ જાણે ક્યાંથી આવીને એકાએક અનેક શિરોએ બધું ભરી નાખ્યું–૮૮
બહુથી કે બધાથી, બલવડે અધિક એવા આ બે ચક્તિ થઈ ગયેલા યમરાજે પણ, મારા કરતાં કોઈ બલવાન નથી એવી જે બહુ કાલની પોતાની અવકૃતિ તે આ ઠામથી મૂકી દીધી–૧૦૦
અતિ પ્રસિધ્ધ એવા આપ મહાબલી છો, આપની બરાબરી કોણ કરી શકે ? ને આમ આપને પણ કોણ પૂરું પડી શકે એમ આપ ઉભયે એવા છો કે તમારી બરાબર બીજો સુભટનથી એમ પૂજ્ય એવા એ ઉભયની સ્તુતિ કોણ કરતું નથી ?–૧૦૧
અહો ! પૂજ્ય ભગવાન સૂર્યના પૂત્ર (કર્ણ)ની સાથે શું આપોઆપ અર્જુનજ લઢે છે ! ને તું શું ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ વિનાજ! એમ દેવલોકો પૂજય ભીમકુમારની સ્તુતિ કરવા લાગ્યા-૧૦૨
દીર્ધાયુ કુમારપાલે પછી મૂર્ખ એવા આન્નને લોહ શરથી પ્રહાર ક, ને એ, ઘાની પીડાથી, મૂર્ખ એવા પોતાના.ધથી ટેકો ન પામતાં ભૂમિ ઉપર પડી ગયો–૧૦૩
. એ દીર્ધાયુ થાઓ એમ ઈચ્છતા પૂજ્યચુલુક્યરાજે એને મારી નાખ્યો નહિ, ને તેથી એ પૂજયે એના કેવલ હાથી અને ઘેડા લઈ લીધા–૧૦૪
પછી, આપને સ્વસ્તિ, આપનો જય થાઓ, એમ આશિ દેતા
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) વતાઓએ, ઈંદ્રપુત્ર (અર્જુન) ઉપર, તેમ એના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી–૧૦૫ * ચંદ્રલેખા સહિત શંકરની (સ્થાણુરૂપ) રણસ્થિતિનું અનુકરણ જ્યાં મિએ કર્યું ત્યાં, સત્વર, રે તમે ક્યાં જાઓ છો, કોની પાસે જાઊં, એમ બોલતા રિપુઓ, નાશી ગયા-૧૦૬
સર્ગ ૧૯. બહુ સ્થલે, તેમ સર્વત્ર, વિખ્યાત એવો કુમારપાલ ત્યાં જ રહ્યો, અને ત્યાં રણમાં પડેલા એવા શત્રુયોધને તેમ પોતાના યોધને પણ શોધતો હો-૧
એને એક દિવસ, બીજે દિવસ, કે કદાચિત્ પણ ગર્વ થયો નહિ, પણ સર્વદા જ્યારે જ્યારે પોતાના જ્યનું વખાણ થતું ત્યારે શરમ આવી–૨
એવામાં, સદા પટ એવો આન્નનો દૂત આવ્યો, અને બોલ્યો કે આને તે સમયે જે કર્યું તે સારું કર્યું એમ એ હાલ માનતે નથી
આ કલિકાલમાં પણ ખરો ક્ષાત્રધર્મ તેમ આઘપુરુષ (રામાદિ)નું વ્રત તમે પાડ્યાં કે પતિત એવા શત્રુ ઉપર તે દિવસે કપ
આગલે દિવસે, અપર દિવસે, અન્ય દિવસે, કે તેથી આગલે દિવસે, હે રાજ ! જે તમારો ગર્વ કરીને દ્રોહ કરવા ઇચ્છે, તેમનો બીજે જ દિવમ પાત થાય છે -૫
બે દિવસે જેટલું કર્ણ કર્યું ન હતું કે અર્જુને કર્યું ન હતું, તે ૩૮
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૬)
આપે તે દિવસે કર્યું તે બીજે દિવસે હવે તે વિરોધ શા માટે રાખવે?—૨
પહાર પરા૨ કે બહુ દિવસપર કોઇ દિવસ પણ, ચૈાલુચા સાથે અમારે વિગ્રહ થયા નથી, પણ આ આજના તા અકસ્માત્જ થઇ આવ્યા-
~~૭
કાંઇ પણ કારણથી જ્યારે આાપના પિતામહ સર્વથા કોપ કરતા ત્યારે પણ અન્ને આવુ કાંઇ કર્યું નથી, ઉલટી બહુ પ્રકારે ભક્તિ કરીઅે ટ
આનાથી પૂર્વના એકરૂપ સ્નેહ દ્વૈધીભાવને પામ્યાછે, તેને એક રૂપ ક૨વા આન્ત ઇચ્છેછે, તેમાટે તે સમયે એણે જે એક વાર અપરાધ કર્યો છે તે એકવાર ક્ષમા કરા—ટ
એકે ત્રણ વાર અપરાધથી દુખવ્યું હોય તોપણ જેમ જે ત્રણ વાર માધ્યું હોય તેમ માત્ર એકજ વાર માર્થવાથી સત્પુરુષોનુ ચિત્ત વૈધીભાવ કે ત્રિધાભાવ રાખતું નથી—૧૦
આન્ત વૈધીભાવવાળા કે ત્રિધાભાવવાળા નહિ રહે, ને આપ પણ તેવા ન રહેશે, મહાપુરુષ છે તે એક બે ત્રણ ચાર પાંચ વખત પણ કરેલા અપરાધ ક્ષમા કરેછે—૧૧
હું બહુ પ્રકારે ને અનેક પ્રકારે વચન કહુંછું તે એટલાજ માટે કે તમારા ઉભયના પરપરાથી ચાલતા આવેલા સ્નેહ જેવા પૂર્વે હુ તા તેવા ને તેવા પાછો થાય—૧૨
હે દેવ ! પૂર્વ દિશા, પૂર્વે સિધ્ધેશ તે તરફ ગયા ને (વિજય સહિત ) પાછા વળ્યા તે સમયે જેવી રમણીય હતી તેવીજ માજથી આપના દાસ ઞાનને લીધે નિરંતર રહેશે—૧૩
સિદ્ધરાજ સ્વર્ગે ગયા, ને પૃથ્વી ઉપર આપ ઈંદ્ર ઉતર્યા, એમ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
" (૩૦૭) આપ બેએ બેનો ઉપભોગ કરવો ધાયો છે એમ આન્ન સમજી શકે ન હત–૧૪
જે ખેચરો કૌતુક જોવાને ઉપર અને નીચે આવે જાય તેમને ઉભયે, આપણી સલાહ રૂપી મૈત્રીથી, હવે રમણીય થાઓ–૧૫
પૂર્વથી સૂર્ય ઉગે છે તેને, અને પશ્ચિમથી આપ ઉગો છો તેમને, આન અધ્વજલિ આપશે, ને એમ એને ઉભો રમ્ય થશે–૧૬
જે નીચે જાય છે, ને પાછો ઉગે છે, ને વળી નીચે જાય છે, ને એમ જે પાતાલ સ્વર્ગને પૃથ્વી ત્રણને ત્રણ ક્રમે રમ્ય કરે છે, તેનાથી આપ અન્ય પ્રકારનાજ નિરંતર ઉદય રૂ૫ રવિ છે, આને માત્ર મોહથીજ આપને એ નથી–૧૭
પૂર્વ પશ્ચિમ દક્ષિણ ઉત્તર એ ચારે દિશામાં આપની આજ્ઞાથી કહો તો આન્ન જાય, કે એ ચારમાંથી કહો તે આપની સમીપ આવે, કેમકે એ ચારે આપને વશ છે-૧૮
પર અવર ઉત્તર દક્ષિણ એ દિશામાં આપના સિન્યને મોખરે રહીને, જો કે તે દિશામાં તમારે વશ છે તો પણ આન કહો તો ફરી આવે-૧૮ - જે શેષનાગ પાતલમાંથી બલરામ રૂપે મૃત્યુલોકમાં આવ્યો ને પાછો ત્યાં ને ત્યાં ગયો, ને તેથી જેની કીર્તિ વડે તે ઉભયે રમ્ય થયાં, તેજ, અતિ પરાક્રમવાળા હોવાથી, આપ છે એમ આન્ન માને છે–૨૦
જેના વાસથી દક્ષિણ દિશા રમ્ય છે એવા અગત્યમુનિ જેવા પુરોહિત સહિત, પોતાની પુત્રીને માતા સહિત, આપને આપવા આને મોકલી છે–૨૧
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૮) અત્રથી દક્ષિણમાં રહેલા લોકથી જે એ દિશા રમ્ય છે તેનાથી પણ દક્ષિણમાં આવેલા આનના ગુરુ ઉભા છે—૨૨
જેમના જન્મથી ઉત્તર દિશા વિખ્યાત થઈ છે, ને જે ત્યાં ઉછથી ઉત્તરદિશાને સારી કહેવરાવનારા થયા છે તેવા અા(૧) ઉદાહમંગલમાં આપવા આને મેડલ્યા છે–૨૩
જેમની જાતથી વિધ્યાત્રિની પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, વાયવ્ય એમ આઠે દિશા પ્રસિધ્ધ થઇ છે તે હાથી પણ આપને માટે મોકલ્યા છે–૨૪
આન્નનો દૂત બોલી રહ્યા ત્યારે, પૃથ્વીને આકાશના અર્થ અર્ધ ભાગને પોતાના મિતથી શુકલ કરતો રાજા બોલ્યો–૨૫
રણમાં સન્મુખ થનારને શરમહાર કરતે, ચૂર્ણ કરતા, ને અમને પણ ઉન્મનસ્ક કરતે એવો આને કોનાથી ન્યૂન કહી શકાય ? –૨૬
મૂછથી ઉંચાં ચઢી જતાં ને ત્રવાળાને અચેત થઈ જતા ને તેથીજ શૂન્ય જેવા થઈ જતા સુભટોને રાણમાં જેણે પ્રહાર કર્યો નથી, તે તુતિને પાત્ર કેમ ન કહેવાય ? –-૨૭
મહા સુભટોને પણ ધી કરી નાખનાર સાથે સંબંધ હો યોગ્ય જ છે; જ્યારે વંશ (૨)ધનુષ્ય થાય ત્યારે ગુણ પણ શ્લાઘાપદ થાય—૨૮
(૧) કેકકાણ દેશના એમ ટીકાકાર.
( ૨ ) વ શ અને ગુણ શબ્દ ધિ અર્થી છે વંશ = વાંસ, કુલ ગુણ= પણછ સદ્ગતિ.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ થાય તો રોજ વીમા
( ૩૦૮) . આનજ એવો છે, બીજો તેવો થવા યોગ્ય નથી, શું તેલ ઘીમાં ખપશે ? નડ ઘાસનું ધનુષ બની શકશે?-૨૮
જેમ સૂર્ય, પાષાણ જેવા કરી ગયેલા જલને પણ પાછું જલ કરી દે છે, તેમ આનરાજની ભક્તિ અમારા પાષાણપત્ હૃદયને પી. ગળાવે છે–૩૦
આવી ભક્તિથી આન્ન મિત્ર થશે, સંબન્ધી થશે, અથવા એમ સર્વે મિત્ર અને સંબંધી થઇ જ શકે-૩૧
અન્યને ન બતાવેલો આવો આ પ્રસાદ તમારી આનની ભકિતથી સુઘટ થયો છે, અથવા વર્ષાકાલમાં લવણને પીગળાવવું પડતું નથી, જાતે જ પીગળે છે-૩૨
ગુરુ અને માતાથી સંબંધ થાય તો તે સારો, માટે કેવલ પ- . તાનીજ સાથે ન થાય એમ જાણી તમને પણ એમણે મોકલ્યાં તે સારું કર્યું–૩૩
અમને આપવાની કન્યા અમારા પુરમાં મોકલો, ને અમને આપવાના હાથી ઘોડા પણ ત્યાં જ આવે-૩૪
જેમની કીર્તિ અદ્યાપિ પણ બહુમાં ને દેવતાઓમાં પણ પ્રવર્તે છે તેવા અમારા પૂર્વજોનું પુરૂ માતા અને ગુરુ જોશે-૩૫
જેમાં કાર્યનું બીજ નાખેલું છે એવી દૂતની વાણી સ્વીકારીને તેને, રાજાએ બીજીવાર ખેડેલી, આડી ખેડેલી, (૧)ને બીજ ભરેલી, પૃથ્વીની પેઠે, વિસર્જન કર્યો-૩૬
- દૂત શીધ્ર ગયો, અથવા પ્રાપ્તકાલ સતે, ખેડુત, પૃથ્વીને હિંગણ કરી લેવામાં સમય કેમ ગુમાવે? –૩૭
(૧) હળ ખેડેલી એમ પણ અર્થ થઈ શકે એમ ટીકાકાર.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૦) - અન્ય ભૂપતિઓને પણ સપત્ર નિપત્ર કરી, ફોલી નાખેલા કપાસ જેવા અલ્પ કરતે કુમારપાલ પાછો ફર્યો–૩૮
પૃથ્વીનું પાલન કરતા રાજા આદિને સુખ કરતો, જગજજય સત્ય કરતો, કે પરોવત હોય એમ અરિને દુઃખ કરતો, એ પુરમાં પહેઓ -૩૮
લક્ષ્મી હરણ કરી લેવાથી મુંડેલા હોય એવા જણાતા, નિ:સત્વતે જણાવવા જેમનાં મૂછ દાઢી મુંડી નાખેલાં એવા, તથા દાસત્વની પ્રતિજ્ઞા કરતા, એવા શત્રુને પણ એણે કારાગ્રહથી છોડ્યા-૪૦
ઝમકાર કરતી કાંચીવાળી ને ઝળઝળી રહેલી સ્ત્રીઓનાં ઝળઝળતાં નેત્રથી આનંદ પામતો, એ, પછી પુરમાં પેઠે-૪૧
ઝણઝણાટ એવો નાદ સૂર્યથી થઈ રહ્યા છે, ને પપ એમ પટધ્વનિ ગાજે છે, એમ એ પોતાના ધામને દીપાવતો હો-૯૮
દ્વારપાલે, મતિ શબ્દ થાય એવી રીતે, પ્રવેશાવેલા એવા થોડા નહિ પણ બહુ પોને, સત્કારપૂર્વક સંભાષણાદિથી, એ વિસર્જન કરતો હ –૪૩
ઘણાક શત્રુના જીતનાર એની પાસે પુરવાસીઓ એકે એકે અશ્વાદિ ભેટ લઈને આવવા લાગ્યા, ને એણે પણ એકે એક સાથે વાત કરી–૪૪
દિપદિક કે શિતિક એવો જેને એણે દંડ ન કરેલો તે ગ્રામ્ય લોકો પણ અશ્વની ભેટ લઈને નિરંતર આવવા લાગ્યા-૪૫
જેમને દ્દિપદિકા કે દિશતિકા એવી જીવિકા મળતી તેવા ઉત્કંઠિત થઈ ઉભેલાને પણ એણે પછી સ્નિગ્ધ દષ્ટિએ અભિજ્ઞાન આપ્યું –૪૬
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૧ )
કાંતિથી બીજે શશી, ને તેજથી બીજો રિવ, ને પ્રસિધ્ધ દંડનીતિ વિદ્યાને ધારણ કરનાર, એવા એ છે, એમ જનાએ તર્ક ક
—૪૭
બલથી એ જેવા છે તેવા કોઇ નથી, ભયા તલ જેવા ખાળ કયાંથી હાય ?—૪૮
રકાર કે ષકાર જેવા વાગ્મીના મૂર્ધન્ય ( ૧ ), નમસ્કારાહું, તે અહંકારવર્જિત, એવે આન્નના ગુરુ એકદા આવ્યા—૪૯
રેના જેવી કુટિલ ભમરવાળી, અતિ રૂપવાળી, સાગ્યવાળી, જહુણા નામની કન્યા પણ, પિતામહી સમેત, આવી—૫૦
એ નવા અતિથિને, મૃત્યુલેાકના નવીન સૂર્ય, નવી વાજિશાલા મૈત નવીન પ્રાસાદ તે ( ઉતારા માટે) આપ્યા—૫૧ (
જુવાન છતાં પણ માહાત્મ્યથી કરીને પ્રાચીન દેવ જેવા રાજાએ, પુરાણમાં પણ પુરાણ એવા વિવાહઋત્વિજને, વિધિ પૂછ્યા
પુર
શ્રીનું સ્થાન, બુધ્ધિમાન, અને જગતના ભીતિરૂપી વ્યાધિનુ ઔષધ દેવ જેવા રૂપવાળા, ચંદ્રકલાવત સ, ( વિવાહ માટે ) સજીને તૈયાર થયા—૫૩
સવિનય વાણીથી, આને કહેલા સંદેશા કહેતા, ગુરુએ, મેં જીવનાષધ એવા એને કન્યાદાન માટે ખેાલાવ્યા—૫૪
કાંતિને અતિ ઉપયુક્ત એવી માટીએ ઘડાયલા નૃપ, જ્યાંથી .
( ૧ ) મૂર્ધન્ય સ્થાનીય તે રકાર પકાર, ને માથે ખેસાડવાયાગ્ય અર્થાત મુખ્ય તે વક્ષ્યમાણુ ગુરુ.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૨)
કૃત્તિકા પૂર્ણ પાત્ર નીકળી સામાં આવે છે એવા ગ્રહ આગળ, આગળ કૃત્તિકા સમેત, સત્વર આવી પહોચ્યો–૫૫
અગણિકામય એવા આ મહોત્સવમાં, બારણા આગળ, કુલીન સ્ત્રીઓએ એને ધીમય તિલક કર્યું-૫૬
અત્યંત વિલસતી એવી તથા સરસ ગાયન કરતી ઉત્તમ સ્ત્રીઓએ અપૂપ અને મોદક તજીને ધળ શુરૂ કર્યા–પ૭
સુક્ષ્મ વસ્ત્ર ધારણ કરેલો, ને ચાલુકુલમાં શ્રેષ્ઠ, અતિ ગોર, એવોએ, લવણસંપુટ ઉપર પગ મૂકીને અંદર આવ્યો-૫૮
આ વધારે શોભાયમાન છે કે કન્યા વધારે કાંતિમતી છે, એમ વધુની સખીઓએ જોવાયલો એ માતૃવેમમાં પેઠ-૫૮
સાંકાશ્યના દ્વિજોથી પણ વધારે પૂજ્ય એવા નાગરો સહિત, આગળથી પણ પ્રીત અને હાલ અધિકતર પ્રીત એવો પુરોહિત ત્યાં આ —૬૦
એના હાથ કે પગ શું અધિક મૃદુ છે એમ જાણવાની અતિશય ઉત્કંઠાથી સખીએ કન્યાને ઉક્ષેપથી આણી–૬૧
આ એનાથી અધિક છે કે આ એનાથી અધિક છે એમ વિમર્શતા પુરાધાએ એમના હાથ મેળવ્યા–૬૨
ત્યાં બ્રાહ્મણોએ, ઉત્તમ અગ્ર કાલે પ્રભાતમાં હર્ષ પામેલા ભ્રમર જેમ કમલોમાં ગુંજારવ કરે, તેમ મંત્રોચ્ચાર કર્યો–૬૩
આપણા જેવી અતિ ચતુરને પણ આ અતિ ચતુર હોઈ દેખતામાંજ છેતરી ગયો એવા અર્થવાળી નમક્તિવાળાં ધળ વહુની ઉત્તમ સખીઓ પછી ગાવા લાગી...૬૪
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૩) વજ જેવા નઠારા હાથથી પદ્મ જેવા ઉત્તમ કરને ગ્રહણ કરતાં - ચેર જેવો આ આપણી સખીને ચોરી જાય છે–૬૫ - હલધર જેવો કઠોર એ હાથે કરીને સજડ પકડે છે તેથી આ બિચારી કંપે છે, એમાં આપણે શું કહીએ?—-૬૬
ભૂખાળવા સક્ષસ જેવાં આ અણવર, અતિ કુશલ હોઈ, છેક નિર્લજજની પેઠે પોતાના મનથી મોદક શાના માગે છે – ૭
અલક્ત જેવી આંખવાળા અણવર, આવી શી હજામત કરાવેલી કે બકરાની પેઠે, બે વાળ રહી જવાથી, નઠારી દાઢી દેખાવે છે!
હરે બલવાન અણવર ! જેમ રકતમણિને માંસબુદ્ધિથી ગુદ્ધ ઇચ્છે તેમ તમે કંદુકને મોદક જાણીને ઇચ્છો છો-૬૮ '
ક્રોધથી મણિ જેવાં રાતાં નેત્ર કયાં તે હે અણવર ફોકટ છે ! તેમ હે કાળાં વસ્ત્રવાળા ! વૈલક્ષ્યથી દીન થઈ મુખ કાળું કર્યું તે પણ વ્યર્થ જ !––૭૦
એ ટાઢમાં રાખે તેમ તાપમાં પણ ઉનનું વસ્ત્ર ઓઢે છે, અહો એતો ગતિહીન તથા જેનું ઉન ન કાતરેલું એવું કોઈ ધૃષ્ટ પશુ જણથછે––૭૧ - પછી 'સ્માતમાં મુખ્ય, તબુક બ્રહ્મસત્ર ધારણ કરતો, બ્રહ્માના ત્ર જેવો, એવો પુરોધા અગ્નિકાર્ય પ્રવર્તાવવા લાગ્યો–૭૨
તે સમયે અતિ વિદ્યાનિપુણ એવા અને ઉત્તરીય સમેત બ્રાહ્મએ પોતપોતાના આઠમા કે છઠ્ઠી ભાગ હેમ્યા, જેથી ધૂમ નાશ પામ્ય-૭૩
ખારીના ષષ્ઠ ભાગથી પણ જેની કાન્તિનું માપ ન થઈ શકે
૪૦
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) એવા, તથા તાડના છઠ્ઠા ભાગ જેવડા જેના બાહુ છે એવા સપરિવાર વરને, તેમ સપરિવાર કન્યાને એક આમંત્રણ કર્યું–૨૪
એ વહૂ સમેત અગ્નિની સંપૂર્ણ પ્રદક્ષિણા ફર્યો, ને ભેગી થયેલી બધી સ્ત્રીઓએ સર્વને આનંદ આપે તેવાં મંગલ ગાયાં
તમારામાં મયક (1) મળી શકે અમારામાં નહિ, તેથી તમે -અ, એમ કહીને સાળાએ એને અંગુષ્ઠ પકડે-૩૬
એ તમારો ભૂત્ય છે અમારો નથી, માટે તમારે બેએ એને કૃતાર્થ કરવો, અમારે નહિ, એમ એનાં ભાઈ ભાંડ કહેવા લાગ્યાં–૭૭.
રાણી અને નીચે ઉભેલા યાલને રાજાએ એકભાવ ધારણું કરી કહ્યું કે આપને શું આપવું જોઈએ -૭૮
હે બાલક ! કાદવથી તું ખરડા માટે ઉs,, હે પ્રિય! તને ગાળ ને ધાણા આપું-૭૮
હે દેવદત્તક! વિલ! વ્યાધક અને વ્યાધિલ એ મિત્રો, ઉપ રામ ઉપદ્રદત્ત, અગ્નિશમ, હદ્રથમ, માવદર, માદેવ ભાનુદા, ભાનુદેવ, ભાનુમત, તેમને પૂછીને શોધ-૮૦–૮
હે રયાલક ! ટેવકા, વ્યાઘા, વાચિયા, ષડિયા, કુબેરદત્તા, કહેડા, વલદત્ત તથા શાલદત્તા, એ બિમારી પ્રિયાને પછ-૮૨
એમ કહીને બૃહસ્પતિદત્ત, વિશાખદત્ત, કુમારદા; આદિએ અનુકંપિત એવા દેવદત્ત થયાલને રાજાએ નાની સુંઢવાળાં હાથીનાં બચાં અને ના• અશ્વ અપાવ્યા-૮૩
શમી અને કુટીમાં રહેલા મણિથી ભરેલા પોટલીઆ, અને
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમે બાંધેલા અવા, આજના
એ અમારપાલને આપ્યા
વાછડા, બળદ, ખચ્ચર, વૃષભ, ગોણી, ઈત્યાદિના સમૂહથી આણેલું સુવર્ણ પણ એણે આપ્યું–૮૫
એ બે સંબંધીના પક્ષમાં કેઈ અપકૃષ્ટ, કિશાહીન, અમહેચછાવાળું, હતું નહિ–૮૬
એ બે પક્ષમાં જેને જેને જોઈએ તે કિયાએ કરીને અધિક, ત્યાં કોની સ્તુતિ કરાય ને કોની નિંદા કરાય-૮૭
પ્રાતિ પામેલા એવા પુગેધાએ સ્વર્ગની વાંગનામાંની એક હોય એવી વ અને સ્વર્ગના દેવમાંનો એક હોય એવો વર, તેમનો હથેળે દોડાવ્યો-૯૮
તમારામાં કોણ કઇ છે? કેણ વિદ્વાન છે એમ પૂછતાં રાજાએ એવા ને ધનથી ખુશી કર્ય, બીજા ત્રીજાને નહિ–૮૮
યુધિષ્ઠિર, બલિ કે કર્ણમાંનો એક જે આ તેણે જિમ વિનાના બીજા ને પણ ભૂરિ દક્ષિાથી પ્રસન્ન કર્ય-૮૦
રાજાના દર્શનથી જેનો શ્રમ કાંઇક એ છે કે છે એ, છિન્ન વસાવાળો, ને ૨ થી અત્યંત નહવાઇ ગયેલા, એવો કોઈ પુરુષ (તે સમયે) અવંતિથી આવ્યો
કુમારપાલના દ્વારપાલે અધા પેસવા દીધેલો ને અ નિવારે એવો જે એ પુ તેના વિષે રાજાને અર્ધ વચનથી મધુર શબ્દ એછે વિજ્ઞાપના કરી–હર
રાજાએ, અતિ વેગપૂર્વક જૂના ઇશારાથી વાણી વિનાજકે વધારે તપાસ વિનાજ, તેને પ્રવેશ કરાવવા આજ્ઞા કરી ૮૩
.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૬),
- વૈરિરૂપ કામના શંભુરૂપ રાજાને નમસ્કાર કર્યા પછી, શવિ (!) નામના સંઘનો અગ્રણી, અને દેવદત્ત સંઘને જાણનારો એ, આ પ્રમાણે બે –૮૪
ભાલધારી સેના સહિત માલવમાં નિયુક્ત જે દંડનેતા તેના હું મજુરી કરનારને જેમ મજુરી કરનારી સ્ત્રી હોય, તેવા સંમત છું
ગોપાલ, રાજન્ય, કાંચવ્ય આદિ પદાતિ સમેત, વૈધેય અને શૈય સહિત આપના સેનાની, તે સમયે, ગયા–૮૬
રાક્ષસ, પશુ, દામનિ, ઐલિપિ, એ શસ્ત્રાપજીવી સંઘ સહિત, તથા શ્રીમત, અને શ્રેમત સહિત, બલાલ અતિ ગર્વથી સામો આવ્યો૮૭
શામિવત્ય અને અભિજિત્ય ને શેખાવત્ય એમનાથી એણે આપના વિશ્વાસુ એવા વિજય અને કૃષ્ણ નામના બે સામતને ફોડ્યા –૮૮
હે સુરાજન! તે, શાલાવત્ય, ઉર્ણવત્ય, તથા વૈદભૂલ્યો, એ સર્વથી પ્રેરાયલા, જાતે નઠારા રાજા હેઈ, એ નારા રાજા પાસે જતા રહ્યા– ૮
એક ક્ષણમાં જ, હે સર્વ રાજામાં શ્રેષ્ઠ ! આપના સૈન્ય ઉપર, તરવારે તરવાર, કે દંડે દંડ, કે મુશલે મુશલ મેળવતો, બહુપો સહિત, એ આવ્યો-૧૦૦
ચાઓ-ઉચારનારા ઋત્વિજોની પેઠે, એના, સિંહનાદ કરતા અને સંપત્તિયુક્ત એવા સુભટોએ, સમીપમાર્ગ સંધીને, આપણા સૈન્યની આહૂતિ હોમવા માંડી -૧૦૧
•
રણના ઘુમરાને ઉપાડે તેવા, અને દઢ ધરી તથા દુસરાવાળી
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૭) . એવા, રથમાં, ઉદભૂમિ તરફ રહેલા શત્રુથી રોધાયેલા આપણું સુભટો ચઢી શકયા નહિ--૧૦૨
પ્રહારરૂપી અંધ તમથી અંધ થયેલા, આપણા, મોખરાના સુભટો, કૃષ્ણભૂમ, પાંડુભૂમ, દ્વિભૂમ, ઇત્યાદિને તાજી તજીને, રસ્તાની પાર નાઠા-૧૦૩
શત્રુના શરસંપાતના અંધકારમાં મૂછ રૂપી અંધકારમાં પડેલા અતપ્ત રહસ (?) એવા બીજા પણ પાસેનાં પર્વતાદિ ગુપ્ત સ્થાનમાં નાઠા–૧૦૪
સામનિપુણ અને સર્વથા અનુકૂલ એવા, તથા શત્રુને પ્રતિકૂલ અને દંડ દેવા તત્પર એવા ચમ પતિએ, નૃપોને કહેવા માંડ્યું
અવલોમ અને દંડ પરાયણ એવા મારા સ્વામીએ મારા બ્રહ્મવર્ચસની જે સ્તુતિ કરી તેને ધિક્કાર છે, જે તમારી ક્ષત્રિવટને, તમારી હિયાદિ સંપત્તિને પણ, ધિક્કાર છે–૧૦૬
હે પિ છાતીએ પહેરેલા તમારા, પરાળના ભારા જેવા બખતરને પણ ધિક્કાર છે, કે તમારા દેખતાં છતાં, ઘરમાં બારી કરીને પેસે તેમ, શત્રુઓ પેસતા જાય છે–-૧૦૭ * અમારી પ્રત્યક્ષ તમારી સમક્ષ જ તમે ન હો તેમ સૈન્યને ઘાસ નીકળી ગયો, ત્યાં.........હાસ ગાર્ભત કટાક્ષથી (૧)...૧૦૮
રાજાએ રાજાને જ્યાં આ પ્રમાણે સેનાપતિએ કહ્યું ત્યાં એ રા.
(૧) આ શ્લોકથી તે લોક ૧૨૦ સુધીની ટીકા તૂટક હેવાથી મળીનથી, તેમ મૂલ જે છે તે પણ અશુદ્ધ હોવાથી તે ભાગ જેવો બેઠે તેવો અર્થ બેસારી લખ્યા છે.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાએ પણ પોતાનાં બખતર ઉપર આદર લાવી, યુકમ માટે નિશ્ચય કરી તૈયાર થયા-૧૦૮
નદી પાસે, ગિરિ સમીપ, નદની અંદર, ગિરિમાં, એમ ભરાયલા પ્લાન એવા પિતાના સુભટોને તેમણે, આગ્રહાયણીમાં...... બોલાવ્યા--૧૧૦
તે અતિ વિકટ ગર્જના કરી પ્રતિશત્રુ ઉપર યુદ્ધમાં, જેમ અગ્રાયણમાં કે પૂર્ણમાસીમાં સમુદ્ર ઉછળે છે, તેમ ઉછળીને તૂટી પડ્યા–૧૧૧
અહો ! આ તે પંચનદ કે સાત ગોદાવરી પ્રત્યક્ષ આવી છે એમ કહે, પર્ણમાસીના ઇંદુ જેવી કાન્તિવાળ, સેનાનો પણ તેમની પાછા ચાલ્યો–૧૧૨
........શરમાં શશીની પેઠે...વ્યાઘ જેમ પશુને, તેમ એણે • શત્રુને સારી રીતે હણ્યા-૧૩
તે વખતે ઉછળતાં સ્ત્રનાં.... થી પાંશુ એવો ઉછે કે જેવા ••• મત્યુ માસ જેવું..........ગળી ગ–૧૪
શુદ્ધ ક્ષત્રિય એવા સુભએ, નાસતાને કે વૃધ્ધને કોઈ માલવોને •••.પ્રહાર કર્યો નહિ-૧૧૫ •
કોઈએ જીવ સાચવવા ઋસામ કે ઋગ્ય ગાવા માંડયાં, ને કેટલાક માલવોએ ગાય અને બળદની પેઠે દાંતે તરણાં લીધાં -૧૧૬
ઉર આંખ છાતી એવાં મર્મસ્થાનોમાં ત્રણ થએલા એવા અહેરાત્રી ચાલતા રણથી પીડાયેલા કેટલાક ધનદારાદિ તજીને રાતદિવસ નાઠી-૧૧૭
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧૮)
ન જાણે સૂર્ય, રાતદિવસ સળગતા અગ્નિની પહે, સત દિવસ
યો, ને જેનું પરાક્રમ અવાનગોચર છે એવો બલ્લાલ પછી ચઢા-૧૧૮
આપણા લોકોને ગોવાળીઆ જેવા માનનારા એણે... અવિક્રમાંસ રુધિર આદિથી...., તીરામારી......કર્યું-૧૧૮
બે દિવસે પણ ન ભેદી શકાય એવા અત્યંત દુર્ભેદ્ય એ રાજાના સમૂહને કાષ્ઠ કે પાષાણની પેઠે દૂર હડાવી નાખી તે તમારો શત્રુ દંડનાયકની પાસે પહો ૧૨૦ - રે! બે અંજલિ કે ત્રણ અંજલિ જેટલું સુવર્ણ જેમને નિત્ય અપાય છે એવા રે સુભટો ! શું તમારું આ યુ બેવડું છે કે તેવડું છે એમ તમે જાણે છે ? (એક ક્ષણનો પણ ભરોસો નથી, તે અપકીર્તિ વેડીન) શું હજુ જીવો ? એમ સેનાપતિએ પોતાના સૈન્યની તજના કરી–૧૨૧
રે બળે ને ત્રણ ત્રણ અંજલિથી રાખેલા રસુભટ ! તમે તમારા પૂજના પુત્ર જણાતા નથી, ને મેં બે કે ત્રણ ત્રણ અંજલિ બંધી તમને મિથ્યાજ પૂજ્યા !–૨૨ ' એમ સાંભળતાં જ, બે ખારીથી ત્રણ ખાર ને ત્રણથી પાંચ ખારી, તેની પડે પૈડી કરતાં અવિક થઈ, એમણે યુદ્ધ કર્યું
- અ ખારી અર્ધ ખારીને મળતાં જેમ આખી ખાડી થાય. તેમ બે નાવ જેવો વ્યુહ રચેલા આપણા સુભટો રિપુના નાવાકાર બૂડને અર્ધના જેવો કરી નાખે-૨૪
અવિના ઉત્તમ પુરુષ, એ મહાસન બદલાલને, ગુર્જરવાસી બ્રાહ્મણનાનીની સમક્ષ, પાંચ રાજાએ એ નીચે પાડ–૧૨૫
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) - કલીન નાહ્મણ એવો મહા બ્રાહ્મણ સમ્પતિ, મહા બ્રાહ્મણોથી, નિષેધ કરાવે તે પૂર્વે તે કેટલાક પાપ૪ બ્રાહ્મણોએ એને હો.
- પછી ગામના અને સ્વતંત્ર એવા સુતારોએ તૈયાર કરેલાં ગાડાંરૂપી શ્વાનને લઈ, ને અતિ શર તથા સ્વામીભક્તિવાળા એવા વધા સહિત, એ સેનાપતિ, વાઘ જેવા કૂતરા સહિત જેમ શિકારી નીકળે, તેમ નીકળ્યો-૧૨૭
પછી, રામે જેમ હનુમાનને આપ્યું હતું, તેમ રાજાએ, જેની સાથળના પૂર્વને ઉત્તર ભાગ રજથી નહાવાઇ ગયા છે એવા દૂતને પારિતોષિક આપ્યું-૧૨૮
કુકુટની સાથળોને હસતો, અને મૃગની સાથળનું અનુકરણ કરતે, ફલક જેવી સાથળવાળો એ પુરુષ ત્વરાથી ચાલી ગયો-૧૨૮
કાલાયસ (૧) શસ્ત્રધારી ભૂપ, સિદર્યરસપૂર્ણ, જગતનાં નેત્રને અમૃતામ જેવી, એવી વધુને લઈને ઘર તરફ ચાલ્યો-૧૩૦
પોડાક જ દિવસમાં પ્રાપ્ત કરેલા જ્યથી ગર્વ પામતા, એને અતિશય કુતૂહલવાળા, મુરલકોએ, અન્નનાં હાટમાં રહે રહે, એને શુભ દિવસે મહેલ તરફ જતાં જોયો-૧૩૧
રાત્રીના ચંદ્ર જેવા મુખવાળી સહિત, એ સૂર્યના જેવી પ્રભાવાળે, બે દિવસથી ઉત્સવમાં મંડેલાં પોતાનાં સંબંધી સમેત, શુભ લગનમાં, ગૃહમાં પૈઠે–૧૩૨
કેટલીક વાતો ગયા પછી, સારે દિવસે, વરાત્રી પૂર્વે મહીપતિએ સાસુ તથા ગુરુને વિદાય કર્યા–૧૩૩ .
(૧) કાલાયસ એ લોહજાતિભેદ એમ ટીકાકર.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨૧)
જે સમયે રાત્રીએ દીધે ન હેાય તેવા ( ઉષ્ણ ) કાળમાં પણ એક કે બે રાતમાંજ એણે પોતાના સામર્થ્યથી બીજા રાત્રુઓને પણ, દિવસના ચંદ્ર જેવા નિસ્તેજ કરી નાખ્યા—૧૩૪
આખી રાત્રી જાગતે, ને શત્રુનું નિશ્ચિત આયુષ ક્ષીણ કરતે, એ, તેવા યાજ્ઞિક જેમ દ્રસ્તાવા કે ત્રિસ્તાવા ( ૧ ) આગળ ફરે, તેમ પૃથ્વીમાત્ર ઉપર ફરી વળ્યા—૧૩૫
અતિકલ્પાયુક્ત એવા અને, પોતાના કલ્યાણની ઇચ્છાથી, ઉચ્ચ દેશાધિપાદિ નૃપા, યાજ્ઞિકા જેમ હ્રિસ્તાવ કે ત્રિસ્તાવ અગ્નિને પૂજે, તેમ હયગજાદિથી પૂજતા હવા—-૧૩૬
નિ:શ્રેયસાર્થીઓએ જેનું બાહુવીર્ય સ્તવાયલું છે એવા છતાં પણ હાથે ખર્ગ ધરતા એણે, માડા દરી દિવસમાંજ બધી પૃથ્વી એવી વશ કરી લીધી કે નયમાર્ગથી બે આંગળ કે એક આંગળ પણ કોઇ જરાએ ખશી શકે નહિ-૧૩૭
સર્ગ ૨૦૦
વિસ્તીર્ણ ખંડ’ગુલ ( ૨ )થી ઉસરડાય તેટલા ધનવાળી પદ્માક્ષીઆ વન પ્રદેશમાં રમવા વાસ્તે ગયા પછી ત્યાં શ્રમથી પગ થાકતાં ત્યાંજ નિ:શંક રહેછે, કેમકે પૃથ્વીને એ પાળનાર સતે કોણ એવા બે કે ત્રણ માથાંના હોય કે જે અપનય કરી શકે ?
-
-૧
( ૧ ) વેદીવિશેષ; એના અર્થ યાગવિશેષ પણ છે, જીએ શ્લોક
૧૩૬.
( ૨ ) કાંટા વગેરે ઉસરડી નાખવાનું એજાર એમ ટીકાકાર ૫જેટી.
૪૧
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨૨)
એ ઉદાત્તશક્તિ દેવની, શંભુની પેઠે, પેાતાની સ્ત્રી સહિત એવા જનમાત્ર, સ્તુતિ કરેછે કે આ માતર્, આખા દિવસ, સર્વકાલ શુભકર્મ કરનાર છે, ત્રિદિવેશ્વર છે, અથવા નક્ષત્રનાથ છે—૨
કૃશાદર, વિશાલ વક્ષ:સ્થલવાળા, તથા સાક્ષાત્ નક્ષેત્રનાથ જેવા એનુ દર્શન કર્યા પછીની દ્વિતીય રાત્રી કોને કલ્યાણકારી થઇ નથી ? ( ૧ )—૩
અસ્ખલિત પુરુષાર્થયુક્ત હે!ઇ નિરાંતર ચતુર એવા, તથા ત્રણે જગત્માંના છન્નુ પાખંડ મતાને પૂજતે, એ, કષાયથી કરીને અયતુર થતા હવા—૪
અદરને બહાર જેને રૂમ છે એવું ઉણા વસ્ત્ર ધારણ કરેલો, અતિ મૂર્ખ, દુષ્ટ ઝંઘાવાળે, ગરીબ, દુષ્ટ વ્યવહારવાળા, એવા કોઇકને આમલકી એકાદશો જ્યારે શ્રીવિષ્ણુની બચ બ્રાહ્મણાદિ પૂજા કરે છે તે દિવસે, રસ્તામાં, એક દિવસ ત્રણ ચાર પશુને તાણી જતે એણે
જોયા—પ
શુભાસક્તિવાળા અને પાપકર્મમાં અસક્ત એવા, તથા ધર્મમાં આસક્ત એવા, એ દુષ્ટ આસક્તિવાળાને કહેવા લાગ્યા, હું સમથૅ ઝંઘાવાળા ! ઝંઘા ન હેાવાથીજ જાણે અસત હાઇ ચાલી ન શકતાં હાય એવાં આ બકરાંને શા કારણથી તુ ખેંચી જાયછે?—૯
કે
સારૂ કે નઠારૂ એકે હલ હે રાજી! મારે ઘેર નથી, હું તે કૈવલ હલ વિનાના અર્થાત્ અતિ ગરીબ છું, તેથી, વગર ઝંઘાનાં સારી ઝંઘાનાં કે નઠારી ઝંધાનાં ખાને પૈસા લઇને કસાઈને વેચવા સારૂ લઇ જાઉ છું—છ
( ૧ ) એ શ્લાકના અર્થ દ્વિતીયાના ચંદ્રને પણ લાગી શકેછે તે તેથી ચંદ્રની જે ઉપમા આપી છે તે સારી ધટે છે.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૩)
દુષ્ટ હલવાળા જેમ સારા હલવાળા પાસેથી તે લે, અથવા બહુ મજાવાળા પાસેથી જેમ અમજ હેાય તે પ્રજા લે, તેમ આમના માંસને પણ દ્રવ્ય આપીને કસાઈ પાસેથી લઇ જનારા એવા ઘણાક દુો પડેલાછે—૮
દુષ્ટ અને થોડી બુદ્ધિવાળા એ માણસનુ વચન સાંભળી રાજા ઉત્તમ બુધ્ધિથી બેલ્યા કે બુધ્ધિ રહિત કે મંદ બુધ્ધિવાળા એવા તેમને ધિકાર છે કે જે પોતાના નઠારા પેટ માટે જંતુના જીવ લેછે—૯
સપ્તકમાસિક ભૃત્ય શું ઉત્તમ જીક્તિ નથી ગાળી શકતા કે દુષ્ટજાતિવાળા અને કૂતરા જેવા, ધર્મવિમુખ, આ લોક સામલતા કે તૃણામાત્રનેજ ખાઇ ને જીવનારાં આ બિચારાંને હણેછે?—૧૦
લીલું ઘાસ ખાનારાં, સુંદર દંતાળાં, નિર્દોષ, તથા દક્ષિણેમા એવાં મૃગાને વ્યાધ લોક હણે તેનું પાપ તે દેશના રાજાનેા અતિ સુગંધિમાન જે યશ તેને ક્ષૌણ કરેછે, તે આ પ્રત્યક્ષ થનારા પશુવધ તે શું એ કરે !—૧૧
સુગંધવાળુ દૂધ, સુગંધવાળા શાલિ, તેને તજીને લેાક, સ્વભાવથીજ દુર્ગંધવાળું પણ સુગંધ દ્રવ્યોથી સારૂ કરેલું એવું માંસ ખાવાને ઇચ્છે છે તે ખરેખર શાસન કરનારનેજ દુર્વિવેક છે—૧૨
સંસર્ગથી કરીનેજ, જલ સુગંધિ થાય કે દુર્ગંધિ થાય, વાયુ સુગંધિ થાય કે દુર્ગંધ થાય, ને શરીર પણ સુગંધવાળું કે દુર્ગંધવાળું થાય, તેમ જેવા રાજાના ગુણ તેવાજ લેાકેાના ગુણ થાય—૧૩
મારામાં ન્યાયને ગંધ પણ નથી, કે ધર્મના પણ ગંધ નથી, કરીષ ગંધના પુરીનેાજ મારામાં ગધ છે, કેમકે મને ધિક્કાર છે કે હું માત્ર મારા શરીર માટેજ કર લઉંછું, પણ મજાના રક્ષણ માટે નહિ—૧૪
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪)
• વ્યાધ્રપાદ સહિત, પૃથ્વીને પાવન કરનાર ચરણવાળા, વિષ્ણુ પાદકી ગંગાતીરે વસતા, હસ્તિપાદ અને અજપાદ મુનિ, મને, બાલક કે દાસ જેવો જડ હોઈ પશુવધ કરનારો જાણે તે મને ધિક્કાર છે–૧૫
લોઢાના દાંતવાળી રાક્ષસીથી પણ વધી પડેલા, ને અછિદ્ર દંતવાળા, તથા શ્યાવદત એવા જન, હું નૃપ છતાં પણ, શ્યાવદંત યમ કિંકરની પેઠે, ક્રોધથી પ્રાણીનો સંહાર કરે છે !—૧૬
અરે રે! અત્રલોક મૂષક જેવા કે સર્પ જેવા દંતવાળાં પશુને હણે છે, ને ધોળા દાંત બહાર કાઢી હસે છે, પણ પિતાના ઉપર, વજ જેવા દંતવાળા, શિખર જેવા દંતવાળા, વૃષભ જેવા દંતવાળા, વરાહ જેવા દંતવાળા, કે સર્પ જેવા દંતવાળા, યમદૂત તાકી રહ્યા છે તેને વિચાર કરતા નથી–૧૭
અથવા ઘોળા, શિખર જેવા, ખર જેવા, દુઃશુધ્ધ, વૃષભ જેવા, કે વરાહ જેવા, દંતવાળા યમદૂતો તે દૂર રહ્યા, પણ આને આ લોકમાંજ ઉદરના જેવા દાંતવાળા કીટ, જંતુઓને હણી સંતોષથી ખડખડાટ હસતા પુરુષોને ખાઈ જાય છે-૧૮ . ટુંટિયાં વાળીને કે લાંબે પગે, ભેગા પગ રાખીને કે છૂટા, પણ પિતાની જ કાયાથી, પાપવડે ઉપાતિ અર્થની પેઠે, પોતાના, પાપને જંતુ માત્ર, દુષ્ટ આશયવાળાં પિતનાં સુમંબંધી સહિત, ભગવે છે–૧૮
ગાંડિવધનુ, કે શતધન્યાના જેવ, વિજયી ધનુષવાળો એ, ઉભા રહેલા તથા વૃક્ષ જેવી નાસિકાવાળા ખુરણસના પુત્ર, એવા અધિકારીને, આ પ્રમાણે આશા કરતો હ-૨૦
નાક વિનાનો હોય તેજ નાક વિનાનો નથી, પણ જે મિથ્યા ભાષણ કરનાર છે તે સ્થલ નાસિકાની પેઠે મકૃષ્ટ નાસિકાવાળો છતાં
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૫)
પણ નાક વિનાનો જ છે, તેથી તેને તમારે શિક્ષા કરવી, ને તેનાથી પણ વધારે શિક્ષા પરદારગામીને કરવી, ને તેનાથી પણ વધારે કઠિન જતુવધ કરનારને કરવી-૨૧ .
તાલુપર્શ વિના, અતિશય તાલ સ્પર્શ સહિત સંપૂર્ણતાલુ-- સ્પર્શ વિના, સંપૂર્ણ તાલુપર્શ સહિત, એમ કહેવાયલી બે વાણી સાંભળતાની સાથેજ, તે અધિકારીઓએ, સંપૂર્ણ તાલુવાળા પુરુષો પાસે ત્રિકકુદ ગિરિ (૧) પર્યંત અમરિષણા પ્રવક્તવરાવી-૨૨
શ્રેયરૂપ મૂર્તિ એવો આ રાજા પૃથ્વીનો શુભ સ્વામી સતે, અને તેના દંડધારકો સવંત્ર રહે સતે, શસ્ત્રધારી છતાં કે સારો ભેગી છતાં, પણ કોઈએ ગાયની પેઠે, જંતુમાત્રને મારતો નથી–૨૩
ડા વિનાના પગવાળાં જેમ અપમાં જતાં નથી તેમ આમિષ તરફ ન જોતાં સર્વે હર્ષ પામી સુંદર શાલિ, દધિ ઘી, એવાં, - મદિરા અને બળે કરીને કાઢેલા દૂધ વિનાનાં, ભેજનથી પ્રસન્ન રહે છે– ર૪
શંભુ કે વિષ્ણુ જેવા, અને દુસ્તર સમુદ્ર તરવામાં આ મહા. ધર્મ રૂપી નાવ જેણે સાધ્યું છે એવા, એ ન પતિથી આખું જગત , એ એકલો જ તેમાં ખો નર હોય એવું થઈ રહ્યું-૨૫
જે અતિ દપંથી ઉદ્ધત એ કિધમાન તેને લક્ષ્મી સહિત છતાં પણ એણે વિવાસ આપો ને અશ્રધાલુને પણ અ ત સારયુક્ત વચનોથી એણે દયાધર્મ વિષે ઉત્તમ શ્રદ્ધાવાળા કરી દીધા-૨૬
જ્યાં બહુ વિણમિત્ર વસે છે એવા ગામડાંમાં પણ ને સુયસી ગામમાં પણ ઉત્તમ ભ્રાતૃપુત્ર સહિત એવા આ રાજાને લીધે, પુત્ર પરિવાર સહિત જનો કરુગાધર્મમાં આવીગયા, અને નાડી
(૧) ત્રણ શિખરવાળો પર્વત, જે લંકામાં છે એમ ટીકાકાર
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨૬)
તંત્રી તથા ગળાં કાપેલાં એવાં અજરૂપી બલિ દેવતાઓ પામવા લગ્યા નહિ-ર૭.
અનેક તારવાળી કે એક તારવાળી વીણાને અતિશય વગાડતો વ્યાધ પણ સુંદર નાડીવાળા કે અખંડ નાડીવાળા, લાગુઓમાં સંતાઈ, મૃગેને હણવા માટે હવે આકર્ષતો નથી–૧૮
કોરવાળું નવું પવિત્ર વસ્ત્ર ધારણ કરતા, અને સ્ત્રીઓથી પોતાના મનને વિકાર ન પામવા દેતા, એવા દાક્ષિ ભાર્ગ ાદિ મુનિઓ, કેકેયીના પુત્ર ભરત જેવા આ નૃપ આગળ, પોતાના મહા ય માં પણ, પશુહિંસાને અત્યંત તજી દે છે–૨૮
મયિક હોવાથી (છાગવધ કરવો જ પડે) એવી ઉગ્ર બુધિવાળા છતાં પણ દેવિકાનદીની પૂર્વે આવેલા ગામમાંના મુનિઓ, દી સત્રમાં, દેવિકાને તીરે ઉગેલા યવની આહૂતિ, ત્યાં, એનાં હિમ જેવાં અને કલ્યાણકારી વચનોને વશ થઈ આપે છે—-૩૦
શિંશપા વૃક્ષના સતંભ જેવા સસાર ભુજવાળો, અતિન્યાયવાળો ને ઉત્તમ આગમ જ્ઞાનવાળ, તથા મહાબલવાળો, એ મૃગયાના ખેલમાંથી પશુમાત્રને, જેમ વિહીનરનાં અપત્ય વિડીનારા પિતા પાસેથી આવેલા ધનને જાળવે, તેમ જાળવી લેતો હો–૩૧ - સૈવિધિ, દવ રિક, દૈવીર પાલિ, સૈવસ્તિક, એ જેમાં મુખ્ય છે એવા, સફેય કૃતથી પણ દયાદિમાં અધિક થયેલા લોક, ન્યાધના કષાયની પેઠે માંસને ખાવાની ઈચ્છા કરતા નથી–૩૨
એણે સર્વત્ર અમારિ ઘોષણા, વાંગિ, વ્યાગિ, શ્વાભસ્ત્રિ, એ આદિ ઉષ કરનાર પાસે શ્વાકર્ણના પવિદેશમાં પણ, કરાવી દીધી તેથી કુ મૃગનું અમે એઢનારા એવા મુનિઓને તે ચર્મ મળવું પણ કઠિન થઈ પડ્યું-૩૩
જનાવરના માંસની ઈચ્છા કરનારો વ્યાધ પણ એના રાજ્યમાં,
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨૭)
જનાવરના માંસને અડકી શકતા નથી, માપદામાં જન્મેલે પણ નૃશંસ કર્યું કરતા નથી, ઉલટો ઉત્તરભાદ્રપદામાં જન્મેલાથી પણ અધિક ધાનિક છે ( ૧ )~~૩૪
સુપાંચાલ, સર્વપાંચાલ, કે અર્ધપાંચાલ, એ લેક પશુ, પૂર્વ નિદાઘના રવિ જેવા પ્રચંડ પ્રતાપવાળા એવા એને અનુવર્તી જંતુ હિંસા કરતા નથી—૩૫
પૂર્વપાંચાલ અને પૂર્વમદ્રના પદાતિથી, કૃષ્ણમૂર્તિ જેવા એણે, ભાંડ ભાગી ભાગીને, બબે ત્રણ ત્રણ વર્ષની જૂની સુરાને કાઢી નખાવી —૩૬ (?)
-
એ ( માંસવિયાદિ વિના ) ગરીબાઇથી પીડાતાંને ત્રણત્રણ વર્ષ ચાલે એટલું ધાન્ય આપેછે, ને તેથી બે કુડવ કે અધિક કુંડવની પણ, ઇચ્છા કરનારા કાઇ, આઢચ લેકને ધેર જતા નથી--૩૭
પાંચકલાપિ અને અવૃત્તિ ને દ્વિસાંવત્સરિક એવા અંગરક્ષકો ઉંઘતા હતા, બે સરાણે ઉતારેલો તરવા૨ એજ પાસે હતી તેવા રૃપે, એક વખત મધ્યરાત્રીએ કાઇને! આર્ત્ત સ્વર સાંભળ્યેા-૩૮
રાજાએ વિચાર કર્યું કે કોઇક શાકાપૂરથી મરવાને તૈયાર થયેલી આ રડેછે, અર્ધા કુડવે કરીને લીધેલી સ્થાલી બે કુલ ૪થી અધિક અન્ન ભારને લીધે ઉભરાઇ જાયજ-૩
પછી રાજા, હલકા મૂલનું વસ્ત્ર ધારણ કરી, અર્ધ કુડવથી લીધેલું આખા શરીરે ઢંકાય તેવુ નીલ વસ્તુ એઢી, ને શસ્ત્ર ધારી વિષપુત્રાને તજી, તથા બીજાને પણ તજી, એકલાજ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા
==૪૦
( ૧ ) પ્રેાજપદામાં જન્મેલા નૃશ ંસ કર્મ કરનાર થાય તે ઉત્તર ભાદ્ર પટ્ટામાં જન્મેલેા ધાાત્મક થાય એમ ટીકાકાર.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨૮)
એવા વેશવાળોએ, ઉકત શત્રધરોમાંનો ન છતાં પણ તેવા વેષવાળો હેઈ, તેમની વચમાં થઈને જતાં પણ, કોઇથી, જાણે તે. મને જ એક છે એમ થવાથી, ઓળખાય નહિ--૪૧
સ્થિર નિર્ભયતાથી પૃથ્વીની થિરતાને પણ જીતતો, અને અને શ્વર્ય તથા અનૈપુણ્ય વિનાને, તથા યોગ્ય માર્ગે કેશલવાળો, ને અયોગ્ય માર્ગ અકૌલવાળો, એ શુધમાર્ગ ગયો–૪૨
દરિદ્રતા, મૂર્ખતા, મલિનતા, ઇત્યાદિ લોક પીડાય છે, તે શું મારે લીધેજ છે એમ પારકાંના દુઃખથી દુઃખી થઈ રાજા ફરતા, અર્થત એને કોઇ પારકું પોતાનું એમ ન હતું પણ સેવ આત્મસમાન હતાં-૪૩
એ કુરુજંગલ દેશની છે કે વિશ્વધેનુની છે, કે તેમ નથી, આ કોઈ સુવર્ણવલય સહિત હાથવાળી કોણ છે, એમ વિચાર કરતા એણે વૃક્ષ નીચે સ્ત્રીને દીઠી-૪૪
........ પ્રેમપૂર્ણ! સૌભાગ્યના દર્પથી વિલિત એવા અમે મી પતિ શું તારી અવમાનના કરી છે ? (૧)-૪૫
રે પુત્રિ ! કાશીનો કોઈ ઠગ અથવા સાહ્ય નગરનો ઠગ એ કઈ દાંભિક દુર્ઘતવાળો, કુલાચારથી જ ચેર, અને પરલોકની આશા વિનાનો, તે શું તને, અગ્નિવરુણ દેવતા માટે જેમ ગાયને (ઋત્વિ૬) લાવે, તેમ લાગે છે? – ૮૬
સોમ ઈદ્રનું કે ઈંદ્ર વરુણનું હવિ જેમ હરી જાય તેમ, કે ભૂણ. હત્યાનું પણ પાપ ન ગણનારો એવો દુષ્ટ રાવણ સુવર્ણયુગથી રામ
(૧) આ લેક રીતિ પ્રમાણે આપેલો નથી, પણ ટીકા ઉપરથી તેનું જે અનુમાન થઈ શકે છે તેનો અર્થ, આટલાં બે ચરણ બેસાડી, આવો સમજાય છે.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) ભાયાને હરિ ગયો તેમ, કોઈ અસુર શું તને છલ કરીને હરી લાવ્યો
અથવા, મિત્રેયની વાણી કે સરયુના જલ જેવી પવિત્ર, અને જેને અતિ અનુરક્ત પ્રિયતમ પાસે નહિ, એવી તને, સમીપે રહી કૂડ કરનાર, ને તેથી અંતકરૂપ, એવો કોઈ દુષ્ટબુદ્ધિ, શીલથી ભ્રષ્ટ કરવાને લાવ્યા છે ?–૪૮.
પછી આ પ્રમાણે કહી ને પાસમાં પાસે આવીને રાજા, પોતાના પાસેના સગા આગળ રહે, તેમ ઉભે, એટલે, એના સમીપ રહેલા ચરણયુગલને પોતાના દંતની પ્રભાથી પુછપહાર ચઢાવતી, પાસે બેઠેલી, એ બોલી ઉઠી–૪૮
ઉત્તમ વર્ણ અને ઋજાભાવયુક્ત શુભ્રતાના યોગથી આપને બધિસ-વ જેવા હું જાણું છું, અથવા માલા વિનાનાને ભાલાવાળા કે ઉત્તમ વર્ણ વિનાનાને ઉત્તમ વર્ણવાળા કહી શકાતું નથી–૫૦
અથવા, પાપને ક્ષય કરતા, અને ધર્મની વૃદ્ધિ કરતા, એવા આપ સાક્ષાત્ કનિષ્ઠ મનુ છે, જુવાનની જુવાની કોણ ન વખાણે, અથવા અલ્પની અલ્પતા ન કહે ?–૫૧
હે શ્રેષ્ઠ અને શ્રેય અને વૃદ્ધત્વવાળા તમારા આગળ મારા અંતની પીડા સત્વર કહેવા માંગું છું, વિસ્તારૂં છું; એથી આપને, ગાઢ પ્રગાઢ તેમ અંતનું પણ અંતર્ બાળે તેવા દુખવેગ, એ સાંભળતાં, થશે-પર
વાણીના વિલાસથી મિયભાવ અને મહાનુભાવતા વિસ્તારો મહાપુરુષ સાંભળનારનો પ્રેમ ખેંચી લે છે; કદી પણ પીડા ન પામેલા એવા આપને, કાંઇ પણ ગાંભીર્ય વિનાની હું, અતિ લજવાતી, દુઃખી કરું છું-૫૩
૪૨
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૦) - અતિ નિર્મલ વિપુલ કાંતિવાળ, તથા લાંબી અને વિશાલ નેત્રશ્રીવાળો, સ્થિર અને વૃધ્ધ બુધિથી, સ્થિરતાથી જે વૃધ્ધ છે તેને પણ અતિક્રમણ કરનારો, ને તેથી અતિ પ્રશસ્ત, ને સ્ત્રીઓને પ્રિયતમ, એવો મારો પ્રિય હતો-૫૪
વેપારમાં અતિ લંબાણ અને વિસ્તારવાળો ને તેથી મહાન એવો એ, સ્વભાવથી ચલ એવી લક્ષ્મીને સ્થિર કરવાનો અને વધારવાનો વિચાર કરતો, રાતના છેલા પહાર, જુવાન છતાં પણ આ પ્રમાણે વિચાર કરવા લાગ્યો–૫૫
જે માણસ, રક્ષા કરવાને અશકત અને જાતે લોભી એવા પના રાજ્યમાં લક્ષ્મીને બહુ કરે, વધારે, કે પ્રિયકર, તેની બુધિ એક અનર્થમાત્રને જ વધારે છે, વરે છે, સ્થિર કરે છે–પ૬
પિતાનું વિત્ત વધારવાને મથતો, તથા મહતી સમૃધ્ધિથી કરીને મહાન એવો હું આ નિર્બલ રાજા આગળ, મને કેવલ કૃષકરી નાખનારી મહા વિપત્તિ દેખું છું-૫૭
બહુ ઉત્સુક હેઈ મોટાં ઉંટની હાર ચલાવતો, જાતે સોમ હઈ મહારથોને ચલાવ, અને પોતે અતિ મહત્તમ એવો મહા બલિષ્ઠ વૃષભોને હલકારતો, પછી એ સુરાજાવાળા આ દેશમાં આવ્યો-૫૮
અતિ મૃદુ એવી મને, દઢ હોઈ દઢ લક્ષ્મીને દઢ કરતો, અનેક જનનો સ્વામી, અતિશય ઉઘોગ કરતા પ્રમોદીને અત્ર લાવ્યો–૫૮
સ્વામી થવા યોગ્ય દઢ અને નિર્લભ એવા અત્રત્ય ભૂપને પિતાનો સ્વામી કરી, એણે, પોતાના વિપુલ વિભવને હરણ થવા રૂપી શંકા તજી, પિતાનાં ઘણાં સંબંધીઓથી (વ્યાપારાદિક્વારા) દ્રવ્ય વધારવા માંડયું-૬૦
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૧) | સ્વધર્મ પાળતે, વસુ વધારતો, વિલાસ વિસ્તારો, સુખરાશિમાં ! નિમગ્ન, બુધિથી દૂર, અને વિપત્તિથી અસ્પષ્ટ, એ યુવા ઘણો સમય ગાળતા હ ૬૧ એ તિક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળા, કૃશાંગથી શોભતા, પરદારસંસર્ગથી દૂર રહેતા, ને સુદ્રલોકના સંસર્ગ ન કરતા, એવા એ અતિ યુવાવસ્થાવાળાથી મારે પેટ, એના પોતાના જેવો પુત્ર પેદા થયો–૬૨
અતિ વિપુલ હર્ષ પામેલા અને સમૃદ્ધ એવા એણે તુરતજ મહત્સવ કર્યો, ને તેથી દ્રવ્યનાં દાનવડે ગરીબમાં ગરીબનાં પણ લધુતા અને ગરીબાઈ એણે ટાળ્યાં-૬૩
એ બાલકને સવર રાતું ભાતું કરૂં એમ વિપુલ મનોરથવાળી, ને જેને અતિશય ઉત્તમય ઉભરાતું હતું, એવી હું, એ પુત્રને ક્ષણ, પણ દૂર કરતી નહિ—૬૪.
સુતને કરમાં જ રાખતી, સપિતાની પુત્રી, ઉત્તમ પયાવાળી, હું મારાજયથી ઉછેરવા લાગી, અને પતિને સમૃદ્ધ જાણતી છતી પણ તેને બીજી ધાવ લાવવા ન દેતી–-૬૫
સ્નેહથી કરીને મને પાનો ચઢાવતા, અને એમ મહા હસ્તિની ના પુત્ર જેવા થતા એના વિષે લોકો એમ તર્ક કરવા લાગ્યા કે, પૂર્વવતારમાં, પય અને આશ્રમથાન ખોળતા જનેને માટે આણે ઉત્તમ પય અને આશ્રમસ્થાનવાળી વાપી કરાવી હશે– ૬ * આખું ભાગું મૃદુ ભાષણ કરતો અને સુસ્મિતથી કરીને માલાવિનાની હું તેને, ને માલા વિનાના એના પતિને, માલાવાળાં કરતે, એ, દંડી, હસ્તી, વાશી, કે કીયા ઋષિનો પુત્ર છે એમ, હે મહાપુરષT લોકો વિચારવા લાગ્યા–૬૭
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૨) આ જ હાશિ બ્રાહ્મણના, નિગમપ્રવીણ, સામ તથા અથર્વણ જાણતા, એવા પુત્ર પાસેથી, એણે વિદ્યા લીધી; ને આત્મનીન એવા સત્વન પાસેથી એ સુંદરરૂપવનવાળી પુત્રી પામ્યો-૬૮ - શાંખિન, ગાથિન, વૈદધિન, એ આદિ, તથા કેશિન, પાણિન, ગાણિન એ આદિ, એ સર્વ સાથે મેધાવી એવા મારા પુત્ર પાંડિત્યવા કરવા માંડયા, ને તેથી મને અતિ હર્ષ પમાડવા માંડ–૬૮
બ્રાહ્મીભક્ષણ વિનાજ અતિ બુદ્ધિમાન તથા બ્રહ્મરહસ્ય જાણનારા, અને સાષામ જેવા, હેત નામથી અધિક, તથા ચાવર્મણને જીતનાર, એણે પ્રતિવાદી એવા દુરાશયવાળા બ્રાહ્મણોને, ગોવાળિયાની પેઠે, પરાસ્ત કર્યા–૭૦
* જિતહેત નામ એવો એ મેધાવીનો પુત્ર, એવો મેધાવીપણાનો થશ પામ્યો કે જેવો, કોથમ, કાલાપ, પઠસર્પ, સ્નેહલ, રાજલ, જાંગલ, એ બધા તત્તત્કલઋષિ પોક્ત ભણનારા પણ પામ્યા નથી
સાપ સહિત સિકરસી શિષ્ય શિલાલ અને શખંડ તેમને જીતનાર એવા એના સહાધ્યાયીઓ એના ગુણો બહુ સંતોષ પામ્યા; અથવા કેમ ન પામે કેમકે એથી પથ્થર પણ ઓગળે, તો જે પથ્થર જેવાં ન હોય તેનું તો કહેવું શું ?–૭ર
ગુરુના ચિત્તમાં, કોશમાં અસિની પેઠે, વસેલા, જરાપણ સંકોચ વિના અતિ વિનીત ભાવથી, ને અહંકાર વિના. ગુરુચરણથી અત્યંત અભિન્ન હોય એમ રહેતા, એણે, બે દિવસમાં બાંધેલો બે દિવસ કાઢે, તેમ અનેક દિવસ સુખે કાચા-૭૩
વીશમા વર્ષમાં એના પિતા ગુજરી ગયા, ને, સાંકૃત્ય શૈલેય સદાક્ષ ચિડિક મંડલેય આદિ મુનિઓએ બોધથી સમજાવાયેલા એવા પણ એને, શોકરૂપી સર્પ ડ –૭૪
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૩) આ પાંડવેય, જો બેય, બાભ્રવ્ય, એમના જેવો છે, મારા દુર્ભાગ્યે, જેમ કોઈ નદી ઓળંગીને શાવરજંબુકમાં (૧) જાય, તેમ માતૃહરૂપી નદીને ઓળંગીને બહ્મલોકમાં જતો રહ્યા–૭૫
સમુદ્રમાં હાથથી તરનારો, કે માર્ગ ધનુષ્ય વિનાનો ઘી લઈ જનાર, જેમ અકસ્માત નાશ પામે, તેમ વિષ્ટમય આ શરીર અશાશ્વત છે તો તેને હવે હું ધારણ કરનારી નથી–૭૬
જેનો પુત્ર મરી જાય તેનો પૈસો રાજા લઇ, લે છે, અરે ! તે અર્થ ઉપર પણ મને આસક્તિ નથી માટે ભાઈ જા જા મારી સાથે બોલીને ભ્રષ્ટ ન થા એમ કહીને એ પોતાને ઝાડથી ફાંસો ખવરાવા ચાલી-૭૭
એને પાશ તાણી લઈને રાજાએ તોડી નાખે, અને શેક પામતાં પામતાં બોલ્યો કે આ રાજા તારા અર્થનું ગ્રહણ કરશે નહિ, એ મારું વચન તું હળવેથી શ્રદ્ધા કરીને માન–૩૮
અત્રત્ય નૃપતિએ અત્યંત ઉત્તમ પ્રકારે દયા કરી છે એટલે તે મુલાના વિત્તને પણ મૂકી દેશે, માટે હે પુત્રિ! પતિ અને પુત્રની પાછળ ઘડે ઘડે જલ અર્પવા માટે રહે-૭૮
જયેષ્ઠ જયેષ્ઠ એવા ઋષિઓને નમો નમઃ એમ નિરંતર કરતી તું તેમનો પ્રસાદ પ્રાપ્ત કર, ને તારા પતિપુત્રને શી શી વિપત્તિ પડી, ઈત્યાદિ વાત કહાડી લોક બોલે ત્યારે સદન કરીશ નહિ-૮૦
એમની વિભૂતિ કેટલી કેટલી છે કે એમનું ગુપ્તવત્ત કેટલું છે, ને એમનું પ્રકાશવિત્ત શું શું છે, એમ હે પુત્ર! તને રાજપુરુષો પૂછશે નહિ-૮૧
(૧) ગ્રામવિશેષ એમ ટીકાકાર.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૪) હે પુત્રિ ! તું પ્રથમ ભોજન કરીશ નહિ, પૂર્વે નિરંતર ગુને જમાડજે, ને એમ કાંઈ પણ ઉપદ્રવ વિના, અને અખંડ ઇંદ્રિયપ્રશમ (ધારા વૃત્તિનિરોધ રૂપ સમાધિ) પામવા પ્રયત્ન કરતી, આ યુષ નિગમન કર–૮૨
આ પ્રમાણે પીડા પામતી એ સ્ત્રીને સમજાવી અને વૃક્ષોની નીચે થઈ, સર્વત્ર ઉપકાર કરવાની ઈચછાવાળો, અને દુઃખીના ઉપર દયા લાવી તેને પાળનારો, એ, પિતાના ધામ પ્રતિ ગયો-૮૩
પુરે પુરે જેને સુત ન હોય તેવાનું વિત્ત હરી લેવું એથી બહુ દુઃખ છે, એમ વિચારી એક એક પ્રજાને આનંદવાની ઇચ્છાવાળા એણે પ્રત્યેક મંત્રીને આ પ્રમાણે કહ્યું –૮૪
| મારા આવકમાં બે લાખ કે બે કોટિ ભલે ઓછા થાય, પણ પુત્ર વિના મરી જનાર કોઈનું વિત્ત હરવું નહિ, એવું રહસ્ય આ હું તમો સર્વને કહું છું-૮૫
જે મુંવાનું વિત્ત લોભથી લે છે તે માતા સાથે મૈથુન કરતાં પશુ જેવા છે, ને જે તેમનાથી ભિન્ન હોઈ તેમ ન કરનારા છે, તે જે ધંધ દૂધ યજ્ઞ પાત્રોના બાયોક્તા છે, તેના જેવા પુણ્યશાલી છે, માટે તેમાંને તમને આ આજ્ઞા કરૂં છું-૮૬
શંભુ અને કુબેરના યુગલથી પણ અધિક થયેલા, તથા જેના આગળ વાત કરી શકાય એવા, ભૂપ આગળ “ અમે એમ નહિ કરીએ” એવું, અમાત્યો બોલી શક્યા નહિ, તેમ કાલિકા જેવી કાલિમાની છાયા પણ, સુબુદ્ધિવાળા એ, મેં ઉપર લાવ્યા નહિ, કેવલ આજ્ઞાને જ માથે ચઢાવી ગયા–૮૭
આ પ્રમાણે જરા પણ આચકો ખાધા વિના પે જે આજ્ઞા કરી, તે, અમાત્યાએ, આની પેઠે સુખથી અગાધ દાન કરનાર એક બલિવિના બીજો કોણ છે, એમ બોલતાં, સુખે અમલમાં આણી-૮૮
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૫)
હે શબ્દ ! હું નૃપતિ ! હું ન્યાયી ! હું બુધ ! તુ જ ખરો પૃથ્વી ઉપર એકજ વીર છે; રે આજવાળા, ખલ, દુષ્ટ, ક્ષુદ્ર, કલિ તુ આને જાણે છે ? તારી દુષ્ટનીતિ તજ, એમ તે સમયે જતમાત્રના ઉચ્ચ ધેાષ થવા લાગ્યા−૮૯
એક દિવસ, મણિધિએ કેદાર માસાદ ભાગી નાખ્યાની ખબર કહી તે ઉપરથી રાજ ખસાધિપને ઉદ્દેશીને ખેલ્યો કે હે દસ્યુ! હે દુષ્ટ ! હે પાપી ! ભલે ફાવે તેમ લવ, ભલે માટેથી લવ, પણ તે દેવનું આલય ખંડિત કર્યું છે તેનું ફૂલ તું હવાં પામેછે, ને ધેર
જાયછે—૯૦
હું મહેલમાં બેઠોછું ને દેવ તે ખંડિત મંદિરમાં પડચાળે, માટે હે દેવ ! એ અવિનયનું પ્રાયશ્ચિત આપે બતાવ્યા પ્રમાણે મારે કરવુ' ઘર્યે, તેમ જે વિશેષ પ્રાયશ્ચિત્ત હોય તે પણ કરવું ઘટે, એમ અંતમાં ધારીને આ પ્રમાણે, રાજા, વાગ્ભટ્ટામાત્યને કહેવા લાગ્યા
—૯૧
થારને મેકલ, ધન મૈકલ, મજુરા મેાકલ, નેતાને મોકલ, ને એ ધામ, ચંદ્ર ( ૧ ) વૈમની પેઠે, કે ગાંધિકપુટીની પેઠે, તૈયાર થવા દે; કેમકે મારા જેવા ચેાગ્ય સ્વામી ઉપર જેમ તારી ભકિત છે તેમ મારી પણ અતિ ઉત્તમ એવા શ્રી શંભુ ઉપર છે; ( માટે એ સત્વર કરાવવું ) તે કીધું કે જે તુ ં તે સમયે અક્ષત અને અતિ સુંદર ચિત્રાદયુક્ત કહેતા હતા તેજ--૯૨
આપ સબ્ઝા (બ્રહ્મા) છે. કે શંભુ છે. એમ સ્તુતિ કરતા સુતીદ્રો “ આં સ્રષ્ટાર પ્રતિપથામહે ” એમ કહીને જેની પ્રાર્થના કરેછે
( ૧ ) ચંદ્રવેશ્મ એટલે એકજ દિવસમાં તૈયાર થાય એવા પ્રાસાદ કેમકે તેમ ન થાય તે। તે પડી જાયછે એવા અર્થછે તેથી તેની પેઠે એટલે બહુ જલદી એમ સમજવુ' એમ ટીકાકાર.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩૬). એવા કેદીરનાથનું મંદિર ખંડિત થયુછે એ તમે સાંભળ્યું પણ નહિ? એ સાંભળી હા મહારાજ! મેં સાંભળ્યું છે એમ એણે ઉત્તર આપ્યું (?)-૮૩
આપ સોમેશના મંદિરે ગયા છો? તેને જોયું છે ? એમ મંત્રીએ પૂછતાં, રાજાએ કહ્યું કે હા તે મેં દીઠું છે, વિશીર્ણ એવા તેનો પણ ઉધાર કરો– ૪
અરે ! આવો કપિલકી દેવદત્ત ! જાઓ, પ્રશિખ ! કડ, કૃષ્ણમિત્ર! ચાલો તમે બધા કેદારનાથ અને સોમનાથના દેવલને ઉધાર કરો, એમ રાજાની આજ્ઞા થતાં મંત્રીએ કહેવા માંડ્યું–૮૫
રે કપિલક ! મંત્રીના શાસનને, નમ, ને હે વૃશિખ! તું બરાબર વચન ઉઠાવ, તેમ તમે પણ જુઓ, ને હે દેવદત્ત ! સત્વર એ આજ્ઞા માથે ચઢાવો, એમ પરસ્પરને કહેતા તે સર્વે ત્યાં ગયા–૮૬
હે દેવદત્ત ! ચાલ, હે યજ્ઞદત ! જા, હે ગેવિંદ ! ત્વરા કરાવ, હે માધવ! ત્વરા કર, એમ અન્યને કહેતા શિપિઓએ ત્યાં આવી એ ઉભય મંદિર કરી દીધાં-૮૭
જો અહંત આપને અભિવંદન કરૂં છું; (તું) જય પામે, ને જૈન વૃદ્ધિ પામો, વળી હે અહતો તમને પણ વંદન કરૂં છું; હે કુમારપાલ! તને ધર્મલાભ થાઓ, ને તું ચિરાયુવું થાઓ; એમ અહતોથી આશિર્વાદ અપાયેલા એ પે સુવર્ણ અને ઇંદ્રનીલ મને ણિથી સ્ફટિકમય પાર્શ્વનાથનું બિંબ સ્થાપ્યું–૮૮ - ગાર્શ્વ ! હર્ષ પામ, વાસ્ય ! તારું પણ કલ્યાણ થાઓ, વાલ્સિ! અતિ પુણ્ય વાળી તું વૃદ્ધિ પામ, અદ્ર! તમે પણ જય પામો, એમ જ્યાં અભિવાદન થતાં, ઋષિઓની વાણી પ્રવર્તે છે એવા દેવપત્તનમાં એણે પાર્શ્વનાથનું ચિત્ય કરાવ્યું–૮૮.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩૭ )
હે સુમત ! તમે દેવપત્તન જોયું ! હે સાધુ ! ત્યાં ગયા ? કે તમે ઉભયે વિશાલ ગૂર્જરપુરમાં ગયાં (૧), કે ઉત્તમ કુમારચૈત્યન જોયાંછે? એમ ચારે દિશામાં રસ્તે જતા લાકની તે સમયે વાતા ચાલી રહી—૧૦૦
તુ મારો ભકતછે તેથી ગિરિમાં વસવાનુ તજીને હું તારા પુરમાં વસવા ઇચ્છુ છું એમ શ્રી શ ંભુએ વષ્રમાં કહ્યાથી કુમારપાલે કુમારપાલેશ્વર નામનુ દેવાલય બંધાવ્યું—૧૦૧ -
હે ભૂપતિ ! આયુષ્માન થા, ઇંદ્રિયજય આદિ શમસપત્તિથી ઋષિએ કરતાં પણ તું અધિક છે, અતિ બલિષ્ઠ હોઈ સર્વવિજયી થા, હે સામત્રંશ્ય ! ચાલુકયચૂડામણે ! ચિરકાલ વિજય ભાગવ, પૃથ્વીનું આણ્ય કરી તારા નામના સંવત્સર પ્રવર્તાવ, એમ - ષિએના આશિર્વાદ સાંભળતા એ રાજા, પદવિધિ (૧) ની પેઠે, સાદ સમર્થ રહ્યા—૧૦૨
( ૧ ) સમર્થ શબ્દ પર્થછે, પદવિધિ પક્ષે સાર્થ, અને કુમારપાલ પક્ષે સપત્તિ યુક્ત.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વયાશ્રય પ્રમાણે ચાલુની વંશાવલિ.
વાવિણદેવી
ચામુંડ સિં. ૧૮૫૨–૧૦૬૬/
નામરાજ
વલભરાજ છ માસ
દુલભરાજ | ૧૦૬૬-૧૭૭૨
ભીમ સં. ૧૦૮૮-૧૧૨૦
ક્ષેમરાજ
સ. ૧૧૨૦–૧૧૫૦
દેવપ્રસાદ
' જયસિંહ સ. ૧૧૫૦-૧૧
ત્રિભુવનપાળ
કુમારપાલ સં. ૧૧૮૮-૧૨૨૦|
- જે વર્ષ આપ્યાં છે તે દયાશ્રયની ટીકાને અંતે એક ટીપ ઉપરથી છે.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ დიიდიიდიიიიიიიიიიიიიიიიიიიით სერგიაო კოსტაკ, Air ჩიკი 5 ,კვირაა იცი რა