Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA puSpa kra. : 24 davvasaMgaha mUla granthakarttA AcArya 108 zrI nemicandra jI mahArAja candrikA prakAzana 2 suvidhi jJAna pa. pU. saMskRta TIkAkAra.. pa. pU. AcArya 108 zrI prabhAcandra jI mahArAja anuvAdikA pU. AryikA 105 zrI suvidhimatI mAtAjI sampAdaka pa. pU. yuvAmuni 108 zrI suvidhisAgara jI mahArAja prApti sthAna : bharatakumAra iMdaracanda pApar3IvAla siDako, ena 9, e 11549/4, zivanerI kaoNlonI auraMgAbAda, mahArASTra - 431003 punarprakAzana hetu artha sahayoga : 30 ru. saMsthA prakAzana kAla DOI sitambara, 2000 AvRtti kra pratiyA~: 1000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ davasaMgaha 'jina kA parama AzIrvAda, mama sApanA jIvana kA bala hai, jinakI mamatArI preraNA merI racanA zakti kA ekamAtra dada sAmbala hai, aise, jAna-pAna-tamorakA, mAnavatA ke agradUta, sAdhanA ke meha, bahuAyAmI vyaktitva ke svAmI, niddha-nispahI sAdhaka, abhINa gAnopayogI, adhyAtma ke sajaga paharI, aniyata-AhAra vihArya, samatA kI pratimUrti, samyakIrti, pa.pa. acintya prajJAzakti pAraka, yuvAmuni 108 zrI suvidhisAgara jI mahArAja ke parama punIta kara kamaloM ari-metrios chodae HIKimbult PHP TREE .. sAdara samarpita / .....
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| | AzIrvAda graMtha nigraMthoM ke cakSu haiM; yahI kAraNa hai ki AcArya kundakunda deva ne kahA hai ki "Agama cakkhU saahu"| graMtha nigraMtha saMskRti ke AbhUSaNa haiN| zramaNa saMskRti kI surabhi ko digdiganta meM prasArita karane vAle anupama kusuma haiM, grNth| bhavya jIvoM kI Atmazakti ko jAgRta karane vAle dithyamantra haiM, grNth| graMthoM kI zaraNa meM gaye vinA kaSAyoM ko pranthiyA~ vilaya ko prApta nahIM hotii| nava devatAoM meM jinavANI ko bhI eka devatA mAnA jAtA hai| deva-zAstra-guru jo ki samyagdarzana ke Ayatana haiM, una meM jinavANI ko dvitIya sthAna prApta hai| ata: graMthoM kI surakSA evaM prakAzana meM pratyeka bhavya ko ruci lenI caahiye| prAcIna graMthoM ke saMrakSaNa va prakAzana karAne ke kArya meM merA sahayoga karane vAlI, gurubhakta, AryikA suvidhimatI mAtAjI ne zrI nemicandrAcArya viracita "davyasaMgaha' graMtha kI AcArya prabhAcandra viracita TIkA kA anuvAda kara ke atyanta prazasta kArya kiyA hai| mAtAjI zrutasevA kara ke acintya zrutajJAna ko prApta kareM tathA usa zruta jJAna ke mAdhyama se unheM kevalajJAnotpatti ho, yahI merA AzIrvAda hai| graMtha ke prakAzaka, dravyadAtA Adi samasta parokSa evaM aparokSa sahayogiyoM ko bhI merA AzIrvAda hai| yaha graMtha yAvaccandra divAkara bhavya jIvoM kA mArgadarzana karatA rahe, yahI merI maMgala kAmanA hai| - muni suvidhisAgara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazvasaMgaha (anuvAdikA kI kalama se) pa. pU. parama gurudeva, yuvAmuni 108 zrI suvidhisAgara jI mahArAja kA kathana hai ki - jinAlayoM kA jirNoddhAra karanA jitanA Avazyaka hai, utanA hI prAcIna graMthoM kA saMrakSaNa va prakAzana Avazyaka hai| gurudeva vihAra karate hue jahA~ bhI pahu~cate haiM, vahA~ ve kisI graMtha kA anveSaNa avazya karate haiN| ___ 1999 kA cAturmAsa bihAra prAntIya ArA nagarI meM huA thaa| cAturmAsa ke kucha dina pUrva vahA~ kI suprasiddha saMsthA jaina bAlA vizrAma meM saMgha virAjamAna thaa| vahA~ vayovRddha vidvAn zrI gokulacanda jaina gurudeva ke darzanArtha pdhaare| carcA ke samaya una ke dvArA sampAdita parantu ananuvAdita graMtha davdhasaMgaha kA ullekha unhoMne kiyaa| gurudeva ne una se graMtha kI prati prApta kara ke pratilipi taiyAra kii| ___ saMghIya svAdhyAya ke rUpa meM isa graMtha kA 213 bAra svAdhyAya huaa| gurudeva ne graMtha kA rASTrIya bhASA meM anuvAda karane kA Adeza mujhe diyaa| maiM gurudeva ke AzIrvAda evaM mArgadarzana kA bala pA kara yaha kArya karane kA sAhasa kara skii| __ prabhAcandrAcArya viracita TIkA yadyapi atyanta saMkSipta hai, tathApi TIkA ke mAdhyama se graMtha ke hArda taka pahu~canA AsAna ho jAtA hai| isa TIkA kI yaha vizeSatA hai ki dravyasaMgraha ke aneka pAThAntaroM se pAThaka paricita ho jAtA hai| yahI nahIM, graMzca meM Agata samasta pAribhASika zabdoM kI saMkSisa paribhASA TIkA meM pAyI jAtI hai| ataH TIkA atyanta upayukta hai| | maiM saMskRta bhASA kI vizeSa jJAtA nahIM hU~, ataH sambhava hai ki kucha truTiyA~ ho gayI ho, prabuddha pAThaka isa viSaya meM mujhe avagata karAne kA kaSTa kreN| yaha anuvAda yadi pAThakoM kA zrutajJAna vikasita karane meM sahayogI bana sakA, to mujhe atyanta harSa hogaa| samasta sahayogiyoM ko merA sAdhuvAda / AryikA suvidhamatI /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ davtrasaMga / prastAvanA A. kundakunda kA spaSTa udghoSa hai ki daMsaNa mUlo dhmmo| samyagdarzana dharma kA mUla hai| samyagdarzana mokSamArga kA prathama caraNa hai| samyagdarzana kI prApti hue vinA jIva saccA dhArmika nahIM ho sktaa| jina prANiyoM ko kaSAyoM kI lapaTeM dhU-dhU kara jalA rahI haiM, una ke lie samyagdarzana parama zItalatA hai| jo jIva viSaya rUpI bhujaMga se daMzita haiM, una ke lie samyagdarzana nAgadamaNi hai| janma-jarA-maraNa rUpI roga ko naSTa karane ke lie samyagdarzana rAmabANa auSadhi hai| samyagdarzana parama ratna hai| jisa jIva ke pAsa samyagdarzana rUpI anamola nidhi hai, usI jIva kA jIvana saphala hai tathA dhanya hai| A. kulabhadra kahate haiM ki - vara narakavAsojapa, samyaktvena smaayutH| na tu samyaktvahInasya, nivAso divi raajte|| [sAra samuccaya - 39] arthAt : samyagdarzana sahita naraka meM vAsa karanA zreSTha hai, kintu samyaktva hIna kA svarga meM nivAsa karanA bhI zobhA ko prApta nahIM hotaa| __ aise acintya mahimAvanta samyagdarzana ko prApta karane ke lie SaD dravya, paMca-astikAya, sasa tattva aura nava-padArthoM para samyak zraddhAna karanA, paramAvazyaka hai| samyagdarzana ko paribhASita karate hue A. kundakunda likhate haiM ki - cha davya Nava payatthA paMcatthI satta tacca nnihitttthaa| sahai tANa evaM so sahiTThI munneyvyo|| __ [darzanapAhuDa - 19] arthAt : chaha dravya, nava padArtha, pA~ca astikAya aura sapta tattva kahe gaye haiN| una ke svarUpa kA zraddhAna karane vAlA jIva samyagdRSTi hai, aisA jAnanA caahiye| ___ una dravyAdikoM kA samIcIna zraddhAna tabhI ho sakatA hai, jaba una ke yathArtha / svarUpa kA jJAna hogaa| dravyoM ke yA tattvoM ke svarUpa kA pratipAdana karane ke
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dastrasaMgahaTE lie tattvArthasUtra, paMcAstikAya Adi aneka graMthoM kI racanA huii| davyasaMgaha graMtha kA pratipAdya viSaya bhI yahI hai| __ graMtha kA nAma : prastuta graMtha kA nAma davyasaMgaha hai| isa nAma kI udghoSaNA svayaM graMthakartA ne graMthAnta meM kI hai| yathA - davyasaMgahamiNaM muNiNAhA dossNcycudaasudpunnnnaa| sodhayaMtu taNusuttadhareNa NemicaMdamuNiNA bhaNiyaM jN|| 58 // arthAt : alpajJAnI nemicandra muni ke dvArA jo yaha dravyasaMgraha nAmaka graMtha kahA gayA hai, use zAstrajJa, samasta doSoM se rahita puninAtha zodhana kreN| yaha graMtha dravyasaMgraha isa nAma se siddha hai| mUla : ya yAcikA spaSTa nAmollekha kiyA gayA hai, tathApi samasta hindI-aMgrejI anuvAda tathA brahmadeva kRta saMskRta TIkA ke sAtha isa graMtha ke jitane saMskaraNa prApta hote haiM, usa meM dravyasaMgraha nAma prakAzita kiyA gayA hai| prAkRta graMthoM ko bhI prAyaH saMskRta athavA hindI nAma se prakAzita karane kI paraMparA kaba se prAraMbha huI? yaha anveSaNIya hai| hA~ - yaha satya hai ki samayapAhuDa, pavayaNapAhuDa, aTThapAhuDa, tiloyasAra Adi aneka graMtha apane saMskRta nAma meM hI Aja labdhapratiSTha haiN| astu, vahI suprasiddha kRti apane mUla nAma ke sAtha prakAzita ho rahI hai, yaha atyanta harSa kA viSaya hai| __graMtha kA pratipAdya viSaya : graMtha kA anta:parIkSaNa karane para yaha suspaSTa hotA hai ki graMthakartA ne paMcAstikAya graMtha kA anusaraNa kiyA hai| paMcAstikAya tIna adhikAroM meM vibhakta hai aura yaha graMtha bhii| tInoM adhikAroM kA varNya viSaya bhI samAna hai, ata: isa graMtha ko laghupaMcAstikAya kahanA koI atizayokti nahIM hogii| isa graMtha kA prathama adhikAra dravyAdhikAra evaM paMcAstikAyAdhikAra hai| isa adhikAra meM jIva kA lakSaNa evaM usa ke adhikAroM kA varNana sarvaprathama kiyA gayA hai| 14 gAthAoM meM jIvadravya kA varNana karane ke uparAnta 13 gAthAoM meM zeSa ajIva dravyoM kA varNana tathA astikAyoM kA varNana kiyA gayA hai| navapadArthAdhikAra nAmaka dvitIya adhikAra meM kula gyAraha gAthAeM haiN| jIva aura ajIva padArtha kA kathana prathama adhyAya meM kiyA gayA hai| ata: una donoM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha ko chor3a kara Astrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ina sAta padArthoM kA varNana isa adhikAra meM kiyA gayA hai| isa adhikAra kI vizeSatA yaha hai ki pratyeka padArtha ke dravya aura bhAva ye do bheda kara ke pratyeka kI paribhASA evaM una ke bheda-prabhedoM kA varNana sUtra zailI meM kiyA gayA hai| ___ antima 20 gAthAoM meM gokSamArga kA varNana kiyA gayA hai| tattvArthasUtrakartA ne samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH isa sUtra ke mAdhyama se mokSa ke mArga kA kathana kiyA hai, usI ko prastuta graMthakartA ne sammaIsaNaNANaMcaraNaM mokkhassa kAraNaM jANe aisA pratipAdana kiyA hai| yaha tritayAtmaka mokSamArga vyavahAra mokSamArga hai| nizcaya se una tInoM se yukta eka zuddhAtmA hI mokSamArga hai| ataH mumukSu ke lie AtmA hI sarvazreSTha dhyeya hai| chadmastha vyakti ko darzanapUrvaka hI jJAna hotA hai| usa ke dvaya-upayoga kevalajJAnI kI taraha yugapad nahIM hote| samyagdarzana aura samyagjJAna ke uparAnta cAritra mokSamArga kA anivArya hetu hai| usa ke abhAva meM mokSa honA saMbhava nahIM hai| vrata-samiti va guptirUpa teraha prakAra kA vyavahAra cAritra hai aura AtmA meM ramamANa ho kara sampUrNa bAhyAbhyantara kriyAoM kA nirodha karanA nizcaya cAritra hai| __ donoM prakAra ke mokSamArga kI siddhi ke lie dhyAna Avazyaka hotA hai| isa graMtha meM padastha dhyAna ke dhyeyabhUta arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuoM kA svarUpa parNita hai| anta meM utkRSTa dhyAna ke lie graMthakAra kA kathana hai ki - appA appammi rao, iNameva paraM have jhaannN| __ isa prakAra mokSamArga kA pratipAdana karane ke uparAnta graMthakartA ne apane auddhatya kA parihAra karate hue kahA hai ki "nirdoSa, pUrNa zrutadhara munizreSTha, mujha alpazrutadhara nemicandra muni dvArA likhe gaye isa graMtha kA zodhana kara leveN|" ___ isa prakAra kula 58 gAthAoM meM saMkSiptarItyA sampUrNa Agama adhyAtma graMthoM kA sAra bharA huA hai| ullekhanIya hai ki prathama aura tRtIya adhyAya meM graMthakartA ne nayazailI kA prayoga kara ke graMtha kI prAmANikatA va viSaya kI vizadatA ko kAyama kiyA hai| zailI kI sahajatA, saralatA, lAvaNyatA sAmAnya pAThaka ko bhI apanI ora AkarSita karane meM samartha hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivyasaMgaha sArAMza rUpa meM itanA hI kathana karanA paryApta hogA ki itane vizada artha se paripUrNa, itanA laghukAya evaM lokapriya anya koI graMtha prApta honA kaThina hI hai| avadhUri TIkA : avacUri kA artha sAra yA nicor3a hai| gAthAoM ke artha ko saMkSiptataH prastuta kiyA gayA hai, ata: TIkA kA avacUri nAma sArthaka hai| isa TIkA ke racayitA kauna haiM? isa viSaya meM pUrva prakAzita graMtha ke sampAdita mauna haiN| eka bAra hajArIbAga ke bAr3ama bAjAra di. jaina mandira meM sthita svAdhyAya bhavana kA maiM avalokana kara rahA thaa| vahA~ mujhe 12-10-1967 kA jainasandeza kA zodhAGka prAsa huaa| usa meM pRSTha 7 se 13 taka paM. kailAsacandra zAstrI dvArA likhita dravyasaMgraha, usa ke kartA aura TIkAkAra zIrSaka se eka lekha prakAzita kiyA gayA hai| pRSTha 11 para A. prabhAcandra kRta saMskRta vRtti ke kucha uddharaNa [gAthA 10, gAthA 30, gAzA Adi ke dime gare haiM: hA prastuta kRti se milAna karane para spaSTa ho jAtA hai ki yaha TIkA A, prabhAcandra kRta hI ___ aba prazna upasthita hotA hai ki A. prabhAcandra kauna the? jainendra siddhAnta koza[pu. 3 ] meM prabhAcandra nAmaka 1 zrutadharoM kA varNana milatA hai| parantu una meM koI avacUri TIkA ke racayitA haiM, aisA spaSTa ullekha prApta nahIM hotaa| ___ A. prabhAcandra kRta paMcAstikAya TIkA bhI hai| usa kI gAthA 26 evaM isa graMtha kI gAthA 2 kI TIkA kA milAna karane para pUrNa sAmyatA dRSTigocara hotI hai| isa se yaha anumAna karanA ucita jAna par3atA hai ki paMcAstikAya TIkA ke nirmAtA A. prabhAcandra hI isa TIkA ke racayitA haiN| ina kA samaya vi.saM. 1319 hai| ___ graMtha ke pAThabheda : davyasaMgaha kI bRhat TIkA brahmadeva sUri kRta hai| usa TIkA meM graMtha ke pATha kA vizeSa rUpa se avalokana kiyA gayA hai| usa TIkA ke sAtha isa TIkA kI tulanA karane para aneka pAThabheda prApta hote haiN| / ___ kucha pAThabheda atyanta sAmAnya haiN| prAkRta vyAkaraNa ke vikalpAtmaka niyamoM se una kI siddhi hotI hai| ve pAThabheda arthoM meM koI parivartana nahIM krte| yathA - ___ 1. dhammovaesaNe - dhmmovdesnne| 2, havaI - hve|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 davyasaMgahA - 3. vivahArA 4. AyAso vvhaaraa| aayaa| kucha pAThabheda artha bheda kI sUcanA dete haiN| yathA - 1. jhANe jhAUNa - jhANe paatthnndi| [gAthA - 47] 2. saMti jado te NicvaM - saMti jado tennede| [gAthA - 24] 3. taM samma parama cArittaM . taM paramaM smmcaarit| [gAthA - 46] pAThabhedoM kI saMkhyA adhika hai| ata: pratyeka gAthA ke nIce prApta pAThabhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| isa se par3hane vAloM ko kAphI suvidhA hogI tathA yaha prayatna zodhakArya ke lie bhI sahAyaka bana skegaa| __ graMtha kI bhASA : prAkRta bhASA kSetrIya prabhAvoM ke kAraNa aneka bhAgoM meM vibhakta hai| yathA - ardhamAgadhI, mahArASTrI, zaurasenI, pizAcI aadi| digambara jaina paramparA ke graMtha zaurasenI prAkRta meM lipibaddha haiN| zaurasenI prAkRta meM jo niyama haiM, una ke pariprekSya meM digambara jainAgama ke anekoM zabdoM meM nAvinya hai| jaise - ardhamAgadhI va zaurasenI prAkRta meM savvaNNu zabda kA prayoga pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki digambara paramparA ke prAkRta graMthoM kI bhASA kA adhyayana karane ke uparAnta DaoN. pizela ne isa bhASA ko jaina zaurasenI yaha vizeSa nAma pradAna kiyA hai| saMskRta ke nATakoM meM bhI yaha bhASA prayoga meM AyI ata: yaha svataH spaSTa hai ki davvasaMgaha kI bhASA jaina zaurasenI hai| yaha bhASA atyanta madhura hai| yahI kAraNa hai ki isa graMtha ko puna: puna: par3hane ke lie mana lAlAyita rahatA hai| __ sampAdana kA AdhAra : isa TIkA kA nAma hamane ArA jAne se pUrva kabhI nahIM sunA thaa| ArA meM cAturmAsa se pUrva kucha dina hama jaina bAlA vizrAma meM bhagavAna bAhubalI ke darzanoM kA lAbha le rahe the, vahA~ para DaoN. gokulacanda jaina ne hameM yaha prati svAdhyAyArtha pradAna kii| isa graMtha kA prakAzana sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ne kiyA hai| isa graMtha kA prakAzana DaoN, gokulacanda jaina evaM DaoN. RSabhacanda jaina ke sampAdana meM 1989 meM huA thaa| yaha prakAzana hindI anuvAda se yukta nahIM hai| isa kI prastAvanA meM likhA huA hai ki ise jaina siddhAnta bhavana se prAsa pANDulipi ke AdhAra se ERO
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ davasaMgaha sampAdita kiyA gyaa| hama ne bhI bhavana se prati prApta kii| prati atyanta jIrNa hai, 10 iMca lambe, 41 iMca caur3e pratyeka pRSTha para lagabhaga 10 paMktiyA~ haiN| yaha mUla prati na ho kara pratilipi hai| prakAzita prati evaM pANDulipi prati ina do pratiyoM ke AdhAra para isa kRti kA anuvAda kiyA gayA hai| * anuvAda paddhati : anuvAdikA kA yaha prathama evaM zreSTha prayatna hai| unhoMne anvayArtha, TIkArtha ke bAda saMkSipta rUpa se bhAvArtha de kara graMtha ko adhika vistRta evaM bojhila nahIM hone diyA hai| gAthA ke pratyeka zabda kA artha suspaSTa ho jAne ke kAraNa prAthamika ziSyoM ke lie yaha kRti atyanta upakAraka siddha hogii| graMthakartA : isa graMtha ke racayitA A. nemicandra haiM, yaha bAta 58vIM gAthA meM spaSTa rUpa se likhA huA hone se nirdhAnta hai| A. nemicandra kauna the? isa viSaya para itihAsakAroM meM bahuta matabheda haiN| jainendra siddhAnta koSa [pu. 2] meM pRSTha 629 para nemicandra nAmaka 4 AcAryoM kA varNana hai| yathA - 1. prabhAcandra kra. 1 ke ziSya va bhAnucandra ke guru - I. 556-565. 2. A. abhayanandi siddhAntacakravartI ke ziSya tathA A, indranandi va A. vIranandi ke jyeSTha gurubhAI IsavI san kI 10vIM sadI kA uttarArdha va gyArahavIM kA puurvaardh| 3. A. nayanandi ke ziSya evaM A. vasunandi ke guru - samaya vi. 1075 se 1125. 4. jJAnabhUSaNa bhaTTAraka ke ziSya - samaya vi. 16vIM sadI kA uttraardh| ina cAroM meM se dvitIya kramAMka ke nemicandra isa graMtha ke racayitA haiM .. aisI mAnyatA sarvamAnya thI, parantu kucha vidvAnoM ne isa mata kA khaNDana kiyaa| ataH graMthakartA A. nemicandra kauna haiM? isa meM 2 mata haiN| eka matAnusAra siddhAnta cakravartI AcArya nemicandra hI prastuta graMtha ke kartA haiM, to dUsare matAnusAra AcArya nemicandra siddhAnti deva haiN| DaoN, nemicandra zAstrI prastuta graMtha ke kartA siddhAnti deva nemicandra haiM, aisA mAnate haiN| [dekho - tIrthaMkara mahAvIra aura una kI AcArya paramparA, bhAga-1]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dadhvasaMgaha isa mata kA khaNDana kara A. nemicandra hI prastuta graMtha ke racayitA haiM, aisA DaoN. gokulacanda jI ne siddha kiyA hai| [dekho - dadhvasaMggaha kI prastAvanA] [priya pAThaka bandhuoM! donoM matoM ke tarka hamane pariziSTa-2 meM diye haiM, kRpayA unheM Apa avazya pddh'eN| - sampAdaka] ___ maiM itihAsavida nahIM hU~, ata: donoM mAnyatAoM meM se kauna sI mAnyatA satya hai? isa viSaya meM maiM kucha nahIM kaha sktaa| davyasaMgaha kI TIkAe~ : avacUri TIkA ke atirikta mere adhyayana meM isa graMtha kI do TIkAe~ AyI haiN| 1. brahmadeva ne bArahavIM sadI meM isa TIkA kA praNayana kiyA hai| yaha vistRta TIkA hai| 10vIM gAthA ke vyAkhyAna meM samuddhAta kA, 35vIM gAthA ke vyAkhyAna meM anuprekSA evaM loka kA vistAra se varNana kiyA hai| pratyeka zabda kA vyAkhyAna aura phira usa kA vizeSa varNana karanA, yaha isa graMtha kA vaiziSTaya hai| zaMkA-samAdhAna kI zailI kA prayoga aneka jagaha kiyA gayA hai| aneka graMthoM ke uddharaNa TIkA meM diye gaye haiN| saMkSiptataH itanA hI kahanA paryApta hogA ki yaha TIkA graMtha ke marma ko hastagata karane meM pUrNa sahayoga pradAna karatI hai| 2. paNDita pravara jayacanda chAbar3A ne isa TIkA kA nirmANa zrAvaNa zuklA caturdazI, vi.saM. 1863 meM kiyA hai| yaha bhASA TIkA padyAnuvAda yukta evaM atyanta sarala haiN| upasaMhAra : eka kArya ke sampanna hone meM anekoM nimitta kAraNoM kI AvazyakatA hotI hai - yaha siddhAntavAkya akSarazaH satya hai| prastuta saMskaraNa ko taiyAra karane meM bhI pratyakSa aura parokSataH aneka svAdhyAyapremiyoM kA mArgadarzana, sahayoga, saMzodhana prApta huA hai, jina ke prasAda se hI isa saMskaraNa ko saMzodhita rUpa meM pAThakoM taka pahu~cAne kA zreya prAsa ho rahA hai, ata: sampUrNa sahayogiyoM ko zrutacakSutva kI prApti ho, yahI maMgala kaamnaa| yaha graMtha bhavya jIvoM ko mokSapatha kA pradarzana karatA rahe - yahI bhaavnaa| (muni suvidhisAgara)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha OM anukramaNikAjI gAthA kra. viSaya maMgalAcaraNa jIva ke adhikAra jIvAdhikAra upayoga ke tathA darzanopayoga ke bheda jJAnopayoga ke ATha bheda upayogAdhikAra kA upasaMhAra amUrtikAdhikAra karttAdhikAra bhoktAdhikAra 10 svadeha parimANAdhikAra jIva kI saMsArI avasthA jIvoM ke caudaha jIvasamAsa mArgaNA va guNasthAna kI apekSA jIvoM ke bheda siddhatva evaM UrdhvagamanAdhikAra ajIvadravya ke bheda pudgala dravya kI paryAyeM dharma dravya kA lakSaNa adharma dravya kA lakSaNa AkAza dravya kA svarUpa evaM bheda loka-alokAkAza kA lakSaNa kAladravya kA lakSaNa evaM bheda nizcayakAla kA lakSaNa dravya varNana kA upasaMhAra evaM astikAya ke varNana kI pratijJA astikAya kA lakSaNa dravyoM ko pradeza saMkhyA paramANu ke bahupradezItva kI siddhi pradeza kA lakSaNa padArthoM kA kathana karane kI pratijJA 19
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 $1 52 53 54 55 56 57 58 [davyasaMgraha bhAvAstra evaM dravyAsrava kA lakSaNa bhAvAsana ke bheda dravyAstrava kA lakSaNa dvividha bandha kA svarUpa bandha ke cAra bheda dvividha saMvara kA svarUpa bhAvasaMvara ke bheda nirjarA ke bheda tathA lakSaNa dvividha bho puNya aura pApa kA lakSaNa vyavahAra evaM nizcaya mokSamArga kA svarUpa ratnatraya yukta AtmA hI mokSa kA kAraNa samyagdarzana kA svarUpa samyagjJAna kA svarUpa darzanopayoga kA svarUpa darzanopayoga aura jJAnopayoga kI pravRtti kA krama vyavahAra cAritra kA svarUpa nizcaya cAritra kA svarUpa dhyAna kI preraNA dhyAna ke upAya dhyAna karane yogya mantra arihanta parameSThI kA svarUpa siddha parameSThI kA svarUpa AcArya parameSThI kA svarUpa upAdhyAya parameSThI kA svarUpa sAdhu parameSThI kA svarUpa dhyAna- dhyAtA - dhyeya kA svarUpa parama dhyAna kA svarUpa dhyAna ke upAya graMtha kA upasaMhAra 3 5 3 3 De 61 63 65 65 68 69 FRA R R Na 71 73 74 75 76 77 78 80 81 83 84 85 86 87 89 90 91 92 93 95 96 97 99 Shi Xian
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaTha davvasaMgaha [acuritudo| :: AcArya nemicandra viracita :: utthAnikA : atheSTadevatAvizeSaM namaskRtya mahAmuni, siddhAntika zrI nemicandrapratipAditAnAM SaDvvyANAM svalpabodhaprabodhanArtha saMkSepArthatayA vivaraNaM krissye| gAthA : jIvamajIvaM davvaM jiNavaravasaheNa jeNa nnidilN| deviMdaviMdavaMdaM vaMde taM sacadA sirsaa||1|| TIkA : arhantaM jinavaraM vaMde namaskaromi, kathambhUtam? deviMdaviMdavaMdaM devAnAm indrAH devendrAH, teSAM vRndAH samUhAH, teSAM vandyaM pUjyam, kadA vande? sayadA sarvakAlaM yAvat sarAgaparaNatistAvadvande, na vItarAgAvasthAyAM tadAtmanastatpadaprApterna kasyApi ko'pi vandyaH, atItAnAgatavartamAnakAle vaa| kena vande? sirasA mastakena, taM kaM vande? jeNa jiNavaravasaheNa NihiTThaM yena jinavaravRSabheNa nirdiSTaM pratipAditam, jinavarAH gaNadharadevAdayasteSAM madhye vRSabhaH pradhAnaH, jinavarazvAsau vRSabhanAthazca tena jinvrvRssbhenn| kiM nirdiSTam? jIvamajIvaM davyaM jIvadravyamajIvadravyaM ___ jIvadravyasya kA vyutpattiH? vyavahAranayena dazabhiH prANaiH saha jIvati vartamAnakAle, jIviSyati bhaviSyatkAle, jIvitaH pUrvamatItakAle, nizcayanayena caturbhiH prANaiH sattAsukhabodhacaitanairjIvati sa jiivH| tatprANamAhapaMca vi iMdiyapANA maNavacikAyeNa tipiNa blpaannaa| ANappANappANA AugapANeNa hu~ti dasa pANA // [gommaTasArajIva. gA. 130]
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ davvasaMgara iti jiivH| ajIvadravyasya kiM svarUpam? pudgldhrmaadhrmaakaashkaalruupm| dravyasya kiM lakSaNam? dravati droSyati adudruvaditi drvym| dravati paryAyaM gacchati, droSyati paryAyaM yAsyati, adudruvaditiparyAyaM gatavatpUrva, tadapi guNaparyayavat, guNaparyayavad drvym| anvayena saha saMbhavAH gunnaaH| vyatirekiNo bhinnAH pryaayaaH| te ca guNAH dvibhedAH, sAdhAraNaasAdhAraNazca] paryAyA utpaadvyyruupaaH| tatra jIvasya sAdhAraNA:astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvamagurulaghutvaM, pradezatvaM, cetanatvamamUrtatvaM ceti| asAdhAraNA: samyagdarzanajJAnacAritrAkhyAni, paryAyA: devamAnuSanArakatiryaktvekendriya-dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyA iti| pudgalasya svarUpamAha- "avibhAgIparamANudravyapudgalaH tathA ca jalAnalAdibhirnAzaM yo na yAti sa pudgalaH" iti vcnaat| sa ca dvividhaH, aNurUpa: skandharUpazca / atra sAdhAraNaguNAH - astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvamaguruladhutvaM, pradezatvamacetanatvaM, mUrtitvam ceti / asAdhAraNA: sprshrsruupgndhvrnnaaH| paryAyAH glnpuurnnsvbhaavH| ghaTitasya punaH staMbhAdeH galanapUraNaM naasti| kathaM nAsti? samprati sUtratantunA staMbhasya mAnaM gRhyate, varSazatenApi punastanmAtraM bhUmau sthitAnAM dRshyte| dharmadravyasya sAdhAraNaguNAH - astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvamagurulaghutvaM, pradezatvamamUrtatvamacetanatvaM ceti| asAdhAraNA: jiivpudglyorgtishkaaritvm| paryAyA utpaadvyyaaH| adharmadravyasya sAdhAraNaguNAH -astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvamagurulaghutvaM, pradezatvamamUrtatvamacetanatvaM ceti| asAdhAraNA: jIvapudgalayo: sthitishkaaritvm| paryAyA utpaadvyyaaH| kAladravyasya sAdhAraNaguNA:-astitvAdayaH pUrvoktAH i
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha jnyaatvyaaH| asAdhAraNa: dravyANAM prinnmyitRtvm| AkAzadravyasya sAdhAragANA:-astitvaM vastuna. datgatvA mUrtanvaM pradezatvamacetanatvaM ceti| asAdhAraNAH sakalapadArthAnAmavakAzadAyaka iti pratipAdite satti utpAdavyayadhrauvyAtmakaM vastupratipAditaM kthitm| utthAnikA : aba iSTa devatA vizeSa ko namaskAra kara ke mahAmuni siddhAntika zrI nemicandra pratipAdita padravyoM ke svalpa prabodhanArtha saMkSepa paddhati se vivaraNa karate haiM - gAthArtha : [jeNa ] jina [jiNavaravasaheNa ] jinavara vRSabha ne [jIvamajIva ] jIva aura ajIva [ dabvaM ] dravya [NiddiDhaM] kahe haiN| [ deviMdaviMdavaMdaM ] devendroM ke samUha se bandanIya [taM] una ko [ savvadA] hamezA [ sirasA ] sira navA~ kara [ vaMde] namaskAra karatA huuN|| 1 // TIkArtha : arhanta jinavara ko vaMde maiM namaskAra karatA huuN| ve kaise haiM? deviMdaviMdabaMdaM devoM ke indra arthAt devendra, una kA vRnda yAni samUha, una se vandya arthAt pUjya haiN| vandanA kaba karatA hU~? savvadA sabhI kAla meM, jaba taka sarAga pariNati hai, taba taka vandanA karatA huuN| vItarAga avasthA meM maiM namaskAra nahIM karUMgA, kyoMki usa pada kI prApti hone para koI kisI ke dvArA vandanIya nahIM hotaa| athavA atIta-anAgata aura vartamAna kAla meM maiM vandanA karatA huuN| kisa ke dvArA vandanA karatA hU~? sirasA mastaka se, una ko, kina ko namaskAra karatA hU~? jeNa jiNavaravasaheNa NihiDhaM jina jinavara vRSabha ke dvArA nirdiSTa hai, pratipAdita hai| jinavara yAni gaNadhara devAdi, una meM vRSabha yAni pradhAna, jinavara haiM vRSabhanAtha jo, una jinavara vRSabhanAtha ke dvArA / kyA nirdiSTa kiyA gayA hai? jIvamajIvaM davaM jIva dravya aura ajIva drvy| jIva dravya kI vyutpatti kyA hai? vyavahAra naya se daza prANoM ke sAtha jo 31
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE davyasaMgaha vartamAna kAla meM jItA hai, bhaviSyat kAla meM jiyegA aura atIta kAla meM jIvita rahA thA, vaha jIva hai| nizcayanaya se jo sattA-sukha-bodha aura cetanA rUpa cAra prANoM ke sAtha jIvita rahatA hai, vaha jIva hai| usa prANa ko kahate haiM - pA~ca indriyaprANa, mana-vacana-kAya ye tIna balaprANa, zvAsocchvAsa aura Ayu ye saba daza prANa hote haiN| gommaTasAra jIvakANDa - 130] isa prakAra jIvadravya kA varNana huaa| ajIva dravya kA kyA svarUpa hai? vaha pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla rUpa hai| dravya kA kyA lakSaNa hai? dravati droSyati adudruvaditi drvym| dravati - paryAya ko prAsa hotA hai, droSyati - paryAya ko prAsa karegA, aduguvaditi - paryAya ko pUrva meM prApta kara cukA hai| vaha dravya bhI guNaparyAyamaya hai| dravya guNaparyAyavAn hotA hai| [tattvArthasUtra 5/38 ] jo anvaya ke sAtha utpanna hote haiM, ve guNa haiN| vyatireka se jo abhinna hai, vaha paryAya hai| ve guNa do prakAra ke hote haiM - sAdhAraNa aura asAdhAraNa / paryAya utpAda-vyayarUpa hotI hai| vahA~ jIva ke astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezatva, cetanatva aura amUrtatva ye sAdhAraNa guNa haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra nAmaka vizeSa guNa haiN| deva-manuSya-naraka-tiryaMca, ekendriya, dvIndriya, vIndriya, caturindriya aura paMcendriya ye paryAya haiN| pudgala ke svarUpa ko kahate haiM - avibhAgI paramANu dravya pudgala hai aura jala va agni Adi ke dvArA jo |
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ davvasaMgahanAza ko prApta nahIM hotA, vaha pudgala hai| aisA vacana hai| vaha do prakAra kA hai - aNurUpa aura skndhruup| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva, pradezatva, acetanatva, mUrtatva ye pudgala ke sAdhAraNa guNa haiN| sparza, rasa, rUpa, gandha ye asAdhAraNa guNa haiN| paryAya galana aura pUraNa svabhAvavAlI hai| bane hue stambhAdi meM galana-pUraNa nahIM hotA hai| kyoM nahIM hotA hai? vartamAna meM sUtratantu ke dvArA staMbha kA pramANa liyA jAtA hai, saikar3oM varSoM ke bAda bhI vaha utanI bhUmi meM sthita dekhA jAtA hai| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, aguruladhutva, pradezatva, amUrtatva aura acetanatva ye dharma dravya ke sAdhAraNa guNa haiN| jIva aura pudgala kI gati meM sahakArI bananA dharma dravya kA vizeSa guNa hai| utpAda-vyaya usa kI paryAyeM haiN| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, aguruladhutva, pradezatva, amUrtatva aura acetanatva ye adharma dravya ke sAdhAraNa guNa haiN| jIva aura pudgala kI sthiti meM sahakArI bananA adharma dravya kA vizeSa guNa hai| utpAda-vyaya usa kI paryAyeM haiN| kAla dravya ke astitvAdi pUrvakathita sAdhAraNa guNa jAnane caahiye| dravyoM kA pariNamana karAnA, usa kA asAdhAraNa guNa hai| AkAza dravya ke astitva, vastutva, dravyatva [prameyatva, agurulaghutva] amUrtatva, pradezatva, acetanatva ye sAdhAraNa guNa haiN| sabhI dravyoM ko avakAza denA, usa kA asAdhAraNa guNa hai| aisA pratipAdana karane para utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastu kA pratipAdana kiyA gayA, kathana kiyA gyaa|| 1 / / bhAvArtha : bhagavAna AdinAtha zatendroM ke dvArA pUjita haiN| unhoMne jIvaajIva dravya kA vyAkhyAna kiyA hai| aise jinendra ko maiM mastaka jhukA kara namaskAra karatA huuN|| 1 / /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasaMgaha utthAnikA : idAnIM jIvasvarUpamAha - gAthA : jIvo uvaogamao amutti kattA sdehprimaanno| bhottA saMsArattho siddho so visssoddddhgii||2|| TIkA : jIvo'sti cetanAlakSaNa: svapararUpasamvedakaH tathA uvaogamao upayogamayaH jJAnadarzanalakSaNopayogena yuktH| anena prakRtiguNA: jJAnAdaya ityapAstaM mokSe jJAnAdyabhAva iti c| tathA amutti amUrtiH karmanokarmabhiH sadA saMbandhe'pi naiva mUrtiH svakIyasvabhAvastu amUrtasvarUpAparityAgAt, tathA kattA kartA, keSAm? karmaNAM tannimittAtmapariNAmAnAM ca krtaa| anena prakRtereva karmakartRtvaM nAtmana ityekAnto nirstH| tathA sadehaparimANo nAmakarmodayavazAdupAttANumahaccharIrapramANo na nyUno naapydhikH| anenAtmanaH sarvagatatvaM vaTakaNikAmAnaM ca prtyaakhyaatm| tathA bhottA bhoktA, keSAm? zubhAzubhakarmasaMpAditeSTAniSTaviSayANAM tatprabhavasukhaduHkhapariNAmAnAM ca / tathA saMsArattho trasasthAvaraparyAyairyuktaH saMsAre sNsrtiiti| tathA siddho so sa: prAguktAtmA sakalakarmakSayAt siddho bhvti| puna: kiM viziSTaH? vissasoDDhagaI siddhaH san vizvasya trailokyasyordhvaM gacchati athavara vizvasya svabhAvena UrdhvaM gcchti| kiMcana? eraNDabIjavat, agnizikhAvacca, jalamadhye aalaabuvditi| anena yatraiva muktastatraiva sthita iti nirstH| atraudArikavaikriyikAhArakataijasakAuNazarIrANi nokrmH| utthAnikA : aba jIva kA svarUpa kahate haiM - gAthArtha : [so] vaha [ jIvo] jIva [ uvaogamao] upayogamaya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha [amutti ] amUrtika [kattA] kartA [ sadehaparimANo ] svadeha parimANa [ bhottA] bhoktA [ saMsAratho] saMsArastha [ siddho] siddha [ vissasA] svabhAva se [uDDhagaI ] UrdhvagAmI hai|| 2 / / TIkArtha : jIvo jIva cetanAlakSaNa vAlA tathA sva-para rUpa saMvedaka hai tathA uvaogamao upayogamaya, jJAna-darzana lakSaNa vAle upayoga se yukta hai| isa se jJAnAdi prakRtiguNa naSTa hotA hai, mokSa meM jJAna kA abhAva hotA hai, isa mata ko nirAkRta kiyA gyaa| tathA amuni amUrti, karma no-karma ke sAtha sadA sambandha hote hue bhI mUrtikatA svakIya svabhAva nahIM hai, kyoMki amUrta svabhAva kA parityAga nahIM hotA hai| tathA kattA karttA, kinhIM karmoM kA aura usa ke nimitta se hone vAle AtmapariNAmoM kA kartA hai| isa kathana se hI AtmA karmoM kA karttA nahIM hai, aisA ekAnta nirasta ho gyaa| tathA sadehapariNAmo nAma karmodaya ke vaza se utpanna aNu aura mahat zarIra pramANa hai, na nyUna hai aura na AMdhaka hai| isa se AtmA kA savaMgatatva aura vaTakaNikA mAtra pane kA niSedha huaa| tathA bhottA bhoktA, kinhIM zubhAzubhakarmoM se sampAdita iSTa-aniSTa viSayoM kA aura usa se utpanna sukha-duHkha pariNAmoM kA bhoktA hai| tathA saMsArattho trasa aura sthAvaraparyAya se yukta saMsAra meM saMsaraNa karatA hai| tathA siddho so vaha pUrvakathita AtmA sakala karmoM kA kSaya kara ke siddha hotA hai| punaH kyA vizeSatA hai? vissasoDagaI siddha ho kara vizva ke, trailokya ke Urdhva jAtA hai athavA svabhAva se Urdhva jAtA hai| kisa prakAra? eraNDa bIja ke samAna, agni zikhA ke samAna, jala meM tumbI ke smaan| isa se jahA~ se mukta hote haiM, vahIM sthita rahate haiM, yaha mata nirasta ho gyaa| yahA~ audArika-vaikriyika-AhAraka taijasa-kArmaNa zarIra no karma haiN|| 2 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| bhAvArtha : AtmA ke 9 adhikAra haiN| (1) jIva, (2) upayogamaya, (3) amUrtika, (4) kartA, (5) svadehaparimANa, (6) bhoktA, (7) saMsArastha, (8) siddha aura (9) Urdhvagamana / / 2 / / .-.-. utthAnikA : so jIvo vyavahArarUpatayA paramArtharUpatayA ca dvividha uvyaro, ityAha - gAthA : tikkAle cadupANA iMdiyabalamAu ANapANo y| vivahArA so jIvo NicchayaNayado du ceyaNA jss||3|| TIkA : vivahArA so jIvo vyavahAranayAt so jIvo bhnnyte| sa kaH? jassa yasya vidyante, ke te? cadu pANA catvAraH prANAH, kiM nAmAnAH? iMdiyabalamAuANapANo ya indriyaprANA: balaprANAH AyuprANa ANapANaprANazca evaM catvAro bheden| punardaza katham? paMca indriyaprANAdigAthAprathamasUtravyAkhyAnena prthmoktm| indriyaM paJcendriyasaMjJijIvApekSayA pratipAditaM na punaH srvjiivaapekssyaa| kasmin kAle te catvAraH prANAH bhavanti? tikkAle atItAnAgatavartamAnakAlatraye'pi, ekendriyApekSayA vikalpaH, NicchayaNayado du nizcayanayAtpunaH ceyaNA jassa caitanyamevodayaM ysy| utthAnikA : vaha jIva vyavahAra aura paramArtha rUpa se do prakAra kA hai, aisA kahate haiN| gAthArtha : [ jassa ] jisa ke [ tikkAle ] tIna kAla meM [ iMdiya balamAu] indriya, bala, Ayu [ya] aura [ ANapANo] zvAsocchavAsa ye [cadu] cAra [ pANA] prANa haiM | so] vaha [ vivahArA ] vyavahAranaya se [ jIvo] |
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davvasaMgaTha jIva hai [ du] aura [ jassa ] jisa ke [ ceyaNA ] cetanA hai [ so ] vaha [ NicchayaNayado ] nizcayanaya se [ jIvo ] jIva hai / / 3 // TIkArtha: vivahArA so jIvo vyavahAra naya se vaha jIva kahalAtA hai| vaha kauna ? jassa jisa ke hote haiN| kyA hote haiM? cadupANA cAra prANa | kisa nAma vAle ? iMdiyabalamAuANapANo ya indriya prANa, bala prANa, Ayu prANa aura zvAsocchavAsa prANa, ina cAra bheda se| phira daza prANa kisa prakAra haiM ? paMca indriya prANAdi gAthA prathama sUtra ke vyAkhyAna meM kahI gayI hai / indriya saMjJI paMcendriya jIva kI apekSA se kahI gayI hai, na ki sampUrNa jIvoM kI apekSA se kauna se kAla meM ve cAra prANa hote haiM? tikkAle atItaanAgata- vartamAna ina tInoM hI kAloM meM ekendriyoM kI apekSA se ye kathana hai NicchavaNaya do du punaH nizcayanaya se ceyaNA jassa cetanA kA udaya hai I jisa ke // 3 // bhAvArtha : jisa ke trikAla meM indriya-bala- Ayu- zvAsocchvAsa ye cAra prANa haiM, vaha vyavahAranaya se jIva hai| jisa meM cetanA hai, vaha jIva hai - yaha nizcayanaya kA kathana hai / 3 // pAThabheda : vivahArA ceyaNA vavahArA cedaNA - 9 utthAnikA : tasya jIvasya upayogadvayamAha gAthA : uvaogo duviyappo daMsaNaNANaM ca daMsaNaM cadudhA / cakkhu - acakkhu - ohI daMsaNamaha kevalaM paNeyaM // 4 // - 113 11 TIkA : uvaogo duviyappo upayogo dvividhavikalpaH kathamityAha - daMsaNaNANaM ca darzanopayogI jJAnopayogazca tatra darzanopayogaH - cadudhA 3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuH prakAraH, kathamityAha - cakkhuacakkhuohI cakSudarzanamacakSudarzanamavadhidarzanaM, aha atha kevalaM kevaladarzanaM ceti, NeyaM jJAtavyamiti / atra cakSurdarzanamekaprakAram, acakSudarzanaM sparzarasagandha zrotra bhedAccaturbhedam / utthAnikA : usa jIva ke do upayogoM ko kahate haiM divyasaMgaha gAthArtha : [ uvaogo ] upayoga [ duviyappo ] do prakAra kA hai [ daMsaNa ] darzana [ca] aura [ NANaM ] jJAna / [ daMsaNaM ] darzanopayoga [ cadudhA ] cAra prakAra kA hai [ cakkhu ] cakSudarzana[ acakkhu ] acakSudarzana [ ohI ] avadhi [ daMsaNaM ] darzana [ aha ] aura [ kevalaM ] kevaladarzana, aisA [ NeyaM ] jAnanA cAhiye // 4 // TIkArtha: uvaogo duviyappo upayoga do prakAra kA hai| kisa prakAra ? so kahate haiM daMsaNaNANaM ca darzanopayoga aura jnyaanopyog| usa meM darzanopayoga cadudhA cAra prakAra kA hai| kisa prakAra ? so kahate haiM- cakkhuacakkhuohI cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aha aura kevalaM kevaladarzana NeyaM jAnanA caahiye| isa meM cakSudarzana eka prakAra kA hai, atrakSudarzana sparzana - rasanAghrANa-cakSu ke bheda se cAra prakAra kA hai / / 4 // acakkhu daMsaNamaha bhAvArtha : darzanopayoga aura jJAnopayoga ke bheda se upayoga do prakAra kA hai| una meM se darzanopayoga cakSudarzanopayoga, acakSudarzanopayoga, avadhidarzanopayoga tathA kevaladarzanopayoga isa taraha cAra prakAra kA hai || 4 || pAThabheda : la = - acakkhU daMsaNamadha // 4 // 10
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAga divyasaMgaha utthAnikA : jJAnamaSTavikalpaM bhavatItyAha gAthA : NANaM aDaviyappaM madisudiohI aNANaNANANi / maNapajjayakevalamaha paccakkhaparokkha bheyaM ca // 5 // , sUti TIkA : NANaM aTThaviyappaM jJAnamaSTa vikalpaM bhavati, katham ? madisudiohI aNANaNANANi maNapajjaya kevalamaha matizrutAvadhijJAnAni kathaMbhUtAni ? aNANaNANANi ajJAnasaMjJAnAni, matizrutAvadhijJAnAni matyajJAnaM zrutAjJAnaM avadhi - ajJAnaM vibhaMgajJAna, vijJAnAni, mana:paryayaM kevalamathAnantaraM tatra viziSTamatyAvaraNakarmakSayopazamA dindriyairmanasA ca yajjAnAti tanmatijJAnaM SaTtriMzatatrayazatabhedA: 1336 | kiM viziSTam ? zrutajJAnAvaraNakSayopazame sati nirUpyamANaM zrutaM yajjAnAti tacchrutajJAnam, tanmatipUrvakaM katham? yathAGkuro bIjapUrvaka:, [tathA zrutaM matipUrvaka: ] tacca dvibhedamane kabhedaM ca / dvau bhedau tAvaducyete - aGga bAhyamaGga praviSTaM ca, aGga bAhyamanekavidhaM dazavai kAlikottarAdhyayanAdi / atha caturdazaprakIrNakAHsAmAyikottarAdipuNDarIkAntAH / aGgapraviSTaM dvAdazAGgAnyAcArAdi / anekabhedAH pryaayaadi| viziSTAvadhijJAnAvaraNakSayopazamAt manaso'vaSTaMbhena yatsUkSmAn pudgalAn paricchinatti svaparayozca pUrvajanmAntarANi jAnAti, bhaviSyajanmAntarANi tadavadhijJAnam, taddezAvadhi paramAvadhi - sarvAvadhibhedAt trividham / viziSTaM kSayopazamAnmanaso'vaSTambhena paramanasiMsthitamarthaM yajjAnAti tanmana:paryayajJAnam / tadRjuvipulamatIvikalpAdvibhedam / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya mohanIyAntarAyarUpaghAtikarmacatuSTayanirmUlonmUlanAd vedanIyAyugotranAmakarmaNAM dagdharajjuvat sthite yadutpannaM trailokyodara varti samastavastu yugapatsakalapadArtha prakAzaka mahA 11 -- -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ davasaMgaha ttkevljnyaanm| atra matizrute parokSe, avadhimana:paryaye dezapratyakSe, kevalaM sklprtykssmiti| utthAnikA : jJAna ATha prakAra kA hotA hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [NANaM] jJAna [ aTThaviyarNa ] ATha prakAra kA hai| [madi] mati [ sudi ] zruta [ ohI ] avadhi [aNANaNANANi ] ajJAna aura jJAna rUpa haiN| [maNapajjaya ] manaHparyaya [ kevalaM ] kevljnyaan| [aha] aura [paccakkha ] pratyakSa [ca ] aura [ parokkha ] parokSa [ bheyaM ] bheda [se yukta hai|] ||5|| TIkArtha : pAvijJAna ke nAma haiN| kisa prakAra? madi sudi ohI aNANaNANANi maNapajaya kevalamaha mati-zruta-avadhijJAna, kaise haiM? aNANaNANANi ajJAnasaMjJaka matizrutAvadhijJAna arthAt mati ajJAna, zruta ajJAna, avadhi ajJAna yAni vibhaMgajJAna tathA smygjnyaan| manaHparyaya aura kevl| usa meM viziSTamatyAvaraNa karma ke kSayopazama ke kAraNa indriya aura mana se jo jAnatA hai, vaha matijJAna hai, usa ke 336 bheda haiN| kyA vizeSatA hai? zrutajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para kathana kiye jAne vAle zruta ko jo jAnatA hai, vaha zrutajJAna hai| use matijJAnapUrvaka kyoM kahA gayA hai? jaise aMkura bIja pUrvaka hotA hai [ usI prakAra zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai ] usa ke do bheda haiM aura aneka bheda bhI haiN| do bhedoM ko kahate haiM - aMgabAhya aura aNgprvisstt| aMgabAhya dazavaikAlika, uttarAdhyayanAdi aneka prakAra kA hai| sAmAyika se puNDarIka taka caudaha prakIrNaka haiN| AcArAdi 12 aMga rUpa aMgapraviSTa hai| paryAyAdi aneka bheda haiN| viziSTa avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se mana ke sAnidhya meM jo sUkSma pudgaloM ko jAnatA hai, sva aura para ke pUrva janmAntaroM ko tathA bhaviSyat janmAntaroM ko jAnatA hai, yaha avadhijJAna hai| vaha dezAvadhi, paramAvadhi aura | 12
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMgaha sarvAvadhi ke bheda se tIna prakAra kA hai| viziSTa kSayopazama ke kAraNa mana ke sAtha para mana meM sthita artha ko jo jAnatA hai, vaha mana:paryaya jJAna hai| usa ke Rjumati aura vipulamati ke bheda se do bheda haiN| jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya rUpa ghAtikarma ke nirmUla rUpa se unmUlana karane se, vedanIya - Ayu-gotra - nAma karma ke dagdharajju ke samAna sthita rahane para jo utpanna hotA hai, jo trailokya ke udara meM sthita samasta vastuoM ko yugapat jAnatA hai, sakala padArthoM kA prakAzaka hai, asahAya hai, vaha kevalajJAna hai| ina meM mati zruta parokSajJAna haiM, avadhi aura mana:paryaya dezapratyakSa haiM tathA kevalajJAna sakalapratyakSa hai // 5 // bhAvArtha : mati ajJAna, zruta ajJAna, avadhi ajJAna, matijJAna, zrutajJAna, avadhi jJAna, mana:paryaya jJAna aura kevalajJAna ye jJAnopayoga ke 8 bheda haiN| pratyakSa aura parokSa ke bheda se jJAnopayoga ke do bheda bhI haiM / 5 // pAThabheda : kevalamaha kevalamavi // 5 // utthAnikA : tasya jIvasya sAmAnyena vyavahAralakSaNaM vizeSeNa nizcayalakSaNaM cAha - gAthA : aDDa cadu NANadaMsaNa sAmaNNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM / vavahArA sudraNayA suddhaM puNa daMsaNaM NANaM // 6 // TIkA: jIvalakkhaNaM bhaNiyaM jIvAnAM lakSaNaM svabhAvo bhaNitam / kathaMbhUtam ? sAmaNNaM sAmAnyam / ayamarthaH keSAMcit zaktirUpeNa keSAMcid vyaktirUpeNa vidyamAnatvAt / kadA? sAmAnyam ? vavahAraNayA 13
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davvasaMgaha vyavahAranayApekSayA / kiM lakSaNam ? aTTha cadu NANadaMsaNa aSTaprakAraM jJAnaM catuHprakAraM darzanam, ete vyAkhyete prAgeva / suddhaM puNa daMsaNaM NANaM zuddhanayApekSayA zuddhaM punardarzanaM jJAnaM ca dRSTatvaM jJAtRtvaM ca / , utthAnikA : usa jova ke sAmAnya se vyavahAra lakSaNa aura vizeSa se nizcaya lakSaNa ko kahate haiM - gAthArtha : [ vavahArA] vyavahAra se [ aTThacaduNANadaMsaNa ] ATha jJAna aura caturvidha darzana ko [ sAmaNNaM ] sAmAnya se [ jIvalakkhaNaM ] jIva kA lakSaNa [ bhaNiyaM ] kahA hai| [ puNa] punaH [ suddhaNayA ] zuddhanaya se [ suddhaM ] zuddha [ daMsaNaM ] darzana[ zANaM ] jJAna [jIva kA lakSaNa kahA gayA hai ] || 6 || TIkArtha: jIvalakkhaNaM bhaNiyaM jIvoM kA lakSaNa yAni svabhAva kahA gayA hai / kisa prakAra ? sAmaNNaM sAmAnya / isa kA yaha artha hai ki kinhIM ko zakti rUpa se, kinhIM ko vyakti rUpa se vidyamAna hotA hai| sAmAnya kaba hotA hai? vavahAraNayA vyavahAra naya kI apekSA se kyA lakSaNa hai ? aTThacaduNANadaMsaNa ATha prakAra kA jJAna, cAra prakAra kA drshn| ina kA vyAkhyAna pUrva meM kiyA jA cukA hai| suddhaM puNa daMsaNaM NANaM zuddhanaya kI apekSA se punaH zuddha darzana aura jJAna, dRSTatva aura jJAtRtva // 6 // bhAvArtha : ATha prakAra kA jJAna aura cAra prakAra kA darzana vyavahAra naya se jIva kA lakSaNa hai| zuddha jJAna aura darzana nizcaya naya se jIva kA lakSaNa #1161 vizeSa : TIkAkAra ne TIkA meM vavahArA kI jagaha vavahAraNayA pATha kA prayoga kiyA hai| parantu chanda kI dRSTi se vavahArA pATha hI ucita hai| [ sampAdaka ] 14
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha utthAnikA : sa ca jIvo mUrtirbhavatyamUrtizcetyAha - gAthA : vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jiive| No saMti amutti tado vavahArA mutti bNdhaado||7|| TIkA : so jIvo amutti tado amUrtiH tataH, kAraNAdyasmAnno santi naiva vidynte| ke te? vaNNarasapaMca gaMdhA do phAsA aTTha varNAH paJca rktpiitniilkRssnnshvetaaH| rasAH paJca kttutiktkssaaymdhurlvnnaamlaaH| gandhau dvau surbhidurbhishc| sparzA: aSTa mRdukarkazagurulaghusnigdharUkSazItoSNAH ete na santi, kadA na santi? NicchayA nizcayanayApekSayA, vavahArA vyavahAranayApekSayA punaH mutti mUrtiyuktaH uktH| baMdhAdo krmnokrmbndhvshaat| utthAnikA : vaha jIva mUrtika aura amUrtika hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [NicchayA ] nizcaya se [ jIve ] jIva meM [paMca vaNNa ] pA~ca varNa [paMca rasa] pA~ca rasa [ do gaMdhA ] do gandha [ aTTha phAsA ] aSTa sparza [No] nahIM [ saMti ] hai| [tado] isalie[ so] vaha [ amutti ] amUrtika hai| [vavahArA ] vyavahAra se [ baMdhAdo] bandha ke kAraNa [mutti] mUrtika hai||7|| TIkArtha : vaha jIva amutti tado usa kAraNa se amUrtika hai| isa meM koI kAraNa nahIM hai| ve kauna haiM? vaNNa rasa eMca gaMdhA do phAsA aTTha varNa pA~ca haiM, lAla-pIlA-nIlA-kAlA aura sphed| rasa pA~ca haiM, kaDuA-tIkhAkasAyalA-madhura aura lvnnaaml| gandha do haiM, surabhi aura durbhi| sparza ATha haiM, mRdu-krksh-guru-lghu-snigdh-ruukss-shiit-uussnn| ye nahIM hote haiN| kaba nahIM hote haiM? NicchayA nizcaya naya kI apekSA se vavahArA punaH vyavahAra naya kI apekSA se mutti mUrtika hai, aisA kahA gayA hai| baMdhAdo karma aura no _____ 15
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1dallasaMgaha karma ke bandha ke kaarnn||7|| bhAvArtha : jIva meM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza nahIM hai| ataH nizcaya naya kI apekSA se jIva amUrtika hai| jIva pudgala karmoM se bandhatA hai, ve karma mUrtika haiN| ata: - jaya jI- 4 ke mAraNa mUrtika hai|| 7 // .-.-. utthAnikA : sa: vyavahArakartA paramArthakartA ca bhaktItyAha - gAthA : puggalakammAdINaM kattA vavahArado dunnicchydo| cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhbhaavaannN||8|| TIkA : sa AdA AtmA, kattA kartA bhvti| kadA? vavahArado vyavahAranayApekSayA, keSAM kartA? puggalakammAdINaM pudgalakarmAdInAM, picchayado nizcayanayApekSayA, du punaH, cedaNakammANa cetanakarmaNAM krodhAdInAM kartA suddhaNayA zuddhanayApekSayA suddhabhAvANaM zuddhabhAvAnAm, anantadarzanajJAnavIryasukhAnAmuttarottaraprakRSTapariNAmAnAM krtaa| utthAnikA : vaha vyavahArakartA aura paramArthakartA hotA hai, aisA kahate haiM gAthArtha : [ AdA ]AtmA [ vavahArado ] vyavahAra se [ puggalakammAdINaM] | pudgala karmoM kA [ Nicchayado ] nizcaya se [ cedaNakammANa ] caitanyakarmoM kA [du] aura [ suddhaNayA ] zuddhanaya se [ suddhabhAvANaM ] zuddha bhAvoM kA [kattA] karttA hai|| 8 // TIkArtha : vaha AdA AtmA kattA kartA hotA hai| kaba? vavahArado vyavahAra naya kI apekSA se| kina kA karttA hotA hai? puggalakammAdINaM pudgala karmAdikoM kA Nicchayado nizcaya naya kI apekSA se du punaH 16
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyasaMgAha caMdaNakammANa cetana kamoM kA, krodhAdikoM kA kartA hai| suddhaNayA zuddha naya kI apekSA se suddhabhAvANaM zuddha bhAvoM kA, ananta darzana-jJAna vIryasukha ina guNoM ke uttarottara prakRSTa pariNAmoM kA kartA hai|| 8 / / bhAvArtha : vyavahAra naya se AtmA pudgala karmoM kA [dravya karmoM kA] kartA hai| azuddha nizcaya naya kI apekSA se AtmA krodhAdi cetana karmoM kA [bhAva karmoM kA] kartA hai| zuddha nizcaya naya se AtmA apane zuddha bhAvoM kA karttA hai|| 8 // utthAnikA : sa ca vyavahArabhoktA bhavatItyAha - gAthA : vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pdhuNjedi| AdA NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu aadss||9|| | TIkA : sa AdA padhuMjedi sa AtmA prbhungkte| kiM tat ? puggalakammapphalaM pudgalasambandhAtkarmaNaH phalaM saH cetanAnAM krmnnaamityrthH| kiM phalam? suhadukkhaM sukhaM duHkhaM ca bhungkte| kadA bhuGkte? vavahArA vyavahAranayApekSayA, Nicchayado nizcayanayApekSayA punaH cedaNabhAva khu Adassa AtmanaH paramAnandasvarUpatAmupabhuGkte sphuttm| utthAnikA : vaha vyavahAra se bhoktA hotA hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [AdA ] AtmA [vavahArA ] vyavahAra se [ suhadukkhaM ] sukha-duHkha rUpa [ puggalakammaphalaM ] pudgala karmaphaloM ko [ NicchayaNayado] nizcayanaya se [Adassa ] AtmA ke [cedaNabhAvaM] caitanya bhAva ko [khu] nizcayataH [ pa jedi ] bhogatA hai|| 9 // TIkArtha : sa AdA pabhuMjedi vaha AtmA bhoktA hai| kyA bhogatA hai? |
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davdhasaMgaha puggalakammapphalaM pudgala ke sambandha se karmoM ke phala kA, vaha AtmA caitanya karmoM kA bhoktA hai, yaha artha hai| kyA phala hai ? suhadukkhaM sukha aura duHkha ko bhogatA hai| kaba bhogatA hai? vavahArA vyavahAra naya kI apekSA se, picchayado punaH nizcaya naya kI apekSA se cedaNabhAvaM khu Adassa AtmA ke paramAnanda svarUpa kA nizcaya se upabhoktA hai / / 9 // bhAvArtha : AtmA vyavahAra naya se pudgala karmoM ke phala sukha-duHkhoM kA bhoktA hai| AtmA nizcaya naya se apane caitanyamayI bhAvoM kA bhoktA hai // 9 // utthAnikA : sa AtmA vyavahAraparamArthApekSayetthaM pramANa iti vadannAhagAthA : aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedA / asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA // 10 // TIkA : cedA aNugurudehapamANo, sa AtmA vyavahAranayamAsRtya sUkSmasthUladehapramANo yadA karmavazAt kunthuparyAyaM grahNAti tadA taddehapramANaH yadA hastipramANaM paryAyaM gRhNAti tadA taddehapramANaH / kuta: ? uvasaMhArappasappado upasaMhAraprasarpaNataH, yata upasaMhAravistAradharmo hyAtmA / ko'tra dRSTAntaH ? yathA pradIpo mahadbhAjanapracchAditastadbhAjanAntaraM prakAzayati, laghubhAjanapracchAditastadbhAjanAntaraM prakAzayati iti / kintu asamuhado samudghAtasatakaM varjayitvA tatrANugurutvAbhAvaH / samudghAtabhedAnAha - veyaNa - kasAya - viuvvaNa taha mAraNaMtio samugdhAo / tejAhAro chaTTo sattamao kevalINaM tu // 18 [go. jI. 667]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dabyasaMgaha samudghAtalakSaNamAha - mUlazarIramachaMDiya uttaradehassa jIvapiMDarasa / NiggamaNaM dehAdoM hadi samugdhAdayaM NAma // [go jI. 668] tatpratyekaM yathA - tIvravedanAnubhavanmUlazarIramatyaktvA AtmapradezAnAM bahinnirgamanamiti vednaasmudraatH| tIvrakaSAyodayAtmUlazarIramatyaktvA parasya ghAtArthamAtmapradezAnAM bahirnirgamanamiti kssaaysmudghaatH| mUlazarIramatyajya kirmApa vikurvayitumAtmapradezAnAM bahirnirgamanamiti vikurvnnaasmudghaatH| mAraNAntikasamaye mUlazarIramatyajya yatra kutracibaddhamAyustatpradezaM spRSTamAtmapradezAnAM bahinirgamanamiti maarnnaantiksmudghaatH| svasya mano'niSTajanakaM kiMcitkAraNAntaramavalokya samutpannakrodhasya saMyamanidhAnasya mahAmunirmUlazarIramatyajya sindUrapuJjaprabho dIrghatvena dvAdazayojanapramANaH sUcyaMgulasaMkhyeyabhAgo mUlavistAra: navayojanApravistAra: kAhalAkRtipuruSo vAmaskandhAtrirgatya vAmapradakSiNena hRdayanihitaM viruddhaM vastu bhasmasAtkRtya tenaiva saMyaminA saha sa ca bhasmatAM vrajati, dviipaaynvt| asAvazubharUpastejaH smudghaatH| lokaM vyAdhidurbhikSyAdipIDitamavalokya samutpannakRpasya paramasaMyamanidhAnasya maharSermUlazarIramatyajya zubhrAkRtiH, prAguktadehapramANa: puruSo dakSiNaskaMdhAnnirgatya dakSiNena vyAdhidurbhikSAdikaM spheTayitvA punarapi svasthAne pravizati asau zubharUpastejaH smuddhaatH| samutpannapadapadArthabhrAnte paramarddhisaMpannasya maharSermUlazarIramatyajya zuddhasphaTikAkRtirekahastapramANaH puruSo mastakamadhyAnirgatya yatra kutracidantarmuhUrtamadhye kevalajJAninaM pazyati taddarzanAcca svAzrayasya muneH padapadArthanizcayaM samutpAdayiSyataH asaavaahaarsmudghaatH| saptamaH kevalinAM daMDakapATapratarapUraNasvabhAvaH
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - divtrasaMgaha so'yaM kevlismudghaatH| sa eva NicchayaNayado nizcayanayApekSayA, asaMkhadeso vA asaMkhyAtA lokamAtrA vA zabdo'tra sphuTavAcI ityuktasvadehapramANaM prtipaadinH| utthAnikA : vaha AtmA vyavahAra aura nizcaya kI apekSA se isa pramANa hai, aisA batAte hue kahate haiM - gAthArtha : [cedA] AtmA [vavahArA] vyavahAra se [asamuhado] asamuddhAta avasthA meM [uvasaMhArappasappado ] upasaMhAra va prasarpaNa ke kAraNa [ aNugurudehapamANo] choTe bar3e pramANa kA dhAraka hai [vA] aura [NicchayaNayado] nizcaya naya se [asaMkhadeso] asaMkhyAta pradezI hai|| 10 // TIkArtha : cedA aNugurudehapamANo vaha AtmA vyavahAra naya ke Azraya se sUkSma-sthUla deha ke pramANa hai| jaba karmavazAt kunthu paryAya ko grahaNa karatA hai, taba usa deha ke pramANa hai| jaba hAthI pramANa paryAya ko grahaNa karatA hai, taba usa deha ke pramANa haiN| kyoM? uvasaMhArappasappado upasaMhAra aura prasarpaNa se, kyoMki AtmA upasaMhAra aura vistAra dharmavAlA hai| isa meM kauna sA dRSTAnta hai? jaise pradIpa bar3e bartana se AcchAdita hone para usa bartana ko prakAzita karatA hai, choTe bartana se pracchAdita hone para usI bartana ko prakAzita karatA hai| parantu asamuhado sapta samudghAta ko chor3a kara, vahA~ laghu-gurutva kA abhAva hai| samudghAta ke bhedoM ko kahate haiM - vedanA, kaSAya, vaikriyaka, mAraNAnsika, tejasa, chaThavA AhAraka aura sAtavA~ kevaliyoM kA samudghAta hai| [go. jI. 667] 20
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davvasaMgaha samudghAta ke lakSaNa ko kahate haiM - - mUla zarIra ko chor3e vinA jIva ke pradezoM kA uttara zarIra kI ora gamana honA, samudghAta kahalAtA hai / [ go. jI. 668 ] vaha pratyekI, jaise - tIvra vedanA ke anubhava se mUla zarIra ko chor3e vinA AtmapradezoM kA bAhara nikalanA vedanA samudghAta hai| tIvra kaSAya ke udaya se mUla zarIra ko chor3e vinA paraghAta ke lie AtmapradezoM kA bAhara nikalanA kaSAya samudghAta haiN| mUla zarIra ko chor3e vinA kisI bhI prakAra kI vikriyA karane ke lie AtmapradezoM kA bAhara nikalanA vikriyA samudghAta hai / maraNa ke samaya meM mUla zarIra ko chor3e vinA jahA~ kahIM kI baddha Ayu hai| isa sthAna ko sparza karane ke lie AtmapradezoM kA bAhara nikalanA, kaSAya samudghAta hai| apane mana ko aniSTa utpanna karane vAle kiMcit kAraNa ko dekha kara utpanna huA hai krodha jina ko aise saMyamanidhAna mahAmuni ke mUla zarIra ko chor3e vinA sindUra ke pUMja kI prabhA vAlA, bAraha yojana pramANa dIrgha, sUcyaMgula ke saMkhyeya bhAga mUla vistAra evaM nava yojana agra meM vistAra vAlA, kAhalAkRti [bilAva ke AkAra kA ] dhAraka, bAyeM kaMdhe se nikala kara bAya pradakSiNA kara ke hRdaya ke viruddha vastu ko bhasma kara ke, usI se hI saMyamI ke sAtha svayaM bhI bhasma ho jAtA hai, dvIpAyana ke smaan| yaha azubha taijasa samudghAta hai / loka ko vyAdhi- durbhikSAdi se pIr3ita dekha kara utpanna huI hai kRpA jina ko, aise parama saMyama nidhAna maharSi ke mUla zarIra ko chor3a kara sapheda AkRti vAlA, pUrvakathita deha pramANa kA dhAraka puruSa dakSiNa kaMdhe se nikala kara 21
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvyaasNgh| dakSiNa se hI vyAdhi durbhikSAdikA vinAza kara ke punaH apane sva sthAna meM praveza karatA hai| yaha zubha rUpa taijasa samudghAta hai| pada yA padArtha meM bhrAnti utpanna hone para parama Rddhi sampanna maharSi ke mUla zarIra ko chor3e vinA zuddha sphaTika ke AkAra vAlA eka hAtha pramANa puruSa mastaka se nikala kara jahA~ kahIM bhI antarmuhUrta meM kevalajJAnI ko dekhatA hai, una ke darzana se svAzrita muni ke pada-padArtha ke nizcaya ko utpanna karatA hai pAhAraka namunamAta hai| keliyoM ke daNDa-kapATa-pratara pUraNa svabhAva vAlA saptama kevalI samudghAta hai| vahI NicchayaNayado nizcaya naya kI apekSA se asaMkhadeso vA asaMkhyAta loka maatr| vA zabda yahA~ para nizcayavAcI hai| isa prakAra svadeha pramANa kA pratipAdana kiyA gyaa| bhAvArtha : samudghAta ke atirikta samaya meM vyavahAra naya se jIva svadeha pramANa hai, kyoMki usa meM saMkoca vistAra kI zakti hai| usa zakti ke bala se usa kA AkAra deha pramANa ho jAtA hai| nizcaya naya se AtmA asaMkhyAta pradezI hai|| 10 1 // utthAnikA : jIvalakSaNaM anantAnantajIvAste ca saMsArAvasthAH bhavantItyAha - gAthA : puDhavijalateuvAUvaNapphadI vivihathAvare iNdii| viga tiga cadu paMcakkhA tasajIvA hoti sNkhaadii|11|| samaNA amaNA NeyA paMcidiya NimmaNA pare svye| bAyarasuhame iMdiya sakhye pajjatta idarA y|| 12 / / _ 22 |
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ LAN davyasaMgaha TIkA : puDhavijalateuvALavaNapphadI pRthivIkAyikAH, apakAyikAstejakAyikAH, vAtakAyikAH, vnsptikaayikaashc| vivihathAvareiMdI ete vividhAH sthAvarAH ekendriyAH, eteSAM kiM svarUpam? aMDesu pavaDdatA gabbhatthA mANusA ya mucchgyaa| jArisayA tArisayA jovA egadiyA gyaa| [paJcA. gA. 113] eteSAmanuktA api samAropya prANAH kthynte| tadekendriyasya kati prANA:? sparzanendriyaprANaH kAyabalaprANa uzvAsanizvAsaprANa AyuprANazceti ctvaarH| te caikendriyAH bAdarAH sUkSmAH paryAsA aparyAptAzca / eteSAM lakSaNaM kathyate, vAggocarAH sthUlAzcirasthAyino bAdarAH, avAggocarAH sUkSmAH, pratikSaNavinAzinaH sUkSmA:sapratighAtA bAdarAH parairmUrtadravyairbAdhyamAnA ityrthH| apratighAtAH sUkSmAH paraimUrtadravyairavAdhyamAnAH / paryAptAparyAptayoH svarUpamAha-AhArazarIrendriya ANappANabhASAmanasA paripUrNatve sati garbhAnirgamaNaM paryAptasya lkssnnm| eteSAmaparipUrNatve sati grbhaacyvnmpryaaptsylkssnnm| garbha ityuplkssnnmett| natvekendriyA graahyaaH| iyaM gAthA lekhniiyaa| tatraikendriyasya AhArazarIrasparzanendriyANaprANAzcatvAraH pryaaptyH| bhASA mnsoraavrnniiym| paryAptasya SaDbhiH paripUrNa : / vigatigacadupaMcakkhAtasajIvA hoMti sNkhaadii| dvitricatupaJcendriyA trasasaMjJAjIvAH zaMkhAdayo jnyeyaaH| atra dvIndriyAH shNkhaadyH| teSAM kati prANA:? SaT prANAH, pUrvoktAzcatvAro rasanabhASA dve, ete paryAptA apryaaptaaH| atra paryAptasya AhArazarIrasparzanendriyANaprANabhASAH paJca, mnso'bhaavH| aparyAptasya catvAraH paryAptayaH bhASAyA abhaavH| zrIndriyAH kunthumatkuNAdayaH, prANA: spt| pUrvoktAH SaT prANAH ghraannshc| ete pryaaptaapryaaptaa;| atra paryAptasya paryAptayaH paJca mnso'bhaavH| aparyAptasya pUrvavat ctvaarH| caturindriyasya prANAH aSTau, - 23 --
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| pUrvoktAH sapta ckssupraannshc| ete pryaaptaapryaaptaaH| atra paryAptasya paryAptayaH pnyc| mnso'bhaavH| apAmA puurvvctvaarH| paThendriyasya tiryaJcasaMjJinoM prANA nv| pUrvoktASTau shrotrpraannshc| etepryaaptaapryaasaaH| ajJaparyAptasya paryAptayaH paJca, mnso'bhaavH| aparyAptasya puurvvcctvaarH| paJcendriyasya saMjJinaH prANAH daza, pUrvoktA nava mnoblpraannshc| ete pryaaptaapryaaptaashc| paryAptasya paryAptayaH sstt| aparyAptasya pryaaptyshctvaarH| bhaassaamnso'bhaavH| te ca jIvAH samanaskA amanaskAza bhavantItyAha-samaNA amaNA yA paMcidiya samanaskA amanaskAzca bhvti| tatra tiryaJcasamanaskA amnskaashc| ye amanaskAste gorakharAdayo jAlandharamarudezAdiSu dezeSu dRshynte| NimmaNA pare savve ekendriydviindriy-triindriy-cturindriy-nirmnsH| nanu te'manaskAstadA kthynte| teSAM paJcendriyApravRttiryato manaH pUrvakendriyapravRttiriti shaastrvcnm| atrottaramAha-sarveSAmeva jIvAnAM svabhAvata evAhArabhayamaithunaparigrahasvarUpasaMjJAcatuSTayaM vidyata eva pratItazca dRshyte| yathA vRkSasya jalasiJcanAd vRddhiH| kutthaaraayudhpurussdrshnaatkmpH| vanitAcaraNatrATakanAtpuSpanirgamo vRkssmuulprrohaavssttmbhnidhaangrhnnmiti| tasmAtteSAM manovyApArarahitA prvRttiH| punaH procyte| teSAM sarvathA manaso'bhAva iti na, kintu zaktirUpatvena naasti| kuta:? pUrvopArjitamatijJAnAvaraNakarmodayavazAt / sarvathA yadi manaso'bhAvo bhaNyate, tadAnya janmani manuSyaparyAye gRhIte sati vimnsktvmaayaati| evaM sati sarvajJavacanavirodha: syaat| yataH suraNaraNeraiyA samanaskAH Agame prtipaaditaaH| tiryaJco viklpniiyaaH| tasmAt karmodayavazAt vyavahAranayApekSayA teSAmamanaskatvaM na paramArthataH, iti sthite c| utthAnikA : jIvoM ke lakSaNa ke anusAra anantAnanta jIva saMsArI avasthA meM haiM, aisA kahate haiM - 24
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ i [davvasaMgaTha gAthArtha : [ puDhavi ] pRthivI [ jala ] jala [ teja ] agni [ vAU ] vAyu [ vaNapphadI ] vanaspati kAyika [ viciha ] aneka [ thAvara ] sthAvara [ eiMdI ] ekendriya haiM / [ vigatigacadupaMcakkhA ] dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya[ saMkhAdI | zaMkha Adi [ tasajIvA / trasajIva | hA~ti ] hota haiM / 11 || [ paMcidiya ] paMcendriya [samaNA ] sainI [ amaNA ] asainI haiM, aisA [ NeyA ] jAnanA cAhiye [ pare ] zeSa [ savve ] sabhI [ NimmaNA ] asainI haiN| [ eiMdI ] ekendriya [ bAyara ] bAdara aura [ suhuma ] sUkSma haiM [ savve ] sarva [ pajjatta ] paryApta [ya] aura [ idarA ] aparyAsa hote haiN| TIkArthaM : puDhavijalateuvAkavaNamphadI pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / vivihathAvareiMdI ye vividha sthAvara ekendriya haiN| ina kA kyA svarUpa hai? aNDe meM vRddhi pAne vAle prANI, garbha meM vRddhi pAne vAle prANI aura mUrcchA ko prApta manuSya jaise buddhipUrvaka vyApAra se rahita hote hue bhI jIva haiM, vaise hI ekendriya bhI jIva haiN| yahA~ anukta hote hue bhI prANoM kA kathana kiyA jAtA hai| una ekendriyoM ke kitane prANa haiM? sparzanendriyaprANa, kAyabala prANa, ucchvAsa- nizvAsa prANa aura AyuprANa ye cAra prANa hote haiN| ve ekendriya bAdara, sUkSma, paryAtaka aura aparyAptaka hote haiN| ina kA lakSaNa kahate haiN| she vacanagocara, sthUla aura cirakAla taka sthira rahane vAle bAdara hote haiN| vacana ke agocara, sUkSma aura pratikSaNa naSTa hone vAle jIva sUkSma hote VETLASKAS 25
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMgaha bAdara jIva sapratighAta hote haiM arthAt para mUrta dravyoM ke dvArA jo bAdhita hote haiM, ve jIva bAdara haiN| sUkSma jIva pratighAta rahita hote haiM arthAt anya mUrtika dravyoM ke dvArA bAdhA ko prApta nahIM hote| paryAptaka aura aparyAptaka ke svarUpa ko kahate haiN| AhAra-zarIraindriya-zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ke paripUrNa hone para garbha se nikalanA paryAptaka kA lakSaNa hai| ina kI [chaha paryAptiyoM kI] pUrNatA na hote hue bhI garbha se nikalanA aparyApta kA lakSaNa hai| yahA~ garbha zabda upalakSaNa mAtra hai| ekendriya meM ise grahaNa nahIM karanA caahiye| [ye gAthA likhanI caahiye|] usa meM ekendriya ke AhAra-zarIra-sparzanendriya aura zvAsocchvAsa ye cAra paryAptiyA~ haiN| una ke bhASA va mana sambandhita AvaraNa hote haiN| paryAtaka kI chahoM paryAptiyA~ pUrNa hotI haiN| vigatigacadupaMcakyAtasAtrA hoti saMkhAdI do-tIna-cAra aura pA~ca indriya trasa saMjJA ko prApta jIva zaMkhAdi haiM - aisA jAnanA caahiye| ___usa meM zaMkhAdi dvIndriya jIva haiN| una meM kitane prANa haiM? chaha haiN| pUrvokta cAra [sparzanendriya, kAyabala, Ayu, zvAsocchvAsa] tathA rasanendriya aura bhASA ye do| ye jIva paryAptaka evaM aparyAsaka hote haiN| paryAsaka jIvoM ko AhAra-zarIra-sparzanendriya zvAsocchvAsa aura bhASA ye pA~ca paryAptiyA~ haiM, mana paryApti kA abhAva hai| aparyAptaka kI bhASA ke atirikta uparyukta cAra paryAptiyA~ hotI hai| kunthu, khaTamalAdi trIndriya jIva haiM, ina ke sAta prANa hote haiM - pUrvokta chaha aura ghraannendriy| ye jIva paryAsaka aura aparyAptaka hote haiN| paryAptakoM kI pA~ca paryApsiyA~ hotI hai, mana nahIM hotaa| aparyAptakoM ko pUrvavat cAra paryAsiyoM hotI haiN| caturindriya ke ATha prANa haiM, pUrvokta sAta aura ckssurindriy| ye jIva 1261
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dshvsNgh| bhI paryAptaka aura aparyAptaka hote haiN| paryAptaka jIvoM ko pA~ca paryAptiyA~ hotI hai| mana nahIM hotaa| aparyAptaka ko pUrvavat cAra paryAptiyA~ hotI hai| paMcendriya asaMjJI tiryaMca ke nau prANa hote haiM, pUrvokta ATha aura shrotrendriy| ye jIva paryAsaka aura aparyAsaka hote haiN| asaMjJI paryAptaka jIvoM ko pA~ca paryAptiyA~ hotI haiM, mana nahIM hotaa| aparyAtaka jIvoM ko pUrvavat cAra paryAptiyA~ hotI hai| paMcendriya saMjJI ke dasa prANa hote haiM, pUrvokta nau aura mnobl| ye jIva paryAptaka aura Azila hote haiN| varmAraka jInoM sI kA paI nayA~ hotI hai| aparyAptaka jIvoM kI cAra paryAptiyA~ hotI hai| bhASA aura mana kA abhAva hotA ve jIva samanaska aura amanaska hote haiM - aisA kahate haiM, samaNA amaNA NeyA paMcidiya samanaska aura amanaska hote haiN| usa meM tiryaMca samanaska aura amanaska hote haiN| jo amanaska haiM, ve gorakharAdi jAlandhara aura meru Adi dezoM meM dekhe jAte haiN| NimmaNA pare savve ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya mana rahita hote haiN| zaMkA : ve jIva amanaska taba kahalAte haiM, jaba una ke paMcendriyoM kI apravRtti hotI ho, kyoMki manaHpUrvaka hI indriyoM kI pravRtti hotI hai, aisA zAstra kA vacana hai| samAdhAna : yahA~ uttara dete haiM - sabhI jIvoM ko svabhAva se hI AhArabhaya-maithuna-parigraha rUpa cAra saMjJAe~ hotI haiM - aisA pratIti meM AtA hai| jaise vRkSa kI vRddhi jalasiMcana se hotI hai, kulhAr3I aura puruSa Adi ko dekhane se vRkSa meM kampana hotA hai, striyoM ke pAda prahAra se puSpa khilate haiM, vRkSa mUla dhana kI ora bar3hate haiN| isalie una kI manovyApAra se rahita pravRtti hotI hai| punaH kahate haiM ki - una ko [ asaMjJiyoM ko] sarvathA mana kA abhAva ho, aisA nahIM hai kintu | mana zakti rUpa se nahIM hai| kisa kAraNa se? pUrvopArjita matijJAnAvaraNa | 27
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAsa karmodaya ke vaza se| yadi sarvathA mana kA abhAva kahA jAyegA, to anya janma meM manuSya paryAya grahaNa karane para bhI mana rahitatA kA prasaMga AyegA, aisA hone para sarvajJa ke vacana kA virodha hogaa| kyoMki deva-manuSya aura nArakI samanaska hote haiM aisA Agama meM pratipAdita kiyA gayA hai| tiryaMcoM meM samanaskatA aura amanaskatA rUpa donoM hI vikalpa haiN| isalie karmodayavazAt vyavahAra naya kI apekSA se una kA amanaskatva hai, paramArtha se nhiiN| aisA siddha hotA hai| bhAvArtha : pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIva sthAvara haiM tathA do indriya se paMcendriya taka ke jIva trasa haiN| jIva samAsa caudaha haiM - ekendriya ke bAdara sUkSma, do indriya, tIna indriya, cAra indriya va paMcendriya ke sNjnyii-asNjnyii| ye sAtoM hI paryAptaka aura aparyAptaka hote haiN|| 11, 12 / / pAThabheda: bAyara - bAdara iMdiya - iNdii|| 11, 12 // vizeSa : TIkAkAra ke dvArA bArahavIM gAthA ko dvitIya paMkti kI TIkA nahIM kI gaI hai| [sampAdaka] utthAnikA : mArgaNAguNasthAnaiH saMsAriNo jJAtavyA ityAha - gAthA : maggaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhnnyaa| viNNeyA saMsArI savve suddhA hu suddhnnyaa||13|| TIkA:te ca jIvA caturdazamArgaNAbhizcaturdazaguNasthAnaizca jJAtavyA bhavanti / kathaMbhUtAH? sNsaarinnaa| kadA? asuddhaNayA azuddhanayApekSayA, hu 528
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMga punH| sabve suddhA suddhaNayA zuddhanizcayanayApekSayA sarve jIvAH shuddhaaH| anantacatuSTayAtmakA ityrthH| mArgaNAH prAha - gai iMdiye ca kAe joe vee-kasAyaNANe y| saMyamadasaNalessA bhaviyA smpttspinnaahaare|| [go. jI. 142] atra gatyAdiSu jIvA anvissynte| gai devagati manuSyanAraka-tiryaksiddhagatizceti iMdiyA ekendriya - dvIndriya - trIndriya - caturindriya - paJcendriyAH, andriyAH zikSA ityadhaM :kAe- pRthvImAyakAH, apakAyikAH, tejakAyikAH, vAtakAyikAH, vanaspattikAyikAH, trasakAyikAH, akaayikaashceti| joe-stymnyogii| mRssaamnyogii| stymRssaamnyogii| astymRssaamnyogii| styvcoyogii| astyvcoyogii| satyamRSAvacoyogI, astymRssaavcoyogii| audaarikkaayyogii| audaarikmishrkaayyogii| paramaudArikakAyayogI c| tatraudAriko mnutirshcaam| mizrau apryaaptaanaam| paramaudArika: kevlinaam| vaikriykkaayyogii| vaikriykmishrkaayyogii| tatra vaikriyako devanAra kaannaam| mizraH apryaasaanaam| AhArakakAyayogI aahaarkmishrkaayyogii| tatrAhArakakAyayogaparamarddhimAhAtmyaSaSThaguNasthAne maharSINAM bhvti| yadA padapadArthasandehaH samutpadyate tadA uttamAGge puttalako nirgcchti| yatrastha tIrthaGkaradevamantarmuhurtamadhye pshyti| tatprastAve yatenizcayaH smutpdyte| punastatraiva praveza kroti| mizro pryaaptpdyleshyaa| svaparapakSarahito nidAnazokabhayarAgadveSaparivarjitaH zuklalezyA iti| bhaviyA siddhayogyAH jIvAH bhavyAH, tadviparItA abhvyaaH| bhavyatvAbhavyatvarahitAzca / sammatta-AptapratipAditeSu padArtheSu jinAjJayA 29
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davvasaMgaTha J zAstrAkarNanAt zraddhAparaH / upazamasamyagdRSTi:, kSAyikasamyagdRSTi:, kSAyopazamikasamyagdRSTi:, sAsAdanasamyagdRSTiH, samyagmithyAdRSTiH, mithyAdRSTizceti / tatra samyaktvasya kimupAdAnaM kRtam ? atrocyate / yathA Amravane madhye nimbo'pi tadgahvena gRhyate yato midhyAtva tridhA mithyAtva - sAsAdana - samyagmithyAtvabhedAt / ko dRSTAntaH ? yathA yantramadhye nikSiptAH kodravAH kecitsamastAH nirgacchanti kecidarddhadalitA:, keciccUrNIbhUtAH iti / etadeva vyAkhyeyam / tatrAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtva- samyaktva- samyagmithyAtvasaptAnAM prakRtInAmupazamAdaupazamikasamyagdRSTiH / atra samyaktvasyAvaraNopazamo na samyaktvasya mUlakAraNasyopazamaH / etAsAM saptAnAM prakRtInAM kSayAtkSAyikasamyagdRSTiH / anantAnubandhAdInAM SaNNAM udayAbhAvAt kSayaH sadavasthopazamAtsamyaktvaprakRtyudayAdvedakasamyagdRSTiH / samyaktvAtpatito mithyAtvamadyApi na prApnoti, antarAle vartamAnaH sAsAdanasamyagdRSTiH / sarve devAH vandanIyAH na ca nindanIyAH, iti mizrapariNAmaH samyagmithyAdRSTiH / AptAgamapadArtheSu viparItAbhinivezo mithyAdRSTiH / saNNi manobalena zikSAlApagrAhI saMjJI, tadviparIta asaMjJI | saMjJAsaMjJatvarahitAzca / AhAre vigrahagatiprAsA : jIvAH samuddhAta kevalinazcAyoginaH siddhAzca anAhArAH / zeSA AhArakAH jIvAH / evaM caturdazamArgaNA vyAkhyAtAH / > guNaThANehi y| caturdazabhirguNasthAnaizca jIvAH jJAtavyAH / tatrAptAgama-padArthAnAmarucayo mithyAdRSTayaH / samyaktvaM parityajya mithyAtvamaprAptAntarAle vartamAnAH sAsAdanasamyagdRSTayaH / sarve devA vandanIyA na ca nindanIyAH samyagmithyAdRSTayaH / prANendriyeSvaviratAstattva zraddhAparA asaMyatAH samyagdRSTayaH / trasavadhAdviratAH sthAvaravadhAdaviratAH 30
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ davvasaMgaha saMyatAsaMyatasamyagdRSTayaH / vyaktAvyaktavika thAkaSAyendriyanidrApraNayapramAdavazA te mahAvratadhArakAH pramattasaMyatAH / naSTAzeSapramAdavatazIlaguNAnvitA dhyAnopayuktA apramattasaMyatAH / atIta samayasthitapariNAma : sarvathA asadRzapariNAmAH mohasyopazamakSapaNodyatA: apUrvakaraNAste copazamakAH kSapakAzca / eka rAmAdibhireva pariNAmaiH parasparaM na vyAvartate, ityanivRttayaste kSayopazamakAH kSapakAzca / pUrvApUrvasyAdakaM yadvedakatvaM tasmAdanantaguNahInA:, sUkSmalobhe sthitAH, sUkSmasAmparAyAste copazamakAH ksspkaashc| katakaphalasaMyogAdavasthitapaGkasvacchajalavadupazAntAzeSamohA upazAntakaSAyA: vItarAgAH chadmasthA ityarthaH / chadma iti jnyaanaavrnndrshnaavrnnsyaastitvaat| sphaTikamaNibhAjanasthitanirmalajalavat kSapitazeSamohAH vizuddhapariNAmAH kSINakaSAyAH vItarAgAH chadyasthA: / kevalajJAnaprakAzadhvastAjJAnAndhakAraH, navakevalalabdhisamanvitaH dravyamanovAkkAyayogAsahAyAddarzanajJAne yugapajjAtakAH sayogakevalinaH / labdhayaH dANe lAhe bhoe uvabhoe vIriyasampatte / daMsaNaNANacarite pade Nava jIvasabbhAvA // - caturazItilakSaNaguNAdhipatayaH niruddhA azeSayogAsravA ayogikevalinaH / etAni caturdazaguNasthAnAni / utthAnikA : mArgaNA aura guNasthAnoM ke dvArA saMsArI jIvoM ko jAnanA cAhiye, aisA kahate haiM - gAthArtha : [ taha ] tathA [ saMsArI ] saMsArI [ asuddhaNayA ] azuddhanaya se [ caudasahi ] caudaha [ maggaNaguNadvANehi ] mArgaNA va guNasthAnoM kI apekSA se [ caudaha prakAra ke ] [ havaMti ] hote haiN| [ suddhaNayA ] zuddhanaya kI apekSA 31
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMgaha se [ savve ] sabhI [hu] niyamata: [ suddhA ] zuddha [ viSNeyA ] jAnane cAhiye / / 13 // : TIkArtha aura ve jIva caudaha mArgaNAoM aura guNasthAnoM ke dvArA jAnane caahiye| kauna se jIva? sNsaarii| kaba ? asuddhaNayA azuddhAya kI apekSA se| hu punaH savve suddhA suddhaNayA zuddha naya kI apekSA se sabhI jIva zuddha haiM - anantacatuSTayAtmaka haiM, yaha artha hai / mArgaNAoM ko kahate haiM gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAraka ye caudaha mArgaNAeM haiN| yahA~ gatyAdi meM jIvoM kA anveSaNa kiyA jAtA haiN| gai - devagati- manuSya-naraka - tiryaJca aura siddhagati / iMdiyA - ekendriya-dvIndriya-trIndriya- caturindriya-paMcendriya aura atIndriya siddha / - kAe- pRthvIkAyika- jalakAyika- agnikAyika-vAyukAyikavanaspatikAyika- sakAyika aura akAyika | joe - satyamanoyogI, asatyamanoyogI, ubhayamanoyogI, anubhavamanoyogI, satyavacoyogI, asatyavacoyogI, ubhayavacoyogI, anubhayavacoyogI, audArika kAyayogI, audArika mizra kAyayogI, paramaudArika kAyayogI / manuSya aura tiryacoM ko audArika kAyayoga hotA hai| manuSya aura tiryaMca aparyAtakoM ko audArika mizra kAyayoga hotA hai| kevaliyoM ko paramaudArika kAyayoga hotA hai| vaikriyaka kAyayogI, vaikriyaka mishrkaayyogii| usa meM deva nArakiyoM ko vaikriyaka kAyayoga hotA hai| unhIM ko hI aparyAtaka avasthA meM vaikriyakamizra kAyayoga hotA hai| 32
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'davkhasaMgaTha AhAraka kAyayogI, AhAraka mizra kaayyogii| usa meM parama Rddhi ke mahAtmya se SaSThama guNasthAnavartI muniyoM ko AhAraka kAyayoga hotA hai| jaba pada yA padArtha meM sandeha utpanna hotA hai, taba uttama aMga se putalA nikalatA hai| jahA~ bhI tIrthaMkara deva hote haiM, unheM vaha antarmuhurta meM dekhatA hai| usa kAraNa se yati ko nizcaya utpanna ho jAtA hai| vaha putalA punaH zarIra meM praveza karatA hai | [ lipikAra ke dvArA AhAraka mizra kAyayoga kArmaNa kAyayoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana kA prakaraNa chUTa gayA hai| lezyA ke prakaraNa meM bhI apUrNatA hai| hama jo kucha samajha pAye haiM, use vizeSa meM likha rahe haiM kRpayA pAThaka use avazya par3heM / sampAdaka ] mizra paryAptaka ko padmalezyA hotI hai| sva para pakSa se rahita, nidAnazoka-bhaya-rAga-dveSa se rahita zuklalezyA hai| bhaviyA - siddha ke yogya jIva bhavya haiM, usa se viparIta jIva abhavya haiN| siddha jIva bhavyatva aura abhavyatva se rahita hote haiN| sammatta - Asa ke dvArA pratipAdita padArthoM meM, jinAjJA se zAstra ko zravaNa kara zraddhA karanA, samyaktva hai| upazama samyagdRSTi, kSAyika samyagdRSTi, kSAyopazamika samyagdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura midhyAdRSTi | usa meM samyaktva ke dvArA kyA upAdAna kiyA gayA? use kahate haiN| jaise Amravana meM nimba kA bhI grahaNa ho jAtA hai| midhyAtva tIna prakAra kA hai - midhyAtva - sAsAdana aura samyagmithyAtva / isa ke lie kauna sA dRSTAnta hai ? Ak - jaise yantra meM DAle gaye kodrava meM se kucha kodrava pUrNa rUpa se nikalate haiM, kucha arddha dalita nikalate haiM, kucha cUrNa ho kara nikalate haiN| isI prakAra samajhanA caahiye| 33
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vysNgh| anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAtva-samyaktvasamyagmithyAtva ina sAta prakRtiyoM ke upazama se aupamika samyagdRSTi kahalAtA hai| yahA~ samyaktva ke AvaraNa kA upazama hai| samyaktva ke mUla kAraNoM kA upazama nahIM hai| ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyagdaSTi hotA hai| anantAnubandhI Adi chaha ke udayAbhAva se kSaya, sadavasthA rUpa upazama tathA samyaktva prakRti ke udaya se vedaka samyagdRSTi kahalAtA hai| samyaktva se patita hone para jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM hotA, aisA jo jIva antarAla meM vidyamAna hai, vaha sAsAdana samyagdRSTi hai| sabhI deva vandanIya hai, koI nindanIya nahIM hai, ye mizrapariNAma jisa ke haiM, vaha samyagmithyAdRSTi hai| Apta-Agama-padArthoM meM viparIta zraddhAna karane vAlA mithyAdRSTi hai| sapiNa mana ke bala se zikSA va vacana kA grahaNa karane vAlA saMjJI hai, usa se viparIta jIva asaMjJI hai| siddha saMjJI aura asaMjJItva se rahita haiN| __ AhAre vigrahagati prApta jIva, samudghAta kevalI, ayogI aura siddha anAhAraka hote haiN| zeSa jIva AhAraka hote haiN| isa prakAra caudaha mArgaNAoM kA vyAkhyAna kiyA gyaa| guNaThANehi ya caudaha guNasthAnoM ke dvArA jIvoM kA jJAna karanA caahiye| jisa kI Apta-Agama-padArthoM meM aruci hai, vaha mithyAdRSTi hai| samyaktva ko chor3a kara mithyAtva prAsi ke antarAla meM jo sthita hai, vaha sAsAdana samyagdRSTi hai| sabhI deva vandanIya haiM, koI nindanIya nahIM haiM, aisA mAnane vAlA samyagmidhyAdRSTi hai| prANI aura indriyoM ke saMyama se avirata, zraddhAna yukta jIva asaMyata samyagdRSTi hai| 34
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha trasavadha se virata, sthAvara vadha se avirata jIva saMyatAsaMyatasamyagdRSTi hai| vyakta-avyakta vikathA-kaSAya-indriya-nidrA- praNaya rUpa pramAda ke vaza mahAvatI prapattasaMyata hai| naSTa ho cuke haiM sampUrNa pramAda jisa ke, aise vrata-zIla se samanvita, dhyAnopayukta sAdhu apramattasaMyata haiN| jahA~ atIta kAla meM sthita pariNAmoM kI apekSA sarvathA bhinna pariNAma haiM, mohanIya ke upazama yA kSapaNa meM udyatatA vaha apUrvakaraNa haiN| ve upazamaka aura kSapaka aise do prakAra ke haiN| eka samaya meM saMsthAnAdi pariNAmoM ke dvArA paraspara meM nivRtti ko prApta nahIM hote, ve anivRttikaraNa guNasthAnavartI haiN| ve upazamaka aura kSaeka hote pUrva-pUrva kI apekSA se jina kA jaise ekatva hai, una se ananta guNa hIna sUkSmalobha meM jo sthita haiM, ve sUkSmasAmparAya haiN| ve upazamaka aura kSapaka hote haiN| ___ kataka phala ke saMyoga se jala meM kIcar3a nIce baiTha cukA hai, usI prakAra upazAnta ho cukA hai azeSa moha jina kA, ve upazAnta kaSAya, vItarAga, chamastha haiN| chadma yAni jJAnAvaraNa aura drshnaavrnn| una kA astitva hai jina meM, ve chamastha haiN| sphaTikamaNi ke bartana meM sthita nirmala jala ke samAna jinhoMne sampUrNa moha kA kSaya kiyA hai, ve vizuddha pariNAmI kSINakaSAya vItarAga chadmastha haiN| kevalajJAna ke prakAza se dhvasta kiyA hai ajJAna andhakAra jinhoMne, jo nava kevala labdhiyoM se samanvita haiM, dravya mana-vacana-kAya yoga ke sahayoga ke vinA hI jina ko labdhiyA~, darzana aura jJAna yugapat hotA hai, ve sayoga kevalI haiN| 1351
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'devvasaMgaha dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya, samyaktva, darzana, jJAna, cAritra ye nau jIva ke svabhAva haiN| caurAsI lAkha guNoM ke adhipati, jina ke azeSa yoga nirodha ko prApta ho cuke haiM, ve ayogakevalI haiN| ye caudaha guNasthAna hote haiN| bhAvArtha : azuddhanaya se jIva caudaha guNasthAna evaM caudaha mArgaNAsthAnoM kI apekSA se caudaha - caudaha bheda vAle haiN| zuddhanaya kI apekSA se sabhI jIva zuddha haiN| 13 // vizeSa : TIkAkAra ne audArika- audArika mizra va paramaudArika aise tIna bheda kiye haiM / kAyayoga ke sAta bhedoM meM paramaudArika kAyayoga nahIM hai| [jina kA varNana TIkA meM chUTa gayA hai, una kA vyAkhyAna] AhAraka mizra kAyayoga AhAraka zarIra jaba taka pUrNa nahIM hotA, taba taka ke kAyayoga ko AhAraka mizra kahate haiN| paramaRddhi saMpanna chaThe guNasthAnavartI muniyoM ko hI yaha kAyayoga hotA hai| - kArmaNakAyayoga : kArmaNa zarIra ke nimitta se hone vAle yoga ko kArmaNa kAyayoga kahate haiM / yaha kAyayoga vigraha gati meM tathA lokapUraNa aura pratara samudghAta meM hotA hai| vedamArgeNA : veda karma kI udIraNA hone para jIva strIbhAva- puruSabhAva aura napuMsaka bhAva kA vedana karatA hai| usa veda karma ke udaya se hone vAle bhAva ko veda kahate haiN| veda ke tIna bheda haiM- puMveda strIveda aura napuMsaka veda / nArakI jIva aura sammUrcchima jIva napuMsaka vedI hote haiN| - 36
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 davyasaMgahA bhogabhUmija tiryaMca-manuSyoM meM tathA samasta devoM meM puMveda aura strIveda hotA hai| karmabhUmija saMjJI-asaMjJI tiryaMca va manuSya tInoM hI veda vAle hote kaSAyamArgaNA : krodha-mAna-mAyA aura lobha AtmaguNoM ko kasate haiM, ataH unheM kaSAya kahate haiN| anantAnubandhI-apratyAkhyAna-pratyAkhyAna aura saMjvalana ke bheda se krodha-mAna-mAyA-lobha ke cAra-cAra bheda haiN| krodha-mAna mAyA kaSAya prathama guNasthAna se nauveM guNasthAna taka hotI hai| lobha kaSAya Adi ke dasa guNasthAnoM taka rahatI hai| jJAnamArgaNA : pA~ca jJAna evaM tIna ajJAna isa prakAra jJAnamArgaNA ke 8 bheda haiN| pahale aura dUsare guNasthAna meM tIna ajJAna hote haiN| caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna paryanta mati-zruta aura avadhijJAna hotA hai! manaHparyaya jJAna chaThe guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hotA hai| terahaveM, caudahaveM guNasthAna meM va siddhoM meM kevalajJAna hotA hai| saMyamamArgaNA : asaMyama, saMyamAsaMyama, sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ye sAta bheda saMyamamArgaNA ke haiN| prathama guNasthAna se caturtha guNasthAna paryanta asaMyama rahatA hai| pA~cave guNasthAna meM dezasaMyama pAyA jAtA hai| sAmAyika aura chedopasthApanA chaThe guNasthAna se nauveM guNasthAna taka hotA hai| parihAravizuddhi saMyama chaThe-sAtaveM guNasthAna meM hotA hai| . dasaveM guNasthAna meM sUkSmasAmparAya saMyama hotA hai| anta ke cAra guNasthAnoM meM va siddhoM meM yathAkhyAta saMyama hotA hai| 37
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ A- -maunics davvasaMgaha darzanamArgaNA : isa kA varNana gAthA kra. 4 meM kiyA gayA hai| lezyAmArgaNA : kaSAyAnuraMjita yoga kI pravRtti lezyA hai| usa ke chaha bheda haiM - kRSNa-nIla-kApota-pIta-padma-zukla / prathama se caturtha guNasthAnavartI jIvoM ke chahoM lezyAeM hotI haiN| pA~caveM se sAtaveM guNasthAna taka tIna zubhalezyAeM hotI haiN| 8veM guNasthAna se 13veM guNasthAna taka zuklalezyA hotI hai| ayoga kevalI avasthA evaM siddhoM meM koI lezyA nahIM hotii| utthAnikA : te ca jIvAH sakalakarmakSayAtsiddhA bhavantItyAha - gAthA : NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyAggaThidA NiccA uppAdavaehi sNjuttaa||14|| TIkA : te ca pUrvoktAH jIvAH siddhAH bhvnti| kathaMbhUtA sataH? NikkammA jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyavedanIyamohanIyaAyurnAmagotrAntarAyA ityssttkrmrhitaaH| aTThaguNA sammattaNANadaMsaNavIriyasuhamaM taheva avghnnN| agurulAhumavAvAhaM aTThaguNA hoti siddhANaM // atrAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtvasamyammithyAtvasamyaktvasaMjJAnAM saptaprakRtInAM kSayaH kSAyikaM smyktvm| azeSavizeSataH sakalapadArtheSu ruci ityrthH| tasmAcca ye utpannAH darzanajJAnamUlabhUtAH paramAnandasvarUpasaMvedakA AtmapariNAmAste eva smyktvm| etdevaanntsukhmucyte| yugapatsakalapadArthajJAtRtvaM jnyaanm| yugapadazeSapadArthAvalokanaM drshnm| uktAnAmanantAsukhAdInAM sasAnAM guNAnAM - 381
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ HDIEOSA davasaMgara niravadhikAlaniravadhimaryAdikRtya ekasamayAntaramapi na kadAcidanyathAbhAvo viirym| kevalajJAnI eva yadamUrtasiddhasvarUpaM paricettuM zaknoti nAnyaH suukssmtvm| ekasminsiddhasvarUpe asaMkhyAtAnAM siddhaanaamektrsmvsthitaanaamvkaasho'vgaahnm| naiva gurutvaM naiva laghutvamagurulaghutvam / ArAma siddhAnamA kasaritA parasparAMzANabhAvo'vyAbAdhaM ceti| evmssttgunnsmnvitaaH| kiMcUNA caramadehado caramadehataH kiMcUnavibhAgena hInAH, loyAggaThidA lokAgrasthitAH, NicyA nityAH teSAM kAle kalpa iti gate'pi gatipracyuti sti| tathA uppAdavaehi saMjuttA utpAdavyayAbhyAM yuktAstau dvau cotpAdavyayAvAggocarau sUkSmI, prtikssnnvinaashinau| uktaM ca - sUkSmadravyAdabhinnAzca dhyAvRtAca prsprm| utpadyante vipadyante jalakallolavajjale / / utthAnikA : aura ve jIva sakala karmoM ke kSaya se siddha hote haiM, aisA kahate haiM - gAthArtha : [NikAmA ] karmarahita [ aTThaguNA] ATha guNoM se sahita [ caramadehado] carama deha se [kiMcUNA] kiMcit nyUna [ NiccA ] nitya [ uppAdavaehi ] utpAda aura vyaya se [ saMjuttA] saMyukta [ loyAggaTThidA ] lokAgra para sthita [ siddhA] siddha haiN|| 14 / / TIkArtha : aura ve pUrvakathita jIva siddha hote haiN| kisa prakAra hote haiM? NikrammA jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-vedanIya-mohanIya-Ayu-nAma--gotraantarAya ina ATha karmoM se rahita haiN| aTThaguNA - samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSmatva, avagAhanatva, agurulaghutva aura avyAbAdhatva ye ATha guNa siddhoM ke hote haiN| 391 DIANRAKAnmoanimalcomudruary
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dbdhsNgh|| usa meM anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAtva-samyagmithyAtva aura samyak prakRti nAmaka sapta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika samyaktva hotA hai| azeSa rUpa se sampUrNa padArthoM kI ruci yaha isa kA artha hai| usa se jo utpanna hote haiM, darzana-jJAna ke mUla haiM, paramAnanda svarUpa ke samvedaka haiM, aise gama pariNa hI "yatpara haiM! yahI ananta sukha kahalAtA hai| yugapat sampUrNa padArthoM kA jAnanA, jJAna hai| yugapat sampUrNa padArthoM kA avalokana darzana hai| ukta ananta sukhAdi sasa guNoM kA niravadhikAla va niravadhi maryAdA kara ke eka samaya bhI anyathAbhAva ko prApta na honA, vIrya hai| kevalajJAnI hI jo amUrta siddhasvarUpa haiM, usa ko (siddha svarUpa ko) jAnane meM zakya haiM, anya nahIM, yahI sUkSmatva hai| eka siddhasvarUpa meM asaMkhyAta siddhoM kA ekatra eka jagaha avakAza prApta karanA, avagAhana guNa hai| na guru hai, na laghu hai - yahI aguruladhutva hai| asaMkhyAta siddhoM kA ekatra rahate hue paraspara saMgharSaNa kA abhAva avyAbAdha guNa hai| isa prakAra siddha aSTa guNoM se samanvita haiN| kiMcUNA caramadehado carama deha se kiMcit kama, tribhAga se hIna loyAggaThidA lokAgrasthita NiccA nitya, kalpakAla vyatIta hone para bhI una kI siddhAlaya se pracyuti nahIM hotii| tathA uppAdavaehi saMjuttA utpAda aura vyaya se yukta haiN| vaha utpAda-vyaya vacana ke agocara haiM, sUkSma haiM, pratisamaya vinAzI haiN| 40
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dascasaMgahA / kahA bhI hai ki - jaise jala meM kallele utpanna hotI haiM, usI prakAra dravya meM utpAda aura vyaya hotA hai| ve donoM sUkSma haiM, dravya se abhinna haiM, parantu paraspara meM bhinna haiN| bhAvArtha : siddha prabhu aSTa karmoM se rahita, aSTa guNoM se sahita, antima zarIra se kucha kama pramANa vAle, utpAda-vyaya se sahita, nitya, lokAna meM riNAma hote haiM / / 4 pAThabheda : loyAggaTTidA = uppAdavaehi = uppaadvehiN|| 14 // .-.-. utthAnikA : idAnIM jIvadravyaM vyAkhyAya ajIvadravyapaJcaprakAre svarUpamAha - gAthA : ajjIo puNa Neo puggaladhammo adhamma aayaaso| kAlo puggala mutto rUvAdiguNo amutti sesA du| 15 // TIkA : pudgalamUrta: rUpAdiguNaH, zeSAH punrmuurtaaH| atra vyAkhyAnaM pUrvameva kRtm| utthAnikA : aba jIvadravya kA vyAkhyAna karane ke bAda ajIvadravya ke pA~ca prakAroM kA svarUpa kahate haiM - gAdhArtha : [ puNa] puna: [ puggala ] pudgala [ dhammo ] dharma [ adhamma] | adharma [ AyAso] AkAza[ kAlo ] kAla[ajjIo ] ajIva[Neo] jAnanA cAhiye [ rUvAdiguNo] rUpAdiguNoM se yukta [ puggala ] pudgala | [ mutto] mUrtika hai [ du] aura [ sesA ] zeSa [ amutti ] amUrtika hai|| 15 || || 141
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMga TIkArtha : pudgala dravya rUpAdiguNoM se yukta hone se mUrtika hai| zeSa dravya amUrtika haiN| zeSa vyAkhyAna pUrva meM hI kiyA jA cukA hai| bhAvArtha : pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca ajIvadravya haiN| rUpAdi guNoM se sahita hone ke kAraNa pudgala mUrtika hai| zeSa dravya amUrtika haiN| ina dravyoM kA varNana prathama gAthA meM kiyA jA cukA hai|| 15 / / pAThabheda: ajjIo : ajjiivo| AyAso = AyAsaM / / 15 / / .-.-. utthAnikA : tasya pudgalasya kiM svarUpaM paryAyA ityAha - gAthA : saho baMdho suhumo thUlo sNtthaannbhedtmchaayaa| ujjodAdavasahiyA puggaladavyassa pjjaayaa|| 16 // TIkA : puggaladavyassa pajAyA ete pudgaladravyasya paryAyAH, ke te? AtmanaH parispaMdAnnAnAprakArANusaMghaTanAttAlvoSThapuTavyApAreNa karacaraNakASThapASANAdiparasparaM saMgharSaNe ca niSpadyate shbdH| baMdho snigdhaM paramANudvayena saha rUkSaparamANUnAM caturNAM saMzleSaH ekena snigdhena saha trayANAM rUkSANAM saMzleSaH, snigdhaparamANutrayeNa saha paMcAnAM rUkSANAM saMzleSa iti, baMdhamupalakSaNametat, suhumo paramANuH sUkSmaH, thUlo, skandharUpatvasthUlaH, saMThANabheda, samacaturastrasaMsthAnaM, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnaM, svAtisaMsthAnaM vAmalUrAkRtirityarthaH, vAmanasaMsthAna, huMNDakasaMsthAnaM carmakaradRtiriva prkRtirityrthH| kubjakasaMsthAnamiti, tama andhakAraH, chAyA vRkSAdibhavA, ujjodA taaraacndrmnnimaannikyaadibhvaa| Adava aatpo'gnisuurybhvH| utthAnikA : usa pudgala kI paryAyoM kA kyA svarUpa hai? so kahate haiM - 42
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mo daga gAthArtha : [ saddo ] zabda [ baMdho ] baMdha [ suhumo ] sUkSma [ thUlo ] sthUla [ saMThANa ] saMsthAna [ bheda ] bheda [ tama ] tama [ chAyA ] chAyA [ ujjoda ] udyIta [ Adava ] Atapa [ sahiyA ] sahita [ puggaladavvassa ] pudgala dravya kI [ pajAyA ] paryAyeM haiM / / 36 // TIkArtha: puggaladavvassa pajjAyA ye pudgala dravya kI paryAyeM haiN| ve kauna sI? AtmA ke parispaMda se, nAnA prakAra ke aNuoM ke saMghaTana se, tAluoSTha Adi ke vyApAra se, hAtha-paira lakar3I-pASANa Adi ke paraspara gharSaNa se zabda utpanna hotA hai| baMdho snigdha do paramANuoM ke sAtha cAra rUkSa paramANuoM kA saMzleSa, eka snigdha ke sAtha tIna rUkSoM kA saMzleSa, tIna snigdha paramANu ke sAtha pA~ca rUkSa paramANuoM kA saMzleSa, yaha bandha kA upalakSaNa hai| sumo sUkSma paramANu dhUlo skandha rUpa hone se sthUla, saMThANabheda samacaturastra saMsthAna, nyagrodhaparimaNDala saMsthAna, svAti saMsthAna [sarpa kI bAMbI ke samAna AkRti ] vAmana saMsthAna, huNDaka saMsthAna [ camar3e kI mazaka ke samAna AkRti ] kubjaka saMsthAna tama aMdhakAra chAyA vRkSAdi se utpanna ujjodatArA, candra, maNi, mANikyoM se utpanna prakAza Adava Atapa, agni yA sUrya se utpanna prakAza / - bhAvArtha : zabda, bandha, sUkSma, sthUla, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota ye pudgala dravya kI dasa paryAyeM haiM / / 16 | vizeSa : TIkAkAra ne bheda paryAya ko svIkAra kiyA hai, parantu usa kA artha nahIM kiyA hai| vastu ko alaga-alaga karanA, bheda hai / / 16 | [ sampAdaka ] utthAnikA : jIvapudgalayordharmagatisahakArI bhavatItyAha - gAthA : gar3apariNayANa dhampo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtA chova so poii|| 17 // 43
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davyasaMgraha TIkA : gai sahayArI, gati sahakArI bhavati / ko'sau ? dhammo, dhrmdrvym| keSAm? pudgalajIvAnAm / kathaMbhUtAnAm ? gar3apariNayANa gatikarmodayAccaturgatipariNatAnAm, atrAha - yadi tasya gatisahakAritve tAdRzI zaktisti tadA sthiti kutastaM kintu manAta kuto atha acchaMtANeva so poi dharmasteSAM acchantAM tAn jIvapudgalAn sthitiM kurvatAM na nayati / kuto ? adharmadravyodayAt / asyaivArthasya samarthanamupamAnamAha, toyaM jaha macchANaM, yathA toyaM pAnIyaM matsyAnAM sahakAritve bhavati sa tAnmatsyAn sthitiMkurvato na nayati, evaM dharmaH / utthAnikA : jIva- - pudgala ko dharma gati meM sahakArI hotA hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [ jaha ] jaise [ gaipariNayANa ] gatipariNata [ macchANaM ] machaliyoM ko [ gamaNa sahayArI ] gamana meM sahakArI [ toyaM ] jala hotA hai [ taha ] vaise [ puggalajIvANa] pudgala aura jIvoM ko [ gamaNasahayArI ] gamana meM sahakArI [ dhammo ] dharma hotA hai [ so ] vaha [ acchaMtA ] na calate hue ko [ ] nahIM [ poI ] calAtA // 17 // TIkArtha: gai sahayArI gati meM sahakArI hotA hai| kauna? dhammo dharmadravya / kina ke? pudgala aura jIvoM ke kisa prakAra ? gaipariNayANa gati karmodaya se caturgati meM pariNati karane vAle / zaMkA : yadi gati meM sahakArya karane kI usa kI aisI zakti hai, taba usa ke sthiti karate samaya vaha kyoM nahIM gamana karAtA hai? aisA kyoM hai? samAdhAna : acchaMtA Neva so chor3a dharma una sthira rahate hue jIva pudgaloM ko calAtA nahIM hai, kyoM? adharmadravya ke udaya se / isa artha ke samarthana ke lie 44
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [davvasaMgaTha upamA kahate haiN| toyaM jaha macchANaM jaise pAnI machaliyoM ko sahakArI hotA hai, parantu vaha sthiti karate hue una machaliyoM ko nahIM calAtA hai| usI prakAra dharma bhI hai| bhAvArtha : jisa prakAra calatI huI machaliyoM ke calane meM jala sahakArI hotA hai, usI prakAra dharmadravya calate hue jIva pudgala ko calane meM sahakArI hotA hai| jaise jala rukI huI machaliyoM ko balAt nahIM calAtA, usI prakAra dharmadravya ruke hue jIva aura pudgala ko balAt nahIM calAtA hai / / 17 // vizeSa : "gamaNa sahayArI" kI jagaha TIkAkAra ne "gar3a sahayArI" yaha pATha svIkAra kiyA hai ! 17 || [ sampAdaka ] utthAnikA : pudgalajIvAnnapi sthitikAritve'dharmo bhavatItyAha - gAthA : ThANajuyANa ahammo puggalajIvANa ThANa sahayArI / chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva so dharaI // 18 // TIkA: ThANa sahayArI sthiti: sahakArI bhavati / ko'sau ? ahammo adharmaH keSAm ? puggalajIvANa pudgalajIvAnAm, kathaMbhUtAnAm ? ThANajuyANa sthitikarmodayAt sthiti kurvatam / atrAha, yadi tasya sthitikAritve tAdRzI zaktirasti tadA gacchantAstAn kinna sthitaM kArayati ? atrocyate-gacchaMtA va so dharaI sa adharmo gacchantAn naiva dharati tAn jIvapudgalAnAM gacchantAn naiva sthitiM kArayati / kuta: ? dharmadravyodayAt / asyaivArthasya samarthanArthamupamAnamAha chAyA jaha pahiyANaM yathA chAyA pathikAn sthiti sahakAritve bhavati sati tAn pathikAn gacchanto'pi na sthitiM kArayati evamadharmaH pudgalajIvAnAmapi / 45
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha utthAnikA : jIva aura pudgala kI sthiti karane meM adharma dravya sahAyaka hotA hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [jaha ] jaise [ chAyA] chAyA [ ThANajuyANa ] Thaharate hue [ pahiyANaM] pathikoM ko [ ThANasahayArI ] Thaharane meM sahAyaka hai [ taha ] vaise [ puggalajIvANa ] pudgala jIvoM ko [ ahammo ] adharma hai| [so] vaha [ gacchaMtA ] calate hue ko [Neva ] nahIM [dharaI ] ThaharAtA hai|| 18 // TIkArtha : ThANa sahayArI sthiti meM sahakArI hotA hai| kauna? ahammo adhrm| kina ke? puggalajIvANa pudgala aura jIvoM ke| kisa prakAra? ThANajuyANa sthiti karma ke udaya se, smiAta karate hue, zaMkA : yadi sthitikArya meM adharmadravya kI aisI zakti hai, taba gamana karate hue jIva-pudgala ko sthiti kyoM nahIM karAtA? samAdhAna : gacchaMtA Neva so dharaI vaha adharma calate hue ko nahIM roktaa| una jIva-pudgala ko gamana karate hue sthiti ko prApta nahIM kraataa| kyoM? dharma dravya ke udaya se| isI artha kA samarthana karane ke lie upamA kahate haiM - chAyA jaha pahiyANaM jaise chAyA pathika ko sthiti meM sahakArI hote hue bhI una calate hue pathikoM kI sthiti nahIM karAtI, usI prakAra jIva-pudgaloM ko adharma dravya bhI sthiti nahIM kraataa| bhAvArtha : jisa prakAra Thaharate hue pathika ko Thaharane meM chAyA sahakArI hotI hai, usI prakAra adharmadravya rukate hue jIva aura pudgala ke rukane meM sahayogI hotA hai| jaise chAyA balAt pathika ko nahIM rokatI, usI prakAra adharmadravya calate hue jIva pudgala ko balAt nahIM rukAtA / / 18 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgA pAThabheda: ThANajuyANa ahammo ThANajudANa adhmmo| 18 / utthAnikA : idAnIM paJcAnAmapi dravyANAmavakAzadAne AkAzadravyaM bhavatItyAha - gAthA : avagAsadANajoggaM jIvAINaM viyANa aayaasN| joNhaM logAgAsaM algAgAsamidi duvihN||19|| TIkA : viyANa vizeSeNa jAnIhi tvaM he bhavya! kiM tat? AyAsaM aakaashm| kathaMbhUtam? avagAsadANajoggaM avakAzadAnayogya, keSAm? jIvAINaM jIvAdAlA paJcAnAnAM tadAkAsam, jo janamI, duvihaM dviprkaarm| katham? logAgAsaM AlogAgAsamidi lokAkAzamalokAkAzamiti, tdevaakaashdrvym| utthAnikA : ina pAMcoM hI dravyoM ko avakAza dene ke lie AkAza dravya hotA hai, aisA kahate haiM - gAthArtha : [ jIvAINaM jIvAdikoM ko [ avagAsadANajoggaM] avakAza dAna ke yogya [ joNhaM ] jinendra kathita [ AyAsaM ] AkAza [ viyANa] jAno [ logAgAsaM ] lokAkAza [ agAgAsaM] alokAkAza [idi] isa prakAra [ duvihaM ] do prakAra kA hai|| 19 // TIkArtha : viyANa he bhavya ! tuma vizeSa rUpa se jaano| kisa ko jAno? AyAsaM AkAza ko, vaha AkAza kaisA hai? avagAsadANajoggaM avakAza dAna ke yogya, kina ko? jIvAINaM jIvAdi pA~coM hI dravyoM ko, vaha AkAza hai| joNhaM jainamata meM duvihaM do prakAra kA, kaise? logAgAsaM agAgAsamidi lokAkAza aura alokAkAza, vahI AkAza dravya hai| . ___471
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ davvasaMgaTha bhAvArtha: jo jIva, padagala dharma, adharma aura kAla dravya ko avakAza [ Thaharane ke lie sthAna ] pradAna karatA hai, vaha AkAza dravya hai| usa ke lokAkAza aura alokAkAza ye do bheda haiM / / 19 // jIvAdINaM / pAThabheda : jIvAINaM jonhaM = = utthAnikA : lokAlokaprakAreNa dviprakAraM bhavatItyAha gAthA : dhammAdhammAkAlo puggalajIvA ya saMti jAvadie / AyAse so logo tatto parado alogutto // 20 // - || 19 || TIkA : so logo saH loko bhavati / saH kaH ? jAvadie AyAse saMti yAvatparimANe AkAze santi vidyante / ke te? dhammAdhammAkAlo dharmAdharmakAlAH / na kevalamete puggalajIvA ya pudgalajIvAzca tatto parado alagutto tasmAt paro aloka uktaH / - utthAnikA : loka aura aloka ke bheda se AkAza do prakAra kA hai, aisA kahate haiM gAthArtha : [ jAvadiye ] jitane [ AyAse ] AkAza meM [ dhammAdhaymA ] dharma, adharma [ kAlo ] kAla [ya] aura [ puggalajIvA ] pudgala, jIva [ saMti ] haiM [ so ] vaha [ logo ] loka hai| [ tatto ] usa se [ parado ] pare [ aloga ] aloka [ utto ] kahA gayA hai || 20 | 48 TIkArtha: so logo vaha loka hai, vaha kauna ? jAvadie AyAse saMti jitane AkAza meM haiM, kauna vidyamAna haiM? dhammAdhammAkAlo dharma, adharma aura kAla / kevala ye hI nahIM hai, ghuggalajIvA ya pudgala aura jIva / tatto parado agutto usa ke pazcAt aloka kahA gayA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA mAmalA bhAvArtha : AkAza ke jitane hisse meM jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye pA~ca dravya rahate haiM, utane AkAza ko lokAkAza kahate haiN| lokAkAza se bAhara kA AkAza alokAkAza kahalAtA hai|| 20 / / .-.-. utthAnikA : idAnIM kAlasvarUpamAha - gAthA : davvaparivaTTarUvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdIlakkho vaTTaNalakkho hu prmttttho||21|| TIkA : pudgalakarmANudravyapracyavanAt utpannaH samayarUpaH, mukhyakAlasya paryAyAkhyaH kSaNadhvaMsIvyavahArakAlaH, pariNAmAdIlakkho sa ca vyavahArakAla: pariNAmairlakSyate nvjiirnnruupaiH| vaTTaNalakkho hu paramaTTho dravyANi vartanAM yAti svapariNatiM nayati, tadeva lakSaNasya sa vartanAlakSaNaH hu punaH paramaTTho paramArthakAlaH, ayaM ukto jJAyate, kAlaH, iti lokavacanAt / sa ca nityo'nyathA kathaM dravyavattA? utthAnikA : aba kAla kA svarUpa kahate haiM - gAthArtha : [jo ] jo [davyaparivaTTarUvo] dravyoM ke parivartana svarUpa hai [so] vaha [ kAlo] kAla[ havei ] hai| [ pariNAmAdIlakkho ] pariNAmAdi lakSaNa vAlA [vavahAro ] vyavahAra kAla hai| [hu] aura [ vaTTaNalakkho ] vartanA lakSaNa vAlA [ paramaTTho] paramArtha kAla hai| 211 TIkArtha : pudgala karmANu dravya ke pracyavana se utpanna samayarUpa mukhya kAla kI paryAya kSaNadhvaMsI vyavahAra kAla hai| pariNAmAdIlakkho vaha vyavahAra kAla pariNAma ke dvArA navInatA aura jIrNatA rUpa se dekhA jAtA hai| vaTTaNalakkho hu paramaTTo dravyoM kI vartanA karAtA hai, sva-pariNati ko prApta | karAtA hai, usI lakSaNa vAlA vaha vartanA hu puna: paramaTTho paramArtha kAla hai, aisA | 49
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazvasaMgaha kahA jAtA hai, aisA jAnA jAtA hai| "kAla" isa zabda ko lokavacana se | grahaNa karanA caahiye| vaha nitya hai, anyathA usa kI dravyatA kaise hogI? bhAvArtha : eka pudgala paramANu mandagati se gamana karate hue eka pradeza se dUsare pradeza paryanta jitane kAla meM gamana karatA hai, utane kAla ko samaya kahate haiN| samaya-ghaMTA-dhar3I Adi saba vyavahAra kAla hai| pratyeka dravya ke pariNamana meM madata karane vAlA vartanA lakSaNa rUpa kAla nizcaya kAla hai|| 21 // pAThabheda : hu - ya / / 21 / / utthAnikA : tasya nizcayakAlasya kiM svarUpamityAha - gAthA : loyAyAsapaese ekkekke je TThiyA hu ekkekko| rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavvANi // 22 / / TIkA : te kAlANU asaMkhadavyANi, te kAlANavo'saMkhyAtadravyANi jnyaatvyaaH| te ke? jeThiyA ye sthitA:hu sphuTam, kva? loyAyAsapaese lokaakaashprdeshe| kathaM sthitA:? ekkekke ekaike ekasminnAkAzapradeze ekaikpripaattyaa| ayamarthaH lokAkAza ya yAvantaH pradezAstAvantaH kAlANavo, niSkriyA, ekaikAkAzapradezena ekaikAvRtyAlokaM vyApya sthitAH rUpAdiguNavirahitA amuurtaaH| kathaM lokavyApyasthitAH? rayaNANaM rAsImiva yathA ratnAnAM rAzayaH saMghAtatArArAmekam (?) vyApya tiSThati tathA te tisstthnti| utthAnikA : usa nizcayakAla kA kyA svarUpa hai? so kahate haiM - gAthArtha : [ekkakke ] eka-eka [ loyAyAsa ] lokAkAza ke [ yaese ] pradeza para [je] jo [ rayaNANaM ] ratnoM kI [ rAsImiva ] rAzi ke samAna [elekA ] eka-eka [ kAlANU ] kAlANu [ThiyA ] sthita haiN| [te ] ve | | 501
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaigaTha [hu ] nizcaya se [ asaMkhadavvANi ] asaMkhyAta dravya haiM / / 22 // TIkArtha : te kAlANu asaMkhadavyANi ve kAlANu asaMkhyAta dravya haiM, aisA jAnanA caahiye| ve kauna? je ThiyA jo sthita haiM, hu nizcayataH, kahA~? loyAyAsapaese lokAkAza ke pradeza meN| kaise sthita haiM? ekkele eka-eka AkAza ke pradeza para eka-eka, isa trh| isa kA yaha artha hai ki lokAkAza ke 10 pradeza meM lAhaiM, kiSkriya haiM, eka-eka AkAzapradeza para eka-eka rUpa se loka ko vyApa kara sthita haiM, ve rUpAdi guNoM se rahita amUrta haiN| ve loka meM vyApta ho kara kisa prakAra sthita haiM? rayaNANaM rAsImiva jaise ratnoM kI rAzi vyApa kara sthita rahatI haiM, usI prakAra ve rahate bhAvArtha : lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai| usa ke eka-eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna eka-eka kAlANu sthita hai| una kAlANuoM ko nizcayakAla kahate haiN| kAla dravya amUrtika hai|| 22 / / pAThabheda: loyAyAsapaese = loyAyAsapadese ekkeke __= ileke ekeko ikkekA 122|| utthAnikA : etAni SaD dravyANi kAlarahitAni paJcAstikAyAH bhavantItyAha - gAthA : evaM chabbheyamidaM jIvAjIvappabhedado dvvN| uttaM kAlavijuttaM NAdavvA paMca atthikAyA du||23|| TIkA : evaM pUrvoktaprakAreNa uttaM prdipaaditm| kiM tat? davvaM drvym| idaM pratyakSIbhUtam, katibhedam? chanbheyaM ssddbhedm| kasmAt? | 51
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ divvasaMgaha jIvAjIvapyabhedado jIvAjIvaprabhedataH / kAla vijuttaM NAdavvA paMca asthikAyA du etAni SaDdravyANi kAlarahitAni paJcAstikAyA: jJAtavyAH du punaH / utthAnikA : ina chaha dravyoM meM kAla dravya ko chor3a kara pA~ca dravya astikAya hote haiM, aisA kahate haiM - gAthArtha : [ evaM ] isa prakAra [jIvAjIvappabhedado ] jIva-ajIva ke bheda se [ idaM ] yaha [ davvaM ] dravya [ chaSbheyaM ] chaha prakAra kA [ dattaM ] kahA gayA hai| [du] aura [ kAlavijuttaM ] kAla ko chor3a kara [paMca ] pA~ca [ asthikAyA ] astikAya [ yAdavA ] jAnane cAhiye 11 23 1 TIkArtha: evaM pUrva kathita prakAra se uttaM pratipAdita, vaha kyA ? davvaM dravya idaM pratyakSabhUta, kitane bheda haiM? chanbheyaM chaha bheda, kisa prakAra ? jIvAjIvappabhedado jIva aura ajIva ke prabheda ke kaarnn| kAlavijutaM pAdavyA paJca asthikAyA du ina chaha dravyoM meM se kAlarahita pA~ca dravya astikAya haiM, aisA jAnanA caahiye| du punaH / bhAvArtha : jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoM meM se kAla rahita pA~ca dravya astikAya haiM || 23 // vizeSa : prApta prati meM evaM prApta TIkA meM paJca zabda kA prayoga nahIM thA / parantu gAthA chanda ke niyama ko va anya pAThoM ko dekha kara paJca zabda donoM meM hI hama ne svIkAra kiyA hai| [sampAdaka ] // 23 // utthAnikA : eteSAM paJcAstikAyAnAmastikAyatvaM kathaM siddhamityAha 52
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ALL TIVITET divya saMgaTha gAthA : saMti jado te NiccaM asthi tti bhaNati jiNavarA jamhA | kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya asthikAyA ya // 24 // TIkA : saMti jado te NiccaM te paJcApi yataH yasmAt kAraNAt nityaM santi vidyante, svarUpeNa / asthi tti bhaNati jiNavarA tasmAt kAraNAt vidyante iti jinavarA : vadanti / atrAstitvaM sAdhitam / jamhA bahudesA yasmAdbahupradezAste kAyA iva zarIrANIva, atra kAyitvaM sAdhitam / tamhA kAyA ya tasmAt kAyAzceti / evaM militvA asthikAyA ya astikAyAzca bhaNyante / atrapUrvapakSa:- nanu kAyazabdaH zarIre vyutpAditaH, jIvAdInAM kathamatrocyate ? teSAmupacArAt adhyAropyate / kutaH upacAra : ? yathA zarIraM pudgaladravyaM pracayAtmakaM tathA jIvAdiSvapi pradezapracayApekSayA iva kAyA iti / utthAnikA : ina paMcAstikAoM kA astikAyatva kaise siddha haiM? kahate haiM - gAthArtha : [ do ] kyoMki [ te ] ve [ NiccaM ] nitya [ saMti ] vidyamAna haiM [ teNa ] isalie [ jiNavarA ] jinendra [ asthi tti ] asti aisA [ bhAMti ] kahate haiN| [ya] aura [ jamhA ] kyoMki [ kAyA ] kAyA ke [ iva ] samAna [ bahudesA ] bahupradezI haiM [ tamhA ] isalie [ kAyA ] kAya hai [ya] aura [ asthikAyA ] astikAya hai // 24 // 53 TIkArtha: saMti jado te NiccaM ve pA~coM bhI cuMki jisa kAraNa se nitya, svarUpa kI apekSA se vidyamAna rahate haiN| asthi ti bhaNati jiNavarA usa kAraNa se ve " asti" haiM, aisA jinavara kahate haiM / yahA~ astitva siddha kiyA gyaa| jamhA bahusA kyoMki ve bahupradezI haiN| kAyA iva zarIroM ke samAna / 1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedavyAsaMgaha yahA~ kAyitva siddha kiyA gayA hai| tamhA kAyA ya usa kAraNa ve kAya haiN|" aise mila kara asthikAyA ya astikAya kahalAte haiN| yahA~ pUrva pakSa vAlA [praznakartA] kahatA hai ki kAya zabda zarIra ke lie prayoga meM AtA hai, yahA~ jIvAdi ke lie kAya zabda kA prayoga kaise kiyA gayA? usa kA upacAra se adhyAropa kiyA jAtA hai| upacAra kyoM kiyA gayA hai? jaise zarIra pudgala dravya pracayAtmaka hai, usI prakAra jIvAdi dravya bhI pradeza pracaya kI apekSA se kAyA ke samAna hai| bhAvArtha : asti aura kArya ina do zabdoM se oNstakAya zabda banA hai| dravya svabhAva se vidyamAna hai - ataH ve asti haiN| pA~ca dravya bahupradezI haiM - ata: ve kAya haiN| ve asti bhI haiM evaM kAya bhI, ataH ve astikAya haiM / / 24 // pAThabheda : saMti jado te NiccaM = saMti jado teNede / / 24 / / utthAnikA : kAlasyAkAyatvaM kathamityAha - gAthA : hoti asaMkhA jIve dhamAdhamme aNaMta aayaase| mutte tiviha paesA kAlassego Na teNa so kaao|| 25 // TIkA : hoti asaMkhA jIve dhammAdhamme paesA bhavanti asaMkhyAtAH pradezA: jiivdhrmaadhrmaannaam| aNaMta AyAse anantapradezA AkAzasya / mutte tiviha paesA mUrte pudgale trividhAH pradezA: saMkhyAtA asaMkhyAtA anantAzca, kAlassego kAlasyaika: pradezaH, kAlANUnAM ratnarAzivadavasthitatvAt, Na teNa so kAo tena kAraNena saH kAla: kAya saMjJA na lbhte| ___
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha utthAnikA : kAla kA akAyatva kisa prakAra hai? use kahate haiM - gAthArtha : [ jIve ] jIva meM [dhamAdhamme] dharma-adharma meM [ asaMkhA] asaMgata ! AyAse ! ALAsa meM [ ] unanta yune] pudgala meM [tiviha ] tInoM hI prakAra ke [paesA ] pradeza[ hoti ] hote haiN| [ kAlasya] kAla kA [ ego] eka pradeza hai [ teNa] isalie [ so] vaha [ kAo] astikAya [Na ] nahIM hai / / 25 || TIkArtha : hoti asaMkhA jIve dhammAdhamme eesA jIva, dharma aura adharma ke asaMkhyAta pradeza hote haiN| aNaMta AyAse AkAza ke ananta pradeza hote haiN| mutte tiviha paesA mUrtika pudgala ke saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta tInoM hI pradeza hote haiN| kAlassego kAla kA eka pradeza hotA hai, kyoMki kAlANu ratnarAzi ke samAna sthita hote haiN| Na teNa so kAo usa kAraNa se kAla ko kAya saMjJA prApta nahIM hotI hai| bhAvArtha : eka jIva, dharma aura adharma dravya asaMkhyAta pradezI hote haiN| AkAza ananta pradezI hai, parantu lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai| pudgala saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradezI hotA hai| ye saba bahupradezI haiM, ata: astikAya haiN| kAla eka pradezI hotA hai, ata: vaha astikAya nahIM hai|| 25 // pAThabheda: paesA = padesA vizeSa : TIkA meM "paramANUNAM ratnarAzivadavasthitatvAt" pATha pAyA gayA hai| parantu vastuta: paramANUNAM kI jagaha kAlANUNAM pATha caahiye|[smpaadk] ||25 // utthAnikA : atrpuurvpkssH| nanu pudgalaparamANurapyekapradezI, tasyApi kaaytvaanupptteH| asya nirAkaraNArthamidamAha - 55
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ divvasaMgaTha gAthA : eyapadeso vi aNu NANAkhaMdhappadesado hodi / bahudeso upadhArA teNa ya kAo bhAMti savvaNhU // 26 / / TIkA : NANAkhaMdhappadesado vi aNu hodi bahudeso uvayArA nAnApudgalaskandharUpasyaikapradezo'pi aNu bahupradezo'pi bhavati / kuta: ? upacArAt, yatastasya pudgalasya paramANoH punarapi skandharUpatve pariNatirasti, kAlANoH punaH pariNatirnAsti skandharUpatvena, yato ratnAnAM rAzaya iva te sthitAstasmAt, teNa ya kAo bhAMti savvaNDU tena kAraNena vAyatvaM vadanti purA utthAnikA : yahA~ pUrvapakSakAra [ praznakarttA ] kA kathana hai ki pudgala paramANu eka pradezI hai, usa kA bhI kAyatva siddha nahIM hotaa| usa kA nirAkaraNa karate hue yahA~ kahate haiM ki - gAthArtha : [ eyapadeo] eka pradezI [vi] bhI [ aNu ] aNu [ NANAkhaMdhapyadedo ] nAnA skandhoM kA kAraNa hone se [ bahudeso ] bahupradezI [ hodi ] hotA hai| [ya] aura [ teNa ] isalie [ savvaNhU ] sarvajJa [ udayArA ] upacAra se [ kAo ] kAya [ bhAMti ] kahate haiM || 26 | TIkArtha : NANAkhaMdhappadesado vi aNu hodi bahudeso uvayArA aneka pudgala skaMdha rUpa banane kI zakti vAlA eka pradezI aNu bahupradezI bhI hotA haiN| kaise? upacAra se| cuMki usa pudgala ke paramANu kI punaH skandharUpa meM pariNati hotI haiM, kAlANu kI punaH pariNati skandha rUpa se nahIM hotI, kyoMki ratnoM kI rAzi ke samAna ve sthita rahate haiN| teNa ya kAo bhAMti savvaNDU isa kAraNa se tattvajJa pudgala paramANu ko kAya kahate haiM / bhAvArtha : aNu ekapradezI hai, parantu usa meM skandha rUpa se banane kI zakti 56
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMga hai, ata: use upacAra se bahupradezI kahA jAtA hai| kAlANu meM skandha rUpa pariNamana karane kI zakti nahIM hotI, ata: use upacAra se bhI astikAya nahIM kahA jAtA / / 26 // utthAnikA : idAnIM pradezalAzanagAha - gAthA : jAvadiyaM AyAsaM avibhAgI pugglaannuvttttddh| taM khu padesaM jANe savvANudvANadANarihaM / / 27 / / TIkA : taM khupadesaM jANe taM khu sphuTa pradezaM jaanaamyhm| taM kam? jAvadiyaM AyAsaM yaavtprmaannmaakaashm| kiM viziSTam? avibhAgI puggalANuvadRddhaM - avibhAgIkRta pudgldrvysthaandaanyogym| atra pUrvapakSaH - nanu avibhAgIkRtapudgaladravyeNa yAvadavaSTabdhaM ruddhamAkAzaM ttprdeshmuktm| kathaM tAvatpradeze srvpdaarthaanaamvgaahnaa| atrocyate, AkAzasyArthevagAhanAlakSaNatvAttAdRzI zaktirasti, ekasmin pradeze jIvAdInAM paJcAnAmapi samavAyaH samAhitaM tathApi tasya ttprinnaamitvm| ayamatra dRSTAntaH yathA guhyanAganiSkramadhye suvarNalakSe'pi praviSTe nAgasya tanmAtratA, tathAkAzapradezasyApyavagAhane tAdRzI shktirsti| utthAnikA : aba pradeza kA lakSaNa kahate haiM - gAthArtha :[jAvadiyaM] jitanA[AyAsaM ] AkAza [ avibhAgIpuggalANuvavRddhaM ] avibhAgI pudgala ke dvArA vyApta ho [taM] use khu] nizcaya se [savvANu hANadANarihaM] sampUrNa aNuoM ko sthAna dene meM samartha[ padesaM ] pradeza [ jANe ] jaano|| 27 // TIkArtha : taM khu padesaM jANe use maiM nizcaya se pradeza jAnatA huuN| use | 57....
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha kise? jAvadiyaM AyAsaM jitane pramANa AkAza ko, kisa vizeSatA se yukta? avibhAgI puggalANuvaddhaM avibhAgI pudgala dravya ko sthAna dene yogy| yahA~ pUrva pakSakAra prazna karatA hai ki avibhAgI pudgala dravya ke dvArA jitanA AkAza rokA gayA hai, use pradeza kahate haiN| utane pradeza meM sampUrNa padArthoM ko avagAhanA kaise hotI hai? yahA~ kahate haiM - dravyoM ko avagAhana denA, AkAza kA lakSaNa hone se usa meM vaisI zakti hotI hai| eka pradeza meM jIvAdi pA~coM kA hI samavAya samAhita hai, tathApi vaha pariNAmI hai| yahA~ yaha dRSTAnta hai - jaise - gUDha nAgarasa ke guTake meM bahuta se suvarNa ke praveza karane para bhI usa gUr3ha nAgarasa kI vahI mAtrA rahatI hai, usI prakAra AkAza pradeza kI bhI avagAhanA meM vaisI hI zakti hotI hai| bhAvArtha : jitane AkAza ko eka pudgala paramANu roka letA hai, utane AkAza ko pradeza kahate haiN| vaha pradeza sabhI dravyoM ko sthAna dene meM samartha hai|| 27 // .-.-. utthAnikA : idAnIM jIvAnAM pudgalasambandhe sati pariNAmavizeSasaMbhavAt padArthAnAha - gAthA : AsavabaMdhaNasaMvaraNijaramokkho sapuNNapAvA je| ___ jIvAjIvavisesA te vi samAseNa pbhnnaami|| 28 / / TIkA : te vi samAseNa pabhaNAmi - te'pi saMkSepeNa prbhnnaami| te ke? je ye AsavabaMdhaNasaMvaraNijjaramokkho sapuNNapAvA je - | AsravabandhasaMvaranirjarAmokSAH sapuNyapApAH, kathaMbhUtAH? ete jIvAjIvavisesA atra jiivpudglyorvishessaaH| yato jIvasya
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha pudgalasambandhAdazubhapariNAmAH tasmAt pApam, paapaadaasrvstsmaatkrmbndhH| karmabandhanirAkaraNAya saMvara-nirjarA, saMvaranirjarAbhyAM puNyam, puNyAt zubhapariNatiH, zubhapariNate: karmakSayaH, karmakSayAnmokSaH iti| tatra zubhAzubhakarmAgamadvArarUpa aasrvH| AtmakarmaNoranyonyapravezAt pradezAtmako bndhH| Asravanirodho saMvaraH, ekadazakarmakSayalakSaNA nirjarA, sakalakarmakSayalakSaNo mokssH| avrataparityAgalakSaNaM puNyam / mithyAtvapravartanalakSaNaM paapm| utthAnikA : aba jIvoM ke aura pudgala ke sambandha se jo pariNAma vizeSa utpanna hote haiM, una padArthoM ko kahate haiM - gAthArtha : [je ] jo [ Asava ] Asrava [baMdhaNa] baMdha [ saMvara ] saMvara [Nijara ] nirjarA [ mokkho ] mokSa [sapuNNapAvA ] puNya aura pApa sahita [jIvAjIvavisesA ] jIva aura ajIva ke bheda haiM [ te ] unheM [vi] bhI [samAseNa ] saMkSepa se [pabhaNAmi ] maiM kahatA huuN|| 29 // TIkArtha : te vi samAseNa pabhaNAmi una ko bhI maiM saMkSepa se kahatA huuN| vai kauna haiM? je jo AsavabaMdhaNasaMvaraNijaramokkho sapuNNapAvA je Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura paap| ye kaise haiM? ye jIvAjIvavisesA jIva aura pudgala kI paryAyeM haiN| cuMki jIva ke pudgala sambandha se azubha pariNAma hote haiM, usa se pApa hotA hai, pApa se Asrava aura Asrava se karma bandha hotA hai| karmabandha ke nirAkaraNa ke lie saMvara-nirjarA hotI hai, saMvara-nirjarA se puNya, puNya se zubha pariNati, zubhapariNatti se karmakSaya aura karmoM ke kSaya se mokSa hotA hai| usa meM zubha aura azubha karma ke Agamana kA jo dvAra hai, vaha Asrava hai| AtmA va karmoM kA anyonya praveza ho kara eka pradezAvagAhI ho jAnA, bandha 59
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha Asrava kA nirodha saMvara hai| karma kA ekadeza kSaya honA, nirjarA hai| sampUrNa karma kA kSaya honA, mokSa hai| vrata kA parityAga nahIM karanA, puNya haiN| mithyAtva meM pravartana karanA, pApa hai| bhAvArtha : padArtha nau hote haiN| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura paap| jIva aura ajIva kI ye saba paryAyeM haiN|| 28 // pAThabheda : pabhaNAmi . pbhnnaamo| / 28 || utthAnikA : idAnIM AsravasvarUpamAha - gAthA : Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa vinnnneo| bhAvAsao jiNutto dakhvAsavaNaM paro hodi|| 29 / / TIkA : sa viNNeo bhAvAsao jiNutto - sa vijJeyo bhAvArUvo jinoktaH, kaH sambandhI? appaNo aatmnH| sa kaH? Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNa - Asravati karma yena pariNAmeNa davyAsavaNaM paro hodi saH bhAvAsravo dravyAsravaNe heturbhavati, pariNAmeNa zubhAzubharUpeNa yadupArjitazubhAzubharUpAsravaH, sa eva jJAnAvaraNAdisvarUpeNa pariNata eva dravyAsravo bhvtiityrthH| utthAnikA : aba Asrava ke svarUpa ko kahate haiM - gAthArtha : [appaNo] AtmA ke [jeNa ] jisa [ pariNAmena ] pariNAma se [kammaM ] karma [ Asapadi ] AtA hai [sa] vaha [jiNutto ] jinendra kathita [ bhAvAsao] bhAvAsrava[viNNeo] jAnanA cAhiye [davyAsavarNa] dravyAsrava [ paro] anya [ hodi ] hotA hai|| 29 / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Trir - E - -- - -- - E ----- svasa | TIkArtha : sa viNaNeo bhAvAsao jiNulo vaha jinendra kathita bhAvAstava || jAnanA caahiye| kisa ke sambandha se? appaNo AtmA ke| vaha kauna? Asavadi jeNa kampapariNAmeNa jisa pariNAma se karma AtA hai| davyAsavaNaM paro hodi vaha bhAvAsrava dravyAsrava kA hetu hotA hai| zubhAzubha rUpa pariNAma se upArjita jI zubhAzubha rUpa Asrava hai, vahI jJAnAvaraNAdi rUpa se pariNata dravyAsrava hotA hai, yaha artha hai| bhAvArtha : jina pariNAmoM se pudgalakarmoM kA Agamana hotA hai, vaha pariNAma bhAvAsrava kahalAtA hai| jJAnAvaraNAdi karmoM kA AnA dravyAstrava hai| bhAvAstrava dravyAsrava kA tathA dravyAstrava bhAvAsrava kA nimitta kAraNa hotA hai|| 29 / / 'pAThabheda : danyAsavaNaM = kmmaasvrnn| // 29 // utthAnikA : etaddvayormadhye bhAvAsravasvarUpamAha - gAthA : micchattAviradipamAdajogakohAdayo sa vinnnneyaa| paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvss||30 / / TIkA : saviNNeyA samyakprakAreNa vijJeyAH, ke te? bhedaaH| kasya? puvassa pUrvasya, bhAvAtravasya ityrth:| kiM nAmAno bhedA:? micchttaavirdipmaadjogkohaadyo-mithyaatvaavirtiprmaadyogkrodhaadyH| kutaH? paNa paNa paNadasa tiya cadu bhedA du-paJca paJca paJcadaza traya catvAro bhedaat| tatra mithyAtvaM paJcaprakAram, 'sarvaM kSaNikam' ityekAntadarzI bauddhaaH| 'sarvaM khalvidaM brahma' ityekAntadarzI brhmaadvaitvaadii| vinayAdeva mokSa ityekAntadarzI shaivaaH| 'jinasya bhojanaM kurvataH, sAbharaNe mokSaH, srInirvANaM ca' ityekAntadarzI 61 / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| shvetpttH| vikalpasaMkalpakArakAt yathA jJAnAtmako mokSastathAjJAnAdeva iti maskarapUrNaH, shriipaarshvnaathshissyo'pyekaantdrshii| avirati paJcaprakArI hiMsA, asatyam, cauryam, maithunasevA, prigrhsviikaarruupaaH| pramAdAH paJcadazaprakArAH, striibhktraajcaurkthaashctvaarH| krodhmaanmaayaalobhaa-shctvaarH| indriyapravRttayaH pnyc| nidrA snehshc| yogAstriprakArA: ashubhmnovaakaayruupaaH| krodhazcatuH prakAra: sa ca pramAdamadhye patito dRssttvyaaH| utthAnikA : ina donoM meM se bhAvAnava kA svarUpa kahate haiM - gAthArtha : [puvvassa ] bhAvAtrava ke [micchatta ] mithyAtva [ aviradi] avirati [pamAda] pramAda [ joga ] yoga [ kohAdayo ] krodhAdi [ du] aura (ve) [ kamaso] krama se [ paNa] pA~ca [ paNa] pA~ca [ paNadasa ] pandraha [tiya } tIna [cadu] cAra [ bhedA ] bheda[ viNNeyA ] jAnane caahiye|| 30 1 // TIkArtha : saviNNeyA samyak prakAra se jAnanA caahiye| usa ke kitane bheda haiM? kisa ke? puvassa pUrva ke, bhAvAnava ke| kisa nAma vAle bheda haiM? micchattAviradipamAdajogakohAdayo mithyAtva, avirati, pramAda, yoga aura krodhaadi| kisa prakAra? paNa paNa paNadasa tiya cadu bhedA du pA~ca, pA~ca, pandraha, tIna aura cAra bheda se| ___ usa meM mithyAtva pA~ca prakAra kA hai| sabhI vastueM kSaNika haiM aise ekAntadarzI bauddha haiN| nizcaya se ye saba brahma haiM aise ekAntadarzI brahmAdvaitavAdI haiN| vinaya se hI mokSa hotA hai aise ekAntadarzI zaiva haiN| jinendra ko bhojana karate hue, AbharaNa sahita mokSa hotA hai, strI kA nirvANa hotA hai aise ekAntadarzI zvetAmbara haiN| vikalpa aura saMkalpa kA kAraka hone se jaise jJAnAtmaka mokSa hotA hai, vaise ajJAna se hI mokSa hotA hai aisA mAnane vAlA 162 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ divvasaMgaha zrI pArzvanAtha kA ziSya maskarIpUraNa bhI ekAntavAdI hai| avirati pA~ca prakAra kI hai| hiMsA, jhUTha, corI, maithuna sevA aura parigraha svIkAra rUpa NTHSAIT pramAda ke pandraha prakAra haiM, strIkathA bhaktakathA rAjakathA aura corakathA ye cAra vikathAeM, krodha-mAna-mAyA aura lobha ye cAra kaSAyeM, pA~ca indriya pravRttiyA~, nidrA aura sneha / - azubha mana-vacana-kAya rUpa tIna yoga hai| krodhAdi cAra prakAra ke haiM, use pramAda meM hI garbhita jAnanA caahiye| - J bhAvArtha : pA~ca mithyAtva pA~ca avirati, pandraha pramAda, tIna yoga aura cAra kaSAya isa prakAra bhAvAsrava ke 32 bheda haiN| - bauddha ekAntamithyAdRSTi, brahmAdvaitavAdI viparIta mithyAdRSTi, zvetAmbara saMzaya mithyAdRSTi, zaiva vinayamidhyAdRSTi tathA maskarIpUraNa ajJAnamidhyAdRSTi haiM / 30 // kohAdaotha | 11:30 11 pAThabheda : kohAdayo sa vizeSa : TIkA meM "krodhazcatuH prakAraH " yaha pATha hai| mere vicArAnusAra "krodhAdayazcatuH prakAraH " aisA pATha honA caahiye| athavA "krodhazcatuH prakAra:, evaM mAnAdikamapi", aisA pATha honA cAhiye / [sampAdaka ] 63 utthAnikA : idAnIM dravyAstravasya dvitIyasvarUpamAha gAthA : NANAvaraNAdINaM joggaM jaM puggalaM samAsavadi / davvAsao sa Neo ayabheo jiNakkhAdo // 31 // -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ divasaMgaha TIkA : davvAsao saNeo dravyAsravaH saH jnyeyH| katibhedAH? aNeyabheo - anekbhedaaH| kena kazita? jiekakhATo jinena prtipaaditH| sa kaH? joggaM jaM puggalaM samAsavadi-yogyaM yatpudgalaM samAstravati, keSAM yogyam? NANAvaraNAdINaM-jJAnAvaraNAdInAM, karmaNAmaSTAnAM, aSTabhAvAstravo hi dravyAsravasya hetuH| utthAnikA : aba dUsare Asrava ke svarUpa ko kahate haiM - gAthArtha : [NANAvaraNAdINaM ] jJAnAvaraNAdi ke [ joggaM] yogya [ jaM] jo [ puggalaM ] pudgala [ samAsavadi] AtA hai [ sa] vaha [ jiNakkhAdo] jinendra kathita [ aNeyabheo] aneka bhedoM vAlA [davvAsao ] dravyAstrava [Neo] jAnanA caahiye|| 31 / / TIkArtha : dadhvAsao saNeo use dravyAsrava jaano| usa ke kitane bheda haiM? aNeyabheo aneka bheda haiN| kisa ne kahA hai? jiNakkhAdo jinendra ke dvArA pratipAdita hai| vaha kauna? jogga jaM puggalaM samAsavadi jo yogya pudgala Asrava ko prApta hotA hai| kina ke yogya? NANAvaraNAdINaM jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM ke, aSTabhAvAtrava nizcaya se dravyAsrava ke hetu haiN| bhAvArtha : bhAvAstava kA nimitta pA kara jJAnAvaraNAdi karmoM ke yogya pudgala dravya kA jo Asrava hotA hai, vaha dravyAstrava hai| dravyAsrava ke aneka bheda haiM / / 31 // pAThabheda davvAsao davvAsavo / / 31|| vizeSa : utthAnikA meM "dravyAsravasya dvitIyasvarUpamAha" aisA likhA hai| usa sthAna para "dvitIya Asravasya svarUpamAha" aisA honA caahiye|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ | utthAnikA : idAnIM bhAvabandhadravyabandhayoH svarUpamAha - gAthA : bajhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so| kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM idro|| 32 // TIkA : bhAvabaMdho so sa bhAvabandho bhvti| sa kaH? jeNa du cedaNabhAveNa yena punazcaitanyabhAvena, bajhadi kammaM badhyate karma, idaro itara: drvybndhH| sa kathaMbhUtaH? kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM karmAtmapradezAnAM paraspara prveshnm| utthAnikA : aba bhAvabandha aura dravyabandha kA svarUpa kahate haiM - gAthArtha : [jeNa] jisa [ cedaNabhAveNa ] caitanya bhAvoM se [ kammaM] karma [ banjhadi] bandhatA hai, [ so] vaha [ bhAvabaMdho] bhAvabandha hai [dura aura[kammAdapadesANaM ] karma aura Atma pradezoM kA [apaDopaNapavesaNaM ] anyonya praveza honA [idaro] dravyabandha hai|| 32 || TIkArtha : bhAvabaMdho so vaha bhAvabandha hotA hai, vaha kauna? jeNa du cedaNabhAveNa puna: jisa caitanya bhAva se bajhadi kammaM karma baMdhatA hai, idaro itara, dravyabandha, vaha kaisA hai? kammAdapadesANaM apaNoNNapavesaNaM karma aura AtmapradezoM kA paraspara prvesh| bhAvArtha : jina caitanyamayI pariNAmoM se karmabandha hotA hai, vaha bhAvabandha hai| Atmapradeza evaM karmoM kA paraspara eka dUsare meM praveza honA dravyabandha hai|| 32 // utthAnikA : sa ca bandhazcaturvidho bhavati / gAthA : payaDiTThidi aNubhAgappadesabhedA du caduvidho bNdho| jogApayaDipadesA Thidi aNubhAgA kasAyado huMti // 33 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMgaTha TIkA : caduvidho baMdho caturvidho bandho bhavati / kasmAt ? sa pathaDiTThidiaNubhAgappadesabhedA du prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt / sa kasya, kasmAt bandha iti ? jogA pathaDipadesA atrAzubhamanovacanakAyebhyaH, prakRtipradezabandhau bhavataH / Thidi aNubhAgA kasAyado huMti sthiti - anubhAgabandhau kaSAyatI bhavataH / tatra jJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM bandhaH / mithyAtvAsaM yamaka SAyayogavazAt karmatvamupagatAnAM jJAnAvaraNAdikarmapradezAnAM yAvat kAlenAnyasvarUpeNa pariNatiM yAti kAla kAlasya tasiMkhadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAmutkRSTasthiti: sAgaropamAnAM triMzatkoTokoTyaH / mohanIyasya saptatikoTI koTyaH, nAmagotrayoviMzatikoTIkoTyaH / aayusskstrystriNshtsaagropmaa| jaghanyasthitirvedanIyasya dvAdazamuhUrttAH, nAmagotrayoraSTau / zeSANAmantarmuhUrttAH, eteSAM sthitibandhaH / aNubhAgaH karmaNAM rasazaktirvA anubhAgastasya bhAgo'nubhAgabandhaH / pradezato'nukarmAnubandhaH karmapradezAstaccaikasminjIvapradeze'nantAnantAstiSThanti / teSAM bandhaH pradezabandhaH / utthAnikA : vaha bandha cAra prakAra kA hotA hai| gAthArtha : [ baMdho ] bandha [ payaDi ] prakRti [ Thidi ] sthiti [ aNubhAga ] anubhAga [ padesabhedA ] pradeza ke bheda se [ caduvidho ] cAra prakAra kA hai [du] aura [ payaDipadesA ] prakRti- pradeza bandha [ jogA ] yoga se [ ThidiaNubhAgA] sthiti - anubhAgabandha [ kasAyado ] kaSAya se [ huMti ] hotA hai || 33 // TIkArtha: caduvidho baMdho bandha cAra prakAra kA hotA hai| vaha kaise ? payaDiTThidi aNubhAgappadesa bhedA du prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se| vaha bandha kisa kA kaise hotA hai? jogA payaDipadesA azubha mana- 66
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ M :- - sAna- nagara divyasaMgaha r . vacana-kAya se prakRti aura pradeza bandha hotA hai| Thidi aNubhAgA kasAyado huMti sthiti aura anubhAgabandha kaSAya se hotA hai| vahA~ jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| mithyAtva-asaMyama-kaSAya aura yoga ke kAraNa karmatva ko prApta jJAnAvaraNAdi karma pradezoM kA jitane kAla paryanta anya svarUpa se pariNati hotI hai, usa kAla kI sthiti saMjJA hai| jJAnAvaraNa darzanAvaraNa-vedanIya aura antarAya karma kI utkRSTa sthiti 30 koDAkor3I sAgara hai, mohanIya ko 70 koDAkor3I sAgara, nAma aura gotra kI 20 kor3Akor3I sAgara hai| Ayu karma kI utkRSTa sthiti 33 sAgara hai| vedanIya kI jaghanya sthiti 12 muhUrta hai, nAma aura gotra kI 8 muhUrta hai| / zeSa sabhI karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai| ye ina kA sthitibandha hai| karmoM kI rasa zakti athavA anubhAga kA vibhAjana anubhAga bandha hai| pradeza se karmoM kA anubandha arthAt jIva ke pradeza meM karmoM ke pradeza anantAnanta rahate haiN| una kA bandha pradezabandha hai| bhAvArtha : prakRti-sthiti-anubhAga va pradeza ke bheda se bandha ke cAra bheda prakRtibandha : karmoM meM una ke svabhAva kI prApti honA, prakRtibandha hai| sthitibandha : AtmA ke sAtha karmoM ke rahane kI maryAdA sthiti hai - usa kA bandha sthiti bandha kahalAtA hai| anubhAgabandha : karmoM kI phaladAna zakti ko anubhAga kahate haiN| karmoM meM anubhAga niyata honA anubhAga bandha hai| pradezabandha : baddha karmoM ke pradezoM kI saMkhyA ko pradezabandha kahate haiN| prakRti aura pradezabandha kA kAraNa yoga hai tathA sthiti va anubhAgabandha kA kAraNa kaSAya hai|| 33 // 67
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ datrasaMgaha pAThabheda: huMti = hoti| // 33 // vizeSa : mere vicArAnusAra TIkA meM "tantra jJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM banyaH" ka bAda "pradezamAyaH yaha saba, AraNyaka hai| sthitibandha ke prakaraNa meM "sthitirita saMkhyA" ke sthAna para "sthitiriti saMjJA" aisA honA caahiye| yoga cAhe zubha ho yA azubha, donoM se hI prakRti aura pradeza bandha hotA hai| ataH TIkA meM "atrAzubhamanovacanakAyebhyaH" isa pATha ke sthAna para 'atra zubhAzubhamanovacanakAyebhyaH" yaha pATha zuddha jAna par3atA hai| [sampAdaka] || 33 / / utthAnikA : idAnIM saMvarasya bhedaTyamAha - gAthA : cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe heduu| so bhAvasaMvaro khalu davyAsavarohaNe annnno||34|| TIkA : so bhAvasaMvaro khalu sa bhAvasaMvaro bhavati, khalu sphuTam, sa ka? cedaNapariNAmo yazcaitanyapariNAmaH svsvruupprinntiH| ki viziSTa :? jo kammassAsavaNirohaNe hedU samAgacchataH karmaNaH Asravanirodha-hetuH, sa eva caitanyapariNAmaH davvAsavarohaNe aNNo dravyAsravarodhane'nyo dvitiiyH| utthAnikA : aba saMvara ke do bhedoM ko kahate haiM - gAthArtha : [jo ] jo [cedaNa pariNAmo ] caitanya pariNAma [ kammassa] karma ke [AsavanirohaNe ]Asrava ke nirodha kA [ hedU ] hetu hai [ so ] vaha [bhAvasaMvaro] bhAvasaMvara hai| [davvAsavarohaNe ] dravyAstrava kA nirodha[khalu] | nizcayataH [aNNo ] dravyasaMvara hai|| 34 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha TIkArtha : so bhAvasaMvaro khalu vaha bhAvasaMvara haiN| khalu nizcaya se| yaha / kauna? cedaNapariNAmo jo caitanya pariNAma arthAt sva-svarUpa prinnti| / kisa prakAra? jo kammassAsavaNirohaNe hedU Ate hue karmoM ke Asrava nirodha kA hetu, vahI caitnyprinnaam| davvAsavarohaNe aNNo dravyAsrava kA nirodha karanA, dvitIya saMvara hai| bhAvArtha : jina caitanyamayI pariNAmoM se karma kA AnA ruka jAtA hai, una pariNAmoM ko bhAvasaMvara kahate haiN| dravyAstrava kA nirodha honA, dravyasaMvara hai|| 34 // utthAnikA : tasyaiva nirodhane vizeSamAha - gAthA : vadasamidIguttIo dhammANupehAparIsahajao y| cArittaM bahubheyA NAdavvA dvysNvrvisesaa||35|| TIkA : NAdavvA davvasaMvaravisesA dravyasaMvaravizeSA jnyaatvyaaH| katisaMkhyopetA? bahu bheyA bahu bhedaaH| ke te? ityAha-vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajao ya cArittaM ca tapaH samitiguptiH dharmAnuprekSAparISahajayazcAritraM c| tatra tapo dvAdazaprakAra bAhyAbhyantarabhedAt, anazanamavamaudarya, vRttiparisaMkhyAnaM, rasaparityAgaH, viviktazayyAsanaM, kAyaklezo bAhyaM tapaH ssddvidhm| prAyazcittaM, vinayaM, vaiyAvRtyaM, svAdhyAyaH vyutsarga, dhyAnaM cAbhyantaratapa: SaDvidham, samitayaH paJcaprakArAH, IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa vyutsargazceti / guptayastriprakArA: mnovcn-kaayruupaaH| dharmoM dazaprakArA: uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamastapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha dhrmaaH| anuprekSA dvAdazaprakArA jJAtavyAH1 anity-ashrnn-sNsaarektv-anytv-ashucitv-aasrv-sNdr-nirjraa-lok-bodhidurlbhdhrmaashceti| parISahajayaH dvAviMzatiprakArAH, kssudhaa-pipaasaa-shiit-ussnndNshmshk-naagny-arti-strii-cryaa-nissdyaa-shyyaa-aakrosh-vdhyaam-maalaabh-gog-sprshmaan-mlhaarraakaar-prjnyaa-ajnyaanadrshnaani| cAritratrayodazaprakAraM hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratiH pnycprkaaraa;| samatAstutivandanApratikramaNasvAdhyAyapratyAkhyAnAni SaT, a: sahI, ni: sahI ceti caaritrm| utthAnikA : usa Anava nirodha meM jo vizeSa haiM, una ko kahate haiM - gAthArtha : [vadasamidIguttIo ] vrata, samiti, gupti [ dhammANupehA ] dharmaanuprekSA [ parIsahajao ] parISaha jaya [ya] aura [cArittaM ] cAritra [ bahubheyA ] aneka prakAra ke [davvasaMvaravisesA ] dravyasaMvara ke bheda [NAdavvA ] jAnane caahiye|| 35 / / TIkArtha : NAdavyA davvasaMvara visesA dravyasaMvara ke bheda jAnane caahiye| dravyasaMvara kitane bhedoM se yukta hai? bahubheyA aneka bheda haiN| ve kauna se haiM? so kahate haiM - vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajao ya cArittaM tapa, samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISaha jaya aura caaritr| ___usa meM bAhya aura Abhyantara ke bheda se tapa bAraha prakAra kA hai| anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza ye chaha bAhya tapa haiN| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtta, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha Abhyantara tapa haiN| I-bhASA-eSaNA--AdAnanikSepaNa aura vyutsarga ye pA~ca prakAra kI samitiyA~ haiN| 70
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| mana-vacana-kAya ke bheda se gupti ke tIna bheda haiN| uttama kSamA-mArdava-Arjava-zauca-satya-saMyama-tapa-tyAga-AkiMcanya aura parya ye : dharma haiN| anuprekSAeM 12 jAnanI cAhiye - anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Atraya, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dhrm| parISaha jaya ke 22 bheda haiM - kSudhA-pipAsA-zIta-uSNa-daMzamazakanAgnya, arati-strI-caryA-niSadyA-zayyA-Akroza-vadha-yAcanA-alAbha-rogatRNasparza mala-satkAra-puraskAra-prajJA-ajJAna aura adarzana] cAritra ke 13 bheda haiM - hiMsA-jhUTha-corI-kuzIla-parIgraha se virati rUpa pA~ca prakAra ke vrata-samatA-stuti-vaMdanA-pratikramaNa-svAdhyAya--pratyAkhyAna ye chaha Avazyaka tathA aH sahI aura niHshii| bhAvArtha : 5 vrata, 5 samiti, 3 gupti, 10 dharma, 12 anuprekSA, 22 parISahajaya, 13 cAritra ye saba dravyasaMvara ke kAraNa haiN|| 35 // pAThabheda : NAdavyA = nnaayvvaa| davvasaMvaravisesA = bhaavsNvrvisesaa| // 35 // vizeSa : gAthA meM vada zabda hai| TIkAkAra ne vada zabda svIkAra kiyA hai kintu varNana tapa kA kiyA hai| tapa saMvara va nirjarA kA vizeSa kAraNa hai, parantu gAthA meM vada ke sthAna para tapa kA varNana kiyA jAnA AzcaryakArI hai|| 35 / / utthAnikA : sAmprataM nirjarAbhedadvayamAha - gAthA : jaha kAleNa taveNa ya bhuttarasaM kammapuggalaM jenn| bhAveNa saDadi NeyA tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA / / 360 1711
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayasaMgaha TIkA : jeNa bhAveNa saDadi yena pariNAmeNa saDati galati, kiM tat? kammapuggalaM karmarUpaM pudglm| kathaMbhUtam? bhuttarasaM bhukto rasaH zaktiryasya tdbhuktrsm| kena kRtvA? jaha kAleNa taveNa ya yathA kAlena savipAkarUpeNa tapasA ca , haThAdavipAkarUpeNa ityevaM dvividhAnirjarA saatvyaa| tamADarapaMca, damaNo galanaM ca epA dravyanirjarA iti dviprakArA jnyaatvyaa| utthAnikA : aba nirjarA ke do bhedoM ko kahate haiM - gAthArtha : [jahakAleNa] yathAkAla meM [ya] aura [taveNa] tapa se [bhuttarasaM ] jisa kA phala bhoga kiyA hai, aisA [ kammapuggalaM ] karmapudgala [jeNa] jisa [bhAveNa] bhAva se [ sar3adi] jhaDatA hai [ca ] aura [tassaDaNaM] karmoM kA jhar3anA [ idi ] aisI [NijarA ] nirjarA [ duvihA] do prakAra kI [ NeyA ] jAnanI caahiye| TIkArtha : jeNa bhAveNa saDadi jisa pariNAma se sar3atA hai, galatA hai, kyA galatA hai? kammapuggalaM karma rUpa pudgala, kisa prakAra? bhuttarasaM bhoga lI hai rasa yAni zakti jisa kI, kisa ke dvArA? jaha kAleNa taveNa ya jaise kAlAnusAra savipAka rUpa se tathA tapa se haThapUrvaka pakA kara ke yAni avipAka rUpa se| ye nirjarA ke do bheda jAnane caahiye| tassaDaNaM aura una karmoM kA galanA dravyanirjarA hai, aise nirjarA ke do prakAra jAnane caahiye| bhAvArtha : udayagata karma phala de kara jhar3a jAte haiM, yaha savipAka nirjarA hai| karmoM ko udayakAla se pUrva hI udaya meM lAkara khirAnA, avipAka nirjarA hai| jina pariNAmoM se karma kA ekadeza kSaya hotA hai, una pariNAmoM ko bhAva nirjarA kahate haiM tathA karmoM kA jhar3a jAnA dravyanirjarA hai|| 3 / / _72 |
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ davvasaMgaha utthAnikA : idAnIM mokSasvarUpamAha - gAthA : savvassa kammaNo jo khayahedU appaNo hu pariNAmo / osa bhAvamukkho davyavimukkho ya kammapuhabhAvo // 37 // TIkA : Neo sa bhAvamukkho sa bhAvamokSo jJeyaH / pariNAmamokSaH, saH kaH? jo appaNo hu pariNAmo AtmanazcAritrAvaraNIyakSayAt yaH samutpadyate nirmalapariNAmaH, sa bhAvamokSa iti / davvavimukkho kammapubhAvo dravyamokSasya, punaH karmabhAvasakAzAdAtmanaH pRthagbhAvaH zuddhacaitanyarUpAva- sthitirityarthaH / utthAnikA : aba mokSa ke svarUpa ko kahate haiM -- gAthArtha : [ jo ] jo [ appaNo ] AtmA kA [ pariNAmo ] pariNAma [ savvassa ] sampUrNa [ kammaNo ] karmoM ke [ khayahedU ] kSaya kA hetu hai [sa] vaha [ hu ] nizcayata: [ bhAvamukkho ] bhAvamokSa hai [ya] aura [ kammapuhabhAvo ] karma kA pRthak honA [ davvavibhukkho ] dravya mokSa [ Neo ] jAnanA cAhiye || 37 // TIkArtha: Neosa bhAvamukkho use bhAvamokSa jAno, pariNAmamokSa jAno, vaha kauna ? jo appaNo hu pariNAmo AtmA ke cAritra mohanIya ke kSaya se jo nirmala pariNAma utpanna hotA hai, vaha bhAvamokSa hai / davyavimukkho kammapuhabhAvo punaH karmabhAva kA AtmA se pRthak ho jAnA arthAt zuddha caitanya svarUpa meM AtmA kI avasthiti dravyamokSa haiN| 73 una bhAvArtha : jina pariNAmoM se sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAtA hai, pariNAmoM ko bhAvamokSa kahate haiN| karmoM kA AtmA se pRthak ho jAnA, dravyamokSa hai || 37 |
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha = pAThabheda : o yo / / 37 // ||37 // utthAnikA : idAnIM puNyapApasvarUpamAha - | gAthA : suhaasuhabhAvajuttA puNNaM pAvaM havaMti khalu jiivaa| sAdaM suhAuNAmaM godaM puNNaM parANi yAvaM ca // 38 // TIkA : puNNaM pAvaM havaMti khalu jIvA puNyaM pApaM cAnubhavati, khalu sphuTaM, ke te? jIvAH, kathaMbhUtaH santaH? suha-asuhabhAvajuttA zubhAzubhapariNAmayuktAH zubhaeriNAmAtaguNyaM mama garirapA praanuvnti| puNyasya kAnicitkAraNAnItyAha / sAdaM suhAuNAmaM godaM sAtAvedanIyaM zubhAyurnAmagotram, etailaiiryuktaM punnym| pApasya kAni? parANi pAvaM ca asAtAzubhAyu magotrANi pApaM ca sphuttm| utthAnikA : aba puNya aura pApa ke svarUpa ko kahate haiM - gAthArtha : [suha ] zubha [ asuha ] azubha [bhAvajuttA] bhAva se yukta [jIvA ] jIva [khalu] nizcaya se [puNNaM] puNya [pAvaM ] pApa rUpa [havaMti ] hote haiN| [ sAdaM ] sAtA vedanIya [ suhAu ] zubhAyu [NAma ] zubha nAma [ godaM] zubha gotra [ puNNaM] puNya hai [ca ] aura [ parANi] anya [ pAvaM ] pApa hai|| 38 // TIkArtha : puNNaM pAvaM havaMti khalu jIvA puNya aura pApa kA anubhava karatA hai, khalu nizcaya se, ve kauna? jiiv| kaise hote hue? suha asuha bhAvajuttA zubhAzubha pariNAma se yukta, zubha pariNAma se puNya va azubha pariNAma se pApa kA anubhava karatA hai| puNya ke kyA kAraNa haiM? so kahate haiM - sAdaM suhAu NAmaM godaM sAtAvedanIya, zubhAyu, zubhanAma, zubha gotra ina / - - - - - - -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ --.-..-.. .. damasaMgaha cihnoM se yukta puNya hotA haiN| pApa ke kAraNa kyA hai? parANi pAvaM ca asAtAvedanIya, azubhAyu, azubhanAma, azubhagotra ye nizcaya se pApa haiN| bhAvArtha : zubha bhAvoM se yukta jIva puNya rUpa hotA hai, azubha bhAva se yukta jIva pApa rUpa hotA hai| sAtAvedanIya, zubhAyu, zubha nAma va zubha gotra ye puNya kI prakRtiyA~ haiM, ina se viparIta sampUrNa karma pApakarma kI prakRtiyA~ haiM / / 38 // utthAnikA : samprati pUrvoktasya mokSasya kAraNamAha - gAthA : sammaiMsaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM hvdi| kvahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA / / 39 / / TIkA : havadi bhavati, kiM tat kAraNaM hetuH kasya mokkhassa mokSasya kAraNaM, sammaIsaNaNANaM caraNaM smygdrshnjnyaancaaritrm| kadA? vavahArA vyavahAranayApekSayA, Nicchayado tattiya maio Nio appA nizcayanayApekSayA tattriyAtmako nijAtmA darzana-jJAna-cAritrasvarUpo yadeva ratnatrayam sa evAtmA tadeva rtntrymityrthH| utthAnikA : aba pUrvakathita mokSa ke kAraNa ko kahate haiM - gAthArtha : [vavahArA ] vyavahAra se [ sammaisaNaNANaMcaraNaM] samyagdarzanajJAna-cAritra [ mokkhassa ] mokSa kA [ kAraNaM ] kAraNa [ havadi] hotA hai| [Nicchayado] nizcaya naya se [ tattiyamaio] una tritayAtmaka [Nio] nija [ appA ] AtmA [ko mokSa kA kAraNa jAno] / / 39 || TIkArtha : havadi hotA hai, kyA hotA hai? kAraNaM hetu hotA hai| kisa kA? mokkhassa mokSa kA kAraNa hotA hai| sammaiMsaNaNANaM caraNaM samyagdarzana-jJAna aura cAritra, kaba? vyavahAra naya kI apekSA se| Nicchayado / tattiya maio Nio appA nizcaya naya kI apekSA se| Nicchayado tattiya / _75
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Enrt1oga PREF -.--- davyasaMgahA maio Nio appA nizcaya naya kI apekSA se| usa tritayAtmaka nijAtmA arthAt darzana-jJAna-cAritra ina ratnatrayasvarUpa AtmA hai| jo ratnatraya hai, vahIM AtmA hai tathA jo AtmA hai, vahIM ratnatraya hai| bhAvArtha : vyavahAra naya bhedagrAhaka hotA hai| usa kI apekSA se ratnatraya mokSa kA kAraNa hai| nizcayanaya sva-dravya sApekSa evaM abhedagrAhI hotA hai| usa kI apekSA se ratnatrayAtmaka AtmA hI mokSa kA kAraNa hai|| 39 / / pAThabheda : mokkhassa = mukkhassa jANe havadi / / 39|| utthAnikA : ayamarthaM dRDhayannAha - gAthA : rayaNattayaM Na vaTTai appANa muittu annnndviymhi| tamhA tattiyamaio havadi hu mokkhassa kAraNaM aadaa|| 40 // TIkA : tamhA tattiyamaio havadi hu mokkhassa kAraNaM AdA tasmAt tattriyAtmako darzanajJAnacAritrarUpo bhavati, hi sphuTaM mokSasya heturAtmA, tasmAt kasmAdyasmAt, rayaNattayaM Na vaTTai, ratnatrayaM na vartate, kva? aNNadaviyammi, anyasminzarIrAdidravye, kiM kRtvA? appANa muittu AtmAnaM muktvA, tyktvaa| Atmano ratlatrayaM vartate na prdrvye| utthAnikA : isI artha ko dRr3ha karate hue kahate haiM - gAthArtha : [rayaNattayaM] ratnatraya [ appANa ] AtmA ko [ muttu] chor3a kara[aNNadaviyamhi ] anya dravyoM meM[Na] nahIM [ vaTTai ] rhtaa| [ tamhA] | 76 /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgata isalie [ tattiyamaio] una tritayAtmaka [ AdA] AtmA [hu] hI [ mokkhassa ] mokSa kA [ kAraNaM ] kAraNa [ havadi] hotA hai| 401 TIkArtha : tamhA tattiyamaio havadihu mokkhassa kAraNaM AdA isalie una tritayAtmaka arthAt darzana-jJAna-cAritra rUpa AtmA nizcaya se mokSa kA hetu hotA hai| "isalie aisA kyoM kahate haiM? kyoMki rayaNattayaM Na vaTTai ratnatraya nahIM rahatA hai| kahA~ nahIM rahatA hai? aNNadaviyammi anya zarIrAdika dravya meN| kyA kara ke? apyANa muittu AtmA ko chor3a kara ke, AtmA kA tyAga kara ke ratnatraya paradravya meM nahIM rahatA hai| bhAvArtha : ratnatraya arthAt samyagdarzana -jJAna -cAritra AtmA ke anujIvI guNa haiN| AtmA ke atirikta ve guNa kisI bhI dravya meM nahIM pAye jaate| jaba una tInoM kI pUrNatA AtmA meM ho jAtI hai, taba AtmA mokSa ko prApta karatA hai| ata: nizcaya naya kI apekSA se tritayAtmaka AtmA hI mokSa kA kAraNa hai|1 40 // pAThabheda: havadi hodi mokkhassa - mukkhassa / / 40 // utthAnikA : ratnatrayasvarUpamAha - gAthA : jIvAdIsahahaNaM sammattaM rUvamappaNo taM tu| durabhiNivesavimulaM NANaM sammaM khu hodi sadi jamhi / / 41 / / TIkA : sammattaM samyaktvaM bhvti| kiM tat? jIvAdIsahahaNaM jIvAdInAM zraddhAnaruciH, rUpamappaNo taM tu tat samyaktvaM punarAtmano rUpaM naanysy| NANaM samma khuhodi sadi jamhi-sva-paraparicchedakaM jJAnaM niyamena bhavati yasminsamyaktve sti| kiM viziSTaM jJAnam? durabhiNivesavimukvaM, _7 SO
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ savvasaMgaha saMzayavimohavibhramavivarjitaM darzane sati yjjnyaanmutpdyte| utthAnikA : ratnatraya kA svarUpa kahate haiM - gAthArtha : [ jIvAdIsadahaNaM ] jIvAdikoM kA zraddhAna karanA [sammattaM] samyaktva hai| [taM] vaha [ appaNo] AtmA kA [ rUvaM ] rUpa hai| [tu] aura [ jamhi ] jisa ke [ sadi] hone para [ durabhiNivesavimukkaM ] kuabhiniveza se vimukta [ sammaM] samyak [NANaM ] jJAna [khu] niyama se [hodi] hotA hai|| 41 // TIkArtha : sammattaM samyaktva hotA hai| kyA hotA hai? jIvAdIsadahaNaM jIvAdikoM kA zraddhAna, ruci rUvamappaNo taM tu punaH vaha samyaktva AtmA kA hI rUpa hai, anya kA nhiiN| NANaM sammaM khuhodi sadi jamhi jisa ke arthAt samyaktva ke hone para sva para kA bodha karAne vAlA jJAna niyama se hotA hai| kaisA hai vaha jJAna? durabhiNivesavimuknaM darzana hone para saMzaya-vimohavibhrama se rahita jJAna utpanna hotA hai| bhAvArtha : jIvAdi saptatattva, natrapadArtha, Sadravya athavA paMcAstikAyoM kA zraddhAna karanA, samyagdarzana hai| samyagdarzana AtmA kA svarUpa hai| samyagdarzana ke hone para jJAna bhI samyagjJAna ho jAtA hai|| 41 // utthAnikA : tatkathaMbhUtamityAha - gAthA : saMsaya-vimoha vibbhama-vivajiyaM apyprsruvss| gahaNaM sammaNNANaM sAyAramaNeyabheyaM tu||42|| TIkA : sammaNNANaM samyagjJAnaM bhvti| kiM tat? gahaNaM grhnnm| kasya? appaparasarUvassa AtmanaH svarUpasya paravastunaH svarUpasya, kathaMbhUtaM grahaNam? saMsayavimohavibhamavivajjiyaM, saMzayaH hariharAdijJAnaM
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyAsaMgaha pramANaM jainaM vA, vimoha anadhyavasAyo gacchattRNasparzaparijJAnam, vibhramaH zuktikArajatazakalaM ydvijnyaanmiti| tad grahaNaM kiM viziSTam? sAyAramaNeyabheyaM tu, sAkAraM savikalpamavagrahehAvAyadhAraNArUpakamanekabhedam c| utthAnikA : vaha [samyagjJAna] kaisA hotA hai? use kahate haiM - gAthArtha : [saMzaya ] saMzaya [ khioha ] vimoha [ vidhama ] vibhrama se [vivajjiyaM] rahita [appaparasarUvassa ] sva aura para svarUpa kA[sAyAra] AkAra sahita [gahaNaM ] grahaNa karanA [ sammaNNANaM] samyagjJAna hai [ tu] aura vaha [ aNeyabheyaM ] aneka prakAra kA hai|| 42 // TIkArtha : sammaNNANaM samyagjJAna hotA hai| vaha kyA hai? gahaNaM grahaNa, kisa kA? appaparasaruvassa AtmA ke svarUpa kA aura paravastu ke svarUpa kA, kisa prakAra se grahaNa? saMzayavimohavibhamavivajiyaM hariharAdikoM kA jJAna pramANa hai yA jainoM kA? aisA sNshy| vimoha - calate hue jIva ko tRNasparza ke parijJAna kI anadhyavasAyatA, vibhrama-zukti [sIpa] ko rajata [cauMdI] ke rUpa meM jaannaa| vaha grahaNa kaise hotA hai? sAyAramaNeyabheye tu sAkAra yAni savikalpa tathA avagraha, IhA, AvAya aura dhAraNA rUpa aneka bhedoM vAlA hai| bhAvArtha : viruddha koTiyoM meM saMsparza karane vAlA jJAna saMzaya hai| anirNayAtmaka jJAna vimoha hai tathA viparIta koTi ko grahaNa karane vAlA jJAna vibhrama hai| ina tIna doSoM se rahita ho kara sva-dravya evaM para-dravyoM kA jJAna samyagjJAna hai| vaha savikalpa evaM aneka bhedoM vAlA hai|| 42 // 791
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgraha utthAnikA : matyAdibhedAddarzanajJAnayoH ko bheda ityAha - gAthA : jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kttumaayaarN| avisesaUNa aDhe dasaNamidi bhaNNae sme||43|| TIkA : saNamidi bhaNNaye samae tiishnmitihetobhnnyte| kva? samaye jinaagme| tatkim? jaM sAmaNNaM gahaNaM yat sAmAnyagrahaNaM vastusattAvalokanaM karoti / keSAm? bhAvANaM padArthAnAm, kiM tyaktvA? avisesaUNa aDhe - avizeSyArthAn bhedamakRtvA idaM kRSNamidaM niilmityaadipricchittim| atrAha parA nanu darzanaM tAvatsvabhAvabhAsakaM jJAnaM ca parArthAvabhAsakaM bhinnAnAM bhAvAnAM sAmAnyagrahaNamiti, darzanasya kathaM ghaTate? yatastadavaloka ne jJAnasya pryojnm| atra nirAkaraNArthamidamAha, Neva kaTumAyAraM yato darzanam, prathamasamaye naiva kartuM zaknoti, bhedamitthabhUtamiti, jlsnaanotthitpurusssmmukhvstvvloknvt| ato darzanaM bhaNyate kiMcidanye tatprayojanaM jJAnasya na punaH vastusaMjJAvalokanam, tasmAtsvaparAvabhAsakaM darzanaM kintu nirvikalpaM jJAnaM puna: svaparAvabhAsakaM yata: avagrahehAvAyadhAraNAgre smutpdynte| utthAnikA : matyAdi ke bheda se darzana aura jJAna meM kyA bheda hai? use kahate haiM - gAthArtha : [ aTe] padArtha ke [ avisesaUNa] vizeSa aMza ko grahaNa kiye vinA [ AyAraM ] AkAra ko [va] nahIM [kaTTa] kara ke [ bhAvANaM] padArthoM kA[jaM] jo [ sAmaNNaM ] sAmAnya [ gahaNaM ] grahaNa karanA[dasaNaM] darzana hai [idi] aisA [ samae ] zAstra meM [ bhaNNae] kahA hai| TIkArtha : daMsamidi bhaNNae samae vaha darzana hai, aisA kahA gayA hai| | 80
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgraha kahA~ kahA gayA hai? samaya meM arthAt jinAgama meN| vaha darzana kyA hai? jaM sAmaNNaM gahaNaM jo sAmAnya grahaNa arthAt vastu kI sattA kA avalokana karatA hai| kina kA avalokana karatA hai? bhAvANaM padArthoM kA, kina ko chor3a kara? avisesaUNa aDDe avizeSa rUpa se arthAt yaha kAlA hai, yaha nIlA hai isa prakAra padArtha kA bheda na karate hue avalokana karatA hai| zaMkA : yahA~ para zaMkAkAra kahatA hai ki - darzana svabhAvabhAsaka jJAna hai aura parArthAvabhAsaka bhinna bhAvoM kA sAmAnya grahaNa hai| yaha lakSaNa darzana meM kaise ghaTita hotA hai? kyoMki avalokana karanA, jJAna kA prayojana hai| samAdhAna : aba yahA~ nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM - Neva kaTTamAyAra jo darzana hai vaha prathama samaya meM "yaha aisA hai" isa prakAra kA bheda nahIM kara sakatA hai| jaise jalasnAna kara ke khar3e hue puruSa ekAeka sammukha meM upasthita vastu kA avalokana karane para bheda nahIM kara pAte haiN| isalie darzana kahA hai| utthAnikA : idAnI darzanapUrvakaM jJAnamAha - gAthA : daMsaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvogaa| jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi|| 44 // TIkA : daMsaNapuvvaM NANaM darzanapUrvakaM viSayaviSayiNoH sannipAto darzanaM tadanantaramarthagrahaNaM kiMciditi jJAnaM yathA biijaangkrauN| keSAm? chadamatthANaM - chadmasthAnAM kiMciddarzanajJAnAvaraNIyayuktAnAm, teSAM ca Na doNNi uvaogA jugavaM jamhA darzanajJAnopayogadvayaM yugapat yasmAna teSAM ato darzanapUrvakaM jJAnaM biijaangkrvt| kevaliNAhe tu kevalajJAnayukta | punaH jugavaM tu te do vi yugapattau dvau bhaaskrprkaashprtaapvt| | 811
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakhkhamaMga utthAnikA : aba darzanapUrvaka jJAna kI kahate haiM gAthArtha : [ chadmatthANaM ] chadmasthoM ko [ daMsaNapuvvaM ] darzana pUrvaka [ NANaM ] jJAna hotA hai| [ jamhA ] kyoMki [ doNi ] donoM [ uvaogA ] upayoga [ jugavaM ] eka sAtha [ Na ] nahIM hote [tu] parantu [ kevaliNAhe ] kevalinAtha ko [te] ve [ do vi ] donoM bhI [ jugavaM ] eka sAtha hote 1144 11 TIkArtha: daMsaNapuvvaM NANaM darzanapUrvaka, viSaya aura viSayoM kA sannipAta darzana hai, usa ke bAda artha grahaNa karanA jJAna hai| jaise bIja aura aMkura / kina ko? chadmatthANaM chadmasthoM ko darzanAvaraNIya evaM jJAnAvaraNIya karma se yukta jIvoM ko, una koNa doNNi uvaogA jugavaM jamhA darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM yugapat nahIM hote, ataH bIjapUrvaka aMkura ke samAna darzanapUrvaka jJAna hotA hai| kevaliNAhe tu punaH kevalajJAna se yukta jIvoM ko jugavaM tu te do vi sUrya ke prakAza evaM pratApa ke samAna donoM yugapat hote haiN| d bhAvArtha : chadma yAni AvaraNa / jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye donoM chadma haiN| ina meM stha yAni nivAsa karane vAle alpajJAnI jIva chadmastha kahalAte haiN| jaise bIja se aMkura utpanna hotA hai, usI prakAra chadmastha jIvoM ko darzanapUrvaka jJAnopayoga hotA hai| viSaya aura viSayI donoM ke prathama milana ko darzanopayoga kahate haiM / darzana ke pazcAt vastusvarUpa ke bodha ko jJAnopayoga kahate haiN| chamasthoM ko donoM upayoga eka sAtha nahIM hai| sUrya kA prakAza evaM pratApa eka sAtha utpanna hotA hai, usI prakAra kevalajJAnI ko donoM hI upayoga eka sAtha hote haiN| 44 // 82
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ duSvasaMgaha utthAnikA: idAnIM cAritramAha - gAthA : asuhAdo viNivittI suhe pavittiya jANa cAritaM / 'vadasAdigutirUvaM vavahAraNavAda jiNa bhaNiyaM // 45 // TIkA : jANa cAritaM jAnIhi cAritram / kiM tat ? asuhAdo viNivittI suhe pavittIya azubhAtpApAsravarUpAt nivRtti: zubhapuNyAstravadvArarUpeNa pravRttizca / etat vadasamidiguttirUvaM vratasamitiguptirUpam, kasmAt ? vavahAraNayA du vyavahAranayApekSayA tu, kiM viziSTam ? jiNabhaNiyaM vItarAga- pratipAditam bhAvacAritraM punarahaM bravImi pariNAmaH / utthAnikA : aba cAritra ko kahate haiM - gAthArtha : [ asuhAdo ] azubha se [ viNivittI ] nivRtti [ya] aura [ suhe ] zubha meM [ pravitti ] pravRtti [ jiNabhaNiyaM ] jinendrakathita [ cAritaM ] cAritra hai (aisA ) [ vavahAraNayA ] vyavahAra naya se [ jANa ] jAno [du] aura [ vaha ] [ vadasamidiguttirUvaM ] vrata, samiti, gutirUpa hai 145 // TIkArtha: jANa cAritaM cAritra jaano| vaha cAritra kyA hai ? asuhAdo viNivittI suhe pavitti ya azubha se, pApAsrava rUpa se nivRtti aura zubha puNyAsrava ke dvAra ke rUpa se prvRtti| yaha vadasamidiguttirUvaM vrata, samiti, gutirUpa hai| kisa apekSA se? vavahAraNayA du vyavahAra naya kI apekSA se, usa kI kyA vizeSatA hai? jiNabhaNiyaM vItarAgI ne pratipAdita kiyA hai| punaH bhAvacAritra [pariNAma] ko maiM kahU~gA / bhAvArtha : jo kriyA pApa se bacAtI hai evaM zubha meM ramAtI haiM, vaha cAritra hai, aisA vyavahAra naya se jinendra deva ne kahA hai / paMca pApoM se virati vrata haiM - ve pA~ca haiN| 83
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ davasaMga samyak rUpa se kriyA kA AcaraNa samiti hai, ve bhI pA~ca haiN| samyak prakAra se yoga kA nigraha karanA gusi hai, ve tIna haiN| isa prakAra vyavahAra cAritra teraha prakAra kA haiN|| 45 / / utthAnikA : idAnIM samyak cAritramAha - gAthA : bahirabhaMtarakiriyAroho bhvkaarnnppnnaasttheN| NANissa jaM jiNuttaM taM samma paramacArittaM // 46 / / TIkA : taM samma paramacArittaM tatsamyakparamacAritraM bhvti| kiM viziSTam? jiNuttaM jinaiH pratipAditaM caaritrm| kassa? NANissa jJAnino ythaakhyaatmityrthH| tat kim? jaM bahirabdhaMtarakiriyAroho ydbaahyaabhyntrkriyaarodhH| tatra bAhyo vratAcaraNAdayaH, Abhyantare vratI zIlavAnityAdayaH kimarthaM kriyArodhaH? bhavakAraNappaNAsaveM sNsaarotpttivinaashaarthm| gAthA - NijjiyasAso NippaMdaloyaNo mukksylvaavaaro| joNhA vacchagao so joI Natthi tti sNdeho|| ityartha : utthAnikA : aba samyak cAritra ko kahate haiM - gAthArtha : [bhavakAraNappaNAsaTTa] bhavakAraNoM ke vinAzArtha [NANissa] jJAnI kA [jaM] jo [bahirabhaMtara kiriyA roho ] bAhyAbhyaMtara kriyA kA rokanA [taM] vaha [ jiNutaM ] jinendrakathita[sammaM] samyak[ parama cAritaM] zreSTha cAritra hai| TIkArthaM : taM sammaM paramacArittaM vaha samyak parama cAritra hotA hai| usa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ devvasaMgaha kI kyA vizeSatA hai? jiNuttaM jinendra ke dvArA kahA huA cAritra hai| kisa kA ? NANissa jJAnI kA yathAkhyAta cAritra hai, yaha artha hai / vaha kyA ? jaM bahirabdhaMtara kiriyAroho jo bAhya aura AbhyaMtara kriyA ko rokanA hai, usa meM vratAcaraNa Adi mAkriyAeM haiM tathA vratI kA dAna yAna] honA AbhyaMtara kriyA hai| kriyA kA nirodha kyoM kiyA jAtA hai ? bhavakAraNaSpaNAsarddha saMsAra kI utpatti kA vinAza karane ke lie| gAthA - jisa ne zvAsoM ko jIta liyA hai, jisa ke netra niSpanda haiM, jo sampUrNa vyApAroM se mukta hai, jo para ke vaza nahIM hai, vaha yogI hai, isa meM koI sandeha nahIM hai| yaha artha hai / bhAvArtha : bAhyakriyA evaM Abhyantara kriyAoM ke ruka jAne para AtmA meM jo sthiratA prApta hotI hai, use parama samyak cAritra athavA yathAkhyAta cAritra kahA jAtA hai| vahI mokSa kA kAraNa hai | 146 // pAThabheda : taM sammaM paramacAritaM F taM paramaM sammacAritaM 11 46 || utthAnikA : idAnIM dvividhamapi cAritraM mokSakAraNaM bhavatItyAha gAthA : duvihaM pi mokkhaheuM jhANe jhAUNa jaM muNI niyamA / tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha // 47 // 85 -- TIkA : tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha tasmAtkAraNAtprayatnacetasaH santo yUyaM dhyAnaM samabhyasata, tasmAt kasmAt ? yasmAt pAuNadi prApnoti ko'sau ? muNI muniH katham? NiyamA nizcayena, kva prApnoti ? jhANe dhyAne sthita ityarthaH / kiM prApnoti ? duvihaM pi dvividhamapi cAritram / kathaMbhUtam ? mokkhaheuM mokSakAraNamiti / :
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgacA utthAnikA : aba donoM bhI cAritra mokSa ke kAraNa hote haiM, aisA kahate haiM gAthArtha : [jaM] jo[ muNI ] munigaNa[ duvihaM pi] donoM hI [ mokkhahereM] mokSahetuoM ko [NiyamA] niyama se [jhANe] dhyAna meM [jhAuNa] dhyA lete haiM [ tamhA ] isalie [ payattacittA] prayatnacitta se [ jhANaM ] dhyAna kA [ jUyaM ] tuma saba [ samabhasaha ] abhyAsa kro|| 47 // TIkArtha : tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabhasaha usa kAraNa se prayatnacitta ho kara tuma saba dhyAna kA abhyAsa kro| abhyAsa kyoM kareM? kyoMki pAuNadi prApta karatA hai, kauna prApta karatA hai? muNI muni, kisa prakAra? NiyamA nizcaya se, kahA~ prAsa karatA hai? jhANe dhyAna meM sthita ho kara prApta karatA hai, yaha artha hai, kyA prApta karatA hai? duvihaM pi donoM hI prakAra kA cAritra, vaha kaisA hai? mokkhaheuM mokSa kA kAraNa hai| bhAvArtha : vyavahAra ratnatraya evaM nizcaya ratnatraya kI siddhi dhyAna ke dvArA hI hotI hai| ata:, he bhavyo! yadi tuma mumukSu ho arthAt mokSa ke icchuka ho, to sAvadhAna ho kara dhyAna kA abhyAsa kro|| 47 // pAThabheda : mokkhaheDaM = mukkhaherDa jhANe jhAUNa = jhANe pAuNadi 1147 // .-.-. | utthAnikA : idAnI AcAryaH ziSyAn prati zikSAmAha - gAthA : mA mujhaha mA rajjaha mA rUsaha iNi? atthesu| thiramicchaha jai cittaM vicittjhaannppsiddhiie| 48 / / TIkA : aho ziSyAH!thiramicchaha jai cittaM vicittajhANappasiddhIe sthiramicchata yadi cittaM kimartham? vicitrdhyaanprsidhyrthm| tadA mA ___ 1867
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mo davyasaMga mujjhaha mA mohaM gacchata, mA rajjaha mA rAgaM kuruta, mA rUsaha mA roSaM kuruta, keSu viSayeSu ? iNiatthesu iSTAniSTArtheSu / utthAnikA : aba AcArya ziSyoM ko zikSA dete hue kahate haiM gAthArtha : [ vicittajhANapyasiddhIe ] vicitra dhyAna kI prasiddhi ke lie [ jai ] yadi [ cittaM ] citta ko [ thiraM ] sthira karane kI [ icchaha ] icchA karate ho to [sgfugatthesu ] iSTa aura aniSTa padArthoM meM [ mA mujjhaha ] moha mata karo [ mA rajjaha ] rAga mata karo [ mA rUsaha ] roSa mata karo / / 48 // TIkArtha: aho zimindrA cirANasIe citta ko sthira karanA cAhate ho, kisalie ? vicitra dhyAna kI siddhi ke lie, taba mA mujjhaha moha ko prApta mata hoo| mA rajjhaha rAga mata kro| mA rUsaha roSa mata kro| kina viSayoM meM? iNiatthesu iSTa aura aniSTa padArthoM meN| bhAvArtha : mana kI sthiratA ke lie Avazyaka hai ki caMcalatA ke kAraNabhUta saMkalpa - vikalpoM meM mana ko lIna nahIM kreN| saMkalpa-vikalpoM se bacane ke lie iSTa aura aniSTa padArthoM meM rAga- moha evaM roSa nahIM karanA caahiye| mana ke sthira hone para hI dhyAna kI siddhi hotI hai / 48 // pAThabheda : mA rUsaha atthe = = mI dusaha sgfug aTThesu 87 utthAnikA : sAmprataM japadhyAnayoH kramamAha gAthA : paNatIsasolachappaNa cadu dugamegaM ca javaha jhAeha / parameTThivAcayANaM aNNaM ca gurUvara seNa // 49 // || 48 || - | I 1
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ datrasaMgaha TIkA : bho ziSyA:! javaha jhAeha japata dhyAyata ca yuuym| kAni akSarANi? keSAM sambandhIni? parameTThivAcayANaM parameSThivAcakAnAm, kena prakAreNa ityAha - paNatI pallomAdhyayA laTugame na paJcatriMzat-"Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva saahuunnN|" SoDaza "arihaMtasiddha aayriyuvjjhaaysaahuu|" SaT "arihNtsiddh|" pnyc"asiaausaa|" ctvaar:-"arihNt|" dvy-"siddhaa|" ekm-"h"| aNNaM ca gurUvaeseNa anyaM ca guru updeshen| siddhacakre uditaam| utthAnikA : aba japa aura dhyAna ke krama ko kahate haiM -- gAthArtha : [ parameTThivAcayANaM] parameSThI vAcaka [ paNatIsa ] paiMtIsa [ sola] solaha [cha ] chaha [ppaNa] pA~ca [ cara] cAra [ durga] do [ca] aura [ egaM] eka akSarI mantra kA [ javaha ] japa karo [jhAeha ] dhyAna karo [ca] aura [ aNNaM ] anya mantroM kA [gurUvaeseNa ] guru ke upadeza se [japa karo aura dhyAna kro]|| 49 / TIkArtha : bho ziSyo! javaha jhAeha Apa japa karo aura dhyAna kro| kina akSaroM kA? kina ke sambandhita? parameTThivAcayANaM parameSThI vaack| kisa prakAra se? use kahate haiM - paNatIsasolachappaNa cadudgamegaM ca - paiMtIsa-Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe svvsaahuunnN| solaha-arihaMtasiddhaAyariya uvajjhAya saahuu| chharhNtsiddh| paaNc-asiaausaa| caar-arihNt| do-siddh| ek-haiN| aNNaM ca gurUvaeseNa anya mantroM kA japa guru ke upadeza se karanA caahiye| siddhacakra meM kathita japa bhI karanA caahie| bhAvArtha : dharmadhyAna kA padasthadhyAna nAmaka eka bheda hai| isa dhyAna kA _88
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dagdhasaMgaha dhyAtA mantravAkyoM kA dhyAna karatA hai| paiMtIsa, solaha, chaha, pA~ca, cAra, do yA eka akSara kA mantra dhyAtA ke dvArA dhyAyA jAtA hai| mantra kA vizeSa varNana TokA meM kiyA jA cukA hai| ina mantroM ke atirikta mantroM kA japa yA dhyAna guru ke upadeza se hI karanA cAhiye / / 49 / / pAThabheda: javaha jhAeha : jayaha jjhAeha 4 || utthAnikA : idAnoM kaH kathaMbhUto dhyeya ityAha - gAthA : NaTThacadughAikammo dsnnsuhnnaannviiriymiio| suhadehattho appA suddho ariho viciNtijo||50|| TIkA : viciMtijjo vizeSeNa cintanIyo bhavati, bhavatAM bho ziSyAH! ko'sau? appA svAtmA, kathaMbhUtaH? ariho arhatsvarUpaH, punaH kathambhUtaH? suddho zuddhAtmasvarUpo drvybhaavkmrhitH| punaH kiM viziSTa :? suhadehattho saptadhAturahita: puna: kiM viziSTa :? NaTThacadudhAikammo naSTa caturghAtikAH , punaH kiM viziSTa :? daMsaNasuhaNANavIriyamaIo anantadarzanasukhajJAnavIryamayaH, samavazaraNavibhUtiyukto hyAtmA dhyeya ityarthaH / utthAnikA : aba kauna, kaisA dhyeya hai? use kahate haiM - gAthArtha : [NaDhacadudhAikammo ] jinhoMne cAra ghAtiyA karma naSTa kara diye haiM [dasaNa suhaNANavIriyamaIo ] jo darzana, sukha, jJAna aura vIryamaya haiM, [suhadehattho ] jo zubha deha meM sthita haiM, vaha [ suddho] zuddha [ aNNA ] AtmA [ariho] arihanta hai| vaha [viciMtijo ] dhyAna karane yogya hai|| 50 / / TIkArtha : viciMtijjo - bho ziSyo! Apa ke dvArA vizeSa cintanIya haiN| Ja91
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'davvasaMgaTha kauna ? appA svAtmA, kisa prakAra? aurahI arhasvarUpa, puna: kaise hai: suddho dravya-bhAva karma se rahita zuddhAtmasvarUpa haiN| punaH kyA vizeSatA hai? suhadehattho sapta dhAtuoM se rahita haiM, punaH kyA vizeSatA hai? NaTucadudhAr3akammo cAra ghAtiyA~ karmoM ko naSTa kiyA hai| punaH kyA vizeSatA hai ? daMsaNasuhaNANavIriyamaIo anantadarzana- sukha-jJAna aura vIryamaya haiM, samavazaraNa kI vibhUti se yukta AtmA dhyeya hai, yaha artha hai / bhAvArtha : jinhoMne cAra ghAtiyA~ karmoM kA vinAza kiyA hai, jo anantadarzanaanantajJAna- ananta sukha aura ananta vIrya rUpa ananta catuSTaya se sahita haiM, dravyakarma bhAvakarma nokarma se rahita haiM, saptadhAtuoM se rahita zarIra se yukta haiM, aise arhanta paramAtmA kA dhyAna bhavyoM ko karanA cAhiye || 50 // utthAnikA : idAnIM siddho dhyeya ityAha gAthA : Nakammadeho loyAloyassa jANao daTThA / purisAyAro appA siddho jhAeha loyasiharattho // 51 // TIkA : jhAeha dhyAyata yUyam / ko'sau ? appA AtmA, kiM viziSTa : ? siddho azarIra:, punaH kiM viziSTa : ? loyAggasiharattho lokAgrazikharasthitaH punaH kiM viziSTaH ? NaTukampadeho naSTASTakarmasvarUpa itthaMbhUtaH, punaH kathaM bhUta: ? loyAloyassa jANao daTThA lokAntarvartisamastavastujJAyako dRSTA ca yugapad kIdRgAkAro dhyeyaH, purisAyAro niyatasiddhapuruSapratimAnarAkRtirUpaH / -- utthAnikA : aba siddha dhyeya haiM, aisA kahate haiM 1 gAthArthaM : [ NaTTakammadeho ] jinhoMne naSTa kara diye haiM karma evaM deha [ loyAloyassa ] loka aura aloka kA [ jANao ] jJAyaka [ davA ] darzaka 90
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgala [purisAyAro] puruSAkAra [ loyasiharattho] lokAgra zikhara para sthita [apyA ] AtmA [siddho] siddha haiM [jhAeha ] tuma una kA dhyAna kro|| 51 || TIkArtha : jhAeha Apa dhyAna karo, kauna haiM? appA AtmA, kaisA hai? siddho zarIra se rahita, punaH kaise haiM? loyAggasiharattho lokAgra zikhara para sthita haiM, aura pAsa haiM? kAmedhahI aTa karmoM ko naSTa kiyA hai jinhoMne, aise svarUpa vAle haiN| puna: kaise haiM? loyAloyassa jANao daTThA loka ke andara meM sthita samasta vastuoM ke jJAtA evaM dRSTA haiN| kaisA AkAra dhyeya hai? purisAyAro ve siddha nitya hI puruSa ke AkAra ke samAna AkAra ko dhAraNa karane vAle haiN| bhAvArtha : jinhoMne aSTa karmoM ko naSTa kara diyA hai, jo azarIrI haiM, jo lokAgra zikhara para virAjate haiM, jo lokAloka ko yugapad jAnate va dekhate haiM, jo puruSAkAra ko dhAraNa karane vAle haiM, ve siddha prabhu dhyAna karane vAle dhyAtA ke lie uttama dhyeya haiN|| 51 || vizeSa : gAthA meM loyasiharattho likhA huA hai, parantu TIkAkAra ne loyAggasiharattho likhA hai| loyAloyassa jANao dahA kI TIkA meM kevala loka kA varNana kiyA hai| siddha prabhu alokAkAzavartI AkAza ko bhI jAnate haiN|| 51 // utthAnikA : idAnImAcAryoM dhyeya ityAha - gAthA: daMsaNaNANapahANe viiriycaarittvrtvaayaare| __ appaM paraM ca juMjai so Ayario muNI jheo|| 52 // TIkA : apyA iti adhyAhArya: jheo dhyAtavyAH, ko'sau? appA svaatmaa| kathaMbhUtaH? kimitibhaNitvA, so Airio muNI sa AcAryo 91
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ daSyasaMgaha munirahaM ekaH, jo appaM paraM ca juMjai ya AtmA paraM ca sambandhaM kroti| kva? vIriyacArittavaratavAyAre vIryAcAracAritrAcAravaratapazcaraNAcAro, kiM viziSTa :? daMsaNaNANapahANe darzanajJAnapradhAne, yatra tasmin darzanajJAnapradhAne darzanapUrvakaSu siddhiriti bhaavH| utthAnikA : aba AcArya dhyeya haiM, aisA kahate haiM - gAthArtha : [jo ] jo [ muNI ] muni [ daMsaNaNANapahANaM ] darzana aura jJAna kI pradhAnatA sahita [vIriyacArittavaratavAyAre ] vIrya, cAritra tathA uttama tapAcAra meM [appaM] svayaM ko [ca] aura [ paraM] para ko [ juMjai] jor3ate haiM [ so ] ve [Airio] AcArya [ jheo ] dhyeya haiM / / 52 // TIkArtha : appA AtmA [isa zabda kA AdhyAhAra kara lenA cAhiye] jheo dhyAna karanA cAhiye, kisa kA? appA svAtmA, kisa prakAra? kyA kaha kara so Airio muNI eka vaha AcArya muni maiM hU~ jo appaM paraM ca jujai jo AtmA anyoM kA bhI sambandha karatA hai| kahA~? vIriyacArittavaratavAyAre vIryAcAra, cAritrAcAra, zreSTha tapazcaraNAcAra, kisa prakAra? daMsaNaNANapahANe darzana aura jJAnAcAra se yukta, ye donoM pradhAna AcAra haiM kyoMki darzanAcAra pUrvaka hI zeSa AcAra hote haiN|| 52 // bhAvArtha : jo darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ye pA~ca AcAra haiN| ina kA jo svayaM pAlana karate haiM evaM ziSyoM se pAlana karavAte haiM - ve AcArya haiN|| 52 // utthAnikA : idAnImupAdhyAyo dhyeya ityAha - gAthA : jo rayaNattayajutto NiccaM dhammovaesaNe nnirdo| so ubajhAo appA jadivaravasaho Namo tsm||5|| __ _92
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ divvasaMgaTha TIkA : jheo ityadhyAhArya so uvajjhAo appA sa upAdhyAyaH svAtmA dhyeyaH, kiM viziSTaH ? jadivaravasaho yativaravRSabhaH pradhAnaH, Namo tassa namaskAro'stu tasmai, saH kaH ? jo rayaNattayajutto yo ratnatrayayuktaH, punaH kiM viziSTa ? NicvaM dhammovaesaNe Nirado nityaM dharmopadezane nirataH / utthApikA : aba upAya zreya hai, aisA kahate haiM -- gAdhArtha : [ rayaNattayajutto ] ratnatraya se saMyukta [ jo ] jo [ appA ] AtmA [ NiccaM ] hamezA [ dhammovaesaNe ] dharmopadeza dene meM [ Nirado ] nirata haiM / [ jadivaravasaho ] yatiyoM meM pradhAna [ so ] vaha [ uvajjhAo ] upAdhyAya parameSThI haiM / [ tassa ] usa ko [ Namo ] namaskAra ho / / 53 // TIkArthaM : jheo [ aisA adhyAhAra kara lenA cAhiye] so uvajjhAo appA vaha upAdhyAya svAtmA kA dhyeya haiN| ve kaise haiM? jadivaravasaho yatiyoM meM vRSabha yAni pradhAna haiM, Namo tassa una ko maiM namaskAra karatA huuN| ve kauna haiM ? jo rayaNattayajutto jo ratnatraya se yukta haiM, aura kaise haiM? NiccaM dhammo so Nirado hamezA dharma kA upadeza karane meM rata haiN| bhAvArtha: jo aMgapraviSTha evaM aMgabAhya rUpa zrutajJAna kA nirantara paThana karate haiM va bhavya jIvoM ko pAThana karAte haiM, ve ratnatraya se saMyukta, muniyoM meM pradhAna aise upAdhyAya parameSThI haiN| bhavya jIvoM ke lie ve upAdhyAya parameSThI dhyAna kA dhyeya haiM || 53 | pAThabheda : dhammocaesaNe = bhrammovadesaNe || 53 || utthAnikA : sAdhuya ityAha gAthA : daMsaNaNANasamaggaM maggaM mokkhassa jo hu cAritaM / sAdhayadi Nicca suddhaM sAhU samuNI Namo tassa // 54 // 93
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| TIkA : jheo appA ityadhyAhArya, jheo dhyAtavyaH, ko'sau? svaatmaa| kiM svarUpo? bhnnitvaa| sAhU samuNI sAdhuH saH muniH Namo tassa namaskAro'stu tasmai, saH kaH? jo hu sAdhayadi yaH sphuTaM sAdhayati, kim? cArittaM cAritram, kathaMbhUtam? suddhaM yathAkhyAtam, kadA? Nicca srvkaalm| punaH kathaMbhUtam? daMsaNaNANasamaggaM darzanajJAnasaMyuktam, | punarapi kathaMbhUtam? maggaM mArgam, kasya? mokkhassa moksssy| utthAnikA : sAdhu dhyeya , aipa kahate haiM - gAthArtha : [ jo] jo [ muNI ] muni[ hu]nizcayataH[dasaNaNaraNasamAgaM] darzana aura jJAna se yukta[ mokkhassa ] mokSa ke [ maggaM] mArgasvarUpa[ cArittaM] cAritra ko [ Nicca ] sadA [suddhaM ] zuddhatA se [ sAdhayadi ] sAdhate haiM [sa] vaha [ sAhU ] sAdhu haiM [ tassa ] unheM [ Namo] namaskAra ho|| 54 / / TIkArtha : jheo appA [aisA adhyAhAra kara lenA cAhiye] jheo dhyAna karanA caahiye| dhyAna kauna kareM? aatmaa| kisa kA? kahate haiN| sAhU sa muNI sAdhu, vaha muni Namo tassa usa ko namaskAra ho, vaha kauna hai? jo hu sAdhayadi jo nizcaya se sAdhatA hai, kise? cArittaM cAritra ko| kaise cAritra ko? suddhaM yathAkhyAta cAritra ko, kaba? Nicca hamezA, puna: kaise haiM? dasaNaNANasamaggaM darzana aura jJAna se saMyukta, aura kaise haiM? maggaM mArga haiM, | kisa ke? mokkhassa mokSa ke| bhAvArtha : jo munirAja nizcaya se darzana aura jJAna se saMyukta haiM, jo mokSamArga meM upAdeyabhUta cAritra kI nitya zuddha sAdhanA karate haiM, ve sAdhu parameSThI haiN| unheM hama namaskAra karate haiM / / 54 // vizeSa : TIkA meM jo "bhaNitvA" pATha hai, hamAre dRSTi meM vaha azuddha hai, usa sthAna para "bhagati" caahiye|| 54 // [sampAdaka] 94
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dalasaMgaha utthAnikA : zuddhanizcayanayamAzritya kIdRzaM dhyAnaM ityAha - gAthA : jaM kiMci vi ciMtaMto NirIhavittI have jadA saahuu| lakhUNaya eyattaM tadAhu taM tassa NicchayA jhaannN||5|| TIkA : tadAhu taM tassa NicchayA jhANaM tasmin prastAve hi sphuTam, tatprasiddhamasahAyam, tassa tasya sAdhoH, NicchayA jhANaM, zuddhanizcayanayena dhyAnaM tadA, jadA sAhU have yadA sAdhurbhavan, kathaMbhUtaH, NirIhavittI baahyaabhyntrprsaahitH| NijjiyasAyo NiphaMdaloyaNomukkasayalavAvAro ityrthH| kiM kurvan, jaM kiMci viciMtato yatkiMcidravyarUpaM vA vastuciMtayan dhyAyan, kiM kRtvA, ladbhUNaya eyattaM, labdhvA ca kimektvmyogitvm| utthAnikA : zuddhanizcayanaya ke Azraya se dhyAna kisa prakAra hotA hai, use kahate haiM - gAthArtha : [ jadA ] jaba [ sAhU ] sAdhu[ eyattaM ] ekAgratA ko labhrUNaya] prApta kara ke [ jaM] jisa [ kiMci vi] kisI bhI dhyAna karane yogya vastu kA [citaMto ] vicAra karatA huA [NirIhavittI] nispRha hotA hai [tadA] taba [ hu] nizcayataH [taM] vaha [ tassa ] usa kA [ NiccayA] nizcaya [jhANaM ] dhyAna [ have ] hotA hai|| 55 / / TIkArtha : tadA hu taM NicchayA jhANaM usa prastAva meM, hi - nizcaya se, vaha prasiddha aura asahAya tassa usa sAdhu ke NicchayA jhANaM zuddhanizcayanaya se taba dhyAna hotA hai jadA sAhU have jaba sAdhu hotA hai| kaisA hotA hai? NirIvittI bAhyAbhyantara vistAra [icchA] se rhit|| jisa ne zvAsoM ko jIta liyA hai, jisa ke netra spaMda rahita ho gaye haiM, jo sampUrNa vyApAra se rahita ho cukA hai| yaha artha hai| 95
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha __ kyA karatA huA? jaM kiMci vi ciMtaMto jo kucha dravya rUpa kA athavA vastu kA cintana kara ke, dhyAna kara ke laddhaNaya eyattaM prApta kara ke, kisa ko? ekatva ko, ayogi avasthA ko| bhAvArtha : jaba sAdhu nispRhavRttivAn hA kara ekAgratA se dhyAna karane yogya padArtha kA cintana karatA hai, usa samaya usa sAdhu ko nizcaya se dhyAna kI siddhi ho jAtI hai| 1 55 / pAThabheda: NicchayA : NicchayaM 1155 // utthAnikA : idAnIM granthakAro dhyAnasvarUpamuktvA zikSAdvAreNa dhyAnamAha - gAthA : mA ciTThaha mA japaha mA ciMtaha kiMci jeNa hoi thiro| appA appammi rao iNameva paraM havar3a jhaannN||56 / / TIkA : mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiMci, anyatkiMcinmA ceSTata yUyam, mA jalpayata, mA ciMtayata, tarhi kiM kurmaH? tatkiM ceSTata? tatkiM jalpata? tatkiM cintayata? jeNa hoi thiro appA appammi rao yena ceSTitajalpitacintanena kRtvA bhavati sthiro hyAtmA AtmanirataH, uktaM ca tat bruuyaatpraanpRcchedicchetttprobhvet| yenAvidyAmayaM rUpaM tyaktA vidyAmayaM vrjet|| iNameva paraM havai jhANaM yasmAdetadeva ceSTitAdikameva dhyAnaM bhvti| utthAnikA : graMthakAra dhyAnasvarUpa kA kathana kara ke aba zikSA ke mAdhyama se dhyAna kA kathana karate haiM - gAthArtha :[kiM ci ] kucha bhI [ mA ciTThaha ] ceSTA mata karo [ mA jaMpaha] 191
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMgaha bolo mata [ mA ciMtaha ] ciMtana mata karo [ jeNa ] jisa se [ appA 1 AtmA [ tha ] [ ho ] hotA hai | [ a ] Asa [[ aNammi ] AtmA meM [o ] ramamANa hotA hai [ iNameva ] yahI [ paraM ] paraM [ jhANaM ] dhyAna [ havai ] hotA hai / / 56 // TIkArtha: mA ciTThaha mA jaMpar3a mA ciMtaha kiMci Apa anya koI ceSTAyeM mata karo, mata bolo, cintana mata kro| to phira kyA kareM? kauna sI ceSTA kareM ? [ kyA boleM ? ] kyA cintana kareM ? jeNa hor3a thiro appA apyammi rao jisa ceSTA ko karane se, bolane se, cintana karane se AtmA AtmA meM nirata ho kara sthira hotA hai / kahA hai ki - usI kA kathana kare, usI ke viSaya meM pUche, usI kI icchA kare, usI rUpa ho jAve, jisa se avidyAmaya rUpa se chUTa kara vidyAmayatA kI prApti hove / iNameva paraM have jhANaM jisa se ina ceSTAdikoM se dhyAna hotA hai| bhAvArtha : AtmA meM sthira hone ke lie arthAt parama dhyAna ko prApta karane ke lie sampUrNa saMkalpa - vikalpoM kA parityAga karanA Avazyaka hai| ataH dhyAtA kucha bhI cintana na kareM, kucha bhI na boleM aura koI bhI ceSTA na kareM || 56 // pAThabheda : kiMci havaI = kiM vi have P utthAnikA : mahAtmanAmidaM ratnatrayAtmakA bhavatAM bhavyA ityAha gAthA : tavasudavadavaM cedA jhANarahadhuraMdharo have jamhA / tamhA tattidaradA taladdhIe sadA hoha // 57 // || 56 || 97
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha TIkA : tamhA tattidayaradA tasmAt tastritayaratA darzanajJAnacAritrasvarUparatA:, kimartham? talladdhIe tasya ratnatrayasya labdhistasyaiva athavA tasya paramapadasya labdhiH / sadA hoha sarvakAlaM bhavata yuuym| kasmAt? jamhA yasmAt, cedA jhANarahadhuraMdharo have AtmAdhyAnarathadhurandharo bhvet| kathaMbhUtaH? san tavasudavadavaM, tapaH shrutvrtvaan| utthAnikA : mahAtmAoM ko aise ratnatrayAtmaka bhAvoM kI bhAvanA karanI cAhiye, aisA kahate haiM - gAthArtha : [jamhA] kyoMki[tavasudavadavaM ] tapa-zruta-vratasaMpanna [cedA] AtmA [jhANarahadhuraMdharo] dhyAnarUpI ratha ko dhAraNa karane meM samartha [ have ] hotA hai| [tamhA ] isalie [ taladdhIe] usa dhyAna kI prApti ke lie [sadA] hamezA [ tattidayaradA ] una tInoM meM lIna [ hoha ] hoo|| 57 / / TIkArtha : tamhA tattidayaradA isalie una tInoM meM lIna, darzana-jJAnacAritrasvarUpa meM rata, kisa prayojana ke lie? taladIe usa ratnatraya kI labdhi athavA usa parama pada kI lbdhi| sadA hoha Apa ko sarvadA hove| kisalie? jamhA isalie ki cedA jhANarahadhuraMdharo have AtmA dhyAnaratha dhuraMdhara hotA hai| kaisA hotA huA? tavasudavadavaM tapa-zruta aura vrtvaan| bhAvArtha : dhyAna rUpI ratha kI dhurA ko dhAraNa karane meM vahI AtmA samartha hotA hai, jo tapa-zruta aura vrata ko dhAraNa karatA hai| isalie usa dhyAna ko prApta karane ke lie una tInoM meM [tapa-zruta evaM vrata] meM tuma lIna hoo|| 57 // pAThabheda : tattidayaradA = tattiyaNiradA / / 57 // vizeSa : utthAnikA azuddha pratIta hotI hai| utthAnikArtha meM utthAnikA ke kevala bhAvArtha hI grahaNa kiyA gayA hai|| 57 // [sampAdaka] 98
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ hadavvasaMgaha utthAnikA : graMthakAra auddhatyaparihAraM kurvanAha - gAthA : davvasaMgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudpunnnnaa| sodhayaMtu taNusuttaraiNa NemicaMdamuNiNA bhaNiyaM jN||8|| TIkA : sodhayaMtu zuddhaM kurvantu, ke te? muNiNAhA muninAthAH, kiM tat? davvasaMgahamiNaM dravyasaMgrahamimaM, kiM viziSTaH? dosasaMcayacudA . padezidoSasaMgharagutaH anmocaa| utthAnikA : graMthakAra Atmagarva kA parihAra karate hue kahate haiM ki - gAthArtha : [ taNusuttadhareNa ]alpa zrutajJAna ke dhArI [NemicaMdamuNiNA] nemicandra muni ke dvArA [ jaM] jo [iNaM] yaha [davyasaMgahaM ] dravyasaMgraha [bhaNiyaM ] kahA hai, use [ sudapuNNA ] zAstroM ke jJAtA [ dosasaMcayacudA] samasta doSoM se rahita [ muNiNAhA ] muni rAja[ sodhayaMtu] zuddha kareM / / 58 / / TIkArtha : sodhayaMtu zuddha kreN| kauna kareM? muNiNAhA muninAtha, kisa kA? davyasaMgahamiNaM isa dravyasaMgraha ko, kaisA hai? ve zodhanakartA? dosasaMcayacudA rAga dveSAdi doSa samUha se virahita, vacana gocara haiN| sUcanA : TIkA apUrNa hai, ata: maiM yaha TIkA svayaM likha rahA hU~ - [sampAdaka] alpazrutadhara-nemicandramuninA kathitaM idaM dravyasaMgrahagraMthaM zrutapUrNAH, doSasaMcayacyutAH, muninAthAH shodhyntu| artha : alpazrutadhara nemicandra muni ke dvArA kathita isa dravyasaMgraha graMtha kA zrutapUrNa, doSasaMcaya se rahita, muninAtha zodhana kreN| bhAvArtha : alpajJAnI nemicandra munirAja ne jo yaha dravyasaMgraha nAmaka graMtha likhA hai, usa kA saMzodhana zrutajJAna se saMpanna, doSoM se virahita, munirAja kareM / / 58 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyasaMgata ||lipikaar kRta prazasti / iti dravyasaMgrahaTIkAvacUri smpuurnnH| saMvat 1721 varSe caitramAse zuklapakSe paMcamI divase pustikA likhApitaM sA. klyaanndaasen| iti|| isa prakAra dravyasaMgraha kI avacUri TIkA pUrNa huii| saMvat 1721 meM caitramAsa ke zuklapakSa meM paMcamI tithi ke dina yaha pustaka kalyANadAsa ke dvArA likhI gii| DOC // shrii|| tattvajJAna se hAna-upAdAna aura upekSA ke bhAva mana meM bhara detA hai| isa se hitAhita kA viveka jAgRta hotA hai, tanAvajanya avasthA samApta hotI hai, saMsAra-zarIrabhogoM se virakti hotI hai, kaSAyeM zAnta ho jAtI haiM, vAsanAeM vilIna hone lagatI hai, AtmA ko tuSTi aura puSTi milatI hai tathA jIvana meM parama santoSa prApta hotA hai| ata: tattvajJAna kI prApti ke lie mumukSu ko sadaiva satprayatna karanA caahiye| - muni suvidhisAgara
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA o ajIva puNa avacaduNANadaMsaNa aNugurudehapamANa avagAsadANajogaM asuhAdo viNivittI Asavadi jeNa kamme Asava-baMdhaNa- saMvara uvaogo duviyappo eyapadeso bi aNU evaM chabbheyamidaM davvasaMgaha kI akArAdi krama se gAthAsUcI gAthA saMkhyA gAthA pariNayANa dhammo cedaNapariNAmo sa jaha kAleNa taveNa ya jAdiyaM AyAsaM jIvamajIvaM davyaM jIvAdI sarahaNaM jIvo uvaogamao jo rayaNattayajutta jaM kiMcivi citaMto jaM sAmaNNaM gahaNaM atejudA adhammo Na cadughAikammo [davvasaMgaTha ApAya zrI sAvAM kamma NANAvaraNAdIrNa jANaM adbhuviya NikkammA aTThaguNA tavasudavadavaM cedA tikkAle cadupANA davyaparivadRrUva pariziSTa - 1 15 davvasaMgahamiNaM muNiNAhA 6 duvihaM pi mokkhahe 10 daMsaNaNANapahANe 19 daMsaNaNANasamaggaM 45 daMsaNaputraM gANaM zrammAdhammA kAlo 29 28 | paNatIsasolachappaNa 4 paryADidvidi aNubhAga 26 puggalakammAdINaM 22 | puDhavijalateuvAU 17 bajjhadi kammaM jeNa du 34 bahirabbhaMvarakiriyA 36 27 maggaNaguNaThANehi ya mA ciTThaha mA jaMpaha 1 mA mujjaha mA rajjaha 41 micchattAviradipamAda 2 rayaNattayaM Na vaTTai 53 loyAyAsapadese 55 vaNNarasa paMca gaMdhA 43 vadasamidIguttIo 18 | vanahArA suhadukkhaM 50 saddo baMdho suhumo samaNA amaNA NeyA savvassa kammaNo jo 51 31 5 suhaasuhabhAvajuttA 14 saMti jado seNede 57 sammaddaMsaNa NANaM gAthA saMkhyA 3 saMsayatrimohavibhama 21 hoMti asaMkhA jIve 58 47 52 54 44 20 49 33 8 11 32 46 13 56 48 30 40 22 7 35 9 16 12 37 38 24 39 42 25 Ga
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ davyasaMgaha Harm.- pariziSTa - 2 dravyasaMgraha ke kartA AcArya nemicandra kauna haiM? - paNDita gokulananda jI jaina dravyasaMgraha kI antima gAthA meM granthakAra kA nAma nemicandra muni AyA hai| gAthA isa prakAra hai - davyasaMgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudpunnnnaa| sodhayaMtu taNusuttazcareNa NemicaMdamuNiNA bhaNiyaM jN|| tiloyasAro yA trilokasAra ke anta meM nimnalikhita gAthA upalabdha hai - idi pomicaMdamuNiNA appsudennbhynndisissenn| raio tiloyasAro khamaMtu taM bhusudaairiyaa|| dravyasaMgraha aura trilokasAra kI ukta gAthAoM se spaSTa hai ki donoM grantha eka hI nemicandra dvArA nibaddha haiN| donoM meM ve apanI vinamratA vyakta karate hue svayaM ko alpazrutadhara kahate haiN| dravyasaMgraha meM ve pUrNatadhArI muninAthoM se dravyasaMgraha ko saMzodhita kara lene kI prArthanA karate haiM aura trilokasAra meM bahuzruta AcAryoM se kSamAyAcanA karate haiN| trilokasAra meM nemicandra ne apane ko abhayanandi kA ziSya kahA hai| ukta granthoM kI taraha labdhisAra meM bhI appasudeNa NemicaMdeNa' (gAthA 648) pada AyA hai| gommaTasAra nAma se prasiddha 'gommaTasaMgahasutta' meM aneka gAthAoM meM granthakartA nemicandra aura una ke gurujana Adi kA ullekha hai| isI grantha meM vaha bahucarcita gAthA hai, jisa ke AdhAra para nemicandra ko siddhAntacakravartI abhihita kiyA jAtA hai| gAthA isa prakAra hai - jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDa sAhiyaM avigghenn| taha mai-cakkeNa mayA chavakhaMDaM sAhiyaM smm| gommaTasArakarmakANDa, gAthA-397 ] dravyasaMgraha yA dabvasaMgaho, trilokasAra yA tiloyasAro tathA gommaTasAra yA gommaTasaMgahasutaM eka hI nemicandra dvArA nibaddha mAne jAte rahe haiM; kintu brahmadevakRta
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvyaasNgh| saMskRta TIkA ke prakAzana ke bAda TIkA ke sandarbho ke AdhAra para dravyasaMgrahakAra ko trilokasAra Adi ke kartA se bhinna siddha karane kI zurUAta huii| alaga guru-ziSya paramparA kA bhI anumAna kiyA gayA, yahA~ taka ki 'taNusuttadhara' kA artha AMzika zrutajJAna kA dhAraka na kara ke 'alpajJa' artha kiyA gayA hai| yahA~ isa viSaya para vistAra se vicAra karanA upayukta nahIM hai, tathApi isa bhrama ke mUla kAraNa para dRSTipAta kara lenA Avazyaka hai| dravyasaMgraha ke saMskRta TIkAkAra brahmadeva ne TIkA ke prastAvanA vAkya meM likhA hai ki nemicandra siddhAntideva ne mAlavA ke dhArA nagara ke adhipati bhojadeva ke zrIpAla nAmaka maMDalezvara ke Azrama nagara meM munisuvrata caityAlaya meM soma nAmaka rAjazreSThI ke nimitta pahale 26 gAthAoM kA laghu dravyasaMgraha banAyA bAda meM vizeSa tattvajJAna ke lie bRhad dravyasaMgraha kI racanA kii| - brahmadeva ne apanI isa jAnakArI kA koI AdhAra nahIM diyaa| 26 gAthAoM ko laghudravyasaMgraha tathA 58 gAthAoM ko bRhadravyasaMgraha nAma bhI brahmadeva kA diyA huA hai| laghudravyasaMgraha ke nAma se vartamAna meM pracalita kRti ke viSaya meM nimnalikhita tathya vizeSa rUpa se dhyAtavya haiM - 1. granthakAra ne ise laghudravyasaMgraha yA dravyasaMgraha nAma na dekara 'payasthalakkhaNa' kahA hai| 2. isa kI upasaMhAra gAthA isa prakAra hai - somacchaleNa raiyA pysthlkkhnnkraaugaahaao| bhavyurayAraNimittaM gaNiNA sirinnepicNdenn|| isa gAthA meM grantha ke nAma ke sAtha isa ke kartA ko nemicandra gaNi batAyA gayA hai aura 'somacchaleNa' pada ke dvArA somazreSThI kA bhI ullekha hai| 3. isa grantha kI gAthAoM meM se mAtra do gAthAe~ (12, 14) pUrI tathA cAra (811) kA pUrvArdha 58 gAthAoM vAle dravyasaMgraha kI gAthAoM se milatA hai| zeSa sabhI gAthAe~ bhitra haiN| 4. dravyasaMgraha para likhI brahmadeva kI vRtti vidvattApUrNa hai, kintu isa bAta se inkAra nahIM kiyA jA sakatA ki dravyasaMgraha ko somazreSThI ke nimitta likhe jAne kA bhrama 26 gAthAoM vAle nemicandra gaNi ke padArthalakSaNa' kI uparyukta gAthA se utpanna hotA hai| donoM kI gAthAoM tathA granthakartA ko eka vyakti
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dakhkhasaMgaha mAna lene para brahmadeva dvArA nemicandra gaNi ke viSaya meM jJAta sUcanAoM ko dravyasaMgrahakAra nemicandra ke sAtha bhI jor3a diyA gayA ho to Azcarya kI bAta nhiiN| 5. isa sandarbha meM yaha bhI mahattvapUrNa hai ki dravyasaMgraha para likhI prabhAcandra kI prastuta saMskRta avacUri meM brahmadeva kI vRtti kI taraha koI bhI ullekha nahIM hai / 6. brahmadeva kI TIkA ke AdhAra para dravyasaMgrahakAra nemicandra ke viSaya meM vicAra karane vAle vidvAnoM ne trilokasAra tathA labdhisAra ke Upara uddhRta sandarbhoM ko sarvathA chor3a diyA hai| 7. vasunandi dvArA ullikhita nemicandra ko nAma sAmya ke kAraNa dravyasaMgraha kA kartA mAna lene kA sujhAva pramANoM ke abhAva meM svIkArya nahIM ho sakatA / donoM kI guru paramatatra hai| sunanda dvArA likhita nemicandra ke guru nayanandi haiM tathA trilokasAra ke ullekha ke anusAra dravyasaMgrahakAra nemicandra abhayanandi ke ziSya haiN| isI prakAra apabhraMza sudaMsaNacariu ke racayitA nayanandi mANikyanandi ke ziSya haiM tathA vasunandi dvArA ullikhita nayanandi zrInandi ke ziSya haiN| vasunandi kRta prAkRta uvAsayAjhayaNaM tathA nayanandi kRta apabhraMza sudaMsaNacaritra meM prazastiyA~ upalabdha haiN| isalie una ke vivaraNoM meM kisI prakAra ke vivAda kI sthiti nahIM hai / 8. brahmadeva kI TIkA meM nemicandra ko jahA~ siddhAntideva kahA hai, vahIM aneka sthaloM para unheM ' bhagavan' jaise padoM se bhI sambodhita kiyA hai| pArasparika siddhAntoM ke saMrakSaNa ke lie vizeSarUpa se prayatnazIla AcAryoM ke lie prayukta 'siddhAntideva' eka garimAmaya abhidhAna hai| 9. dravyasaMgraha avacUri meM nemicandra ko mahAmuni siddhAntika kahA gayA hai| 10. ukta tathyoM ke Aloka meM yaha kahanA upayukta hogA ki dravyasaMgraha ke karttA, samaya, sthAna, guru-ziSya paramparA ke viSaya meM brahmadeva ke vivaraNa ke samarthaka anya puSTa pramANa jaba taka upalabdha nahIM ho jAte taba taka aise mahattvapUrNa aitihAsika viSayoM para kalpanA aura anumAna ke AdhAra para niSkarSa prastuta karanA ucita nahIM haiN| dravyasaMgraha aura trilokasAra ke racayitA kI eka mAnane kA spaSTa AdhAra upalabdha hai hI /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazvasaMgaha 11. brahmadeva kI TIkA ke viSaya meM zrI esa. sI. ghoSAla ne dravyasaMgraha kI apanI | aMgrejI prastAvanA meM vicAra karane ke bAda likhA hai -- "Thus it is clear that the commentator, Brahmadeva, was born several centuries after Nemichandra. Consequently. the statement which he makes about the composition of works by Nemichandra must be read with caution and accepted only when the same are confirmed by other proofs. Keeping this fact in view, we are not inclined to accepe without any further evidence, the statement made by Brahnadeva. __isa prakAra dravyasaMgraha tathA trilokasAra Adi ke kartA eka hI nemicandra haiM, yaha mAnane meM koI vipratipatti nahIM haiN| nemicandra kA samaya una ke granthoM, zilAlekhoM tathA anya sAkSyoM ke AdhAra para zaka saMvat 900 IsvI san 978 nizcita kiyA gayA hai| ve gaMgavaMzI rAjA rAyamalla ke pradhAna senApati cAmuNDarAya ke guru the| vizeSa vivaraNa ke lie gommaTasAra Adi kI prastAvanA draSTavya hai| micandra bhani lekhaka : nemicanda jaina abhI taka yaha dhAraNA calI A rahI thI ki dravyasaMgraha yA bRhadrvya saMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntacakravartI haiN| para aba naye pramANoM ke Aloka meM yaha mAnyatA parivartita ho gayI hai| aba samIkSaka vidvAnoM kA abhimata haiM ki dravyasaMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntacakravartI se bhinna anya koI nemicandra haiM, jinheM nemicandra siddhAntideva yA nemicandramuni kahA gayA hai| bRhadravyasaMgraha ke TIkAkAra brahmadeva ne grantha kA paricaya dete hue likhA hai - ___ "atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipati rAjabhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhinaH zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnajayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdhanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAja zreSTino nimitta zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrvaM SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatattvaparijJAnArthaM viracitasya bRhadrvyasaMgraha
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvysNgh| syAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH praarbhyte|" ___ mAlavadeza meM dhArAnagarI kA svAmI kalikAlasarvajJa rAjA bhojadeva thaa| usa se sambaddha maNDalezvara zrIpAla ke Azrama nAmaka nagara meM zrI munisuvratanAtha tIrthaMkara ke caityAlaya meM bhANDAgAra Adi aneka niyogoM ke adhikArI somanAmaka rAjazreSThi ke lie zrI nemicandra siMddhAntideva ne pahale 26 gAthAoM ke dvArA ladhudravyasaMgraha nAmaka grantha rcaa| pIche vizeSatattvoM ke jJAna ke liye bRhadravyasaMgraha nAmaka grantha rcaa| usa kI vRtti ko maiM prArambha karatA huuN| isa uddharaNa se spaSTa hai bRhadrvya saMgraha aura laghudravyasaMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntideva haiN| zrI DaoN. darabArIlAlajI koriyA ne dravyasaMgraha kI prastAvanA meM nemicandra nAma ke vidvAnoM kA ullekha kiyA hai| ina ke matAnusAra prathama nemicandra gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra aura kSapaNAsAra jaise siddhAntagranthoM ke racayitA haiN| ina kI upAdhi siddhAntacakravartI thI aura gaMgavaMzI rAjA rAyamala ke pradhAna senApati cAmuNDarAya ke guru bhI the| ina kA astitvakAla vi. 1035 yA I. san 978 ke pazcAt haiN| ___ dvitIya nemicandra ve haiM, jina kA ullekha vasunandi siddhAntideva ne apane upAsakAdhyayana meM kiyA hai aura jinheM jinAgamarUpa samudra kI velAtaraMgoM se dhrule hadaya vAlA tathA sampUrNa jagata meM vikhyAta likhA hai - sisso tasya jinnaagm-jlnnihi-belaatrNg-dhoymnno| saMjAo sayala-jae vikkhAo NemicaMdu ti|| tassa pasAeNa mae Airiya - paraMparAgayaM sty| vacchallayAe raiyaM bhaviyANamuvAsayajjhayaNaM / / ina nemicandra ke nayanandi guru the aura vasunandi siddhAntideva shissy| tRtIya nemicandra ve haiM jinhoMne siddhAntacakravartI nemicandra ke gommaTasAra para jIvatattvapradIpikA nAma kI saMskRta-TIkA likhI thii| yaha TIkA abhayacandra kI mandaprabodhikA aura kezavavI kI saMskRta mizrita kannar3a TIkA ke AdhAra para racI gayI hai| caturtha nemicandra sambhavata: dravyasaMgraha ke racayitA haiN| ataeva prathama aura tRtIya nemicandra ko to eka nahIM kaha skte| ye donoM do vyakti haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ divyasaMga siddhAntacakravartI mUlaganthakAra haiM aura tRtIya nemicandra TIkAkAra haiN| prathama nemicandra kA samaya vi. kI 11vIM (I. sa. 11) zatAbdI hai aura tRtIya kA I. san kI 16vIM shtaabdii| ata: ina donoM nemicandroM ke paurvAparyaya meM 500 varSoM kA antarAla hai| isI prakAra prathama aura dvitIya nemicandra bhI eka nahIM haiN| prathama nemicandra vi. kI 11vIM zatAbdI meM hue haiM to dvitIya una se 100 varSa bAda vi. kI 12vIM zatAbdI meM, kyoMki dvitIya nemicandra vasunandi siddhAntideva ke guru the aura vasunandi kA samaya vi. saM. 1750 ke lagabhaga hai| ina donoM nemicandroM kI upAdhiyA~ bhI bhinna haiN| prathama kI upAdhi siddhAntacakravartI hai, to dvitIya kI siddhaantidev| prathama aura caturtha nemicandra bhI bhitra haiN| prathama apane ko siddhAntacakravartI kahate haiM, to caturtha apane ko 'tnusuutrdhr'| bRhadravyasaMgraha ke saMskRta TIkAkAra brahmadeva ne dravyasaMgrahakAra ko siddhAntideva likhA hai, siddhAntacakravartI nhiiN| ataeva hamArI dRSTi meM dravyasaMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntideva haiN| paNDita AzAdhara jI ne vasunandi siddhAntideva kA sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRta donoM hI TIkAoM meM ullekha kiyA hai aura vasunandi ne ina siddhAntideva kA apane guru ke rUpa meM smaraNa kiyA hai tathA inheM zrInandi kA praziSya evaM nayanandi kA ziSya batalAyA hai| ye nayanandi yadi 'sudaMsaNacariu' ke racayitA haiM, jisakI racanA unhoMne bhojadeva ke rAjyakAla meM vi. saM. 1100 meM kI thI, to nemicandra siddhAntideva nayanandi se kucha hI uttaravartI aura vasunandi se kucha pUrvavartI, arthAt vi. saM. 1125 ke lagabhaga ke vidvAna siddha hote haiN| paMDita AzAdhara jI ne dravyasaMgrahakAra nemicandra kA ullekha kiyA hai| ataeva vasanandi siddhAntideva ke guru dravyasaMgraha ke racayitA nemicandra siddhAntideva hI hoNge|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ L r ... -:. -- - -.. . suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA ke upalabdha prakAzana 177 18ru 13sa 11ru 18ru. 15 ru. 5ru. 5ru 75 ru 11ru 15 vidhAna sAhitya 1. kalyANa mandira vidhAna [tRtIya saMskaraNa] 2. bhaktAmara vidhAna [dvitIya saMskaraNa] 3. ravivrata vidhAna 4. roTatIja vrata vidhAna 5. jinaguNasaMpatti vrata vidhAna [dvitIya saMskaraNa] 6. zrutaskandha vidhAna. pravacana sAhitya 1. dharma aura saMskRti 2. kaida meM pha~sI hai AtmA 3. e be-lagAma ke ghor3e! sAvadhAna 4. smaraNa zakti kA vikAsa kaise kareM? 5. rahasyoM kA bhaNDAra : mahAmantra NamokAra anuvAdita sAhitya 1. sambodha paMcAsikA 2. ralamAlA 3. pramANa prameya kalikA 4. jJAnAMkuzam 5. daJcasaMgaha 6. vairAgyasAra 7. mithyAtva niSedha krIr3A sAhitya 1. AdhyAtmika krIr3Alaya [6 kheloM kA samudAya] 2. jJAnanidhi krIr3Alaya gIta aura muktaka sAhitya 1. suvidhi muktaka maNimAlA [bhAga-1] 2. suvidhi gIta mAlikA 12ru 25 21 500 30 15 35 ru. 5ru. 25 ru,