Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीबुद्धिविजयरचितचित्रसेनप्रमावताचारित्रम्
Edited by: MUL RAJ JAIN, M.A.,LL.B.
JAIN VIDYA BHAVAN
Krishan Nagar, LAHORE,
1942
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Published by Mul Raj Jain, M. A., LL. B., Jain Vidya Bhavan, Krishan Nagar, Labore
Secretary
Price Re. 1/4
Printer Deva Raja M. A. Nuli Bar Press, LAHORE.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
Citragenapadmā vatīcaritra is a short roinance dealing with the story of Citrasena and Padmăvatī, and laying stress on the importance of śīla, chastity. The Jains regard (i) dāna, charity; (ii) śīla, chastity; (iii) tapas, austerity and (iv) bhāvanā, sincerity of heart as great virtues around which the Jain poets have built a network of didactic tales-legendary and semi-historical. SYNOPSIS
Once upon a time, king Virasena ruled over Vasantapura. His wife was Ratnamālā Their only son, Citrasena, found a friend in Ratnasāra, the son of the king's minister. Both the friends used to roam about together in the town. They were so beautiful that the ladies of the town
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
2]
Citrasena padmavaticaritra
would feast their eyes upon them from the roofs of their houses. The elders of the city did not approve this conduct of the prince and approached the king with the request that Citrasena be taught to behave properly. Hearing this the king got enraged, and in a fit banished him from his country.' Citrasena, however, never learnt the reason of his father's anger, but thought, "Surely my father is not to blame. It is the result of my own karman. One must reap what one Sows". Consequently without much ado he took leave of his father as well as of his mother. The latter out of affection gave him seven jewels to serve him on his way. Thence he went to his friend, Ratnasara, to bid him farewell. But Ratnasara would not allow the prince to depart all alone saying, "a friend in need is a friend indeed."He,therefore, accompanied him to the forest. (1-43)
P
1. This is a good instance showing that the king respected his people's advice and would yield to it even if it went against his own dear ones. Cf. Agadakumara's banishment (Meyer : Hindu Tales p. 237-8)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 3
After passing through towns and villages in the course of their wanderings, they came into a dense forest, and took shelter under a tree. The prince being fatigued soon fell - asleep. Ratnasara, however, kept awake to guard the prince. At midnight he heard from afar the sound of merry-making of a kinnara-party and waking the prince up drew his attention to it. To enquire into the matter they followed in the direction of the sound and reached a splendid Jina temple in which gods and kinnaras had assembled to celebrate the aṣṭāhnika festival with great eclat. There Citrasena saw an exquisite image of a girl which displayed the skill of the artist. He fell in love with the girl represented by the image2, and fainted away. When he was brought to his senses, he resolved to marry that girl or to die. Ratnasara tried in vain to dissuade him
•
2. For falling in love with a girl on seeing her portrait, see Tawney: Ocean of story IV pp. 132 and note; Mallishena: Nagakumaracarita I (Pathak Com. Volume, Poona, 1934, p. 102).
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Citrasenapadmavaticaritra
.
from his mad and impracticable resolve. ( 44-58)
As luck would have it, an Oinniscient monk came there and delivered a sermon. Ratnasāra availed himself of the opportunity and enquired from the monk about the identity of the image. The kevalin said, “ID Ratnapura there are the king Padmarath a and his qeen Padmaśrī. They have a daughter Padmāvati by name. When she attained the bloofing youth, the king became anxious to get her a suitable match. Portraits of many young and handsome princes were shown to her, but none of them pleased her, as she hated men. The other day she went to the temple of Sāntinātha, and was seen by Sāgara, a sculptor from Kāncana come there on pilgrimage. Knowing that the charming girl hated all men, he felt pity for her and made this image of her" (69-91 )
3. For girl's hatred towards men, Cf. Tawney : Ocean of story III 260 and note 2, VII 35, 217; Nagakumaracarita IV ( Pathak Com. Vol. p. 111 )
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 5
On hearing this, Citrasena fainted once again. The kevalin proceeded to tell the previous story of the prince. "In the Campaka forest, on the bank of a lake, there lived a pair of swans. Once upon a time, a merchant put up there with his caravan. After a bath, he worshipped the Jina and prepared his meal. Before taking it he was looking for an atithi to share it with him, when a sage who had fasted for a month passed that way. The merchant was exceedingly glad to see that sage and supplied him food that was acceptable to him. The pair of the swans praised this action of the merchant and won great merit. (92--107)
Introduction
"After some time the female swan brought forth young ones. One day,unfortunately a fire broke out in the forest. The male bird went out to fetch water to extinguish the fire. When he did not return for a long time, the female suspected his faithfulness towards her and affection for the young ones. She concluded that males are faithless and resolved
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
6 ]
Citrasena padmavaticaritra
on her own part never to see a male again. While entertaining such thoughts she was burnt alive along with her offspring. When, however, the male returned it was already too late. He found to his great dismay that his mate and the young ones had been burnt by the conflagration. This tragedy shocked him so much that his heart failed. It was this pair of swans that was born as Citrasena and Padmavati in their present birth, as a consequence of the virtue won by praising the merchant's act of charity. "On seeing the image and hearing the story of the last birth, Citrasena was reminded of his own part in it and fainted." (108-121)
Thus acquainted with Padmavatî he asked the kevalin about the means by which he
4. Cf. Tawney: Ocean of story III pp. 291 ff. Offspring of a pair of swans was carried off by a wave of the sea. The male bird asked the female not to lament the loss so much. At this the latter killed herself thinking that males had no affection for their offspring and mates. In the next birth she was reborn as a princess and resolved not to marry. The male bird was reborn as a prince. On meeting her he reminded her of their previous life by a word picture and married her.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[7
could be united with his beloved. The kevalin replied that her hatred towards men dated from her previous life when as a female swan she suspected her mate's faithfulness and resolved never to see a male again. As a remedy, he suggested to Citrasena that if he displayed to her the picture depicting the scenes of their former life, she might remember those events and marry him. ( 122-129 )
Taking leave of the sage, they proceeded on their journey and reached the outskirts of Ratnapura where they passed the night in a temple dedicated to the yakşa Dhananjaya. During the night all kinds of spirits-bhūtas, vetālas, rākşasas, kinnaras ete--came there to have a jolly time. Some of them sang and others danced. The prince was awakened by this noise and went to the assembly of the spirits who treated him as a guest. Dhananjaya blessed him with a boon that he would always turn out victorious on the battlefield. ( 130--150 )
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
8)
Citrasenapadmavaticarıtra
At daybreak they entered the city and heard the royal proclamation by beat of drum that whosoever cured the princess Padmāvati of her hatred towards men, would get her together with half the kingdom (151--153 )
Citrasena got a beautiful picture made depicting how the pair of swans had met their death in their previous life. Everyhody who saw the picture, admired it greatly. Padmavati, too, saw him carrying the picture, recalled her previous life and fainted away. When she came to her senses, she realised the true cause of her hatred for men. Meanwhile the prince disappeared and Padmävati felt the pangs of separation as she no longer hated men. ( 154-174)
Then on an auspicious day, Padmāvati's father arranged a svayamvara which was attended by a large number of princes from various countries. When they had taken their seats in the proper order, Padmaratha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
· Introduction
[9
declared,"Whosoever succeeds in bending my ancestral bow, Vajrasāra, shall win my daughter," Then Padmāvati, decorated with lovely ornaments and clothes, entered the svayamvara-compound and doubted if that tender prince could bend that strong bow. The princes of Lāța, Karņāța, Kāśmira and Anga came forward one after the other to try their luck but failed miserably. Padmăvatī was feeling dejected not to find her cherished lover come forward. At last, however, Citrasena appeared there with his friend, and strung the bow. Padmāvati joyfully garlanded him. (175-219)
The other princes could not tolerate this success of an unknown youth and took up arms against him, who, though alone, overpowered them all. Meanwhile a bard announced that the unknown prince was Citrasena, the son of Virasena of Vasantapura. This satisfied the vanity of the princes. Then the marriage was celebrated with great eclat ( 220-234)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
10 ]
Citrasenapadmavaticaritra
Some time later, Citrasena thonght of going to his own parents, and took leave of his father-in-law, Padmaratha advised his daughter to serve her father- and motherin-law and to treat her husband as a god, and bade them farewell. (235-243 )
On their homeward journey, they stayed one day under a banyan tree. At nightfall, all went to sleep except Ratnasara who kept watch. On the banyan tree there lived the yakṣa Gomukha and his mate Cakreśvari. The latter asked Gomukha to tell her who the prince was and whither he was bound., Gomukha related the life-story of Citrasena and remarked."His mother is dead. His father has married a second wife Vimalā by whom he has a son Gunasena. Vimalā is trying to get the kingdom for her own son. In order to gain her end she will persuade Vīrasena to get rid of Citrasena. When he reaches his city (i) Vilasena will offer him a very vicious horse to ride on; (ii) the porch of the gate will be caused to fall on the prince's
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 11
head while he passes under it"; and (iii)Vimalā will serve him with poison in sweets. Lastly (iv) there will be the fear of liis being bitten by a poisonous snake. If he escapes uphurt t'n rough the efforts of his friend, he shall become king. But if ever the friend mentions these events to anybody, he himself shall be turned into stone." Ratnasāra heard all this. ( 244--269)
At daybreak the party resumed its journey and in due course reached Vasantapura. Vīrasena went out to meet his son and offered him a vicious horse to ride on. But Ratnasāra secretly replaced this horse by a gentle one. When thev were about to pass through the city-gate, Ratnasära struck the prince's horse in the face so severely
5. The motif of causing a porch to fall on an undesirable person while he is passing under it is pretty frequent in folklore and literature Cf. Mudrarakshasa II where it is reported that Rakshasa's secret agents intrigued unsuccessfully to murder Candra gupta dy diopping down the coronation arch while he passed under it. Raja Naunihal Singh, the grandson of Maharaja Ranjit Singh met his death by a similar tragedy. There might be some political intrigue behind it.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
12 ]
Citrasenapadmavaticaritra
that the horse stopped and covered a few steps backwards without changing the direction. Suddenly the porch fell upon the people. After reaching the city, Citrasena went to see his step-mother who invited him to a dinner. In response to the invitation, he went to her palace along with his friend and retinue. He was served sweets mixed with poison, but was saved from eating them by the prudence of Ratnasāra who, removing the poisonous sweets, placed in Citrasena's dish pure ones which he had taken with him. (270-298)
Thus defeated in his attempts at the life of his son the king was feeling remorse one day, when the last Tirthankara, Mahāvīra, happened to visit Vasantapura. Hearing of his arrival, Vīrasena went to listen to his sermon which moved him so much that be installed Citrasena on the throne, and himself, followed by his queen, joined the Order. (299–322)
Thenceforward, with Ratnasara as his
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 13
over
minister, Citrasena began to rule Vasantapura. He always strove to do good to his people and led a pious life full of meritorious deeds such as charity, worship of tho Jinas and the like. Citrasena, Padmāvati and Ratnasara used to spend their tune together; they never separated from each other even for a single moment. One night when the king and the queen were asleep, Ratnasara served them as a guard with a sword in his hand. It so happened that a black serpert was seen coming down the chain of the bed. Ratnasara at once killed it with his sword. As ill luck would have it, a drop of blood fell on the upper part of Padmavati's leg. While Ratnasara was removing it, Citrasena woke all of a sudden and enquired what the matter was. Ratnasara was in a fix; if he told the truth be would be petrified as the yakṣa had prophesied, but if he did not tell it he would incur the wrath of his master and thereby stood in danger of his life. But he was not a man to swerve from the path of duty and virtue. He could not tell a lie
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
14 ]
Citrasenapadmavatiçaritra
before Citrasena. So he made up his mind to narrate the whole incident even at the cost of his life. (323–345 )
With a firm determination, he began to tell the yakşa's prophesy and as he passed froin one incident to the other,his body coinmenced turning into stone from the feet to the head. As soon as the narration ended, Ratnasāra fell on the ground completely petrified. (346–59)
At this the king repented and lamented the loss of his dear and wise friend, Ratnasāra. Finding no remedy to escape from the pangs of separation, he decided to commit suicide, Padmavatī, however, dissuaded him from committing suicide, saying, "The cowards alone resort to suicide under a difficulty; the wise try to overcome it by other means. I am sure that if we begin giving charity to the poor, the Brahmans, the monks and others, among them, there may come some one who could restore your friend to life. Our object will then be fulfilled.” The king agreed to this and opened up his treasures to charity, but
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 15
among the innumerable suppliants there was none who could infuse Ratnasāra with life. One day it occurred to Citrasena that per: haps the very yakşa, who had foretold the calamities, might prescribe a remedy. Entrust. ing the old minister with the burden of the kingdom, he started on the journey and reached the banyan tree where tho yaksa and yakṣiṇī lived. At night, at the latter's request the yakşa narrated the whole story,how Citrasena was saved from the fourfold calamity by his friend, Ratnasala; how the latter was petrified on disclosing the secret when compelled to do so, and how he would regain his Original form if a virtuous lady, with her son in her lap, touched all his limbs, Hearing this) talk the prince returned to his capital.(360-401
Fortunately Padmavati was pregnant those days and in due course of time alle gave birth to a charming son. Great colebrations were held-worship was perforined in all the Jina temples for eight days, the poor people were fed; large sumas were given in charity. On
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
16 )
Citrasenapadmavaticaritra
the eleventh day a feast was arranged. The child was baptised Dharniasena. Citrasena, who had never forgotten Ratnarārat thought that that was the proper opportunity to bring him back to life. The statue of Ratnasāra was properly bathed. Padmāvatī took her son in her lap, meditated upon the Parameşthin mantra, and deolared, "Listen, o protectors of the directions, the sun, the moon, planets, saviours of the fields, vetālas, vaimānikas, gods and all! If my conduct in mind, speech and action is pure, then Ratnasāra must come to life at the mere touch of my hand !" No sooner did she touch him than he regained his consciousness and all became happy. (402-419)
One day as the king was sitting in his court, a messenger came with the news that Şimhasekhara of Simhapura had revolted and waylaid travellers. Citrasena was greatly enraged to hear this news. He ordered his army to march against the offending chief, tain. Some days later, when the army was
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 17
encamped in the Dandaka forest, the king heard at night the moaning of a man. He went in the direction of the sound and found at a small distance a man fettered and nailed to a tree. The king at once set the man free and enquired who he was and why he was in such a plight. Thereupon the man narrated his story thus: "I am Hemamali, the son of Hemaratha and his wife Hemamālā of Hemapura situated in the North range of the Vaitaḍhya mountain: With my wife Hemaculă I was enjoying all the pleasures of life. One day we went out on a pilgrimage to the Nandiśvara continent. Ratnacuda, wicked Vidyadhara, was enamoured of the beauty of my wife and followed us. Finding a suitable opportunity he put ine in fetters and eloped with my wife." This made the king furious with rage. He marched against the Vidyadhara and finding him seated under a tree challenged him, "O adulterer! Where can you go?" In the fight that ensued, Citrasena overpowered his enemy.
a
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
18 ]
Citrasenapadmavaticaritra
Fearing death at the hands of Citrasena, Ratnacũļa put a blade of grass in his mouth and sued for mercy. ( 420—449 )
Life being granted to him Ratnacūçla related his own story: "I had learnt the Vidyās on the Gandhamādana mount, but on my way back, I lost my lore on being attracted towards Hemamālī's wife. I fettered and nailed Hemamālī and eloped with his wife. But on enquiry she turned out to be a girl belonging to my own gotra. On seeing you, King Citrasena, coming to the help of Hemamali, all my friends ran away and I am left alone to seek forgiveness." Citrasena praised his virtuous conduct and let him go his own way. (450_461)
As a mark of gratitude Hemamāli presented' to Citrasena a couple of novelties-- magic cot by which one could fly at will from one place of pilgrimage to another through the air, and a rod that could kill and bring again to life anybody. Ratnacuda also presented to the king a pill by eating which a
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 19
man could change his form. At last they took leave of Citrasena and repaired to their respective cities. (462-472)
Then Citrasena resumed his march against his enemy, Simhasekhara, and conquered him with the help of the magic rod. He was, however, pleased at the valour of the opposing forces, revived the dead soldiers and appointing Simhasekhasa as his governor in Simhapura returned to his capital. (473_494)
He was received by his wife, son, minister and people with great eclat. Citrasena and Padināvatī devotedly undertook to observe the twelve vows of a Śrāvaka and paid their homage to monks. (495–510)
One day they decided to test the magic power of the cot and resolved to visit the various places of pilgrimage. Through the magic power of the cot they reached the Astăpada mount where Bharata had built the temple, called Simhanişadyā. They worshipped and praised the Jinas and returned home.(511-541)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
20 ]
Citrasenapadmavaticaritra
On another day, Citrasena was informed about the arrival of a great monk, Damasāra. He paid homage to the sage and listened to his sermon. He was so much affected by it that he set his son Dharmasena on the throne and himself together with Padmavati and Ratnasara joined the Order. In due course they all attained Mokşa. (542-557) Manuscript Material :
The present edition of Citrasenapadnavatīcaritra by Buddhivijaya is based on the following MSS
A : belonging to the Bhandar at Anibala Cityø. Leaves 16; 14 lines to a page; 40 letters in a line. Paper, ordinary. Script, Jain. Legible. Colophon at the end:
संवत् १८२४ ना वर्षे मासोतममासे शुक्लपक्षे नवमितिथी वार बुधे लपीकृतं ॥ शकलभट्टारक पुरंदरभट्टारक भाल तिलकायमान श्री श्री श्री १०८ श्री श्री विजयप्रभसूरीश्वर तत शिष्य पंडित
6. Banarsi Das Jain: A Catalogue of Manuscripts in the Panjab Jain Bhandars, Part I,Panjab University, La hore, 1939 No. 838.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 21
श्री ५ श्री प्रेमविजय गणि तत् शिष्य पं० श्री ५ भागविजय गणि तत् शिष्य पं० मेघविजय गणि वाचनार्थः ॥
B: of the Sumativijaya Bhandar at Zira in the Ferozepur District'. Leaves 25; 12 lines to a page; about 35 letters in a line. Paper, ordinary, white. Script, Jain, quite clear and bold. Colophon at the end: ली० माहाराज जी श्री कमल विजय जी ॥ श्री ॥ श्लोक ५६० ॥ संवत् १६४६ ।।
The MSS from Ambala City. Nakodar Patti and Zira Bhandars were also consulted. They were, however, copies of Rajavallabha's version.
Popularity of the story:
The story of C. and P. seems to have been fairly popular as can be seen from its following versions, extant or referred:
1. By Pathaka Rajavallabha. The story was originally contained in his Şaḍavasya
7. Ibid No. 835.
8. Ibid Nos. 833, 834, 836, 837 and 839.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
22 )
Citrasena padmavaticaritra
kavșttı”, and was later versified into about 500 stanzas. Printed (Jamnagar, 1924) with a good deal of interpolations not found in the MSS examined by me. The printed text also states that the story was taken from gitaafun, cf. 98877 Hal situatiiruta: (v. 1229 )
Kājavallabha 10 was a pupil of Mahimacandra of the Dharmaghoşa gaccha and wrote this poem in Sam. 1524 (1467 A. D.).
2. By Buddhivijaya : the present work. 3. By Bhaktivijaya; a Guj. version. " 4. By Nayavijaya : a Guj. version.'* 5. Citrasena-catuşpadi: a Hindi poem."
6. By Purņamalla : a Skt. work, so far undiscovered
7. Hindi rendering of no. 6, printed at Surat, 1939.
9. M. D. Desai : Jain Sahitya no Sankshipta Itihasa (Gujarati ) p. 516.
10. Peterson : III Report ap. p. 215; Skt. MSS in the Skt. College, Calcutta, no. 58.
11. Peterson: III Report ap. p. 215; t IT STAT TIT Horcat grafafan sifat T No. 834.
12. S. R. Bhandarkar: Deccan College Catallogue, 1888, part IV, No. 349.
13. R. L. Mitra: Notices of Skt. MSS, No. 3035; 14. fataaryeracirafts (Hindi) Surat, Intro. p. 3.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 23
Author:
Buddhivijaya, the author of our poem, was a disciple of Jaganmalla, also known as Pandita Gajamalla who was himself a disciple of Vijaya Dana Sūri in the line of the famous Vijaya Hira Sūri. He composed this poem in Sam. 1660 (1603 A. D.), while Vijaya Sena Sūri was the Pattadhara (Verses 561-64).
Nothing further is known about Buddhivijaya. Language :
Our poem is composed in what is called the Jain Sanskrit. Bloomfield published a study of it in the Festschrift Jacob Wackernagel pp. 220 ff. Its chief peculiarities are the following:
· 1. Occurrence of words peculiar to Jainism, e. g., parfET( 2 ), 9194 (104, 106), #ama ( 95 ), 49146 ( 515 ), C# ( 508 ), FFTFA ( 539 ), Taigh ( 413 ), you ( 322 ), RICETTE ( 330 ), farem ( 95 ), eget ( 555 ) etc etc.
2. Use of grammatical forms not found in classical writers, e.g., farhao ( 43 ), fertfeiera
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
24 ]
Citrasena padmavaticaritra
.
( 84 ), argi arefret ( 140 ), FHTA ( 409 ), FHifaat (297), Aryen ( 261 ) etc etc.
3. Words and idioms taken from Prakrits and vernaculars, e.g.
(i) 1977, safata ( 262, 267 ) 'calamity.' It is not the same word as श्रावलि, श्रावलिका "row, string,' but it is a back-formation from Pkt. आवलिया fron Skt. आपद्+ल+ इका. Cf. Pkt. विजुलिया • from Skt. विद्युत् +ल+इका. The use aratai 28274 (267) in the same sense as 2190ageer (358) supports the suggestion. ___Also Cf. Hindi औली 'calamity'; औली टलना 'calainity becoming ineffective.' Platts in his Hindustani-English Dictionary records:
"H, site [ S. 39+ ? ] m. Great calamity ( as a ) plague, cholera etc.
"H. Frant or entert f. Any great calamity = औल; mortal danger=अली (H)."
(ii) ara(230)‘began, started', It corresponds to Hindi Prato begin.'. In this sense the word is used in Pūrņabhadra's version of the Pancatantra's , e.g., Failah TTA:(122, 18), atstafa A:
15 ed. Hettel, Harvard Oriental Series XI, XII,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 25
(268, 10 ) अनावृष्टिः सम्पद्यते
vijaya's use of
(?) Buddhiconforms more to the vernaculars than its use in the Pañçatantra does In the latter case the word follows a verb in the present indicative just as the future suffix derived from in Hindi, whereas Buddhivijaya uses a along with the infinitive as in Hindi and Gujarati Campakaśresthikathānaka :: ·Z.D.M.G. 65 p. 30.
(iii) (315, 383) 'to take leave of' baffled scholars for a long time As the root is almost always found governing an accusative, it was wrongly taken to be as उत्क by regarding the anusvara of the accusative as redundant and analysing the मु of मुत्कलापयू into anusvāra ands. It was then explained as a denominative verb from 1 adj. 'with an upraised (spread out) plumage of a peacock.' Benfey, however, derived it from+
The verb is peculiar to the Jain Skt where it is quite frequent, and means 'to take leave of.' Cf. Kathakosa (ed Jagdish Lal, Lahore,
16
16. Benfey: Pancatantra II 520;Buehler: Pancatantra V, note to p. 48 1. 11.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
26]
Citrase napadmavaticaritra
in press,) pp. 6,11,76; Pañcatantra V p.48 1.11,
It still exists in modern Indo-Aryan, cf. Hindi yata m. 'bringing home a wife'; Hindi, Yarathi Atam adj. 'free.'
It probably comes from Pkt. * ( Skt *# from ye+) with the addition of a. For a detailed discussion, see New Indian Antiqu. arr, Vol. I, pp. 342-3.
(iv) gt (267) 'to escape.' The Dhātupātha gives the root the sense to cut off.' Both Weber and Hertel compare it with Guj. cei 'to release' and its derivatives,"? 'The present use is an kin to. Hindi gaat 'to escape' and not to strat to release.' Other examples of its use are Pārsvanāthacaritra'. I 177, Prabandhacintamaņi (Bombay) p. 20, Rauhiņeyacarita 365, Campakaśreşthikathāna kaos para 76 etc. Its causal is steel ( 433 ) 'to release'.
(v)ce +(356) 'to descend'. This sense comes from Pkt.where sitts and sets are interchange
17. Festschrift Jacob Wackernagel p. 222. 81 By Bhavadevasuri, Benares 1912. 19. Jamnagar 1908; Bhavnagar 1916. 20. ed. Hertel in Ź. D. M. G. Vol. 65 pp. 1 ff.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
[ 27
able. Also cf. Parićiştaparvan, Jacobi's Introduction p. 9.
(vi) 176 ( 322 ) 'back, surface.' Cf Hindi back' from Skt. ge.
(vii) Fr (62) adj. 'excellent.'
(viii) a (212) adj. 'great, intense' Cf. Guj. FAT 'much.
(ix) Batola Arey (378) “the misery of the friend does not disappear.'
(x) astra ( 201 ) 'exerting force, showing energy.'
(xi) are ( 144 ) «guest'.
(xii) ef adj. (446) 'challenged, called.' Cf. Hindi gi at 'to challenge.'
4.Excessive use of participial construction, e. g. in verses 116-22 there occurs no finite verb.'
5. Proverbs and quotations from old Sanskrit writers, Pkts and old vernaculars, e.g., Skt. verses 19,38, 79 and 307 are from the Pañcatantra; 216 from Manusmrti VI 46; 364 included in Subhāşita-ratna-bbändägāra, Bombay, p. 95 v. 21, 343 included in Subba
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Citrasenapadmavaticaritra
şita-padya-ratnākara, Ujjain, III, p. 1070. Pkt. verses 34,173; 548 (Uttaradhyayana III,1); 549 ( Daśavaikālika VIII 35 ); 550 (Sūtrakṛtānga I 2,1). Old vernaculars 21, 42, 58. Proverbs 22b, 31, 78b, 112b, 155b, 242b, 298 etc.
6 New words: Almost every work in Jain Skt. edited or translated on mordern lines contains a list of words not recorded in Skt. dictionaries. A list of such words occurring in CP excluding those listed by H. M. Johnson in her translation of Trişaşti. Vol. I, pp. 45677 is given below.
(330, 407) proclamation by beat of drum
28 ]
forbidding killing of living creatures. (515.516,538) name of a mountain.
adj. (51) (celebration or worship) lasting for
8 days..
(122, 398) from bottom to top.
आवली (267,325,380, 392 ), आवलिका ( 262, 266, 348, 350, 354, 355) calamity.
(141) a musical instrument.
SAT (52 etc) prince.
(29 etc) foot.
adj. (212) great, intense..
agferfa f. (521) an idol representing all the 24 Tirthankaras.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Introduction
(267, 433) to escape.
fanfaar adv. (84, 176) in all directions. (521) a temple consecrated to a god. (197) a musical instrument. FCFA (95, 547) an act involving, or a person causing, no injury to animal life.
fera f. (526) A word repeated thrice by Jains at the threshold of a religious place and suggesting the discontinuation of all worldly activity while a person
is in.
(278) backward steps.
•
f. (53) an idol, a puppet. (322, 359 ) back, surface. ayu (54) to bring to senses.
ff. (511) plan (?).
प्रहरिक (249) प्राहरिक m. (333) watchman. m. (144) guest.
afari (520) eight formalities of performed by gods at the arrival of a Jina. adj. (104, 106 ) free from animal life.
ai
at
[ 29
reception
(201) to exert force.
(24) a folded betel leaf with arecanuts representing a royal command.
(463) to sink.
(177) festival, great rejoicing. (315, 383) to take leave of.
(121) a kind of karman which infatuates or deludes the soul.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
30 ]
Citrasenapadmavatıcaritra
That adj. (302) affected. 277 ( 164, 230 ) began. arer ( 443) to cause to be returned.
HTT, al (297, 409 ) wrongly spelt for सम्मान, सम्मानिता. Hyer (261 etc.) wrongly written for a
aco ( 303 ) an assembly-hall built by gods, where a kevalin preaches.
+36+( 356 ) to descend. angf1944 ( 555) deeds done by several persons collectively. Their fruit also is enjoyed collectively,
are adj. ( 62 ) excellent. faefaret ( 526 ) name of a temple. GETAH ( 241 ) palanquin. Eto n. ( 525 ) m. according to M. W.' FACE ( 153, 391, 393 ) to destroy the effect of. trana adj. (446) shouted to, challenged. EGZE12 (119, 166 ) heart-break.
Lastly I thank the custodians of the bhandars. at' Ambala city,' Nakodar, Patti and Zira for kindly lending me the MSS of this work.
Mul Raj Jain
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥
श्रीबुद्धिविजयरचितम् चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
कल्याणकमला गेहं निःसन्देहं ' सदोदयम् । कल्याणविलसद्देहं वन्देहं वृषभप्रभुम् ॥ १ ॥ पुण्डरीक महानन्दं पुण्डरीकवराम्बकम् । पुण्डरीकगणाधीशं नत्वा तवाकरं मुदा ||२|| महासेनस्य शीलेन महासेनासमुन्नतेः । चित्रसेननरेशस्य चित्रकारिकथां ब्रुवे ॥३॥ जम्बुद्वीपाभिधे द्वीपे क्षेत्रे भरतनामनि । वसुधातलविख्यातो देशो नाम्ना कलिङ्गकः || ४ || धनधान्यगृहोदारं गजगोकुलसङ्कुलम् ।
तत्रास्ति क्षितिशृङ्गारं वसन्तपुरपत्तनम् ॥५॥ यत्र काशः सरितीरे कलिर्यत्र वनान्तरे | मारिः सारिफले यत्र न पुनर्नगरीजने ॥६॥
12 निःसन्देहसदो० ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[७-१४
-
-
मनोभीष्टाशना भव्यवासनाः प्रवरासनाः । व्यवहारिजना यत्र वसन्ति धनदोपमाः ॥७॥ न्यायवान् शीलसम्पन्नः प्रजापालनलालसः । उदारमानसस्तत्र वीरसेननरेश्वरः ॥८॥ रूपश्रीसुन्दराकारा भाग्यसौभाग्यमन्दिरम् । रनमाला प्रिया तस्य सतीजनमतल्लिका ॥६॥ शशीव सज्जनानन्दी रूपनिर्जितमन्मथः । दाता शूरस्तयोः पुत्रः कुमारश्चित्रसेनकः ॥१०॥ वासवस्य गुरुमन्त्री श्रेणिकस्याभयो यथा । बुद्धिसाराभिधस्तस्य जातो मन्त्रीश्वरस्तथा ॥११॥ रत्नसारः सुतस्तस्य रत्नसारशरीररुक् । कुशाग्रतीक्ष्णधीः' सौम्यः सर्वशास्त्रविशारदः ॥१२॥ अन्योन्यमभवत्प्रीती राजसूमन्त्रिपुत्रयोः । मध्याहोत्तरकालीना छायेव ववृधे च सा ॥१३॥ नगरान्तर्भमन्तौ तौ रममाणौ परस्परम् | गृहोपरि समारुह्य विलोकन्ते पुराङ्गनाः ॥१४॥ समीक्ष्याथासमीचीनं विचार्य चतुरैनैरैः। 1 A. तीक्ष्यीधीः। 2zते ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५-२२ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
समागत्य सभासीनो भूमिनेता नमस्कृतः ॥१५॥ प्रजापालेन सानन्दं कुशलप्रश्नपूर्वकम् । पृष्टं सकललोकानां समागमनकारणम् ॥१६॥ तेषामेको बभाषेथ वृद्धवारुविचारवित् । देव विज्ञप्तिकामवं 'कुर्वते नगरीजनाः ॥१७॥ रूपमीनध्वजो देव तव सूनुर्धममसौ ।
नगरान्तर्दिवानक्तं रक्षणीयः प्रयत्नतः ॥१८॥ यतः - यस्मिन् कुले यः पुरुषः प्रधानः
स एव यत्नात् किल रक्षणीयः । तस्मिन् विनष्टे च कुलं विनश्येन
___ न नामिभङ्गे बरकाः स्थिराः स्युः ।।१६॥ इति श्रुत्वा महीनाथश्चिन्तयामास मानसे । धन्यास्ते जीयते यैस्तु धनयौवनयामदः ॥२०॥ भरिजुन्वण घरि पर धणु अरु सामीसम्माणु । तिहुगन्धि जिन गम्बिया तिहिं पुरिसां सुविहाणु ॥२१॥ प्रजामुद्देजयेद्यस्तु कृत्यं तेन सुतेन किम् । कर्णत्रुटिर्भवेयेन काशनेनापि तेन किम् ।।२२।।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[२३-३०
-
भृकुटीभीषणो राजा यावजातः समान्तरे । तावन्नन्तुं समायातः कुमारो भूपतेः क्रमौ ॥२३॥ भूपः पराङ्मुखीभूयादापयत्तस्य रोषतः ।। पत्रत्रितयसम्बद्धं बीटकं नन्दनस्य च ॥२४॥ वज्रपात इवाकस्माद्दुःखितश्चिन्तयत्यदः । अपराधं विना तातो रुष्टः किमु ममोपरि ॥२५।। अथवा न पितुर्दोषो दोषोयं मम कर्मणाम् । पूर्वाचीर्णानि कर्माणि समायान्त्युदयं यतः ॥२६॥ यद् यावद् यादृशं येन कृतं कर्म शुभाशुभम् । तत् तावत् तादृशं तस्य फलं यच्छति देहिनः ॥२७॥ कृतकर्मक्षयो नास्ति कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥२८॥ विचिन्त्येति निजे चिचे समालम्ब्य च धीरताम् । प्रणम्य भूपतेः पादौ नन्तुं मातुः क्रमौ गतः ॥२६॥ राजरोष समाकर्ण्य सुतोक्तं साथ दुःखिता। पृथिव्यां पतिता मूच्छौं गता सुस्थोपचारतः ॥३०॥ ग्रामे वासो दरिद्रत्वं मूर्खत्वं :कलहो गृहे । 1 A स्मा दुरित।
--
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१-३६ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[ ५
पुत्रैः सह वियोगश्च दुःसहं दुःखपञ्चकम् ||३१|| रुदन्त्युच्चैः स्वरं शोकातुरा नन्दनवत्सला । पुत्रमोहाद्ददौ रत्नसप्तकं सम्बलाय सा ||३२|| एकाकी खड्गमादाय प्रणम्य जननीं निजाम् । चचाल पुरतो मार्गे सोसम्पूर्ण लोचनः ||३३|| यदुक्तम्
जणणी जम्मुत्पत्ती पच्छिमनिद्दा सुभासिअं वयणं । मणइटुं माणुस्सं पंच विदुक्खेहिं मुति ||३४|| धीरत्वमवलम्ब्याथ स गच्छन्नगरान्तरा । स्मृत्वा मन्त्रिसुतं मित्रं मन्त्री श्वरगृहे गतः ||३५|| रत्नसाराख्यमित्रेण पृष्टो भूपतिनन्दनः । चिन्तातुरमना मित्र दृश्यसे केन हेतुना ॥ ३६ ॥ कथं ग्रामान्तरं गन्तुं प्रवृत्तः सेवकोज्झितः । निवेद्य मे निजोदन्तं निःशल्यं मानसं कुरु || ३७॥ सुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु । स्वामिनि च सुप्रसने निवेद्य दुःखं सुखी भवति ॥ ३८॥ ततः सकलवृत्तान्तमाकर्ण्य कुमरोदितम् । बभूव रत्नसारोपि मित्रदुःखेन दुःखितः ॥ ३६ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४०-४४
कुमारः प्राह हे मित्र त्वया स्थेयं गृहे सुखम् । अहं देशान्तरं यामि अभिमानधनः पुनः ॥४०॥ जगाद रत्नसारोपि तिष्ठामि सदने कथम् । सुखं वा यदि वा दुःखं सोढव्यञ्च त्वया सह ॥४१॥ हेज हियाली परिखिइ खल वयणे जल साउ। मित्त कुवेला' परिखिह सुहडु लागइ घाउ ॥४२॥ पितमातृकुटुम्बादिस्नेह दत्वा जलाञ्जलिम् । दृढीकृत्य निजं चित्तं प्रच्छनौ चलितो ततः ॥४३॥ अविलम्बप्रयाणेन ग्रामाकरपुराणि तौ । मुवा' भीमाटवीं प्राप्तौ स्थितौ सायं तरोस्तले ॥४४॥ मार्गश्रान्तशरीरस्तु सुप्तो भूपतिनन्दनः । सावधानमना मन्त्रिसुतः प्राहरिकः स्थितः ॥४५॥ जाग्रत् मन्त्रिसुतो दूरे शुश्रावं किमरध्वनिम् । विस्मितो भूपतेः पुत्रं विवोध्याकथयत्स तम् ॥४६॥ तं श्रुत्वा कुमरोवादीत स्वभावात् कौतुकप्रियः । अहं तत्र ममिष्यामि स्थातव्यश्च त्वयात्र भोः ॥४७॥ मन्त्रिपुषी बमाणे तं न त्वामेकाकिनं पुनः ।
1A कुवेला। 22 पितु०। BA पुस्का।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८-५६ ]
चित्रसेनपावतीचरित्रम्
अरण्ये श्वपदाकोणे प्रेषयामि सुलोचन' ॥४८॥ हसित्वा कुमरोवादीत् क्षत्रियाणां भयं कुतः। इत्युक्त्वा चलितस्तत्र मित्रश्चापि तमन्वगात् ॥४६॥ दृष्टं ताभ्यां शुभं शुभं युगादिजिनमन्दिरम् । अनेकदेवदेवेन्द्रमण्डितं किम्मरैर्वतम् ॥५०॥ गायन्ति गायनाः सम्यग् नृत्यन्ति त्रिदशाङ्गनाः। अष्टाह्निकादिने तत्र महोत्सवपुरस्सरम् ॥५१॥ प्रविश्य विधिना तत्र नमस्कृत्य जिनेश्वरम् । समित्रः कुमरस्तत्रालोकयामास चारुताम् ॥५२॥ प्रासादमण्डपे तत्र सद्विज्ञानविनिर्मिता । दृष्टा पाश्चालिका चैका कुमारण मनोहरा ॥५३॥ रूपेण मोहितस्तस्या मूञ्छितो राजनन्दनः । शीतोपचारतो रनसारण प्रगुणीकृतः ॥५४॥ मूर्छायाः कारणे पृष्टे कुमारोकथयच्च तम् । एषा पाशालिका कस्याः कृता केनानुमानतः ॥५५॥ यस्या रूपानुमानेन कृता पाश्चालिका त्वसौ । सा कुमारी मयोद्वामान्यथा मे काष्ठभक्षणम् ॥५६॥ 1Zoनम् । 22 ०त्र लो०।
-
--
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[५७-६४
मन्त्रिपुत्रो बभाषे तं मित्र माङ्गीकृथा वृथा । आकाशपुष्पसङ्काशमेतत् कार्य हि दुष्करम् ॥५७।। हिया मणोरह' तं करे जं करवा समरत्थ । सग्गि सुरतरु मोरिया कोइ पसारइ हत्थ ॥५८॥ इतश्च राजपुत्रस्य पुण्यप्राग्भारयोगतः । समाँगात केवलज्ञानी साधुस्तत्र सुरैर्वृतः ॥५६।। कुमारः सह मित्रेण नमस्कृत्य मुनीश्वरम् । 'घिनयाभिनमन्मौलिरुपविष्टः कृताञ्जलिः ॥६०॥ देशनान्तेथ पप्रच्छ रत्नसाराभिधः सुधीः । कस्या रूपानुमानेन केन पाश्चालिका कृता ॥६१॥ एतद्वचनमाकर्ण्य बभाष मुनिपुङ्गवः । वत्साकर्णय मद्वाक्यं कर्णसारसुखप्रदम् ॥६२॥ वर्तते काशनाकर्णि काशनाभिवपत्तनम् । वसन्ति यत्र चत्वारो वर्णा विज्ञानकोविदाः ॥६३॥ अनेकचारुविज्ञान विश्वकर्मावतारकः । सूत्रधारो गुणाहानो गुणश्रीस्तस्य च प्रिया ॥६४॥ तत्कुक्षिसम्भवाः पञ्च नन्दना विधविश्रुताः। 17 मनोरथ। 2 Z अस०।
-
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६५+७२ ]. चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम् [
प्रथमो धनदेवाख्यो धनसारो द्वितीयकः ॥६५॥ तृतीयो गुणदेवश्च . चतुर्थस्तु गुणाकरः । पञ्चमः सागरो नाम कलानामेकसागरः ॥६६॥ पञ्चापि पठिताः कर्म कर्मठाः प्रवराङ्गनाः । अर्पितार्थभराः पित्रा कृताः सर्वे पृथक् पृथक् ॥६७॥ तेषां मध्ये लघुः पुत्रः सागराख्यो गुणाधिक विज्ञातानकविज्ञानो जिनधर्मरतः सदा ॥६॥ दयाहृदया नित्यं पतिचित्तानुगामिनी ।। तस्य प्रिया प्रियालापा' नाना सत्यवती सती ॥६६॥ अथ रलपुरद्रङ्गे राजा पद्मरथोभवत् । पद्मश्रीस्तस्य राज्ञी च पद्मा पद्मापतेरिव ॥७॥ तयोः पद्मावती पुत्री. पद्मबन्धुरलोचना । जातरूपवपुर्वर्णा, सम्प्राप्ता यौवनश्रियम् ।।७।। अन्येधुस्तां समायातां सारशृङ्गारभासुराम ।
दृष्ट्वा पद्मरथो राजा वरचिन्ताकुलोभवत् ॥७२॥ यतःकुलश्च शीलच. सनाथता च.
___ विद्या च वित्तश्च वपुर्वयश्च । 1 A. लापी। 27. ०रूपरथामु०।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[७३-८१
वरे गुणाः सप्त विलोकनीया
__ स्ततः परं भाग्यवती च कन्या ॥७३॥ मूर्खनिर्धनदूरस्थशूरमोक्षाभिलाषिणाम् । त्रिगुणाधिकवर्षाणां न देया खलु कन्यका ॥७४|| कुलजातिविहीनानां मातृपितृवियोगिनाम् । गेहिनीपुत्रयुक्तानां न देया खलु कन्यका ॥७॥ सदैवोत्पन्नभक्ष्याणामालस्यवशवर्तिनाम् । बहुवैराग्यरङ्गाणां न देया खलु कन्यका ॥७६॥ इतिनीतिमतिर्भूपः स्वमुतागुणरञ्जितः । अन्येधु राजपुत्राणां चित्ररूपाण्यदर्शयत् ॥७७॥ केषामपि हि रूपाणि पद्मावत्याश्च नारुचन् । प्रशस्यान्यपि शस्यानि ज्वरवत्या यथा स्त्रियः ॥७८॥ एवं शतसहस्राणां चित्ररूपप्रदर्शनात् । नभिद्यते' मनस्तस्याः स्निग्धभाण्डमिवाम्भसा ।।७९।। पुरुषद्वेषिणी पुत्रीं तदा विज्ञाय चेष्टया । राजा परिकरश्चापि दुःखशल्येन शल्यितः ॥८॥ यात्रायें शान्तिनाथस्य सागरः सूत्रकद्वरः। सकलत्रः समित्रश्च गतो रनपुरेन्यदा।।८१॥ 1A Z वि.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२-६०]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
पूजयित्वा जिनाधीशं यावत् स्तोत्रैः स्तवीत्यसौ । तावत् पद्मावती कन्या स्त्रीवृन्दालङ्कतागता ।।२।। अग्रतः खड्गहस्ताश्च नरवेषधराङ्गनाः। भूरिहक्कारवैोरैलॊकान् वित्रासयन्ति च ॥८३॥ भयभीता जनाः सर्वे नष्टा यावदिशोदिशम् । सागरः शुकरूपस्थीपश्यत्तस्याः कुतूहलम् ॥८४॥ तद्रपविमोहितश्चित्ते सूत्रधारो व्यचिन्तयत् । किन्नरी नागकन्या वा विद्याधर्यथवा किमु ॥८५।। धात्रा यदीदृशी सृष्टा कथं दोषेण दूषिता । विचारं सागराह्वानश्चकारैवं स्वचेतसि ॥८६॥ पुरुषद्वेषदोषेण चारुरूपादिका गुणाः । अस्या भूपालनन्दन्या जाता सर्वे निरर्थकाः ।।८७॥ यथा दीपं विना गेहं यथा सूर्यं विना दिवा । पुत्रं विना कुलं यद्वत्तथा नारी पति विना ॥८८|| एवं विचिन्तयंश्चित्ते यावत्तिष्ठति सागरः । शान्तितीर्थङ्करं नत्वा कन्या तावद् गृहं गता ॥८६॥ कृत्वा यात्रां जिनेशस्य भक्ति साधर्मिकस्य च । सागरः कृतकृत्योथाजगाम निजमन्दिरम्" Holl 1z निज मन्दिरम् ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२.]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[81-8E
-
तेन पाञ्चालिकारूपं निर्मितं सागरेण च । । पद्मावत्यनुसारेण तद्रूपं नास्ति कुत्रचित् ।।११।। पाश्चाल्याः किल वृत्तान्तं श्रुत्वा भूधवनन्दनः' । मूच्छीमवाप्य तत्कालं पपात पृथिवीतले ॥१२॥ शीतोपचारतः सावधाने भूधवनन्दने'। रत्नसारः स दुःखात्मा पुनः पप्रच्छ तं मुनिम् ।।१३।। भगवन् मत्सखा चासौ पाञ्चालीरूपदर्शनात्। मूर्च्छया कि पपातेति सन्देहो विद्यते मम ॥१४॥ सत्कृपालो कृपां कृत्वा केवलज्ञानभास्कर । सन्देहं मम चित्तस्य निरारम्भ निराकुरु ॥१५॥ ततोवीचन्मुनिस्वामी सुधामधुरया गिरा । शृणु वत्स यथातथ्यं वृत्तान्तं सुहृदस्तव ॥६६॥ तथास्मिन भरते क्षेत्रे देशे द्रविडनामनि । चम्पापुर्याः समासन्ने चम्पकाभिधकाननम् ।।६७॥ चम्पकाशोकपुन्नागनारङ्गागुरुचन्दनैः। माकन्दकदलीनालिकेरराजादनैर्युतम् ॥६८।। जम्बुजम्बीरखुर्जूरवीजपूरद्रुमाञ्चितम् । सालतालतमालागनक्तमालतरुश्रितम् ||६||
-
-
-
1Z भूधरन।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
०-१०८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
जपापाटलवामन्तीजातिकेतकवासितम् ।। दाडिमक्रमुकद्राक्षामण्डपादिकमण्डितम् ॥१०॥ तस्मिन् वने सर: सारं निर्मलोदकपूरितम् । बद्धप्रवरसोपानं पद्मिनीषण्डमण्डितम् ॥१०॥ हंसाश्च कलहंसाश्च चक्रवाका बकास्तथा । सारसप्रमुखाश्चान्ये क्रीडन्ति तटसंस्थिताः ॥१०२॥ अन्यस्मिन् दिवसे सार्थाधीशः कश्चित्समागतः । वहुसार्थसमायुक्तः स्थितस्तत्र सरोवरे ॥१०३॥ स्नात्वा प्रासुकनीरेण कृत्वा च जिनपूजनम् । भोजनावसरे जाते साध्वागमनमीहते ॥१०४॥ समारुह्यं सर:पालीमतिथि तन्य पश्यतः । समागात् पुण्ययोगेन मुनिर्मासोपवासकृत् ॥१०॥ सत्प्रमोदप्रफुल्लाङ्गः शुद्धंभावसमन्वितः । प्रासुकान्नं सुपात्रस्य सार्थनाथः प्रदत्तवान् ॥१०६॥ वृक्षस्थहंसहंसीभ्यां दृष्ट्वा तद्दानमुत्तमम् । कृत्वानुमोदनां सम्यग् भूरिपुण्यमुपार्जितम् ॥१०७।। तस्मिन् वने बटोरत्येकः कृत्वा तत्र कुलायकम् । आसन्नप्रसवा हंसी 'मुमोचागडानि तत्र च ॥१०८॥ पक्षोष्मणाथ संसेव्य विनिर्माय च वालकान् ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
:१४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[११०-११८
स्नेहादसान्विता हंसी पुपोष प्रतिवासरम् ॥१०६।। पूर्वकर्मविपाकेन वंशजालीनिघर्षणात्. । दावानलो ज्वलद्ज्वालाकरालः काननेभवत् ॥११०॥ तत्प्रतापाकुलो हंसो हंसीं प्रत्याह सत्वरम् । बालरक्षामहं कुर्वे ब्रज त्वं जलहेतवे ॥११॥ हंसमाह ततो हंसी गच्छ त्वं वारिहेतवे । अपत्यपालने माता समर्था न पिता कचित् ॥११२॥ स्थिता हंसी गतो हंसः स्नेहाकुलितमानसः । सरो गत्वा जलं लात्वा यावदायाति वेगतः ॥११३॥ दवतापाकुला हंसी मनस्येवं व्यचिन्तयत् । नि:स्नेहः कातरो हंसो मुक्त्वा मांस गतः कचित् ॥११४॥ तननं पुरुषाः सर्वे निर्लज्जा निर्दयाशयाः । पापिष्ठा मुखमेतेषां न कदापि विलोक्यते ॥११५।। ज्वलद्दावानले दग्धापत्यपालनतत्परा । दानानुमोदनापुण्यात सम्प्राप्ता मानुषं भवम् ॥११६॥ अथ रत्नपुरद्रले राज्ञः पद्मरथस्य च । पद्मश्रीकृषिसम्भूता जाता पद्मावती मुता ॥११॥ बलमादाय हंसोथ. गतो न्यग्रोधपादपे । हंसी तावन्ता वा बानकीपरिसंस्थिताम् ॥११॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६-१२७ ] चित्रसेन पद्मावतीचरित्रम्
[ १५
अतिस्नेहाकुलः सोपि हृदयस्फोटतो मृतः । दुःसहं हि प्रियादुखं किं पुनः सुतसंयुतम् ॥ ११६ ॥ दानानुमोदनापुण्यप्रभावात् प्रवराशयः । चित्रसेनकुमारोयं सञ्जातो राजनन्दनः || १२० || मोहितो मोहनीयेनाभीष्टरूप विलोकनात् । रत्नसार ! सखा तेसौ मूच्छितस्तेन हेतुना ॥ १२१ ॥ यामूलचूलवृत्तान्तं श्रुत्वा पूर्वभवोद्भवम् । जाता जातिरमृतिस्तस्योपदेशात् प्रवरान्मुनेः ॥ १२२ ॥ करामलकवत्सर्वं पश्यन् पूर्वभनं निजम् । प्रमोदाच्चित्रसेनस्तं ववन्दे मुनिपुङ्गवम् ॥ १२३ ॥ यतीश ! यत्त्वयावाचि सत्यं ज्ञातं मयाखिलम् |
/
परं केन प्रकारेण मिलिष्यति मम प्रिया ॥ १२४ ॥ केवल्यूचेधुना सा तु नरद्वेषेण वर्त्तते । स्त्रीणां स्तुतिपरा नित्यं पुंसां निन्दापरायणा ॥ १२५॥ कुमारोकथयन्नाथ ! निन्दायाः कारणं किमु । मुर्निराह भवे पूर्वे जलार्थं प्रेषितो भवान् ॥ १२६ ॥ दावाग्नितापिता हंसी मनस्येवं व्यचिन्तयत् । निःस्नेहो बालकांस्त्यक्त्वा जलव्याजात् पलायितः ॥ १२७ ॥ तेन वैरेण सा कन्या नरद्वेषपरायणा ।
1
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[१२८-१३७
-
सन्तापमतुलं मातृपित्रीश्च कुरुतेन्वहम् ॥१२८।। यदा प्राग्भवमालिख्य पटे त्वं दर्शयिष्यसि । लब्ध्वा जातिस्मृतिं त्वां तु परिणष्यति सा तदा ।।१२६।। एवंविधञ्च वृत्तान्तं श्रुत्वा कर्णामृतोपमम् । हृष्टचित्तो मुनि नत्वा यथागतमगादसौ ॥१३०॥ कुमारो मन्त्रिपुत्रं तं वभाषे मित्रवत्सल | कथं पद्मावती कन्या परिणेया मयाधुना ॥१३१॥ रत्नसारस्ततोवोचत् कुमार ! शृणु मद्वचः । गत्वा रत्नपुरद्रङ्गे कुरु कार्य यथोचितम् ।।१३२।। चेतसीति विनिश्चित्य प्रस्थिती तत्पुरः प्रति । अनेकाश्चर्यसम्पूर्णां पश्यन्तौ पथि भूमिकाम् ॥१३३॥ कियद्भिवासरैस्तौ च प्राप्तौ रत्नपुरान्तिके । पश्यन्तौ नगरोद्यानं तरुराजिविराजितम् ॥१३४॥ वापीकूपतडागानि प्रपादेवकुलानि च । क्रमादालोकयन्तौ तौ प्राप्ती गांपुरसन्निधौ ॥१३५।। धनञ्जयस्य तत्रास्ति वक्षस्यायतनं वरम् ।. रात्री तत्कोणके सुप्तौ मन्त्रिसूराजनन्दनौ ॥१३६।। रात्रैः कृष्णचतुर्दश्या व्यतीते प्रहरद्वये । मिलिता भूतवेतालराक्षसा:. किन्नरादयः ।।१३।।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८-१४६ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
-
-
मासे मासे च यात्रार्थमागता यक्षमन्दिरे। . हृष्टाः कुर्वन्ति ते वाधं गीतं नृत्यञ्च सुन्दरम् ॥१३८॥ कुमारश्चित्रसेनोपि वाद्यनादेन बोधितः । अपश्यत् पर्षदां तत्र सुपर्वाधीश्वरोपमाम् ॥१३॥ केपि वीणामुपादाय वाद्यन्ति मधुरस्वरम् । केपि गीतानि गायन्ति गम्भीरालापपूर्वकम् ॥१४॥ मृदङ्गतालकंसालविशालध्वनिपेशलम् । धनञ्जयाख्ययक्षाग्रे नृत्यं कुर्वन्ति केपि च ॥१४१।। कौतुकाकुलचित्तोपि कुमारः साहसाग्रणीः । करवालं करे कृत्वा तत्सभायां मुदागमत् ॥१४२॥ सर्वे यक्षादयो देवास्तं समालोक्य विस्मिताः । सुन्दरः कुमरः कोयं पृच्छन्तीति परस्परम् ।।१४३॥ धनञ्जयस्तदा दध्यौ प्राघूर्णो मम मन्दिरे । भागतः पूजनीयोयमेतदाचरणं सताम् ॥१४४॥ इति चेतसि सञ्चिन्त्य तुष्टोवोचद्धनञ्जयः । तुभ्यं यद्रोचते वत्स मार्गय त्वमशङ्कितः ॥१४॥ इतियक्षवचः श्रुत्वा कुमारो . विदुषाम्बरः। विनयाभिनमन्मौलिरेतद्वचनमब्रवीत् ॥१४॥
1 The editor suggests वादयन्ति मधुस्वरम् ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[१४४-१५५
-
अध मे सफलं जन्म सफलं मेद्य जीवितम् । अद्य मे सफला यात्रा यजातं तव दर्शनम् ॥१४७॥ विनयावर्जितो यक्षो हटोवोचदिदं वचः। कुमार मत्प्रसादेन संग्रामे विजयोस्तु ते ॥१४८॥ राजराज मुदा नरखा बरं लब्ध्वा वराशयः । चित्रसेनकुमारोथ समागान्मित्रसन्निधौ ॥१४॥ वीरसेनसुतः साररत्नसारसुहृत्पुरः । बरलब्ध्यादिकं सर्व वृत्तान्तञ्च न्यवेदयत् ॥१५॥ पूर्णा यक्षपतेर्यात्रा विभाता च विभावरी । कुमारो मन्त्रिपुत्रश्च प्रापतुस्तौ चतुष्पथें ॥१५१॥ तस्मिन्नवसरे तत्र नृपः पद्मरथामिधः । पुत्रीविवाहमुद्दिश्य घोषणामित्यकारयत् ॥१५२।। यः कोपि पुरुषद्वेष सुतायाः स्फेटयेन्नरः । अर्धराज्यं सुतां तस्मै नि:सन्देहं ददाम्यहम् ॥१५३।। प्राकण्यं घोषणामेवं हर्षपूरितमानसः । रतसारमुखं दृष्ट्वा कुमार इदमब्रवीत् ॥१५॥ पान्छितार्था हि सिध्यन्ति प्रायः पुण्योदये नृणाम् । मित्र साहाय्यमेतत्ते तत्सुवर्णस्य सौरभम् ॥१५॥ एवमुक्त्वा कुमारेण स्मृत्वा तद्हानिनो वचा ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६-१६४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[१६
-
-
गत्वा चित्रकरोपान्ते पटश्चित्रापितः पटुः ॥१५॥ आदाय तं पटं पाणौ गुप्तवेषो भ्रमन् पुरे । चारुचातुर्यगीताद्यैररञ्ज नगरीजनान् ॥१५७॥ श्रुत्वा तद्भाग्यसौभाग्यचातुर्यादिकलां जनात् । दर्शनोत्कण्ठिता तस्य जाता पद्मावती कनी ॥१५८।। पूर्वप्रेमानुबन्धेन समाकार्य निजान्तिके ।
दर्शनाचित्रसेनम्य साता सानुरागिणी ॥१५॥ यत:
लोचनान्येव जानन्ति सम्बन्धं पूर्वजन्मनः । यतो हर्ष प्रिय दृष्टे वहन्ते चाप्रिये रुषम् ॥१६॥ साश्चर्यमानसाः सख्यो विलोकन्ते परस्परम् । अनेन पुरुषेणास्या नरद्वेषो निराकृतः ॥१६॥ तत्करस्थपटेपश्यत् कन्या काननमुत्तमम् । नालिकेरकदल्यादितरुमण्डलमण्डितम् ॥१६२॥ अनेकपङ्कजाकीर्ण कमनीयं सरस्तथा । वटवृक्षश्च सापत्यहंसहंसीमनोहरम् ॥१६३|| तत्र दावानले लग्ने हंसोगानीरहेतवे । बालरक्षाकृते हंसी स्थिता दावानलाकुला ॥१६॥ शीघ्रं पानीयमादाय यावदायाति पादपे ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[१६५-१७३
तावद्वालकसंयुक्ता दग्धा हंसी दवाग्निना' १६५॥ दृष्ट्वा दवाग्निना' दग्धां प्रियां बालोपरिस्थिताम् । दुःखपूराकुलो हंसो हृदयस्फोटतो मृतः ॥१६६।। एवं चित्रपटं दृष्ट्वा जातजातिस्मृतिस्मृतिः। । मूर्च्छयाकुलचित्ता सा पतिता पृथिवीतले ॥१६७॥ शीतोपचारतः सुस्थीभूता चिन्तयतीति सा । मद्वियोगातुरस्वान्तो हा हा हंसो मृतः किमु ॥१६८॥ पुरुषेषु मुधा द्वेषः प्रचक्रे मूढया मया । एष चित्रधरो धीरी जीवो हंसस्य नान्यथा ॥१६६।। सखीभिः सार्द्धमित्येता वाती यावत्करोत्यसौ । कुत्रापि कुमरस्तावद् गतो मित्रसमन्वितः ॥१७॥ क्षणान्तरे कुमारी तं यावत् पश्यति नाग्रतः । नरश्चित्रधरं तावत्तद्वियोगाद् रुरोद सा ॥१७॥ क्व गतश्चित्तचौरोसौ ममोषित्वा च मानसे । धूर्तेन धूर्तिता बाढं हा सखि त्वं तमानय ॥१७२॥ 'वसिऊण मुज्झहियए जीवं गहिरण कत्थ चलिश्रो सि । सहवासघरविडंबग गंगंमि गओन सुज्झहसि ॥१७३॥ एवञ्च विलपन्ती सा भर्तुःखेन दु:खिता। 1 2 दावा०। 2A adds यतः before verse 173.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४-१८२]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[२१
-
-
-
सखीभिर्मधुरैर्वाक्यः प्रबोध्य स्थापिता भृशम् ।।१७४॥ राजा विज्ञातवृत्तान्तः स्वयम्बरणमण्डपम् । प्रारेमे सर्वसामग्रीशोभितं शुभवासरे ॥१७॥ भूपानां भूपपुत्राणामाकारण कृते ततः । प्रेषिताः सेवकाः शीघ्रं भूमीशेन दिशोदिशम् ॥१७६॥ इति ज्ञात्वा सदाकाराः सशृङ्गारा नरेश्वराः । स्वयम्वरमहोद्धर्षालोकनाकुलमानसाः ॥१७७॥ चतुरङ्गचमूयुक्ताः प्राप्ता रत्नपुरान्तिके । पश्यन्तः कौतुकं सम्यक स्थिता उद्यानभूमिषु ॥१७८॥ पागतानां नरेशानां चित्तवित्तानुसारतः । नृपः पद्मरथाह्वानो रचयामास गौरवम् ॥१७॥ चित्रिता विविधैर्वणः पाञ्चालीभिर्मनोरमाः । निर्मलस्फटिकस्तम्भा मण्डिता यत्र मण्डपे ॥१८०॥ स्वर्णचित्राङ्कितस्फारपद्वैराच्छादितोभितः । चारुचन्द्रोदयः सूत्रधारैव्य॑रचि मण्डपः ।।१८१॥ नानाविधमणिश्रेणिनिबद्धवसुधातल: प्रभूतस्वप्रमापुननिनाशिततमोभरः ॥१८२।। निर्मितानेकविज्ञानरम्यवातायनाद्भतः ।।
1 Z adds the gloss retage in the nargin.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेन पद्मावतीचरित्रम् [ १८३-१६१
1
।। १८५ ।।
हेमदण्डमनोहारिध्वजराजिविराजितः समश्रेणिस्थितानेकमचकावलिकान्वितः प्राकारकपिशीर्षालीप्रतोलीप्रतिभासितः कालागुरुतुरुष्कादिप्रोल्लस धूपधूपितः पञ्चवर्ण स्फुरद्ध रिप्रसूनप्रकरराञ्चितः विलोक्यैवम्विधं लोकाः स्तवयन्तीति मण्डपम् । देवाधीशविमानं किं मेदिनीतलमागतम् ॥ १८६॥ क्वचिद्गीतैः क्वचिन्नृत्यैः सङ्गीतविधिभिः क्वचित् । कचिद्वादित्रनिर्घोषैः शोभिते भूपमण्डपे || १८७॥ शुभेहि शुभवेलायां मञ्चकेषु यथोचितम् । उपविष्टा नृपाः सर्वे भूरिभूषणभूषिताः ॥ १८८ ॥ अथ पद्मरथो राजा जगाद जगतीपतीन् । वज्रसाराभिधं चापमस्त्यस्माकं क्रमागतम् ॥ १८६॥ मण्डपस्थमिदं चापमारोपयति यो नृपः । परिणेष्यति मत्पुत्रीं स रूपादिगुणान्विताम् ॥ १६० ॥ एवमाकर्ण्य भूपालाः स्वभुजावल गर्विताः । धनुर्वेदविदो
नाताश्चापारोपणवत्पराः ॥ १३१ ॥
२२ ]
अथ पद्मावती कन्या धन्यंमन्या वराम्बरा ।
1 A ०राजवि० ।
1126311
1
॥ १८४ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२-२०१]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[२३
उदारस्फारशृङ्गारा सखीजनसमन्विता ॥१९२।। सद्यस्कंग्रथितानेकप्रसूनान कराम्बुजे । घरमालां दधाना च सावधाना बरेक्षणे ।।१९३।। स्वर्णकम्बालसत्पाणिवेत्रधारिपुरस्सरा । मातङ्गगमनायाता स्वयम्वरणमण्डपे ।।१९४॥ यथा दीपशिखा ध्वान्त प्रकाशयति मन्दिरम् । तथा पद्मावती कन्या प्रकाश मण्डपेकरोत् ॥१९५।। बलिष्ठसुभटारोष्यं मण्डपस्थमिदं धनुः । सुकुमारः कुमारोसो कथमारोपयिष्यति ॥१९६॥ इतिचिन्ताकुना कन्या यावञ्चित्ते विचारयेत् । तावद् द्वादशनन्दीनां निर्घोषः समुपस्थितः ॥१९७।। भूपानां मञ्चकस्थानों सावधानहृदां पुरः। नरो त्रधरस्तावदेवमुच्चैरभाषत ॥१९८।। सर्वे मानवनेतारो दातारोपारविक्रमा:। कन्यावरणवान्छा चेद्धनुरारोपबन्तु भोः ।।१९९।। लाटाधिपस्तदोत्तस्थौ कुमारीवरणोत्सुकः । ऊईवीकृत्य भुजादण्ड सुसंवृत्त्योत्सरीयकम् ॥२०॥ समुत्थाय बलं कृत्वा यावधाति धनुर्दिशम् । सावधापं च नापश्यजन्मान्ध इच भूपतिः ।।२०१॥
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[२०२-२१०
-
जहास परिषत्सर्वा दत्तताला परस्परम् । लजाधोवदनो राजा सिंहासनमुपाययौ ।।२०२।। कर्णाटेशः समुत्थाय कृत्वा भुजपराक्रमम् । यावद् गृह्णाति कोदण्डं कन्यावरणलम्पटः ॥२०॥ तावत्कृतफणाटोपान दृष्ट्वा सर्पान भयादितः। स व्यलोकि समालोकः सतालं' हांसतश्च त: ॥२०४|| काश्मीराधिपतिवीराभिमान्यतुलविक्रमः । यावद् व्रजंतनु:पार्थे — कर्नीरूपचमत्कृतः ॥२०॥ पीडितः पीडया तावत् पतितः पृथिवीतले । हसितः पर्षदालोकेलज्जितः वासने गतः ॥२०६॥ एवमङ्गाधिपो भूपो यावद् गच्छति चाग्रतः। देवताधिष्ठितं तावद् दृष्ट्वा ज्वालाकुलं धनुः ॥२०७॥ भीतः सकललोकानां हास्यकोलाहलाकुलः'। पानतमुखाम्भोजो निविष्टश्च निजासने ॥२०८॥ ततः पद्मरथी राजा चिन्तयामास चेतसि । अप्राप्तवाञ्छिता पुत्री कं वरं परिणेष्यति ॥२०९।। कन्याप्यचिन्तयश्चित्ते नागतः प्राणवल्लभः ।
नूनं स्वयम्वराचारो जातो व्यों ह्यभाग्यतः ॥२१०॥ 1 Z सवालः। 2 A राभि०, रा. मि०.| 8 ZOकुलं ।
-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११-२१८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[२५
-
-
-
-
-
गुप्तवेषधरस्तावद् दृष्टो मित्रयुतः पतिः । ततः कन्या सरोमान्चा जाता मुदितमानसा ॥२१॥ कुमारश्चित्रसेनोपि पश्यन् धनकुतूहलम् । खेदखिन्नान् नृपान सर्वान् वीक्ष्य मित्रान्तिकं गतः॥२१२॥ गत्वेति कथयामास कुमारः स्फारविक्रमः। यदि मित्र तवेच्छा स्याद्धनुरारोपयामि तत् ॥२१३॥ चित्तोत्साहवशेनाहमेवं मन्ये विदाम्बर ।
भविष्यति ममाभीष्टकार्यसिद्धिश्च साम्प्रतम् ॥२१॥ यत:
लघूत्थानान्यविघ्नानि सम्भवत्साधनानि च ।
कथयन्ति पुरः सिद्धिं कारणान्येव कर्मणाम् ॥२१॥ तथा
दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं' वस्त्रपूतं जलं पिवेत् । सत्यपूतं वदेद्वाक्यं मनःपूतं समाचरेत् ॥२१६॥ मनस्येवं विमृश्याथ गत्वा कोदण्डसन्निधौ । नमस्कृत्य करे कृत्वा स्मृत्वा चित्ते धनञ्जयम् ।।२१७॥ खड्गपाणिधर मित्र निर्भयं पृष्ठतः स्थिते । चित्रसेनकुमारेण लीलयारोपितं धनुः ॥२१८॥ 12 पाद। 2 A Z पृष्टितः।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[२१६-२२७
-
-
-
-
-
-
--
-
-
-
-
--
-
आरोपितं धनुर्दृष्ट्वा कुमार्या कुमरम्य च । वरमाला गले क्षिप्ता परमानन्दतस्ततः ॥२१६।। अज्ञातस्य गले पुंसो दृष्ट्वा मालां प्रलम्बिताम् । रुष्टाः सर्वेपि भूपाला: सायुधाः समुपस्थिताः ।।२२०॥ अजानन्त्या कुमार्यासों बृतस्तत्कि महामहे । नीचात्मानं निहत्यैनं ग्रहीष्यामो वयं कनीम् ॥२२॥ उच्चैरेवं ब्रुवाणास्ते श्मश्रन्यस्तलसत्कगः । कठोरकवचत्रातपरित्रातवपुलताः ॥२२२।। तुरङ्गमगताः केचित् केचिदन्तावलस्थिताः । शताङ्गसंस्थिताः केचित् समामाय डुढौकिरे ॥२२३।। धनञ्जयाभिधं यक्षं चिन्तयित्वा म्बचेतमि । मारोपमः कुमारोपि रणायाभिमुखः स्थितः ॥२२४।। सङ्नामे दारुणे जाते कुमारेण समन्ततः । एकेनापि जिताः सर्वे मृगेशेन मृगा यथा ॥२२॥ राजा पद्मरथो यावनिवारयति भूपतीन् । अकस्मादाह भट्टश्च कुमारविरुदावलीः ॥२२६॥ श्रीवसन्तपुराधीशवीरसेननृपाङ्गजः । कुमारश्चित्रसेनोसौ चिरञ्जयतु भूतले ॥२२७॥ इति कर्णामृतं वाक्यं श्रुत्वा पद्मरथोषीत् ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८-२३६ ] चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम् [२७
स्थीयतां स्थीयतां भूपाः श्रयतां भट्टवाचिकम् ॥२२८॥ श्रत्वा तस्य कुलाख्याति विस्मिता भूभुजोवदन। एतच्छौयञ्च गाम्भाय नहि क्षत्रकुलं विना ॥२२६।। अथ सर्वेपि राजानः प्रीतास्तं श्रितवत्सलम् । सम्यक् क्षामयितुं लग्ना विहिताञ्जलयोनताः ॥२३०॥ ततः पमरथो राजा हर्षपूरितमानसः । विवाहं कारयामास महता विस्तरेण च ।।२३१।। करमाचनक दत्तं मणिस्वर्णाम्बरान्वितम् । देशाकरपुरग्रामगजवाजिरथादिकम् ॥२३२॥ अथ रत्नपुराधीशो भूपतीन् याचकानपि । प्रकामं तोषयामास यदृच्छादानमानतः ॥२३३॥ पाणिग्रहमहे पूर्णे मुदितौ तौ परस्परम् । पूर्वजन्मानुरागेण तिष्ठतः ससुखं गृहे ।।२३४॥ तिष्ठतः श्वशुरावासे गते काले कियत्यपि । अन्यदा यामिनीशेषे स्मृतं राज्यं निजं हृदि ॥२३॥ ततो मित्रं समाहृय कथयामास हृद्गतम् । श्वशुरस्य गृहं प्रायः पुंसां लजाकरं यतः ॥२३६॥ उत्तमाः स्वगुणैः ख्याता मध्यमाश्च पितुर्गुणैः । 120प्रहे।
-
-
-
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[२३७-२४५
अधमा मातुलैः ख्याता: श्वशुरैश्वाधमाधमाः ॥२३७।। रत्नसारस्ततो गत्वा राज्ञो विज्ञप्तिका व्यधात् । यदाज्ञापयति स्वामी गम्यते स्वगृहं प्रति ।।२३८॥ निर्मिते दर्शने देव मातृपित्रोत्रियोगिनोः । वासरा बहवो जाता: प्रसद्याज्ञां प्रयच्छ तत् ॥२३६।। अथ पद्मरथो राजा श्रत्वा मन्त्र्युदिनं वचः । स्वजामातृप्रयाणाय सामग्री कृतवांस्ततः ॥२४० प्रयाणसमये पुत्रीं समारोप्य सुखासने । मातृपित्रादिको लोकी दत्त शिक्षामिमां वराम ॥२४॥ श्वश्रूश्वशुरशुश्रूषा' करणीया निरन्तरम् । भर्ता देव इवाराध्यः स्त्रीणां भर्ता हि देवता ॥२४२॥ दत्त्वा शिक्षामिमां पुत्री मिलित्वा स्वजनैः समम् । कुमारश्चालितो राज्ञा सुतासैन्यसमन्वितः ॥२४॥ अनेकनगरपामाम् समुल्लध्य कियहिनैः । पश्यन् कुतूहलं मार्गे बने प्राप्ती मनारम ॥२४॥ न्यग्रोधपादपस्तत्र काननेस्ति मनोरमः । महाशाखाप्रशाखासत्पत्रराजिविराजितः ॥२४॥ अथ तस्य तरीः शीतच्छायायां सैनिकाः स्थिताः। 1 Z शुश्रूषाः।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६-२५४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[२६
-
मार्गश्रमपरिश्रान्ताः सनाता: सुखिनः समे ॥२४६॥ उपविष्टावधाभागे प्रशंसेने च दम्पती । विस्तारशीतलच्छायादिकं पादपसम्भवम् ।।२४७॥ सन्ध्यायामथ जातायां सुप्ताः सर्वेपि सैनिकाः । कुमारः सकलनोपि सुप्तो मार्गश्रमातुरः ॥२४८।। रत्नसारः समीपस्थः खड्गव्यग्रकराम्बुजः । स्वामिनं सुप्तमालोक्य जातः प्रहरिकम्तदा ॥२४६।। अधिष्ठाता वदे तत्र गोमुखाह्वानयक्षराट्र । चक्रेश्चयां च यक्षिण्या मार्क वासमुपस्थितः ॥२५०।। प्रभूतानीकसंयुक्त रूपमीनध्वजोपमम् । कुमारं सुप्तमालोक्य यक्षमित्याह यक्षिणी ॥२५१॥ कान्त कान्तान्वित्तः पुरायाधिक: सेनाविभूषितः। क एष कुमरः सुप्तः कुत्र वा याति पत्तने ॥२५२।। तता ज्ञानोपयोगेन ज्ञात्वा गोमुखयक्षपः । वृत्तान्त कुमारस्य पृष्टः प्राह प्रियां प्रति ।।२५३॥ श्रीवसन्तपुरस्वामिवीरसननृपात्मजः । रत्नमालाङ्गजन्मायं चित्रसेनकुमारकः ॥२५४॥ पित्रापमानिती रत्नसाराभिधसखः स्वयम् ।
17 स्वामी।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[२५५-२६३
गत्वा देशान्तरे पुण्यात परिणीय नृपात्मजाम् ।।२५५।। मातृपितृक्रमाम्भोजप्रणामाय प्रयात्यसौ । श्रीवसन्तपुरद्रले भक्तिभावितमानसः ॥२५६।। कुमारस्य मृता माता कृपावासितमानसा । रामान्या भूपतेर्मान्या मनाता विमलाभिधा ।।२५७।। वशीकृतक्षितीशाया रतीशासक्तचेतसः । गुणसेनः सुतस्तस्या जातोस्ति गुणमन्दिरम् ॥२५८।। अनेककैतवेनासौ विप्रतार्य धराधवम्' । निजपुत्रस्य राज्यार्थमुपायान् कुरुते बहून् ॥२५६।। यदा यास्यति तत्रासौ कुमारः मारसारदः । तातप्रेमभराक्रान्तो विक्रान्तः समगङ्गणे ॥२६॥ पुत्रारोहकृते लात्वा दोषदुष्ट तुरङ्गमम् । वीरसेनधराधीशस्तदायास्यति सन्मुखम् ॥२६॥ तुरङ्गावलिका पुण्याद्विलयं यदि यास्यति । यन्त्रयुक्तप्रतोली द्रागस्योपरि पतिष्यति ॥२६२॥ यदि पूर्वभवाचीर्णपुण्यपुण्यप्रसादतः । अपायापगमश्चास्य कुमारस्य भविष्यति ॥२६३।। विमातृरचिताद्विन्नो विषमिश्रितमोदकात् । 1 A धराधरम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४-२७२ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
भविष्यति तदैतस्य पुगयात्म यास्यति क्षयम् ॥२६४॥ गुणसेनस्य राज्यार्थ' मारणोपायकत्रयम् । चिन्तयिष्यति पुत्रस्य विमलाप्रेरितः पिता ॥२६॥ पुनरस्य कुमारस्य चतुर्थ्यांवलिका त्वमौ । स्थितस्य वरपल्य दारुणात् पन्नगाद्भयम् ॥२६६॥ रत्नसारख्यसन्मित्रादांवलीनां चतुष्टयम् । छुटिष्यति कुमारश्चेत्तदा राजा भविष्यति ॥२६७॥ मखा कृतोपकारश्चेत् कस्यापि कथयिष्यति । तदा पादादितः शीघ्रं भविष्यति दृषन्मयः ॥२६८।। वार्तामाधावसानां तां श्रत्वा मन्त्रीशनन्दनः । निधाय मानस गूढं मित्रकृत्यपरोभवत् ॥२६९।। प्रभातसमये जाते समुत्थाय नृपात्मजः । प्रयाणे प्रगुणीभूय चचाल स्ववलान्वितः ॥२७०।। अविलम्वप्रयाणेन प्राप्तः स्वपुरसन्निधौ । वीरसेननृपस्तावत् समागात् पुत्रसन्मुखः ॥२७॥ श्रीवसन्तपुरोद्याने मिलित कटके द्वयोः । समागते समासन्ने जनके स्वजनान्विते ।।२७२।। तुरङ्गमात्समुत्तीर्य विचरन् वसुधातले । 1Zथे।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२ ]
चित्रसेनपद्मावती चरित्रम
[ २७३-२८१
जनकक्रम || २७३ ||
कुमारः
परमानन्दान्ननाम
पृष्ट्वा च कृत्रिमप्रेम्णा सुतस्य कुशलादिकम् ।
दुष्टतुरङ्गमम् || २७४ ॥
पुत्राधिरोपणार्थञ्च ददौ चातुर्यान्मन्त्रिपुत्रेण सदृशान्यस्तुरङ्गमः' | सञ्चारितश्च तत्कालं न ज्ञातं केनचित् पुनः ॥ २७५ ॥
वाद्यमानेपु वाद्येषु
वर्द्धापनपुरस्मरम् ।
गीतगान मनोरमम् || २७६ ॥
महताथ सः ।
वदने हतः || २७७||
वसुधातले ।
जयमुञ्चरत्सु भट्टेषु यावत् प्रतोलीमायातः महेन तावदागत्य मित्रा तुरङ्गो पश्चात्पादैर्मनागेष चचाल प्रतोली सहसा तावत् पतिता सा जनांपरि ॥ २७८ ॥ लोके हाहारat जातो विलक्षोभून्महीपतिः । कुमारो मन्त्रिपुत्रेण रक्षितां मृत्युसङ्कटात् ॥ २७६ ॥ अथ विस्मयचित्तोसौ वीरसेननरेश्वरः ।
प्रीतस्तद्विनयादिना ॥ २८०॥
अनयन्नन्दनं गेहे कुमारश्चित्रसंनाख्यः संप्राप्तः सदने निजे | उपमातुः पदद्वन्द्वं ननाम प्रीतमानसः ||२८१ ॥ मातस्ते कुशलं देहे पुत्रे च कुशलं तव ।
1 A तत्समोऽन्य०; Z ० न्यतु । 24 संवारित]श्च ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२-२६० ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[३३
.
कुशलं तव गेहे च पप्रच्छवं स भक्तितः ॥२८२।। तथापि दुष्टचित्ता सा चेतसीति व्यचिन्तयत् । विषमोदकदानेन मारयिष्याम्यमुं पुनः ॥२८३॥ निश्चित्येति स्वचित्ते सा चित्रसेनं न्यवेदयत् । भोजनं कुरु मे गेहे कुमार स्फारविक्रम ॥२८४।। कुमारश्चित्रसेनस्तां प्रत्यवोचत्ततो मुदा। मातृहस्तस्य पुण्येन भोजनं लभ्यते यतः ॥२८॥ दानमात्मीयहस्तेन मातृहस्तेन भोजनम् । तिलकं विप्रहस्तेन परहस्तेन मर्दनम् ॥२८६॥ ततः सकलसामग्री भोजनस्य विधाय च । कुमारो मित्रसंयुक्तो भोजनाय निमन्त्रितः ॥२८७।। भोजनावसरे जाते कुमाराकारणे कृते । समोदकेन मित्रेण सहागात् सपरिच्छदः ॥२८८।। ततो भोजनशालायां मण्डितेष्वासनेषु च । राजा' राजसुताधास्ते उपविष्टा यथाक्रमम् ॥२८६।। स्थालादीनि विशालानि मण्डयित्वा तदग्रतः । परिवेषणवेलायां भोज्यान्यानीय भूरिशः ॥२६॥ व्यञ्जनानि त्वनेकानि मुक्तानि प्रथमं ततः ।
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1A राजराजसुता० ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[ २६१-३००
-
भाजने वीरसेनस्य मुक्ताः सुन्दरमोदकाः ॥२६१।। कुमारे सह मित्रेणोपविष्टेप्येकभाजने । कुमारभाजने मुक्ती मोदकौ तु तथा पुनः ॥२६२॥ मोदकौ दृष्टमात्रौ तु हस्तलाघवविद्यया। गृहीती मन्त्रिपुत्रेण परौ मुक्तौ स्वपार्श्वतः ॥२६३॥ मोदकानन्तरं शालिमुद्दालिमनोहरम् । सद्यस्कघृतसंयुक्तं . स्फुरद्दध्यादिगोरसम् ।।२६४।। जनकेन समं भुक्त्वा शुचीभूय समुत्थितः । चित्रसेनकुमारोसौ मानसे मुमुद भृशम् ।।२६५॥ ततश्च तिलकं कृत्वा दत्वा ताम्बूलमुत्तमम् । परिधाप्याम्बरालङ्कारादिकं प्रेषिती गृहे ॥२६६।। पद्मावती स्नुषा स्फूर्जदलङ्ककाराम्बरादिना । श्वश्रसन्मानिता कामं समायाता निजे गृहे ।।२९७|| देवानुकूल्यतः पुंसामथवा पुण्ययोगतः। सुधायते विषं सर्पः पुष्पमालायते रयात् ।।२६८|| ययप्यस्ति धराधीशो विमलाविप्रतारितः । तथापि चित्रसेने च वात्सल्यप्रेमतत्परः ॥२६॥ कियत्यपि दिने राजाचिन्तयन्नकमञ्जसा । भङ्गजे मारणोपायमचिन्तयमहं हहा ॥३०॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०१-३०६]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[३५
पौरुषं धिगिदं मे हि धिग बुद्धिं विभुतां च धिकू । पुत्ररत्ने मया येन चिन्तितं मारणं हहा ॥३०१।। इति वैराग्यरङ्गेण यावत्तिष्ठति रङ्गितः । तावच्चरमतीर्थेशो विहरंस्तत्र चागतः ॥३०२।। समवसरणं चक्रे प्रदेशे रमणीयके । चतुर्विधसुरैः सद्यो दुर्गत्रयविराजितम् ॥३०३॥ चतुरस्थितोदारचतुर्वापीमनोरमे उपविष्टो जिनाधीशस्तत्राशोकतरोस्तले ॥३०४॥ अर्हन्तमागतं ज्ञात्वा राजागात् सपरिच्छदः । तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य नत्वाग्रे समुपाविशतू ॥३०॥ भवपाथोधिनिस्तारकारक पापवारकम् ।
उपदेशं जिनेशस्य शुश्राव श्रावकोत्तमः ॥३०६॥ यथा
अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः। नित्यं सन्निहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्मसङ्ग्रहः ॥३०॥ कल्लोलचपला लक्षमी: सङ्गमाः स्वप्नसन्निभाः। वात्याव्यतिकरोत्क्षिप्ततूलतुल्यं तु यौवनम् ॥३०८॥ व्याकुलेनापि चित्तेन धर्मः कार्योन्तरान्तरा । मेढीबद्धोपि हि भ्राम्यन् घासनासं करोति गौः॥३०॥
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
- -
-
३६ ] चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम् [३१०-३१८
सम्पत्ती नियमः शक्ती सहनं यौवने व्रतम् । दारिद्रये दानमत्यल्पं महालाभाय जायते ॥३१०।। मायं व परकलतं जो मन्नई कंचणं कयारसमं । जीवेसु य कुणाई दयं सो पूरिसो जंगमं तित्थं ॥३११|| उपदेशमिति श्रुत्वा राजा राज्यधनादिषु । राग मुमोच वैराग्याजलात् कौसुम्भवस्ववत् ॥३१२।। वीरसेनो गृहे गत्वा पृष्ट्वामात्यं शुभे दिने । चित्रसेनाभिधं पुत्रं निजराज्ये' न्यवेशयत् ॥३१३।। शृण्वन्तु मद्वची भूषाः सर्वे मन्त्रीश्वरास्तथा । स्थापितोस्ति सुतो राज्ये माननीयो हि मत्समः ॥३१४।। त्यक्तमोहस्ततो राजा मुकलापयति प्रियाम् । भव्यरीत्या त्वया स्थेय दीक्षायां वयमुत्सुकाः ॥३१॥ इति राज्ञो वचः श्रुत्वा प्रियाप्येनं व्यजिज्ञपत् । स्वां विना प्राणनाथाहं कथं प्राणान् धराम्यमन् ॥३१६।। शृङ्गाराः सुन्दरास्तावत् तावद्राज्यं सुखप्रदम् । खीणां भोगा वरास्तावद् यावद् भतां हि सन्निधौ॥३१७।। वीरसेनस्ततोवादीत्तावकीनः सुतोप्ययम् । माल्यमानस्तवात्यन्त भविष्यति सुखप्रदः ॥३१८॥ 1A:निजे।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४-३२७ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
-
-
- -
- -
-
-
ततः प्राह धराधीशं राज्ञी सम्वेगसङ्गता। फस्यैते नन्दनाः कस्य सम्पदः कस्य चालयाः ॥३१६।। त्यक्त्वा राज्यश्रियं कोशं तथा सैन्यं चतुर्विधम् । देशाकरपुरग्रामान् दस्ता दानश्च भूरिशः ॥३२०॥ वैराग्यरश्रितो राजा प्रियाचार: प्रियान्वितः। पर्द्धमानजिनाधीशपावें जग्राह स व्रतम् ॥३२१॥ पालयन् परमाचार समधीतबहुश्रुतः । विजहार धरापीठे भव्यजीवान प्रबोधयन् ॥३२२॥ तेजसा तेजसामीशः सोमः सोमतया तथा । चित्रसेनधराधीशः पितवापालयत् प्रजाः ॥३२३॥ प्रज्ञाजितसुराचार्यो मन्त्रिपञ्चशतोत्तमः । एनसाराभिधस्तस्य मान्यो मन्त्रीश्वरोभवत् ॥३२४॥ अन्यदा रत्नेसारख्यश्चिन्तां चित्तेकरोनिशि । श्रावलीत्रयमेतस्य पुण्यतो विलयं गतम् ॥३२॥ वरं पुण्यं कृतं यत्नात् परत्रात्रफलप्रदम् । विमृश्येति नरेशाग्रेवोचत् सत्यमिदं वचः ॥३२६।। प्राज्यं राज्यं तथारोग्यं भाग्य सौभाग्षभासुरम् । रामा रूपाभिरामा च भवेत् पुण्यप्रभावतः ॥३२७॥ तत्पुख्यमधुना राजन् कुरु सर्वज्ञभाषितम् ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[३२८-३३६
-
-
सर्वपापहरं' सम्पत्करं दुःखविदारकम् ॥३२८।। इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा पुण्यप्रवरणमानसः । जीर्णोद्धारान् विनिर्माति दीनोद्धरणकर्मठः ॥३२६।। प्रमारिपटहोरोषं स्वदेशेकारयन्नृपः । पोषं सार्मिकाणाञ्च जिनाची कुरुते सदा ॥३३०॥ एवं विश्वम्भराधीशः प्रियया प्रिययान्वितः । रत्नसारसखः सारं पुण्यं पुष्णाति नित्यशः ॥३३॥ आसने गमने पाने भोजने जिनपूजने । शयनेपि समासन्नास्तिष्ठन्त्येते त्रयोपि हि ॥३३२॥ करवालस्फुरत्पाणिः स्वामिभक्तिपरायणः । रत्नसारो महामात्यो नित्यं प्राहरिकोभवत् ॥३३३॥ तेषां श्रेयांसि भूयांसि प्रमोदात् कुर्वतां सताम् । भुनानानां वरान् भोगान् गते काले कियत्यपि ॥३३॥ अथान्येधुर्विभावयाँ सनिद्रं सुप्तयोस्तयोः। श्यामलः पन्नगोदर्शि पल्यकोपरि मन्त्रिणा ॥३३॥ यक्षोक्तं वचनं स्मृत्वा खड्गमादाय वेगतः। पातितस्तेन घातेन भूमौ घोरो भुजङ्गमः ॥३३६।। राश्या जड्डाप्रदेशे च पतितं सर्पशोणितम् । 12 सर्व। 22 फरपाणिस्वामि०।
Ponr
-
-
-
-
-
-
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३७-३४५]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[३६
-
वखाञ्चलेन मन्त्रीशो भीतो बिन्दुमपाकरोत् ॥३३॥ प्रबुद्धोथ धराधीशः किमेतदिति वेगतः । रत्नसाराभिधं मित्रमपृच्छद्विस्मयाकुलः ॥३३८॥ रत्नसारस्ततो मन्त्री कम्पमानवपुलतः । पतितः सङ्कटे काममितो व्याघ्र इतस्तटी ॥३३॥ यदि वच्मि यथातथ्यं भवाम्यश्ममयस्तदा । अलीकवचने प्रोक्ते नृपोन्यच्चिन्तयिष्यति ॥३४०॥ उपकारैर्न गृह्यन्ते सेवया न च पौरुषैः । दुर्जना इव राजानो नात्मीया हि कथञ्चन ॥३४॥ रत्नसारस्ततोमात्यश्चेतसीति व्यचिन्तयत् । स्वामिनोग्रे मृषाभाषां' न ब्रवीति बुधो यतः ॥३४२॥ सत्यं मित्रे प्रियं श्रीभिरलीकमधुरं द्विषाम् । . अनुकूलश्च सत्यञ्च वक्तव्यं स्वामिना सह ॥३४३॥' एनां वार्तामहं स्वामिन् कथयामि यदा तव । तदा दृषन्मयः शीघ्रं भविष्यामि न संशयः ॥२४४॥ जगाद जगतीपालस्तदा विस्मितमानसः । कथं वचनमात्रेण पाषाणत्वं' प्रजायते ॥३४।।
1 AZ मृषां । 2z omits this verse by oversight. 3 A Z पाखाणत्वं।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[ ३४६-३५४
एतद्वचनमाकर्ण्य रत्नसारः कलानिधिः । साहसञ्च समालम्ब्य बभाषे यक्षभाषितम् || ३४६॥ परिणीय प्रियामेतामा गच्छन्तोत्र पत्तने । स्थिता वटतरोर्मूले जानन्ति स्वामिनः स्वयम् ||३४७|| पुरा दुष्टतुरङ्गोत्थावलिका विनिवारिता । न ज्ञाता स्वामिनान्येन मानवेनापि केनचित् || ३४८ ॥ कथितं वचनं यावद् भूपतेस्तंन मन्त्रिरणा | सञ्जातो जानुमात्रस्तु सद्यो मन्त्री दृषन्मयः || ३४६ ॥ चित्रसेनावनीशेनाग्रतो जल्पेति भाषितः । मन्त्रिराजः समाचष्टे द्वितीयावलिकामपि ॥ ३५० ॥ त्वयि प्रतोलीमायाते यावदश्वो हतो मुखे । घातितश्च ययौ पश्चात् प्रतोली तावदापतत् || ३५१ ॥ तद्वचः कथनानातः कटीं यावद् दृषन्मयः । पुनर्भूमिभुजाभाणि जातं किं हु तदग्रतः || ३५२ ॥ शृणु राजन् जनन्या ते मोदकौ परिवेषितौ । परावृत्यापरौ मुक्तौ मयाज्ञायि न तत्त्वया ॥। ३५३ ।। तृतीयावालिकावादि यावन्मित्रेण रंहसा ।
तावदश्ममयो जातः कण्ठं यावत्स मन्त्रिराट् || ३५४ ॥ वृत्तान्तत्रितयं ज्ञात्वा पुनः पृष्टो महीभुजा ।
४० ]
1
.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५-३६३ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४१
मन्त्रीशः कथयामास चतुर्थावलिकामपि ॥३५॥ दोलापर्यङ्कके सुप्त मकलत्रं त्वयि प्रभो । भुजङ्गमो मया दृष्टः शृङ्खलातः समुत्तरन् ।।३५६॥ मयासौ घातितः सद्यः पतितं तस्य शोणितम् । राज्ञीजकोपरिष्टाच्च भीत्या वस्त्रेण मार्जितम् ॥३५॥ चित्रसेन नराधीश पुण्यपुण्यप्रभावतः । एतत्ते विलयं प्राप यक्षोक्तापञ्चतुष्टयम् ॥३५८॥ इत्युक्ते सहसा मन्त्री जात: पाषाणसन्निभः । पतितः पृथिवीपीठे देववाचा हि नान्यथा ॥३५.६॥ मित्रस्यापदमालोक्य राजा दुःखेन दुःखितः। स्मरन् सारगुणनातं मूर्छया न्यपतद्धवि ॥३६०॥ ततः शीतोपचारेण सुस्थीभूतो नरेश्वरः। हा भ्रातः प्रिय मित्रेति प्रजल्पन विललाप सः॥३६॥ विदेशभ्रमणे दक्षं मित्रार्थकरणक्षमम् । दुष्प्रापं नररत्नं हा मया मूढेन हारितम् ॥३६२॥ जानतापि मया हा धिगनर्थोयं स्वयं कृतः ।
भवितव्यानुसारेण बुद्धिः पुंसां हि जायते ॥३६३॥ यतः
तादृशी जायते बुद्धिर्व्यवसायाश्च तादृशाः।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[३६४-३७२
-
सहायास्तादृशा ज्ञेया यादृशी भवितव्यता ॥३६४॥ मित्र' विना वृथा राज्यं वृथा देशो वृथा सुखम् । वृथा कोशी वृथा सैन्यं किं पुनर्जीवितं वृथा ॥३६॥ तद्वियोगातुरो नूनं प्राणत्यागं करोम्यहम् । इष्टवन्धुवियुक्तानां नान्यद् दुःखनिवारणम् ॥३६६।। विचिन्त्येति निजे चित्ते चित्रसेनो नराधिपः । मरणाय समुत्तस्थौ यावचिन्ताभगकुलः ॥३६॥ ज्ञात्वा तावदभिप्रायं चित्तं राज्ञीत्यचिन्तयत् । असमञ्जसमुत्पन्नं . राज्यक्षयनिवन्धनम् ॥३६८॥ आत्महानिश्च सर्वेषु लोकेषु वचनीयता । येन केनाप्युपायेन क्रियते काललड्डनम् ॥३६॥ राज्ञी हृदि विमृश्येति बभाष भूपति प्रति । नाथ कातरता त्याज्यालम्बनीया हि धीरता ॥३७०॥ प्रिय दुःखे समुत्पन्न मृत्युमिच्छन्ति कातराः। विवेकिनः पुनधीराः पुण्यं कुर्वन्ति भूरिशः ॥३७१॥ वल्लभैक उपायोस्ति करोषि मदचो यदि । दातव्यं दानशालायामर्थिनां दानमीहितम् ॥३७२।। तेन लुब्धाः समेष्यन्ति देशदेशान्तरस्थिताः ।
1Zमंत्रि।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३-३-१]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४३
-
-
-
रक्ताम्बरजटाधारियोगिसंन्यासिनोपि हि ॥३७३॥ कलावन्तः परिव्राजो निमित्तज्ञाश्च लिङ्गिनः। तन्त्रयन्त्रकमन्त्रज्ञा आगमिष्यन्त्यनकशः ॥३७४॥ कोपि जीवापये देनं मन्त्रादिक्रियया यदि ।।
आवयोश्च तदा पुण्यात संसिद्धयन्ति मनोरथाः ॥३७॥ इयं क्रिया प्रियाप्रोक्ता कृता भूपेन रंहसा । वैदेशिकान् समायातान् प्रीणितान् दानमानतः ॥३७६॥ पृच्छति स्म प्रतीकारं मित्रदुःखनिवारकम् । कथितं यद्यथा येन कृतं भूपेन तत्तथा ॥३७७॥ कष्टं न याति मित्रस्य प्रतीकारे कृतेपि हि । निराशो वसुधाधीशः पुनश्चिन्तातुरोभवत् ॥३७८॥ भोगाभोगसभागीतनृत्यादिकपराङ्मुखः । मित्रस्य चिन्तया राजा राज्यचिन्तां च नाकरोत् ॥३७॥ अन्यदा भूपतिश्चित्ते रजन्यामित्यचिन्तयत् । आवली कथिता येन यक्षेशेन महात्मना ॥३८०॥ स हि मित्रप्रतीकारं कथयिष्यति निश्चितम् । विचारयन् मनस्येवं व्यतीयाय निशामसौ ॥३८१।। जाते सूर्योदये राजा जीर्णमन्त्रीश्वरस्य च ।
1 A Oम्बरा ज०।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४ ]
चित्रसनपद्मावतीचरित्रम
[३८२-३६४
राज्यभारं समारोप्य प्रयागाप्रगुरणीभवत् ।।३८२।। मुत्कलाप्य प्रियां स्वीयां खड्गमादाय निर्भयः । चित्रसेननराधीशश्चलित: शुभवामरे ॥३८३॥ कियद्भिसिरैर्भूमिप्रभुः प्राप्य वद्रुमम् । मित्रचिन्तातुरस्वान्तः सुप्तस्तत्र तरोन्तले ॥३८४।। मित्रदुःखाकुलः कामं मीनः म्तांक इवोदके । यक्षेशयक्षिणीभ्यां स सुप्तन्तत्र विलोकितः ॥३८५।। यक्षिणी कथयामास कृपावासितमानसा । स्वामिन्नेष पुमान कोसौ केन दुःवन दुःखितः ।३८६॥ यक्षोवोचत् प्रिये मर्त्यमेनं जानासि नी किमु । सकलत्रः समित्रोसौ ससैन्यांत्र स्थितः पुरा ॥३८७।। एतद्वचनमाकर्य परदुःश्वन दुःखिता । पप्रच्छ यक्षिणी यक्षं दुःखितोसौ कथं विभी ।।३८८।। यक्षोवादीत् कुमारोसौ गुणानामेकमन्दिरम् । इष्टमित्रवियोगातॊ भ्रमत्येको धरातल ॥३८६।। यक्षिणी प्राह हे स्वामिन् वियुक्तोसौ कथं ततः। वभाषे यक्षराजीपि भद्रे त्वं कारणं शृणु ॥३६॥ तवाने यन्मया पूर्वमवाच्यापञ्चतुष्टयम् । 1Z निर्भयं।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६१-३६४]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[४५
स्फेटितं तत् कुमारस्य मन्त्रिपुत्रंण पुण्यतः ॥३६१॥ निराकृतावलीश्चेत्म कम्यापि कथयिष्यति । तदा दृषन्मयीभूय पतिष्यत्यवनीतले ॥३६२॥ रत्नसाराभिधः स्निग्धः स्फेटितापच्चतुष्टयम् । निरूप्य तत् कुमाराग्रे जात: पाषाणसन्निभः ।।३६३॥ तद्वियोगातुरश्चैष' वम्भ्रमीत्यभितो यतः। स्नेहो दुःवतरोर्मूलं स्नेहोनर्थपरम्परा ॥३६४॥ दयाहृदयावोचद् यक्षस्याग्रे च यक्षिणी । एतन्मित्रप्रतीकारो विद्यते वर न वा विभो ।।३६५।। विमृश्य हृदये यक्षराजः प्राह प्रियां प्रति । अस्य रोगप्रतीकारं कथयामि प्रिये शृणु ॥३६६॥ कापि स्त्री शीलसम्पन्नोत्सङ्गस्थाङ्गजसंयुता । सर्वाङ्ग चेत्स्पृशेदस्य नीरोगस्तत्क्षणाद् भवत् ॥३६७॥ चित्रसेनो नृपो वार्तामाकरामूलचूलतः । निर्धार्य हृदये बाढे सुसो निर्भरनिद्रया ॥३९८॥ यक्षोक्तं वचनं श्रुत्वा धृत्वानन्दं हृदन्तरं । कुमारः प्रातरुत्थाय चलितः स्वपुरं प्रति ॥३६६।। अविलम्वप्रयाणेन भूपतिर्मुदिताशयः ।
LZ श्रेष।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४००-४०६
-
कियद्भिर्दिवसः प्राप वसन्तपुरपत्तनम् ॥४०॥ हर्पिताश्च प्रजाः सर्वा भूमिवल्लभदर्शनात् । पद्मावती प्रियं दृष्ट्वा जाता प्रेमपरायणा ॥४०॥
आसन्नप्रसवां राज्ञी तस्मिन्नवमरनघः। समालोक्य सुखं प्राप चित्रसेननरेश्वरः ॥४०२॥ वाञ्छितार्थाश्च मिद्धा मे नूनं पुण्यप्रभावतः । इति ध्यात्वा निजं राज्यं पालयामास भूपतिः ॥४०३॥ चित्रसननराधीशः परांपकृतिकर्मठः । धर्मध्यानमना: कामं गमयामास वासगन् ।।४०४॥ शुभ दिन शुभे लग्ने शुभस्थानगतग्रहे । मुदा पद्मावती राजी सुतरनमजीजनत् ॥४०५॥ महानन्दान्महीपालः पुत्रजन्ममहोत्सवे । पूजां सर्वत्र चैत्येषु चकार दिवसाष्टकम् ॥४०६॥ अमारिपटहोद्घोषं पोषं सर्वजनस्य च । दीनोद्धारादिकं पुण्यं कारयामास भूपतिः ॥४०७॥ इत्युत्सवमराज्जातेप्वेकादशदिनप्वथ । भूपतिर्वहुमाननाभोजयत् स्वजनान् बहून् ॥४.८॥ भोजनानन्तरं सर्वे मिलिता राजमन्दिरे । सन्मानदानतस्तुष्टा नामस्थापनसत्क्षणे ॥४.४||
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
०-४१८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
-
-
-
राजोवे मत्कुल पुत्रो जातः पुण्यप्रभावतः । ततस्तदनुमानेन धर्म मेनाभिधास्य च ॥४१०॥ तैरेव स्वजनैः साई पद्मावत्या समन्वितः । वाद्यमानंषु वाद्येषु दानशाला गती नृपः ॥४११।। रत्नसारं ममुत्पाद्य स्मृत्वा यक्षवचो हृदि । यथोक्तविधिना तस्य स्नानपूजादिकं व्यधात् ॥४१२।। ततः पद्मावती राज्ञी निजोत्सङ्गस्थिताङ्गजा । परमेष्ट्यभिधं मन्त्रं संस्मृत्येति वचोब्रवीत् । ४१३।। शृण्वन्तु लोकपाला भोः सूर्यचन्द्रग्रहादयः । क्षेत्रपालाश्च वेतालाः सर्वे वैमानिकास्तथा ॥४१४।। मनसा वपुषा वाचा शीलं चेन्मेस्ति निर्मलम् । तदा हि मकरस्पर्शात सज्जीभवतु मन्त्रिसूः ॥४१५॥ इत्युक्तता स्वकरस्पृष्टमात्रेणोत्पन्नचंतनः । तत्क्षणादुपविष्टोभूद् यथा सुप्तोत्थितो नरः॥४१६।। चित्रसनस्ततो राजा रत्नसारसमन्वितः । स्वराज्यं पालयामास धर्मकर्मपरायणः ॥४१७॥ मन्त्रिपद्मावतीयुक्तश्चित्रसेननराधिपः ज्ञात्वा पुण्यफलं जातो विशेषाद्धर्मतत्परः ॥४१८॥ शिष्टानां पालने धीमानशिष्टानामपालने ।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४१६-४२८
कीर्ति विस्तारयामास दानशीलादिपुण्यतः ॥४१६॥ अन्येद्युम्तं सभासीनं मन्त्रिसामन्तशोभितम् । नरः कोपि समागत्य विज्ञापयति भूपतिम् ॥४२०॥ देव सिंहपुरम्वामी वर्तत मिहशेखरः । गर्विती भूरिसैन्येन भवमीम विनाशकृत् ।।४२१॥ विध मार्गविध्वंसं मुष्णाति पथिकान बहून् । न सवां कुरुते दण्डं न ददाति कदाप्यसी ॥४२२।। सापराधमिति श्रुत्वा भूपो दूतमुखात्ततः । दुन्दुभि दापयामास कोपाटोपारुणेक्षणः ॥४२३॥ समl
कवचानेकशनालीतुरगादिकम् । सारसत्कारतः सज्जीचकार सुभटान् नृपः ।।४२४।। चतुरङ्गचमूयुक्तश्चित्रसेननरेश्वरः वाद्यमानस्फुरद्वाद्यश्चचाल स्वपुरात्ततः॥४२।। अतुच्छमत्सराक्रान्तः कियद्भिर्वासरैस्ततः । भूपतिर्दण्डकारण्ये सम्प्राप भयभीषणे ॥४२६|| निशीथसमये जाते सुप्तेषु सैनिकेष्वथ । अकस्मात्क्रन्दनारावं श्रुत्वा राजा व्यचिन्तयत् ।।४२७।। अस्यां निर्मानुषाटव्यां श्रूयते क्रन्दनं किमु । विमृश्येति निजे चित्ते खड्गपाणिपोचलत् ॥४२८।।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६-४३७ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४६
-
आक्रन्दनानुसारेण गतो यावत्कियद्भवम् । तावत्तरारधोभागेपश्यत् कमपि पूरुषम् ॥४२६॥ बद्धं निगडबन्धेन । कीलितं लोहकीलकैः । दिव्यरूपधरं दिव्यवेषालङ्कारसुन्दरम् ॥४३०॥ चित्रसेननराधीशः पप्रच्छेति नरं प्रति । कस्त्वं कस्य सुतः काख्यावस्था ते कथमीदृशी ।।४३१।। ततः स पुरुषः प्राह पीडया पीडितोपि सन् । ममाश्चर्यकरी वातौ शृणु वीरशिरोमणे ॥४३२।। बन्धनाच्छोटय त्वं मां कीलकांश्च निराकुरु । कथयामि स्ववृत्तान्तं निःशल्यः सन् भवत्पुरः॥४३३॥ तथा कृते नरः प्राह वैताढ्याभिधपर्वते । उत्तरश्रेणिशृङ्गारं नाना हेमपुरं पुरम् ॥४३४॥ तत्रास्ति विश्वविख्यातो विद्याधरशिरोमणिः । दानादिगुणसम्पूर्णो राजा हेमरथाभिधः ॥४३५ । तत्प्रिया हेममालास्ति हेममालेव निर्मला । तत्कुक्षिसम्भवो नाना हेममालीत्यहं सुतः ॥४३६॥ हेमचूलाप्रियायुक्तः स्थितः सुन्दरमन्दिरे । सारसंसारसौख्यानि विलसामि यथारुचि ॥४३७॥
1 A पुरु०।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
५० ]
चित्रसेन पद्मातीवचरित्रम् [ ४३८-४४६
॥ ४३८ ॥
अन्यदा सकलत्रस्य सञ्जातः सुखितस्य मे । नन्दीश्वरवर द्वीपतीर्थयात्रामनोरथः मनोरमविमानस्थः प्रियया प्रिययान्वितः । तीर्थानि प्रणमन् मार्गे यावदत्र समागतः ॥ ४३९॥ मत्पृष्ठतः समायातो मत्प्रियालुब्धमानसः । रत्नचूडाभिधो दुष्टविद्याधर भटैर्वृतः || ४४० ॥
निष्कृपः किल पापात्मा विधाय मम बन्धनम् । मल्लभां समादाय जगाम निजधाम सः ॥ ४४१ ॥ हेममालिवचः श्रुत्वा उपकारपरात्मना । व्रणरोहिणीलेपात् सज्जाङ्गः सहसा कृतः || ४४२ ॥ राज्ञश्वरणमानम्य हेममाली व्यजिज्ञपत् । मोचितोहं यथा देव तथा वालय मत्प्रियाम् ||४४३ ॥ भूपस्तद्वचनं श्रुत्वा परोपकृतितत्परः । तेन सार्द्धं विमानस्थश्च चालाचल विक्रमः || ४४४ ॥ भूपतिः कियतीं भूमिं यावद् गच्छति चाग्रतः । स्थितस्तरुतले तावद् दृष्टः पापमना रिपुः || ४४५॥ पारदारिक पापात्मन् क गमिष्यसि साम्प्रतम् । चित्रसेननरेशेन हकितश्चेति कम्पितः || ४४६ || आकस्मिकवचः श्रुत्वा सर्वे भीताः पलायिताः ।
।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७-४५६ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[५१
एकाकी स स्थितश्चौरः सङ्ग्रामाय समुद्यतः॥४४७॥ क्लीवत्रासकरे युद्धे सजाते च परस्परम् । चित्रसेनधरेशेन निर्जितः पारदारिकः ॥४४८॥ स. मृत्युभयभीत: सन् समादाय मुखे तृणम् । पतिता भूपतेः पादौ पुनरेवं व्यजिज्ञपत् ।।४४६॥ नेतः कान्तिपुरेशस्य रत्नचूडाभिधः सुतः । विद्यां साधयितुं शैले गतोहं गन्धमादने ॥४५०॥ विद्यायाः साधनं कृत्वा परिवारपरावृतः। पश्यन् विश्वम्भराश्चर्यमभ्रमं च यदृच्छया ॥४५॥ हेममाली प्रियायुक्तो मिलितो मम सन्मुखम् । विलोक्य तद्वधूरूपं जातोहं कामपीडितः ॥४५२॥ मामन्यायमति मुक्त्वा विद्याधिष्ठायिका गता। ततो विगतविद्योहं जातो विह्वलमानसः॥४५३।। समीक्ष्य तदवस्थं मां हसितं मित्रमण्डलम् । विलोक्य कौतुकं कामं हास्यं कस्य न जायते ॥४५४॥ अट्टहासमाकये कुपितो हेममाल्यसौ । विरूपवचनैर्गालिं ददानो न निवर्तते ।।४५५॥ ततः कोपान्मया देव बन्धितः कीलितोप्यसौ । तत्कान्तां च समादाय स्थितोहं काननान्तरे ।।४५६॥
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[४५७-४६५
विनोदेन मया पृष्टा कासि त्वं कस्य वा सुता । ततः श्रुते समाचारे ज्ञातासौ गोत्रकन्यका ॥५५७।। तावत्त्वदीयहकाभिर्वयस्याः कातरा मम । कांदिशीका' द्रतं नष्टाः सिंहनादादिव द्विपाः ।।४५८॥ मया शीलव्रतं पूर्व गृहीतं गुरुमन्निधौ । अन्यथा कामिनः केपि पृच्छन्ति किं कुलादिकम् ॥४५६॥ रत्नचूडवचः श्रुत्वा चित्रसेननराधिपः । प्रशंसां कुरुते तस्य वारं वारं गुणादरः ॥४६॥ उपकारपरा धन्या दीनोद्धारबराम्तथा । परकार्यकरा धन्या धन्याः शीलधरा नराः ॥४६१॥ हेममाली नमस्कृत्य राज्ञश्चरणपङ्कजम् । इति विज्ञापयामास विनयानतमस्तकः ॥४६२।। जीवदानं धराधीश न दत्तं मम केवलम् । कुलं हेमरथस्यापि बुडदद्यांद्वतं त्वया ॥४६३॥ सद्यः प्रसादमाधाय देव मामनृणीकुरु । रत्नद्वयञ्च मत्पार्थाद् गृहाणाश्रितवत्सल ॥४६४॥ अनेकतीर्थयात्रार्थं नराधीश नभस्तले । पल्यङ्कन यथाकामगामिना गम्यतेभितः ॥४६॥
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1Z कादिशीका।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
-४७४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
-
-
मंहारप्रेरिते दण्डे भवेत् संहारकारणम् । मृष्टिसञ्चारिते तस्मिन् सञ्जीवेत् सकलं पुनः ॥४६६॥ मनोभिगामिपल्यत दण्डं शत्रुजयाभिधम् । इति रत्नद्वयं देव गृहाणानुगृहाण माम् ।।४६७।। इत्युक्त्वा वसुधानेतुर्विद्याधरशिरोमणिः। हेममाली ददौ भक्त्या स रत्नद्वयमुत्तमम् ॥४६८।। पल्यत रत्नदण्डञ्च समादाय धराधवः । हेममालिगुणोच्चारं विदधाति पुनः पुनः ॥४६६।। रत्नचूडः समुत्थाय प्रात्रलियंवदन्नृपम् । नाथ रूपपरावर्तगुटिकां वं गृहाण में ॥४७०।। गुटिकामर्पितां लात्वा तयोराकाशचारिणोः । विरोधञ्च निराकृत्य सन्तोषं नृपतिबंधात् ॥४७१॥ प्रभातसमये जाते द्वावपि व्योमचारिणौ । प्रीतिपूर्व स संमान्य प्रैषीन्निजपुरं प्रति ॥४७२।। नृपः सैन्ये समायातो विबोध्याशु स्वसैनिकान् । चतुरङ्गचम्युक्तो यावद् गच्छति चाग्रतः ॥४७३॥ तावत्सिहपुराधीशप्रेषितो दूत आगतः । नत्वा' विश्वम्भराधीशमवादोत् स्वामिनोदितम् ॥४७४॥
-
-
-
-
1Z तथा instead of नत्वा ।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[ ४७५-४८३
विज्ञापयति मद्वक्त्रान् मत्स्वामी रत्नशेखर: । नात्रा गन्तव्यमुवश स्वश्रेयो यदि वाञ्छसि || ४७५ ॥ इति दूतवचः श्रुत्वा कुपिती मंदिनीपतिः । अवध्यो भूभुजां दूतो गच्छ गच्छ ममाग्रतः || ४७६ ।। भरणनीयं स्वभूपाग्रे संनह्य त्वं स्थिरीभव | चित्रसेनः गत्वा दूतेन विज्ञप्तो रत्नशेखर भूपतिः । श्रागतश्चित्रसेनोसौ राजन् सज्जीभव द्रुतम् ॥ ४७८ || एतद्वचनमाकर्ण्य कोपप्रस्फुरिताधरः । चचाल सन्मुखं सद्यो रत्नशेखरभूमिपः ||४७६ अन्योन्यमुभयांजति सैन्ययाः किल सङ्गम ।
समायातस्त्वद्रवनिपयोधरः ||४७७ ||
योधा युद्धाङ्गणे योद्धं सावधानाः स्थिताः पुनः || ४८० ॥ रथिका रथिभिः सार्द्धं गजस्थाश्च गजस्थितैः । हयस्था हयसंस्थैश्च चक्रुर्युद्धं परस्परम् ||४८१ ॥ पत्रवाहप्रवाहेणाच्छादितं' गगनाङ्गणम् । किं श्रमाकुलचित्तानां वीराणामातपच्छिदे ||४८२ ॥ यथा विन्ध्याद्रिमध्यस्था गजा युध्यन्ति दुर्द्धराः । उभयोः सैन्ययोस्तद्वत् सञ्जातं समराङ्गणम् ||४८३ ॥
1. Z कंकपत्रप्रवा० ।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५५
पश्यन् सङ्ग्रामकौशल्यं चित्रसेननरेश्वरः । प्रशंसां कुरुतेतराम् । ४८४॥
रत्नशेखर सैन्यस्य यदा सिंहपुरस्वामी सङ्ग्रामान्न निवर्तते । दण्डरलं तदा कोपादानीतं करगोचरे ||४८५ ॥ परमेष्ठ्यभिधं मन्त्रं स्मृत्वा निजगुरुं पुनः । वामतो वसुधेशेन दण्डरलं च नोदितम् ||४८६ ॥ वैरिसेना ततः सर्वा पतिता भूमिमण्डले । एक एव स्थितस्तत्र रत्नशेखरभूपतिः ||४८७|| तुरङ्गमात् समुत्तीर्य विनयानतमस्तक: । ननाम भूपतेः पादौ न हि प्रीतिर्भयं विना ॥ ४८८|| करौ च कुद्मलीकृत्य भूमिजानिं व्यजिज्ञपत् । अपराधिषु यो दण्डस्तं दण्डं कुरु मे विभो ||४८६ ॥ इति श्रुत्वा धरेशेन कृपापूरितचेतसा । सृष्ट्या सञ्चारिते दण्डे सेना सुस्थाभवत्कृता ॥४०॥ चित्रसेननरेशेन रत्नशेखर नामकः ।
गत्वा सिंहपुरद्रङ्गे स्थापितः कृत सेवकः || ४६१ ॥ आज्ञायाः पालकं कृत्वा गृहीत्वा दण्डमद्भुतम् । सञ्चचालाचलाधीशः ससैन्यः स्वपुरं प्रति ॥ ४९२ ॥
वाद्यमानस्फुरद्वाद्यश्चतुरङ्गचमूवृतः
1
४८४-४६२ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६ ]
' चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[४६३-५०१
-
अाददानोतुलं दण्डं सीमस्थवसुधाभुजाम् ॥४६॥ अनुक्रमण सम्प्राप्तः पत्तनोपान्तकानन । मन्त्रिणा रत्नसारेण श्रुतो राजा समागतः ॥४६४॥ भर्तुगगमनं श्रुत्वा पद्मावत्यपि हर्षतः' । उत्सवं कारयामास वसन्तपुरपत्तने ॥४६॥ सन्मुखश्चलितो मन्त्री परिच्छदसमन्वितः ।। समन्तः पुरलोकोपि प्रमोदाञ्चितमानमः ।।४६६।। उपायनं समादाय मिलितो मन्त्रिपुङ्गवः । पपात भूपतेः पादौ प्रभूतप्रेमपूरितः ॥४६७॥ भूपेन सहसोत्थाय समालिङ्गय च निर्भरम् । दत्ताधमासनं तोषात्स पृष्टः कुशलादिकम् ॥४६८|| ततोभीष्टस्य पुत्रस्य पुरस्यान्त:पुरस्य च । गजवाजिरथादीनां पप्रच्छ कुशलं नृपः ॥४६६।। ततो मन्त्रिवरोपेतश्चलितो वसुधेश्वरः । वनक्रीडा प्रकुर्वाणो गतो गोपुरसन्निधौ ॥५०॥ धर्मसेनाभिधः पुत्र आगतः सपरिच्छदः । पितुः पादयुगं भक्त्या ननामोद्दामसम्मदः ॥५०॥ प्रालिलिङ्ग ततो भूपः पुत्रं प्रणयपूर्वकम् ।
1 A हर्षित: evidently for हर्षत: or हर्षिता।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
चित्रसेन पद्मावतीचरित्रम्
॥५०२ ॥
भवसन्तापतापौघविनाशनसुधाकरम् सुतरलं समादाय निजोत्सङ्गे निवेश्य च । प्रविवेश विशामीशः पुरान्तः प्रवरोत्सवम् ॥ ५०३ ॥ पूज्यमानो मुदा पौरैर्गीयमानोङ्गनाजनैः । स्तूयमानो विपश्चिद्भिः प्रविष्टो नृपतिर्गृहे ॥ ५०४ ॥ सिंहासनसमासीनः सन्तोष्य वचनैः शुभैः । विसृज्य सैनिकान् सर्वान् जगामान्तः पुरान्तरे || ५०५।। दृष्टे प्राणप्रिये पद्मावती राज्ञी समुत्थिता । पादपद्मं मुदा पत्युः प्राणमत् प्रणयान्विता ॥ ५०६ ॥ त्रयोपि मिलितास्तत्र राजा राज्ञी च मन्त्रिराट् । दानशीलादिकं धर्मं सृजन्ति स्म निरन्तरम् ||५०७॥ प्रासादे विलसन्नादे सर्वक्षीणाष्टकर्मणाम् ।
प्रमोदात् पूजयन्ति स्म प्रतिमाः प्रतिवासरम् ||५०८ || सम्यक्त्वपूर्वकं लात्वा व्रतानि द्वादशादरात् । । संसेवन्ते स्म साधूनां भावतश्चरणानमी ॥ ५०६ || पूर्वपुण्यप्रभावेन प्राप्तानि विशदाशयाः । राज्यसौख्यान्यखण्डानि भुञ्जन्ति स्म त्रयोप्यमी ॥ ५१० ॥ पुण्यात्मानस्त्रयोन्येद्युः सुखासीना गृहान्तरे ।
1 A निविस्य; B निविश्य । 2 A जुंअंति; Z भुंजति ।
५०२-५१० ]
[ ५७
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[५११-५१६
प्रवृत्तिं रचयामासुः पल्यङ्कस्य प्रमोदतः ॥५११॥ यदि पल्यङ्करत्नस्य प्रभावः प्रवरी भवेत् । अनेकानि च तीर्थानि न क्रियन्तेधुगा कथम् ॥५१२।। बभाषे भूपतिर्देवि नान्यथा तस्य भाषितम् । दण्डः परीक्षितः पूर्वमधुनायं परीक्ष्यते ॥५१३॥ समग्रामपि सामग्री पूजोपकरणादिकाम् । समादाय सदानन्दात् पल्यङ्के ते स्थितास्त्रयः ॥५१४॥ अष्टापदाभिधं तीर्थ स्मृत्वा हुङ्कारमात्रतः। उत्पपात स"पल्यङ्को वेगती गगनाङ्गण ॥५१५।। पुण्यात्मानत्रयोप्येते पल्यङ्कोपरिसंस्थिताः । पश्यन्तो वसुधाश्चर्य' प्राप्ता अष्टापदाचलं ॥५१६॥ तत्रैकयोजनायामं चतुद्वारं सतोरणम् । गव्यूतत्रितयोत्तुङ्गं भरतेश्वरकारितम् ॥५१७॥ शातकुम्भमयं कुम्भसुन्दरं- ध्वजराजितम् । प्रासादं जगदीशानां ददृशुस्ते त्रयो मुदा ॥१८॥ स्वर्गमण्डपसङ्काशा मण्डपास्तत्पुरो वराः । तदन्तः पीठिका देवच्छन्दके वेदिकास्तथा ॥५१ ।। नित्याहत्प्रतिमा रनमय्यो मञ्जुलपीठिकाः ।
1 Z वासुधा० ।
2 Z कुम्भं सुन्दरं।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०-५२६ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[५६
-
प्रातिहाष्टिकोपेताश्चतस्रोब्जासनस्थिताः ॥२०॥ स्वस्वमानाङ्कवर्णाट्याश्चतुर्विंशतिरहताम् देवच्छन्दे विराजन्ते मूर्तयो मणिरत्नजाः ॥२१॥ छत्रत्रयं तदुपरि प्रत्येकमपि चामरे । यक्षा आराधकाश्चान्ये शोभन्ते किन्नरध्वजाः ॥२२॥ बन्धूनां पूर्वजानां च भगिन्योरपि मूर्तयः । कारिता भरतेशेन भक्तिप्रह्वा निजापि च ॥५२३।। प्रासादात् परितश्चैत्यद्रमाः कल्पंद्रुमा अपि । सरांसि दीर्घिका वाप्यो मठा: सन्ति मनोरमाः॥५२४॥ चैत्याबहिः स्तूपमेकमुच्चं रलमयं विभोः । बन्धूनामपि चान्येषाम् भान्ति स्तूपानि पर्वते ॥२५॥ इत्यादिराजिते सिहनिषद्याख्यजिनालये । नषेधिकीत्रयीमुक्त्वा प्रविष्टाः शुचयस्त्रयः ॥२६॥ जिनान् प्रदक्षिणीकृत्य प्रतिमाः पावनैर्जलैः । संस्नाप्य मृदुभिर्वस्त्रैर्ममृविलसन्मृजान् ॥५२७॥ काश्मीरभवकर्पूरकस्तूरीचन्दनद्रवैः । पाणिभिः परमेशानां मुदा चक्रुर्विलेपनम् ॥५२८॥ पुष्पौधैः पूजयामासुस्ते जिनेशान सुगन्धिभिः । कुर्वन्ति स्म ततो धूपं सार्वाग्रेगुरुसम्भवम् ॥५२६॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
६० ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[ ५३० -५३८
।
तण्डुलैर्मणिपीठे च वितेनुर्मङ्गलाष्टकम् । जिनाग्रे ढौकयामासुर्लाङ्गल्यादिफलावलीम् ||५३०॥ हेमदण्डमनोहारिध्वजारोपं वितेनिरे । ततो मङ्गलदीपेन साकमा रात्रिकं व्यधुः || ५३१॥ अथ भक्तिभरोत्फुल्लवपुपस्ते त्रयोपि हि । गुणौघं वर्णयामासुरानन्दात् सकलाईताम् ||५३२ ॥ सदानन्दरमाभोगरमाप्राणप्रियोपमाः 1 भवन्तु परमात्मानः परमाधीशताकृते || १५३३॥ प्रमादप्रभवोन्मादवैरिवारनिवारकाः I सर्वेषां सुखदाः सर्वे सर्वदा सर्वदर्शिनः || ५३४|| दुष्टाष्टकर्मनिर्मुक्ता मुक्का निर्मलकीर्तयः । विज्ञातत्रिजगद्भावा भावायाभयदाः सताम् ||५३५॥ देशना स्वर्नदीनीर पवित्रितजगत्त्रयाः जयन्तु जगतामीशाः प्राप्तानन्तचतुष्टयाः ||५३६ ॥ कल्याणावलिकर्तारो हर्तारो रागविद्विषाम् । नाभेयाद्याश्च वीरान्ता रमन्तां मम मानसे || ५३७ || अष्टापदे जिनाधीशान ये वन्दन्ते स्वलब्धितः । तस्मिन्नेव भवे यान्ति मानवास्ते महोदयम् ||५३८ || एवं विशारदैर्नता
1
विश्वत्रितयविश्रुताः ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६-५४७]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[६१
बोधिबीजकृते कामं सतां सन्तु स्वयम्भुवः ॥५३॥ इति स्तुत्वा जिनाधीशान कृत्वा च सफलं जनुः । पुनः पल्यङ्कमारुह्यागता निजपुरे त्रयः ॥५४०॥ पुण्यप्रभावतः प्राप्तं मित्रपत्नीसमन्वितः । पालयामास राज्यं स्वं भूपतिर्गतकण्टकम् ॥५४१॥ अन्यदा पर्षदासीनं सामन्तादिकसेवितम् । आरामिकः समागत्य भूमिपालं व्यजिज्ञपत् ॥५४२।। स्वामिन् मनोरमोद्याने सुरासुरनिषेवितः' । समागात् केवलज्ञानी दूमसारमुनीश्वरः ॥५४३॥ इति श्रुत्वा महीनेता वसनाभरणादिकम् । सन्तुष्टः प्रददौ तस्मै साध्यागमनशंसिने ५४४॥ भूरिभावेन सर्वां पुत्रमित्रकलत्रयुक् । नन्तुं साधुपदाम्भोजं जगाम जगतीपतिः । ॥५४५।। तं त्रिः प्रदक्षिणीकृत्य नत्वा केवलिनं मुदा । परिवारवृतो राजा यथास्थानमुपाविशत् ।।५४६।। समारेभे निरारम्भा साधुना धर्मदेशना ।
भवदुस्तापपाथोधिनिस्तारणतरीसमा ॥५४॥ यथा
1 A निषेविते।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम्
[५४८-५५६
चत्तारि परमंगाणि दुल्लहाणीह जंतुणां। माणुसत्तं सुई सद्धा संजमंमि य' वीरियं ॥५४८।। जरा जाव न पीलेइ वाही जाव न वड्डइ । जाविदिया न हायंति ताव धम्म समायरे ॥५४९।। संबुज्झह किं न बुज्झह संवोही खलु पेच्च दुल्लहा । नो हुवणमंति राइओ नो सुलहं पुगणरावि जीवियं ॥५५०॥ इत्यादिदेशनां श्रुत्वा प्रतिबुद्धात्रयोप्यमी । धर्मसेनसुतो राज्ञा राज्ये संस्थापितो निजे ॥५५१॥ मन्त्रिणा रत्नसारेण सुतः सुमतिनामकः । सुराचार्यसमप्रज्ञः समस्थापि निजे पदे ॥५५२॥ त्यक्त्वा राज्यचिदेशादीन दत्वा दानं यथोचितम्। कृत्वा तीर्थकृतां पूजां श्रित्वा संवेगमुत्तमम् ॥५५३।। समं मन्त्रिकलत्राभ्यां चित्रसेननरेश्वरः । दमसारगुरोः पार्थे जग्राह व्रतमादरात् ॥५५४॥ चिरं चारित्रमाराध्य कृत्वान्तेनशनं तथा । ते प्राप्ता अच्युते कल्पे सामुदायिककर्मतः ॥५५५॥ समुदायायायेतैर्यत् कृतं सुकृतं त्रिभिः ।
प्रयसुखं भुक्त्वा क्रमाद् यास्यन्ति ते शिवम् ॥५५६॥
omits य । 2 A जावंदिया।
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७-५६४ ]
चित्रसेनपद्मावतीचरित्रम
[६३
-
शीलपालनतो ह्येतैर्भुक्त्वा राज्यश्रियं वराम् । जिनधर्म समाराध्य सम्प्राप्तं स्वर्गजं' सुखम् ॥५५७।। दुष्टारिष्टानि नश्यन्ति नृणां शीलप्रभावतः । शाकिनीभूतवेतालसिंहसर्पभयानि च ॥५५८॥ राज्यर्द्धिान्छिता लक्ष्मी रम्या रामा वराः सुताः। दीघायुर्विशदा कीर्तिः प्राप्यन्ते शीलपालनात् ॥५५६।। इत्थं धराधीश्वरचित्रसेन
पद्मावतीशीलभव प्रभावम् ।। निशम्य लोकैः किल शीलनीयं
शीलं सदानन्दकरं सदैव ।।५६०॥ तपगणगगनविभासनगगनध्वजसन्निभाः सुवर्णविभाः । श्रीविजयदानसूरीश्वरा बभूवुर्युगप्रवराः ॥५६१॥ तच्छिष्यजगन्मल्लाभिधविबुधा लब्धवर्णगजमल्लाः । तच्छिष्यबुद्धिविजयाभिधेन रचिता कथा सुखदा ॥५६२॥ श्रीहीरविजयसूरीश्वरपट्टोदयगिरिधुमणितुल्ये । सम्प्रति विराजमाने सूरिश्रीविजयसेनगुरौ ॥५६३।। नभरसरसचन्द्राब्दे श्रावणसितपश्चमीतिथौ सोमे । श्रीचित्रसेनपद्मावतीकथा जयतु बुद्धिविजयकृता ॥५६४।।
॥ इति श्रीचित्रसेनपद्मावतीचरित्रं सम्पूर्णम् ॥ A स्वर्गजसुखं । 2 A०पट्टस्वर्णशैलदेवतरौ । 37 सिते पञ्च ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
_