Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra prathama saMskaraNa :2 hajAra (dinAMka : 23 janavarI 2007) astuta saskaraNa kAkA " prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle basaMtapaMcamI dAtAroM kI sUcI mUlya: peparabaika : 12 rupaye sajilda : 15 rupaye lekhaka DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pI-eca. DI. TAIpasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa e-4, bApUnagara, jayapura prakAzana yojanA ke hamAre stambha parama saMrakSaka : (21 hajAra pradAna karanevAle) * zrImatI iMdumatI annAsAheba khemalApure, ghaTaprabhA (karnA.) hitaiSI sadasyagaNa : (5 hajAra pradAna karanevAle) * sva. paM. cunnIlAlajI zAstrI kI smRti meM zrImatI hIrAbAI cunnIlAla jaina pA. TrasTa, canderI (ma.pra.) * sva. paM. hIrAlAlajI kauzala kI smRti meM DaoN. satyaprakAza jaina, bI-173, sUrajamala vihAra, dillI *sva. zrImatI rUpavatI kiraNa kI smRti meM zrI narendrakumAra jaina, rAiTa TAuna, jabalapura (ma.pra.) *sva. zrImatI zakuntalAdevI kI puNya smRti meM zrI javAharalAlajI jaina, e-4, bApUnagara, jayapura (rAja.) * paNDita rAjakumAra jaina zAstrI kI smRti meN| DaoN. rameza jaina, jaina AI haoNspITala, nivAI (rAjasthAna) * zrImatI zrIkAntAbAI chAbar3A dharmapatni zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura (ma.pra.) * zrImatI kamalAdevI va saubhAgamalajI rAMvakA kI smRti meM zrI pradIpa rAMvakA, mahAvIra nagara, jayapura (rAja.) * zrI vimalakumAra jaina, nIrU kemIkalsa, dillI * zrI digambara jaina mumukSu maNDala, dillI prakAzaka zrI a. bhA. digambara jaina vidvatpariSad TrasTa 129, jAdona nagara 'bI', sTezana roDa durgApurA, jayapura (rAjasthAna) mudraka: prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada ke rASTrIya adhyakSa ke rUpa meM DaoN. hukamacandajI bhArilla jaise manISI vidvAna ke cune jAne se isa pada kI garimA meM cAra cAMda laga gae haiN| Apake kAryakAla meM kucha aise kArya hue haiM, jinheM yugoM-yugoM taka yAda kiyA jAegA aura itihAsa ke pannoM para unheM svarNAkSaroM meM likhA jaaegaa| vartamAna digambara santoM meM siddhAntacakravartI AcArya zrI vidyAnandajI munirAja Agama graMthoM ke niSNAta santa haiM, jinake sAnnidhya meM 'samayasAra saptAha' kA Ayojana adbhuta prayoga thA, jo AzAtIta saphalatA ke sAtha sampanna haa| isase utsAhita hokara DaoN. bhArillajI ne navambara 2006 se akTUbara 2007 taka chahaDhAlA varSa manAne kI ghoSaNA kii| phalata: dillI ke sarajamala vihAra meM 10 se 19 navambara 2006 taka sAta divasIya chahaDhAlA zivira sampanna huA, jisameM DaoN. bhArillajI ne prathama bAra sArvajanika rUpa se chahaDhAlA para mArmika pravacana kie aura usake uparAnta zrI ToDaramala smAraka bhavana jayapura meM bhI isIprakAra ke pravacanoM kA Ayojana kiyA gyaa| Apake ukta pravacanoM kA sAra rUpa hI hai yaha 'chahaDhAlA kA sAra' jise pustakAkAra rUpa meM prakAzana kA nizcaya vidvatpariSad dvArA kiyA gyaa| DaoN. bhArilla kI sAhityasAdhanA ko dRSTigata rakhate hue AcArya zrI vidyAnandajI likhate haiM - "DaoN. bhArillajI kA bIsavIM zatAbdI ke jaina itihAsa meM ananya yogadAna rahA hai| vidvavarya mahAmanISI paNDita gopAladAsajI baraiyA kI paramparA ke ve anupama ratna haiN| jaina tattvajJAna evaM adhyAtma kI sarala zabdoM meM sUkSma tArkika vyAkhyA karake unhoMne deza-videza meM vyApaka dharmaprabhAvanA kI hai| ..............ve aharniza samAja sevA, dharmaprabhAvanA evaM jJAna sAdhanA meM nimagna manISI sAdhaka ke rUpa meM jaina samAja ke viziSTa vidvadratna siddha hue haiM, unheM merA bahuta-bahuta maMgala AzIrvAda hai|" DaoN. bhArillajI dvArA racita samayasAra kA sAra tathA pravacanasAra kA sAra kI bhAMti yaha kRti 'chahaDhAlA kA sAra' bhI lokapriyatA ke pAyadAna para agrasara rahegI - aisI AzA hai| - akhila baMsala saMyojaka : sAhitya prakAzana zrI a. bhA. digambara jaina vidvatpariSad TrasTa prakAzakIya 'chahaDhAlA kA sAra' nAmaka isa kRti kA prakAzana karate hue hameM vizeSa prasannatA kA anubhava ho rahA hai| chahaDhAlA apara nAma choTA samayasAra kA aneka kaviyoM ne marAThI bhASA meM tathA kannaDa bhASA meM bhI kAvyamaya anuvAda kiyA hai; para sArasvarUpa vivecana abataka kisI ne nahIM kiyA hai| aise lokapriya grantha ke sArasvarUpa yaha kRti DaoN. bhArilla ke samayasAra kA sAra, pravacanasAra kA sAra ke samAna hI svAdhyAyapriya pAThakoM ke liye eka atyAvazyaka viSaya prApta ho rahA hai| hamArA vicAra isa chahaDhAlA ke sAra ko marAThI evaM kannaDa bhASA meM anuvAdita karake prakAzita karane kA hai| isIprakAra mokSamArgaprakAzaka kA sAra bhI pAThakoM ke karakamaloM meM atizIghra dene kA mAnasa hai| chahaDhAlA grantha lokapriya hone se aneka mAtA-bahine evaM bAlakoM ko kaNThastha hai| isa kRti ke kAraNa pAThazAlA ke vidyArthiyoM ke liye evaM par3hAnevAle adhyApakoM ke liye chahaDhAlA kA sAra yaha kRti atyanta upayogI siddha hogii| bhaviSya meM hamArA vicAra isaprakAra hai ki DaoN. bhArilla jo boleMge, use prakAzita karake sAhityarUpa meM sthAyI banAyA jaaye| vaise DaoN. bhArilla ke samayasAra Adi aneka graMthoM ke tathA anya viziSTa viSaya para bhI jo sekar3oM pravacana huye haiM, unake kaiseTa, sI. DI., vI. sI. DI. Adi upalabdha haiM, unakA samAja atyaMta utsAha se upayoga kara rahI hai, isakA bhI hameM AnaMda hai| jinavANI rasika evaM dhanavAnoM se merA nivedana hai ki unake dvArA aise sAmAnya janopayogI sAhitya ghara-ghara pahu~ce - aisA prayAsa kiyA jAnA dharmaprabhAvanA ke liye upayogI siddha hogaa| aneka utsAhI loga aisA kArya kara hI rahe haiN| isa kRti ko bhI dAtAra ghara-ghara pahu~cAne kA mAnasa banAve - yaha hamArA sujhAva hai| ___ DaoN. bhArilla kI sAhitya-sAdhanA avirata calatI rahe - isI bhAvanA ke sAtha bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kAsAra pahalA pravacana (soraThA) tIna bhuvana meM sAra, viitraag-vijnyaantaa| zivasvarUpazivakAra, nhuuNtriyogsmhaarikai|| kalyANasvarUpa aura kalyANa karanevAlA vItarAga-vijJAna tIna lokoM meM sArabhUta hai; ata: maiM use mana-vacana-kAya ko samhAlakara namaskAra karatA huuN| chahaDhAlA ke maMgalAcaraNa kA ukta chanda paNDita ToDaramalajI ke mokSamArgaprakAzaka ke maMgalAcaraNa kA hI pratirUpa hai| mokSamArgaprakAzaka ke maMgalAcaraNa meM bhI vItarAga-vijJAna ko namaskAra kiyA gayA hai tathA use maMgalamaya aura maMgala ko karanevAlA batAyA gayA hai| isa maMgalAcaraNa ke chanda meM bhI yahI bAta kahI gaI hai| mokSamArgaprakAzaka kA maMgalAcaraNa isaprakAra hai (dohA) maMgalamaya maMgalakaraNa, vItarAga-vijJAna / namo tAhi jAte bhaye, arahaMtAdi mahAna / / jisake Azraya se arahaMta bhagavAna arahaMta bane, vaha vItarAga-vijJAna maMgalamaya aura maMgala karanevAlA hai| maiM usa vItarAga-vijJAna ko namaskAra karatA huuN| yaha to Apa jAnate hI haiM ki dohA ke padoM kA sthAna parivartana kara dene se soraThA bana jAtA hai| mokSamArgaprakAzaka ke dohArUpa maMgalAcaraNa ko soraThA chanda meM isaprakAra badalA jA sakatA hai -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana (soraThA) vItarAga-vijJAna, maMgalamaya maMgalakaraNa / arahatAdi mahAna, namo tAhi jAte bhaye / / isIprakAra chahaDhAlA ke maMgalAcaraNa ke soraThA ko bhI dohA meM badalA jA sakatA hai| yaha chahaDhAlA nAmaka grantha sampUrNa digambara jaina samAja meM na kevala sarvamAnya hai, apitu atyanta lokapriya bhI hai| aise loga to isa jagata meM mila jAyeMge, jo samayasAra kA nAma sunakara nAka-bhauM sikor3eM; lekina aisA eka bhI vyakti nahIM milegA ki jise chahaDhAlA svIkRta na ho| isalie maiM kahatA hU~ ki digambara jaina samAja kI ekatA kA yadi koI sabase bar3A AdhAra bana sakatA hai to yaha chahaDhAlA grantha bana sakatA hai| zAyada Apako yaha patA nahIM hai ki jina daulatarAmajI ne yaha chahaDhAlA likhI hai, ve dillI nivAsI the| Apane par3hA hogA ki unakA janma hAtharasa ke pAsa sAsanI (u. pra.) meM huA thaa| merA janma bhI uttarapradeza ke lalitapura jile ke eka choTe se gA~va baraudAsvAmI meM huA thA; para aba maiM 40 varSa se jayapura meM raha rahA huuN| aisI sthiti meM maiM Apase hI pUchanA cAhatA hU~ ki maiM kahA~ kA hU~ ? aba Apa mujhe kahA~ kA mAnate haiM - jayapura kA yA baraudAsvAmI kA? aba to Apa mujhe jayapura kA hI mAnate hai na ? isIprakAra paNDita daulatarAmajI ne apane jIvana ke antima sarvAdhika mahattvapUrNa varSa dillI meM hI bitAye the; isalie hama unheM dillI kA kahe yA sAsanI kA? janma sAsanI meM huA hogA, unake pitAjI vagaire hAtharasa meM vyApAra karate the| ve bhI unake sAtha kucha dina hAtharasa meM vyApAra karate rhe| phira kucha dina ve mathurA bhI rhe| kaI jagaha ghUme, lekina unakA samAdhimaraNa dillI meM hI huA thaa| na kevala samAdhimaraNa huA, para antima samaya meM aneka varSoM taka ve dillI meM hI rahe aura unhoMne sammedazikhara kI yAtrAe~ bhI dillI ke samAja ke sAtha kii| isalie aba yaha ThIka hI hai ki ve dillIvAsI hI the| isa chahaDhAlA kI viSayavastu aura pratipAdana krama mahApaNDita ToDaramalajI ke mokSamArgaprakAzaka se aura pratipAdana zailI mahAkavi budhajanajI se prabhAvita hai| unhoMne svayaM likhA hai ki lakha budhajana kI bhAkha / budhajana kavi ne bhI isake pahale eka chahaDhAlA likhI thii| use dekhakara inheM chahaDhAlA likhane kA utsAha jAgRta huaa| yadyapi budhajanajI ke pahale dyAnatarAyajI ne bhI eka chahaDhAlA likhI thI, lekina vaha itanI lokapriya nahIM ho pAI; jitanI budhajanajI kI huii| daulatarAmajI kI chahaDhAlA to hara AdamI ke kaMTha kA hAra bana gaI hai| yaha chahaDhAlA chaha prakAra ke chandoM meM hai, ise chaha rAgoM meM gAyA jAtA hai, inhIM rAgoM ko DhAla kahA jAtA hai| isaprakAra isa kRti kA nAma chahaDhAlA rakhA gyaa| pahalI DhAla caupAiyoM meM, dUsarI DhAla paddharI chanda meM, tIsarI DhAla narendra chanda (jogIrAsA) meM, cauthI DhAla rolA chanda meM, pA~cavIM DhAla cAla chanda meM aura chaThavIM DhAla harigItikA chanda meM hai| dUsarI bAta yaha hai ki eka talavAra hotI hai aura eka DhAla / talavAra mArane ke kAma AtI hai aura DhAla apanI rakSA ke kAma AtI hai| ___ hama jainI ahiMsaka haiM, isalie hama mArane kI bAta to kabhI soca bhI nahIM sakate; parantu apanI surakSA kI ciMtA to hareka ko hotI hI hai| isalie hameM DhAla kI jarUrata hai, talavAra kI nhiiN| hameM khatarA bhI isa jagata ke jIvoM se nahIM; apane hI rAga, dveSa, moha - ina vikArI bhAvoM se hai| ina bhAvoM se bacAne ke lie yaha chahaDhAlA DhAla kA kAma karatA hai, isalie isakA nAma hai chhddhaalaa| (2)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra hamane DhAleM to chaha-chaha rakhIM, para talavAra eka bhI nahIM rakhI; kyoMki hameM mArane kA kAma karanA hI nahIM hai| eka prazna hai ki 'pa' kA 'Sa' banAnA ho, SaTakoNavAlA 'Sa' banAnA ho athavA 'va' kA 'ba' banAnA ho to kyA kareM ? isa prazna ke uttara meM kSatriya kahegA ki peTa cIra do; lekina jainI kahegA peTa bhara do| kriyA eka hI hai, lekina use jainI bharanA bolatA hai, cIranA nahIM bolatA / cIrane kI bhASA, mAra-kATa karane kI bhASA jainiyoM kI bhASA nahIM hai| mokSamArgaprakAzaka ke samAna isameM bhI sabase pahale pahalI DhAla meM saMsAra ke duHkhoM kA varNana hai| mokSamArgaprakAzaka ke dUsare adhikAra meM saMsAra ke duHkhoM ke kAraNa batAye haiN| isakI bhI dUsarI DhAla meM du:khI hone kA kAraNa kyA hai - yaha batAyA hai| chahaDhAlA ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI to choTA samayasAra kahA karate the / yaha choTA samayasAra sabakI samajha meM AtA hai| aura sabhI ko sahaja bhAva se svIkRta hai| bahuta dinoM pahale kI bAta hai, maiM eka jagaha gayA thA, vahA~ eka saMsthA calAyI jAtI thI, jisameM lar3akiyA~ paDhatI thIM / vahA~ kI adhyApikAoM ne mujhase kahA - ina lar3akiyoM se Apa kucha pUcho, inakI kucha parIkSA lo| maiMne kahA isakI kyA jarUrata hai ? Apa ina logoM ko par3hAtI ho to inheM saba kucha AtA hI hogaa| jaba unhoMne ati Agraha kiyA to maiMne eka prazna kiyA - "chahaDhAlA meM kisakI kahAnI hai ?" merA yaha prazna sunakara ve lar3akiyA~ eka-dUsare kA mu~ha dekhane lagIM, apanI adhyApikAoM kA mukha dekhane lgiiN| saba tarapha cuppI chA gii| kisI ne koI javAba nahIM diyaa| (3) pahalA pravacana eka himmatavAlI lar3akI ne hAtha Upara uThAkara kahA - "sAhaba ! Apase bhI merA eka prazna hai| " maiMne kahA - "bolo, ApakA kyA prazna hai ? 19 usane kahA - " Apane chahaDhAlA par3hA hai kyA ?" maiMne socA gajaba ho gyaa| hama parIkSA lene cale the, yahA~ to parIkSA dene kI naubata A gii| maiMne kahA- "bahana ! tuma aisA kyoM pUcha rahI ho?" to usane kahA - "chahaDhAlA meM koI kahAnI thor3e hI hai, vaha to adhyAtma kA grantha hai / vaha prathamAnuyoga thor3e hI hai ki jisameM rAma kI, kRSNa kI, mahAvIra kI kahAnI ho| mujhe to aisA lagatA hai ki Apane chahaDhAlA par3hA hI nahIM aura hamase pUchate haiM ki isameM kisakI kahAnI hai ? maiMne kahA - tuma ThIka kahatI ho, maiMne zurU ke do-tIna chanda par3he the, isalie aisA bhrama ho gayA hai| unameM likhA thA ki - tAsa bhramaNa kI hai bahu kathA, pai kachu kahU~ kahI muni yathA / saMsArI jIva kI saMsArabhramaNa kI kahAnI bahuta vistAravAlI hai; kintu maiM to jisaprakAra pahale munirAjoM ne kahI hai, usake anusAra thor3I-bahuta kahU~gA / isameM kavivara pratijJA kara rahe haiM ki maiM usa kahAnI ko thoDI-bahuta kahatA huuN| kahAnI to bahuta lambI hai, pUrI kahanA to saMbhava nahIM hai; phira bhI thoDI-bahuta kahatA huuN| hamAre AcArya bhagavantoM ne jaisI kahI hai, vaisI maiM kahatA huuN| maiMne socA yadi unhoMne aisI pratijJA kI hai to kahAnI bhI kahI hogii| - are bhAI ! chahaDhAlA meM sabhI jIvoM kI kahAnI hai; hamArI tumhArI sabakI, bahanoM kI, bhAIyoM kI isa jagat meM jitane jIva haiM, una
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana sabhI kI kahAnI hai isa chahaDhAlA meN| yaha kahAnI kahA~ se zurU hotI hai aura kahA~ samApta hotI hai ? isa prazna ke uttara meM kahate haiM ki - ___ kAla ananta nigoda ma~jhAra, bItyo ekendriya tana dhaar| yaha kahAnI nigoda se AraMbha hotI hai aura mokSa meM jAkara samApta hotI hai; jahA~ ve - rahIhaiM anantAnanta kAla, yathA tathA ziva pariNaye / ___jo jIva mokSa meM cale gaye haiM, ananta sukhI ho gaye haiM; vahA~ ve ananta kAla taka rheNge| jabataka mokSa meM nahIM gaye to samajha lenA ki hamArI kahAnI abhI samApta hI nahIM huI, bIca meM hI cala rahI hai| siddhoM kI bhI samApta kahA~ huI ? abhI bhI cala hI to rahI hai| ve siddha jIva ananta kAla isIprakAra ananta sukhI rheNge| eka rAjA thA, usa rAjA kI yaha Adata thI ki jo bhI phariyAdI usake pAsa AtA aura rAjA se kahatA ki usane mujhe pITa diyaa| taba rAjA usase pUchatA thA ki phira kyA huA ? phira kyA huA, phira kyA huA ? - aise pUchatA hI rahatA thaa| Akhira vaha phariyAdI anta meM kahatA - isake bAda kucha nahIM huA; taba rAjA kahatA kucha nahIM huA to jaao| AkhirakAra anta meM to kahanA hI par3egA na ki kucha nahIM huaa| eka AdamI usa rAjA ke pAsa gayA aura usane kahA ki maiMne khetI kI aura gehU~ boye / rAjA ne pUchA - phira kyA huA ? usane kahA - acchI barasAta huI, itane adhika gehU~ paidA hue ki maiM unheM sameTa nahIM skaa| phira kyA huA ? maiMne eka veyara hAUsa kirAye se lekara, gehU~ boroM meM bharakara, saba gehU~ usameM rakha diye| rAjA ne kahA - phira kyA huA ? eka cir3iyA AtI, gehU~ kA eka dAnA lekara phurra karake ur3a jaatii| cir3iyA AI, eka dAnA liyA aura phurra karake ur3a gii| phira kyA huA? cir3iyA aaii.....| rAjA ne pUchA terI yaha phura-phurabAjI samApta hogI yA nahIM ? usane kahA - sAhaba ! gehU~ to bahuta paidA huA thA na, cir3iyA to eka-eka dAnA hI lekara jAtI hai| jaba gehU~ pUrI taraha khAlI ho, taba hI to kahAnI samApta hogI na? Akhira meM usane kahA ki hajUra jaba ApakI yaha phira-phira bAjI samApta hogI, taba merI yaha phura-phurabAjI samApta hogii| isIprakAra kahAnI siddhoM meM samApta thor3e hI huI? ve to ananta kAla taka vahIM para rheNge| yaha aisI kahAnI hai ki jo kabhI samApta nahIM hotii| kyA Apa jAnate haiM ki siddhAMta kise kahate haiM aura siddhAMtazAstra kise kahate haiM ? jisa bAta kA anta siddhadazA meM jAkara ho, usakA nAma hai siddhAnta / ukta niyamAnusAra chahaDhAlA asalI siddhAntazAstra hai; kyoMki isakA anta siddha-avasthA meM jAkara hotA hai| dekho ! apane jitane bhI purANa haiM, una sabhI meM saikar3oM bhavoM kI kahAniyA~ haiM; ve sabhI kahAniyA~ siddhadazA meM hI samApta hotI haiN| sinemA meM jAte ho to kahAnI kA anta kahA~ hotA hai ? are ! hindustAna ke sinemA kI eka hI sTAIla hai| do lar3akiyA~ aura eka lar3akA athavA eka lar3akI aura do ldd'ke| unameM se eka khatma ho gayA, do kI Apasa meM zAdI ho gii| hAtha meM hAtha milAyA aura basa kahAnI khtm| bhAratIya nATyazAstra kA yaha niyama hai ki pratyeka kahAnI sukhAnta
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana honI cAhie, dukhAnta nahIM honI caahie| ye dukhAnta kahAniyA~ videza se AI haiN| zeksapiyara ne sabase pahale dukhAnta nATaka likhe, unakI nakala para hindusthAna meM likhe jAne lge| do hajAra varSa pUrva bharata muni huye haiN| unhoMne mahAkAvya aura nATaka ke niyama likhe haiN| unameM sApha-sApha likhA hai ki pratyeka kahAnI kA anta sukhamaya honA caahie| jainadharma meM kahAnI ko tabataka samApta nahIM karate, jabataka jIva mokSa na calA jaaye| cAhe AdinAtha hoM, cAhe pArzvanAtha yA mahAvIra hoM; unake paccIsoM bhava sunAye jAyeMge aura anta meM unheM mokSa meM pahu~cA deMge; tabhI purANa samApta hogaa| isalie vaha bhI siddhAntazAstra hai| ____ maiM Apase kahatA hU~ ki bhAratIya niyama ke anusAra yadi hara kahAnI ko sukhAnta honA cAhie, to jo kahAniyA~ zAdI para samApta huIM; ve sukhAnta kahA~ huI, ve to bhogAnta haiN| lar3akA-lar3akI kI zAdI huI aura sukhI ho gaye ? are bhAI ! aba to duHkha kI zurUAta huI hai| ___ chahaDhAlA kI pahalI DhAla meM yahI to batAyA hai ki cAroM gatiyoM meM sukha hai hI nahIM, duHkha hI duHkha hai| isameM cAroM gatiyoM ke du:khoM kA varNana hai| naraka gayA to dukhAnta aura svarga calA gayA to sukhAnta - yaha bAta kahA~ se lAye? hama bhagavAna AdinAtha kI pUjA karate haiM, bahuta purAnI pUjana hai, usakI jayamAlA meM AtA hai - Adizvara mahArAja ho, mhArI dInataNI suna viintii| cAroM gati ke mAMhi maiM duHkha pAye so suno / / U~Ta balada bhaiMsA bhayo, jApaiM ladiyo bhAra apAra ho| nahiM cAlyau jarI gira pasyo, pApI desoTana kI mAra ho / / mhArI dInataNI suna viintii|| kyA kaha rahe haiM - U~Ta huA, baila huA aura bhaiMsA huaa| ina tInoM ko gAr3I meM jotA jAtA hai| bailoM ko bailagAr3I meM, U~ToM ko U~TagAr3I meM aura bhaiMsoM ko bhaiMsAgAr3I meN| unapara unakI zakti se jyAdA bhAra lAda diyA jAtA hai| jaba ve cala nahIM pAte haiM aura gira par3ate haiM, taba pApI loga unheM DaMDoM se mArate haiN| unheM daMDA mAra-mAra kara uThAyA jAtA hai| zakti nahIM hai, gira par3A hai; phira bhI kucha dayA nhiiN| ___ pUjana cala rahI hai, pUjA meM sAre vAdyayaMtra baja rahe haiM, nAcanevAle nAca rahe haiM; taba acAnaka bIca meM hI eka vyakti bola uThatA hai - Aja ke Ananda kI jaya / are, bhAI ! yadi AnaMda A rahA hai to ro kyoM rahe ho? A~khoM meM se A~suoM kI dhArA kyoM baha rahI hai ? soTana kI mAra par3a rahI hai to Ananda kahA~ se A rahA hai ? use patA hI nahIM ki mu~ha se kyA nikala rahA hai, vaha to jhA~jhamaMjIrA meM hI magna ho gayA hai| are ! usameM likhA hai ki cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiM, sukha nahIM hai| chahaDhAlA meM bhI yahI likhA hai| isakI pahalI DhAla meM to cAroM gatiyoM ke duHkhoM kA varNana hai| tiryaMcagati ke pazu-pakSiyoM ke duHkha to hameM dikhate hI haiN| mArA jAnA, kATA jAnA, chedana-bhedana, bhUkha-pyAsa, sardI-garmI Adi na jAne kitanI pratikUlatAyeM haiN| tiryaMcagati ke duHkhoM kA varNana karate huye likhA hai - kAla ananta nigoda ma~jhAra, bItyo ekendrIya tana dhAra / nikasi bhUmi jala pAvaka bhayo, pavana prateka vanaspati thyo|| ekendriya avasthA meM to nigoda meM rahA aura phira vahA~ se nikalakara bhUmi, jala, agni, vAyu aura pratyekavanaspati huaa| sAdhAraNa vanaspati aura pratyeka vanaspati ke bheda se vanaspati do
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana prakAra kI hotI hai| nigodiyA jIva sAdhAraNa vanaspati meM hote haiM, pratyeka vanaspati meM nahIM hote| yaha jIva nigodarUpa sAdhAraNa vanaspati meM se nikalakara pRthvI, jala, agni, vAyu aura pratyeka vanaspati huaa| jisaprakAra kisI ko cintAmaNi ratna mila gayA ho; usIprakAra ise trasaparyAya prApta huii| dvIndriya se paMcendriya taka ke sabhI jIva trasa kahalAte haiN| cintAmaNi ratna dekhA to Ajataka kisI ne bhI nahIM hai| mAtra zAstroM meM dekhA hai, para zAstroM meM dekhanA bhI to dekhanA hai| kahate haiM ki cintAmaNi ratna jisake pAsa hotA hai, vaha vyakti jo socatA hai, vaha use mila jAtA hai| cintAmaNi ratna ke mila jAne se bhI kyA hotA hai| are bhAI ! jabataka saMyogoM meM sukhabuddhi hai, jabataka bhogoM kI icchA hai; tabataka sukhI honA sambhava nahIM hai; kyoMki bAta mAtra itanI hI nahIM hai ki hameM AvazyakatAnusAra bhoga sAmagrI cAhiye, bAta to yaha hai ki laukika vaibhava mAtra hamAre hI pAsa ho, par3ausI ke pAsa nhiiN| hama itane IrSAlu ho gaye haiM ki hameM dUsaroM kA vaibhava suhAtA hI nahIM hai| isa bAta ko nimnAMkita udAharaNa se bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai - eka bAra eka vyakti ne bahuta tapasyA kI to zaMkarajI ne prasanna hokara kahA - jo cAho mA~ga lo| usane mA~gA ki maiM jo cAhU~, vaha ho jaaye| zaMkarajI ne kahA - tuma jo cAhoge, vaha ho jAyegA; lekina itanI sI bAta hai ki jitanA tumheM milegA, usase duganA tere par3ausI ko milegaa| tAtparya yaha hai ki yadi vaha hajAra rupaye mAMge to par3ausI ko do hajAra mila jAveMge, lAkha mAMge to par3ausI ko do lAkha mila jaaveNge| taba usane sampatti to nahIM mA~gI, para vipatti maaNgii| kahA - merI eka A~kha phUTa jAya to par3ausI kI donoM hI phUTa giiN| dUsaroM kI donoM A~kheM phor3ane ke lie yaha jIva apanI bhI eka A~kha phor3ane ke lie taiyAra ho jAtA hai| bolo aise jIva sukhI kaise ho sakate haiM ? isaprakAra tiryaMcagati meM mArA jAnA, kATA jAnA, bhAravahana karAnA, bhUkha-pyAsa, sardI-garmI Adi ke asIma duHkha bhoge| narakagati meM bhI sardI-garmI itanI ki meru ke samAna lohe kA golA bhI chAra-chAra ho jAya, pighala jAya / bhUkha-pyAsa itanI ki tIna loka kA anAja khA jAve, samudroM kA pAnI pI jAve; taba bhI na miTe, para eka kaNa anAja aura eka bUMda pAnI na mile| kahA bhI hai - meru-samAna loha gali jAya, aisI zIta uSNatA thAya / sindhu nIrateM pyAsa na jAya, to paNa eka na bUMda lahAya / tIna loka ko nAja jukhAya,miTai na bhUkha kaNA na lahAya / ye dukha bahu sAgara lauM sahai, karama-joga taiM naragati lahai / / dekho yahA~ kahA hai ki tIna loka meM jitanA anAja paidA hotA hai, vaha sArA anAja khA jAye to bhI nArakI kI bhUkha nahIM miTatI hai; phira bhI khAne ke lie use eka dAnA nahIM miltaa| tIna loka meM anAja kahA~-kahA~ paidA hotA hai ? devaloka meM kaunasA anAja paidA hotA hai, narakoM meM kaunasA anAja paidA hotA hai? madhyaloka meM itane samudra haiM, unameM kaunasA anAja paidA hotA hai ? jamIna para bhI jahA~ loga rahate haiM, vahA~ anAja kahA~ paidA hotA hai ? bahuta kama eriyA hai, jahA~ anAja paidA hotA hai| phira tIna loka kA anAja kyoM bolate haiM ? are bhAI ! tumheM kalpanA karAkara unake duHkha kA aMdAja karA rahe haiN| anAja kahA~-kahA~ paidA hotA hai - isakA varNana nahIM kara rahe haiN| ve (6)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana to usa jIva kI bhUkha va usakI AkulatA kA varNana kara rahe haiN| hamArI samajha meM yahI AtA hai ki hama rojAnA do roTiyA~ khAte haiM aura hamArI bhUkha zAnta ho jAtI hai aura jisa dina hameM do roTiyA~ nahIM mile to hama tar3apa uThate haiN| do roTiyA~ nahIM milane kA duHkha kitanA hotA hai aura usase aMdAja lagAo kI tIna loka ke anAja kA du:kha kitanA hogA? yaha koI aisI bAta nahIM hai ki Apa risarca karane baiTha jAyeM ki kahA~-kahA~ anAja paidA hotA hai? / Apako do roTI kI bhUkha hai, kisI ko dasa roTI kI hai; lekina do vAle ko do nahIM mile aura dasa vAle ko dasa nahIM mile to donoM kA duHkha barAbara hI hotA hai| hamAre isa jagata ke jo jIva haiM, unako yaha samajha meM hI nahIM aataa| unako to sirpha khAne meM sukha aura khAnA nahIM milane meM duHkha - yahI samajha meM AtA hai; isalie unako unhIM kI bhASA meM samajhAyA hai| pyAsa lagatI hai to bahuta takalIpha hotI hai| eka gilAsa ThaMDA pAnI mila jAye to pyAsa bujha jAtI hai| unhoMne kahA - sindhu nIra" pyAsa na jAya, to paNa eka na bUMda lhaay| samudra kA sArA pAnI pI jAye to bhI pyAsa nahIM bujhai / yahA~ yaha batA rahe haiM ki bhUkha-pyAsa ke duHkha se tuma paricita ho, aura jina duHkhoM se tuma paricita ho, usase tumheM anumAna lagAnA hai, basa / isaprakAra ke ananta duHkha aneka sAgaroM paryanta sahana kiye| manuSyagati meM bhI mA~ ke peTa meM rahanA, bacapana, javAnI aura bur3hApe meM honevAlI aneka pratikUlatAoM ke duHkha hI duHkha bhoge| isaprakAra kahAnI calatI rahI, naraka meM gayA, manuSya huA aura phira bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI deva ho gayA to bhI sukha kI prApti nahIM huii| aura anta meM - ___jo vimAnavAsI hU~ thAya, samyagdarzana bina dukha pAya / yadi vimAnavAsI bhI ho gayA arthAt Upara ke svargoM meM calA gayA, to bhI samyagdarzana ke binA du:khI hI rhaa| navaveM graiveyaka meM gayA to bhI sukhI nahIM huaa| kahA bhI hai - aMtima grIvakalauM kI hada, pAyo ananta viriyA pd| para samyagjJAna na lAdho, durlabha nija meM muni saadho|| yaha jIva paMcaparAvartana karate huye ananta bAra nauveM graiveyaka taka gayA, ahamindra pada pAyA; kintu samyagjJAna kI prApti nahIM huii| isaliye ananta duHkha utthaaye| ____ bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI to madhyaloka aura adholoka meM rahate haiN| svargoM meM Upara solaha svarga, phira nau graiveyaka, phira nau anudiza, phira pA~ca anuttara haiM, usake Upara siddhazilA hai| navameM graiveyaka meM isa jIva ne 31 sAgara kI Ayu pAI, sabhI prakAra kI anukUlatAyeM prApta kI, lekina samyagdarzana nahIM huA to vahA~ bhI samyagdarzana ke binA duHkha hI duHkha bhogaa| vahA~ 31 hajAra varSa taka mana meM khAne kA vikalpa bhI nahIM aataa| 31 hajAra varSa bAda jaba vikalpa AtA hai to gale se amRta jhara jAtA hai, jabAna jhUThI taba bhI nahIM hotii| aisI sthiti hai phira bhI yahA~ kaha rahe haiM ki vahA~ para ananta duHkha paayaa| pravacanasAra ke jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra meM eka sukhAdhikAra hai| usameM likhA hai - cakravartI, indra aura nAgendra - sabhI du:khI haiN| yadyapi ve sabhI ko bahuta sukhI dikhAI dete haiM; tathApi ve caubIsoM ghaMTe bhogoM meM magna rahate haiM; ata: du:khI hI haiN| yaha to Apa jAnate hI haiM ki cakravartI kI paTTarAnI mAsika dharma se nahIM hotI, usake bAla-bacce bhI nahIM hote; kyoMki yadi vaha mAsikadharma se ho, usake bacce hoM to cakravartI ke bhogoM meM bAdhA pdd'egii| cakravartI itanA puNyazAlI hotA hai ki use nirbAdha bhogoM kI prApti hotI hai| (7)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana dekho, aise cakravartI ko yahA~ du:khI kaha rahe haiM? sArI vibhUti maujUda hai, chaha khaMDoM kA mAlika hai, chiyAnnave hajAra patniyoM kA pati hai; phira bhI du:khii| yadi ve duHkhI nahIM haiM to ina pA~ca indriyoM ke viSayoM meM kyoM rame haiM ? likhA hai - surapati, asurapati, narapatI indriyaviSaya davadAha se pIr3ita rheN| unheM pA~ca indriyoM ke viSayoM ko bhogane kI AkAMkSA hai, usase ve itane pIr3ita haiM ki ina gaMde viSaya-bhogoM meM caubIsoM ghaMTe lipta rahate haiN| bhagavAna kI divyadhvani chor3akara bharata cakravartI lar3AI lar3ane nikala gaye, 96000 zAdiyA~ karane nikala gye| yadi ve duHkhI nahIM haiM to phira yaha saba kyoM, kisaliye ? ___ koI kahe - maiM kabhI bImAra nahIM par3atA; kyoMki mere pAsa davAiyoM ke do bakse aura do DaoNkTara hamezA sAtha calate haiN| are bhAI ! ye davAiyoM ke bakse aura DaoNkTaroM kA sAtha calanA bImAra nahIM par3ane kI nizAnI hai athavA sadA bImAra rahane kI nizAnI hai ? isIprakAra yaha bhoga sAmagrI unake sukhI hone kI nizAnI hai yA duHkhI hone ke nizAnI hai? Ayurveda meM kahA gayA hai ki bakare kI pezAba kAna meM DAlo to kAna kA darda ThIka ho jAtA hai| jaba kisI ke kAna meM darda nahIM ho, taba koI usa kaTore ko chUne ko bhI taiyAra nahIM hotA; jisameM yaha pezAba rakhI ho / jaba kisI ke kAna meM bhayaMkara darda huA to kahA gayA ki yaha bakare kI pezAba hai aura kAna meM DAleMge to darda ThIka ho jAyegA; lekina yaha samajha lo ki kAna meM DAloge to akele kAna meM hI nahIM rahegI, gale meM bhI pahu~ca jAyegI, mu~ha meM pahu~ca jAyegI; kyoMki andara saba eka hai, bAhara bhale hI alaga-alaga dikhatA ho| bolo - DAle ki nahIM DAle ? vaha kahegA - dera kyoM karate ho ? jaldI DAla do na ! tAtparya yaha hai ki use bhayaMkara pIr3A hai, anyathA vaha aisA apavitra padArtha kAna meM kyoM DalavAtA ? isIprakAra indra aura cakravartI bhI du:khI haiM, anyathA ve bhogoM meM lipta kyoM rahate ? yaha bhogoM kI liptatA unake duHkhI hone kI nizAnI hai| AcAryadeva ne pravacanasAra kI TIkA meM ukta udAharaNa svayaM diyA hai| unhoMne to pA~coM indriyoM sambandhI isIprakAra ke pA~ca udAharaNa diye haiN| ___khAne kA majA to taba hai, jaba DaTakara bhUkha lagI ho; rUkhI-sUkhI roTI meM bhI tabhI majA AtA hai| yadi bhUkha nahIM lagI ho to bar3hiyA se bar3hiyA mAla-masAle bhI acche nahIM lgte| bhojana kA Ananda lene ke lie bhUkha laganA jarUrI hai| saMyoga kA Ananda lenA hai to viyoga honA jarUrI hai| viyoga ke binA saMyoga kA Ananda nahIM aayegaa| ____ aba prazna hai ki DaTakara bhUkha laganA sukha hai yA duHkha ? khAyeMge taba to sukhI ho jAyeMge; lekina jabataka nahIM khAyeMge, tabataka sukha huA yA duHkha ? yadi bhUkha kA nAma du:kha kahe to jaba thor3I lage to thor3A duHkha aura adhika lage to adhika duHkha / isaprakAra ATha ghaMTe duHkhI rahe aura pA~ca miniTa sukhI huye / khAne ke bAda to hama cUrana talAzate phirate haiN| yadi koI kahe ki khAte vakta to sukha huaa| usase kahate haiM ki khAte vakta bhI eka kaura mIThe kA khAte haiM, phira tatkAla agalA hI kaura namakIna kA khAte haiM - aisA kyoM ? namakIna kyoM ? yadi mIThe meM sukha hai to mIThA hI khAo n| nahIM, namakIna khAkara jarA mu~ha ThIka kara luuN| isakA matalaba to yaha huA ki mIThA khAne se mu~ha kharAba ho gyaa| vaha sukha huA athavA duHkha ? yadi namakIna khAne se mu~ha ThIka hotA hai to phira namakIna hI namakIna khAo na ? phira namakIna, phira mIThA - isaprakAra badalabadalakara jamakara khA-pI liyA aura phira kahatA hai ki aba sauMpha (8)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana supArI laao| yaha kisalie? jarA mu~ha ThIka ho jaaye| jisa vastu ke khAne ke bAda mu~ha ThIka karanA par3e; usameM sukha kaise ho sakatA hai ? ___ khAte vakta bhI kitanA sukha huA hai - yaha bhI samajha lo| pasInA chUTa rahA hai - yaha sukha kI nizAnI hai yA duHkha kI hai? pasIne ko zAstroM zramajala kahA hai| cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiM, kahIM bhI sukha nahIM hai| naraka meM sardI-garmI aura bhUkha-pyAsa ke du:kha, tiryaMca gati meM mArane-pITane ke duHkha, manuSya gati bAlapana aura bur3hApe ke duHkha aura devagati meM bhI samyagdarzana ke binA du:kha hI duHkha haiN| are bhAI ! bhUkha-pyAsa ke duHkha bhojana aura pAnI kI kamI ke kAraNa nahIM haiM, apitu samyagdarzana nahIM hone ke kAraNa haiN| dekho ! munirAja jaMgala meM baiThe haiM, kisI vyakti ko ATha dina se bhojana nahIM milA aura vaha bhUkha se tar3apa rahA hai; pAnI bhI nahIM milA, ata: pyAsa se tar3apa rahA hai| vaha mahArAja ke pAsa gayA aura bolA mujhe bhUkha lagI hai, pyAsa lagI hai| munirAja kaheM - dekha bhAI! tU duHkhI bhojana kI kamI se nahIM, pAnI kI kamI se nahIM, samyagdarzana kI kamI se hai| ___ yaha sunakara use gussA AyegA; vaha kahegA maiM to tumhAre pAsa pAnI mAMgane AyA thA, jo tumhAre kamaMDalu meM hai aura tuma mujhe upadeza de rahe ho| aisA kyoM hotA hai ? Apake hisAba se aisI sthiti meM muniyoM ko kyA karanA cAhie? jo kamaMDalu kabhI ma~jatA nahIM hai, jo zuddhi ke kAma AtA hai; kyA tuma usa kamaMDalu ke pAnI ko pI sakate ho ? nahIM to phira vaha pAnI use kaise pilAyA jA sakatA hai ? | Apa kaha sakate haiM ki vaha pyAsa se marA jA rahA hai, Apako jala zuddha-azuddha dikha rahA hai| jAna bacAne kI kImata para to kucha bhI khAyA-piyA jA sakatA hai| are bhAI ! munirAjoM ne dina aura rAta citavana karake yaha tattva nikAlA hai ki jIva mithyAdarzana ke kAraNa du:khI hai, mithyAjJAna ke kAraNa du:khI hai, mithyAcAritra ke kAraNa du:khI hai aura inako meTe binA, samyagdarzana-jJAna-cAritra ko dhAraNa kiye binA sukhI nahIM ho sakatA, janma-maraNa kA anta nahIM ho sktaa| isa bAta kA unako pakkA zraddhAna hai| isalie ve isI bAta kA upadeza dete haiN| dekho ! pAgala kuttA kATe to bahuta jora kI pyAsa lagatI hai; lekina yadi eka ghuTa pAnI pilA do to usakI takalIpha sau gunA bar3ha jAtI hai| use jo pyAsa lagI, usakA ilAja kyA pAnI pilAnA hai ? yadi vaha cillAyegA - pAnI, pAnI, pAnI to DaoNkTara use pAnI degA yA davAI ? DaoNkTara jAnatA hai ki isakI takalIpha davAI se miTegI, pAnI se nhiiN| isIprakAra munirAja jAnate haiM ki yaha mithyAdarzana-jJAnacAritra se du:khI hai aura samyagdarzana-jJAna-cAritra se sukhI ho sakatA hai| isalie ve use samyagdarzana-jJAna-cAritra kA upadeza dete haiN| hamane yaha mAna rakhA hai ki kapar3e nahIM mile, isalie duHkha hai, roTI nahIM milI, isalie duHkha hai| roTI, kapar3A aura makAna - ina tIna cIjoM kI kamI se hama duHkhI haiM aura ina tIna cIjoM kA iMtajAma ho jAye to hama sukhI ho jAyeMge / netA loga bhI yahI AzvAsana dete haiM ki hama roTI, kapar3A aura makAna kI vyavasthA kareMge; jisase tuma sukhI ho jaaoge| parantu Ajataka to koI inakI prApti se sukhI huA nhiiN| taba vaha kahatA hai - isakA patA to taba calegA, jaba hamAre pAsa roTI, kapar3A aura makAna ho jaayegaa| are bhAI ! yadi isa bhava meM yaha saba nahIM ho pAyA to yaha bhava muphta meM hI calA jaayegaa| (9)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pahalA pravacana kyA tuma sArI cIje khuda ke hI anubhava se sIkhoge ? kyA tumhAre sAmane aise loga nahIM hai ki jinake pAsa inakI koI kamI nahIM hai, phira bhI du:khI haiM; kyA unase nahIM sIkha sakate ? paise kI kamI hai - isalie bhAI-bhAI meM jhagar3A hotA hai| yadi aisA hai to aMbAnI baMdhuoM meM jhagar3A kyoM huA ? unake pAsa to paise kI kamI nahIM thii| bharata-bAhubalI meM bhI yuddha kyoM huA? kyA unake pAsa bhI khAne-pIne kI vyavasthA nahIM thI? jo rASTrapati bana gaye, pradhAnamaMtrI bana gaye; ve to bahuta sukhI ho gaye hoMge / jeDa surakSA prApta hai unake pote-potiyoM ko bhI; kyoMki AtaMkavAdI kahate haiM ki inake pote ko ur3A le jAyeMge, beTI ke beToM ko ur3A le jAyeMge; phira kaheMge ki AtaMkavAdiyoM ko chor3o, taba inheM chodd'eNge| dekho, ve caubIso ghaNTe bhayAkrAnta haiN| jo tumheM sukhI dikha rahe haiM, eka bAra una para nigAha DAlakara to dekho ki ve kitane sukhI haiM ? isase to ye majadUra bhale haiM, jinheM isaprakAra kA koI bhaya to nahIM hai| ____ maiM yaha nahIM kaha rahA hU~ ki garIba sukhI haiN| maiM to yaha kahatA hU~ isa saMsAra meM garIba aura amIra donoM hI du:khI haiN| yadi tuma yaha mAnakara baiThe ho ki sabhI ke pAsa roTI, kapar3A aura makAna ho jAyegA to sArA deza sukhI ho jAyegA to isa bAta meM koI dama nahIM hai; amerikA meM to sabhI ke pAsa roTI, kapar3A aura makAna hai, to kyA ve sukhI haiM ? are bhAI ! hama kucha na kucha to dUsaroM ko dekhakara bhI sIkha sakate haiN| sAre saMyoga hama apane para utAra-utAra kara dekha sakate haiM kyA ? hindusthAna amerikA bana jAyegA to kyA ho jAyegA ? amerikA ko sArI duniyA kI ciMtA hai| abhI hameM mAtra apane deza kI hI ciMtA hai, phira sArI duniyA kI ho jaayegii| hameM eka macchara ne kATA, hamane phaTAphaTa hAtha mArA aura vaha mara gyaa| usane hamArA kitanA khUna piyA hogA ? eka bU~da kA bhI cauthAI bhAga piyA hogaa| usako tumase koI baira-virodha to thA nhiiN| becArA kyA kare, bhUkhA thaa| usake pAsa na to dukAna hai, na kheta haiM, na dhaMdhA hai, na kala-kArakhAne haiN| kyA karatA vaha ? peTa to bharanA hI thA / usa becAre ne apanA peTa bharane ke liye tumhArA itanA sA khUna piyA aura tumane apanA khUna to pUrA le hI liyA aura usakA jIvana bhI le liyaa| ___ are ! tuma eka macchara kI bAta karate ho; para loga to kahate haiM ki - Ajakala macchara bahuta ho rahe haiM, sAre ghara meM DI. DI. TI. chir3akA do| eka bhI macchara nahIM rahanA caahie| ___ eka macchara ne tumheM kyA kATA, tuma maccharoM ke kula ke kula sApha karane ko taiyAra ho| aMDoM ko bhI naSTa kara do, jisase unakI nasla hI khatma ho jaaye| ghara meM DI. DI. TI. chir3akane se kyA akele macchara hI mareMge, kIr3e-makor3e-kraoNkaroca nahIM mareMge? jina kIr3e-makor3oM se tumheM koI nukasAna nahIM hotA, ve bhI mreNge| ____ yadi durbhAgya se tuma nagara-nigama ke adhyakSa ho gaye to pUre nagara meM DI. DI. TI. chir3akA doge| yadi kisI pradeza ke mukhyamaMtrI ho gaye to pUre rAjya meM, kahIM bhI eka macchara dikhAI nahIM denA caahie| aura yadi mahA durbhAgya se pradhAnamaMtrI ho gaye to sAre deza meM eka bhI macchara jiMdA nahIM rahanA caahie| akhabAroM meM nikAla do, dIvAroM para likha do ki jo eka macchara yA maleriyA kA eka marIja mujhe lAkara dikhAyegA to maiM use eka hajAra rupaye inAma duuNgaa| ___ eka prakAra ke maccharoM ko mArate hI dUsare prakAra ke macchara paidA ho jAte haiN| DeMgU jAtA hai to cikanaguniyA A jAtA hai| hama kitane bar3e hatyAre haiM ki eka macchara ne hameM kATA to hama sArI duniyA ke maccharoM (10)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra 20 kA astitva miTA denA cAhate haiN| are bhAI ! apane pairoM meM dhUla lagatI ho to tuma jUtA pahana lo, sArI duniyA ko camar3e se kyoM mar3hate ho ? karanI hai to apanI surakSA karo, maccharadAnI lagA lo; maccharoM ko kyoM mArate ho ? yaha to Apa jAnate hI hoMge ki cakravartI yadi gRhasthI meM mare, rAjya karate huye mare to niyama se naraka meM jAtA hai| kahAvata bhI hai ki rAjezvarI so narakezvarI / jo cIja ananta duHkha kA kAraNa hai, use hamane sukhasvarUpa mAna liyA hai, sukha kA kAraNa mAna liyA hai| hamAre yaha pUchane para yahA~ jainiyoM ke kitane ghara hoMge ? loga kahate haiM ki sau ghara hoNge| phira binA hI pUche hI batAte haiM ki unameM dasa ghara sukhI haiN| are bhAI ! hamane yaha kaba pUchA thA ki kitane sukhI haiM aura kitane duHkhI ? hama to mAnate haiM ki sAre saMsAra meM koI bhI sukhI nahIM hai| jo saMsAra viSai sukha ho to tIrthaMkara kyoM tyAgeM ? kAhe ko zivasAdhana karate saMyama so anurAgeM / / yadi saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkaroM ke pAsa kyA kamI thI, cakravartI ke pAsa kyA kamI thI ? unheM saMsAra meM sukha mahasUsa nahIM huA to mukti kI sAdhanA karane ke lie eka kSaNa meM sabakucha chor3akara nama digaMbara hokara cala diye| bhAI ! bahuta bAteM dUsaroM ke anubhava se bhI sIkha lenA caahie| kyA tuma jahara ko bhI cakhakara dekhoge ? dUsaroM ko jahara khAkara marate dekhakara yaha nirNaya nahIM kara sakate ki jahara khAnA mRtyu kA kAraNa hai| jarA samajhadArI se kAma lo aura isa asAra saMsAra ko duHkharUpa jAnakara svayaM meM samA jAvo sukhI hone kA ekamAtra yahI upAya hai| pahalI DhAla kA mAtra itanA hI sAra hai ki saMsAra meM sukha nahIM hai| yaha bAta Apako samajha meM A gayI to samajha lenA chahaDhAlA kI pahalI DhAla samajha meM A gii| aba dUsarI DhAla meM yaha batAyeMge ki ukta duHkhoM kA mUla kAraNa kyA hai ? * (11) dUsarA pravacana tIna bhuvana meM sAra, vItarAga - vijJAnatA / zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga samhArikai / / kala hamane pahalI DhAla kI carcA kI thI, usameM cAra gatiyoM ke duHkhoM kA varNana hai / usa sambandha meM maiM Apase eka prazna karatA hU~sabase jyAdA duHkha kaunasI gati meM haiM ? - sabake manoM meM isa prazna kA sahaja bhAva se eka hI uttara AtA hai| aura vaha yaha hai ki naraka gati meM sabase jyAdA duHkha haiM / chahaDhAlA kI pahalI DhAla meM bAra-bAra AtA hai ki narakoM meM itanI bhUkha lagatI hai, itanI pyAsa lagatI hai ki tIna loka kA anAja khA jAye to bhI bhUkha nahIM miTe, samudra kA pAnI pI jAye to bhI pyAsa nahIM miTe | sardI itanI ki lohe kA golA chAra-chAra ho jAye, garmI itanI ki vaha golA pighalakara pAnI ho jaaye| isase hameM lagatA hai ki sabase jyAdA duHkha narakagati meM hI hai| lekina isI chahaDhAlA meM sabase adhika duHkha tiryaMca gati meM batAyeM haiM; kyoMki du:khoM kI bAta jo Arambha kI hai, vaha tiryaMca gati se kI hai, nigoda se Arambha kI hai - kAla ananta nigoda ma~jhAra bItyo ekendriya tana dhAra / tiryaMca gati meM sabase adhika duHkha haiM; kyoMki usameM nigoda sAmila hai| nArakI jIvoM ke duHkha bAhara se adhika dikhate haiM aura tiryaMca gati meM to loga sirpha gAya, bhaiMsa, kuttA, billI ko hI tiryaMca samajhate haiN| nigodiyA bhI tiryaMca haiM, yaha bAta unake khyAla meM hI nahIM hai /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana Apa bhagavAna kI pUjana meM janma-jarA-mRtyu vinAzanAya jalaM nirvapAmIti svAhA - yaha sabase pahale bolate haiM arthAt janma, jarA aura mRtyu ke duHkha naSTa ho jAye - aisI prArthanA karate haiN| sardI-garmI naSTa ho jAye - aisI prArthanA nahIM karate, kyoMki janma-maraNa kA duHkha hI sabase bar3A duHkha hai aura nigoda meM - eka zvAsa meM aThadasa bAra, janmyo masyo bhasyo duHkha bhAra / nigoda meM rahanevAle jIva eka svAMsa meM aThAraha bAra janmate haiM, aThAraha bAra marate haiM aura janma-maraNa ke du:kha ke bhAra ko Dhote rahate haiN| chahaDhAlA kI pahalI DhAla meM jo krama diyA hai, vaha gatiyoM kA nahIM, indriyoM meM krama hai| ___jyoM-jyoM jJAna kA vikAsa hotA hai, tyoM-tyoM duHkha kama hotA jAtA hai| yaha kaise ho sakatA hai ki eka indriya ko du:kha kama ho aura do indriya ko duHkha jyAdA ho| nigoda se nikalakara vaha jIva pRthvI huA, jala huA, agni huA, vAyu huA, vanaspati huA, phira do indriya huA, usake bAda tIna indriya meM gayA, phira cAra indriya huaa| ye saba tiryaMca gati ke duHkha haiN| usake pazcAt pA~ca indriya meM gayA; para vahA~ para bhI asainI adhikatara tiryaMcoM meM hI hote haiM; kyoMki manuSya, deva aura nArakI - ye to saba sainI paMcendriya hI hote haiN| isalie tiryaMca gati kA duHkha sabase bar3A duHkha hai; kyoMki usameM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke sabhI jIva sAmila haiN| jisameM nigoda bhI sAmila hai; usa tiryaMcagati ke duHkha batAne ke bAda narakagati ke duHkha btaaye| usake bAda manuSyagati meM bacapana, javAnI aura bur3hApe ke duHkha batAne ke uparAnta devagati meM bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSiyoM ke duHkha batAkara vimAnavAsI devoM ke duHkha batAte batAte kaha diyA ki vahA~ se cyuta hokara phira jisameM nigoda sAmila hai - aisI ekendriya paryAya meM calA gyaa| isaprakAra isa jIva ne paMca parAvartanoM ko pUrA kiyaa| taha~te caya thAvara tana dharai, yoM parivartana pUre karai / / isaprakAra ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM laukika anukUlatA aura kSayopazamajJAna kA kramika vikAsa hai| Apa jAnate haiM ki jisa devagati ko hama sukha kA khajAnA mAna rahe haiM; usa gati kA deva marakara ekendriya bhI ho sakatA hai lekina nArakI marakara ekendriya kabhI nahIM hotaa| nArakI jIva naraka se nikalegA to niyama se sainI paMcendriya hI hogA / vaha cAra indriya bhI nahIM hogA arthAt kIr3A-makaur3A bhI nahIM hogaa| suno ! devoM ke khAne-pIne kA, abhakSyAdi bhakSaNa kA, parastrI sevana kA - koI bhI pApa nahIM hai; phira bhI vaha marakara ekendriya ho sakatA hai| narakagati meM to mArakATa macI rahatI hai| anya jIva ise mAratekATate haiM to yaha jIva bhI dUsaroM ko mAratA-kATatA hai| phira bhI ekendriya se asainI paMcendriya taka kI paryAyoM meM vaha nahIM jaataa| aisA kyoM hai ? - isa bAta para jarA gaMbhIratA se vicAra kro| ___yadi Apako binA rijarvezana dvitIya zreNI ke Dibbe meM jAnA par3e aura sahaja hI sone kI sITa mila jAye to ArAma hI ArAma hai| saba kaheMge sone kI sITa mila gaI, isase bar3hiyA bAta kyA ho sakatI hai ? usa sITa ke lie hama koziza bhI karate haiN| sau-dau sau rupaye bhI dene ko taiyAra ho jAte haiN| para dhyAna rahe ki sone kI sITa milegI to sAmAna pAra ho sakatA hai aura khar3e-khar3e jAoge to sAmAna surakSita rhegaa| sonevAle kA sAmAna khotA hai aura jAganevAlA kA nahIM khotaa| (12)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana naraka meM sone kA maukA hI nahIM milatA hai; itane daNDe par3ate haiM ki nIMda Ane kA savAla hI nahIM hai| isalie vahA~ jJAna kI nidhi nahIM luTatI hai aura devagati meM bhogoM meM itane masta ho jAte haiM, aise so jAte haiM ki unakI jJAnanidhi luTa jAtI hai aura ve ekendriya avasthA meM cale jAte haiN| nArakI to sIdhA nigoda meM jAtA nhiiN| Apa jisa devagati ko itanA bar3hiyA mAna rahe ho, vaha devagati kaisI hai? Apa isakI kalpanA kiijie| aise parivartana hamane abataka ananta bAra kiye haiN| antima grIvaka lau kI hada, pAyo ananta viriyA~ pada / para samyagjJAna na lAdho durlabha nija meM muni sAdho / / isaprakAra yaha jIva bhaTakatA huA antima gaiveyika taka ananta bAra gayA; parantu durlabha samyagjJAna prApta nahIM kiyA, isaliye ananta duHkha uThAtA rhaa| ukta samyagdarzana-jJAna-cAritra ko munirAja svayaM svayaM meM sAdhate haiN| navameM graiveyaka taka gayA; kyoMki navameM graiveyaka taka gaye binA paMcaparAvartana pUre nahIM hote / isa jIva ne aneka paMcaparAvartana pUre kiye haiN| nigoda se nikalA aura parivartana karake nigoda meM pahu~ca gyaa| jagata kI dRSTi meM bhogoM kI pradhAnatA hai; isalie ve svarga meM sukha mAna rahe haiN| naraka gati meM bhoga nahIM haiM, isalie duHkha mAna rahe haiM aura sukhI hone ke lie una bhogoM ko jor3ane meM hI lage haiN| AcAryadeva kahate haiM - saMsAra meM to duHkha hI duHkha haiM, sukha hai hI nahIM, to milegA kahA~ se? Apa kaheMge hama to Aye the mokSa kA mArga sunane; lekina tumane to naraka ke, tiryaMca ke du:kha batAnA zurU kara diye| hama to chahaDhAlA kI klAsa meM isalie Aye the ki hama AtmA kI bAta suneMge, mokSa kA mArga milegA aura tumane to naraka kI aura nigoda kI bAta zurU kara dii| __ are bhAI ! jabataka yaha jIva jisa hAlata meM hai aura yaha mAnatA hai ki maiM isI hAlata meM sukhI hU~; tabataka vaha hAlata badalane kI koziza nahIM kregaa| ata: pahale to use yaha batAnA ki tU isa hAlata meM sukhI nahIM hai| cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiM - aisA jJAna ho jAve aura mujhe inase bAhara nikalanA hai - aisA saMkalpa andara meM jAga jAye; taba hama nikalane kA jo rAstA batAyeMge, use yaha dhyAna se sunegA, anyathA yaha dhyAna se sunegA bhI nhiiN| bahuta purAnI bAta hai - maiM san 1962 ke pUryaSaNa meM muMbaI meM bhUlezvara ke maMdira meM pravacanArtha gayA thA, vahA~ vividha maMdiroM meM jitane bhI paNDita pravacanArtha Ate the, ve sabhI pUrNamAsI ke dina sAhUjI ke AmantraNa para unake yahA~ bhojana karane jAte the| vahA~ para bhUlezvara maMdira kA julUsa nikalatA thaa| usakI vajaha se maiM jAne meM leTa ho gyaa| sabhI vidvAna pahale pahu~ca gye| saba loga khAne kI taiyArI meM the, ha~sI-majAka cala rahA thA / itane meM maiM vahA~ pahu~cA to saba ekadama ThahAkA mArakara ha~sa pdd'e| kyA huA hai - yaha merI samajha meM nahIM aayaa| ___ taba sAhUjI ne mere se kahA - paNDitajI hamane sunA hai ki Apa mokSa hI mokSa kI bAta karate ho, mokSamArga kI bAta hI duniyA ko batAte ho lekina hama jaise saMsArI jIvoM ko saMsAra meM sakha kaise prApta ho - yaha bhI to btaao| jaise hI unhoMne yaha kahA to saba vidvAna ThahAkA mArakara ha~sa par3e; kyoMki vahA~ to pahale se hI aisI hI bAteM cala rahIM thI ki eka paNDita AyA hai, vaha AtmA-phAtmA kI bAteM karatA hai. vaha mokSa kI bAteM hI karatA hai| maiMne kahA - seThajI ! hama kyA kareM ? hamArA durbhAgya hai ki hamane janma se hI yahI par3hA hai ki - jo saMsAra viSai sukha ho to tIrthaMkara kyoM tyAgeM ? kAhe ko zivasAdhana karate saMyama so anurAgeM / / (13)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana ra7 yadi isa saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkaroM ko kyA kamI thI; ve saba vaibhava kA tyAga kyoM karate aura mukti ke mArga kI sAdhanA meM kyoM lagate tathA saMyama se prIti kyoM jodd'te| hama kyA kareM ? hamane to chahaDhAlA par3hI hai, usameM cAra gati meM duHkha hI duHkha batAye haiM aura Apa kahate ho saMsAra meM sukha btaao| jo paNDita Apa logoM ko saMsAra meM sukha batAte haiM, ve Apako dhokhA dete haiN| saMsAra meM sukha hai - aisA jainazAstroM meM kahI nahIM likhA hai aura cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha hai - sabhI jagaha yahI likhA hai| ___maiMne unase kahA ki maiMne eka naI zodha kI hai ki zAntinAtha bhagavAna kI A~kha meM motiyAbinda thA / ve cakravartI the, tIrthaMkara the, kAmadeva the| tIna-tIna padaviyoM ke dhAraka the| saMsAra meM sabase jyAdA puNyazAlI the| jitanA adhika sAMsArika vaibhava unake pAsa thA, utanA kisI aura ke pAsa to sambhava hI nahIM hai| AdinAtha ke pAsa bhI nahIM hai; kyoMki ve cakravartI nahIM the, kAmadeva nahIM the aura zAMtinAtha tIrthaMkara ke sAthasAtha cakravartI va kAmadeva bhI the| phira bhI zAMtinAtha ye saba chor3akara cale gaye, unheM saMsAra meM sukha nahIM dikhA aura tumhAre ina paNDitoM ko dikhatA hai to jarUra zAMtinAtha ke A~kha meM koI na koI takalIpha hogI aura vaha motiyAbinda ke alAvA kyA ho sakatI hai ? ____ maiM Apase hAtha jor3akara kahatA hU~ ki bAda meM kisI se yaha mata kahanA ki eka paNDita AyA thA aura vaha kahatA thA ki bhagavAna zAntinAtha ke A~kha meM motiyAbinda thaa| yaha kahakara maiM jo kahanA cAhatA hU~, vaha ApakI samajha meM A hI gayA hogaa| aba kahate haiM ki isa saMsAra meM jo duHkha hai, usakA kAraNa kyA hai ? aise mithyA dRga-jJAna-caraNavaza bhramata bharata duHkha janma maraNa / tAtparya yaha hai ki yaha jIva mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vaza hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura janma-maraNa ke ananta du:kha bhogatA hai| __isameM do bAteM A gaIM ki duHkha to asaliyata meM janma-maraNa ke hI haiM aura mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra ke vazIbhUta hokara jIva unheM bhogatA hai| yaha jAnate huye ki bhagavAna saba kucha jAnate haiM, hama unheM apanI vyathA-kathA sunAte haiN| kahate haiM ki - cAroM gati ke mAMhi maiM duHkha pAye so suno| he prabhu ! cAroM gatiyoM meM maiMne jo-jo duHkha pAye haiM; unheM Apa dhyAna se suniye| sAtha meM yaha bhI kahate haiM ki - __ tumako bina jAne jo kaleza, pAye so tuma jAnata jineza / bhagavAna ! Apa to kevalajJAnI ho, Apako jAne binA maiMne jo duHkha uThAye haiM, Apa ve saba jAnate ho| ___ yadi yaha bAta tuma jAnate ho to agalI hI paMkti meM apanI vyathAkathA kyoM sunAne lagate ho| kahate ho - pazu nAraka nara sura gati maMjhAra, bhava dhara-dhara masyo anaMta baar| tiryaMca, naraka, manuSya aura devagati ke bAra-bAra bhava dhAraNa karake anaMta bAra janmatA-maratA rahA huuN| yahA~ bhI cAroM gatiyoM meM du:khoM ke rUpa meM janma-maraNa kI hI bAta kahI hai| bhava dharanA mAne janmanA aura masyo mAne mrnaa| hamane seThajI se kahA - hama kaise batAye ki saMsAra meM sukha hai ? hama to aise bhI sukhI nahIM haiM aura vaise bhI sukhI nahIM haiN| unhoMne kahA - aise-vaise kyA hotA hai ? (14)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana maiMne kahA - jagata meM jo paisevAle hote haiM, loga unheM sukhI kahate haiN| jainasamAja meM Aja sabase jyAdA sukhI Apa hI dikhate ho| phira bhI hameM to Apa bhI duHkhI hI dikhate ho; kyoMki Apa hamase sukha kI hI bAta pUcha raho ho| hamI se kaha rahe ho ki saMsAra meM sukha btaao| aba bolo Apa du:khI ho yA nahIM ? jo sukhI haiM, ve hI saMsAra meM sukha kA rAstA pUchate phira rahe haiM; isase siddha hotA hai ki saMsAra meM sukha nahIM hai / bhagavAna kahate haiM ki tere jo duHkha haiM; ve roTI, kapar3A aura makAna kI kamI ke kAraNa nahIM haiM, sardI-garmI ke kAraNa nahIM haiM; ve to mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke kAraNa haiM / isalie una duHkhoM se chUTane ke lie samyagdarzana-jJAna-cAritra dhAraNa kr| mithyAtva do prakAra kA hotA hai - eka gRhIta aura eka agRhIta / mithyAjJAna bhI do prakAra kA hotA hai - eka gRhIta aura eka agRhIta / isIprakAra cAritra bhI do prakAra hotA hai - eka gRhIta aura eka agRhIta / ____ gRhIta arthAt hamane jo nayA grahaNa kiyA hai| naraka meM gRhIta mithyAtva nahIM hai, svarga meM bhI gRhIta mithyAtva nahIM hai aura tiryaMca gati meM bhI gRhIta mithyAtva nahIM hai| ye to manuSyagati kI naI kamAI hai; kyoMki dUsare ke upadeza se hama asatya bAta svIkAra kara leM, usakA nAma gRhIta mithyAtva hai| asainI paMceMdriya taka to koI dUsare kA upadeza suna hI nahIM sakatA, samajha hI nahIM sakatA; isalie asaMjJI paMceMdriya taka ke jIvoM ko gRhIta mithyAtva nahIM ho sktaa| nigoda meM bhI gRhIta mithyAdarzana nahIM hai| ATha varSa kI umra taka yadi koI samyagdRSTi nahIM ho sakatA hai to gRhIta mithyAdRSTi bhI nahIM ho sakatA / hamane hozo-havAsa meM tattva ke sambandha meM jo naI asatya bAta sIkhI hai, usakA nAma hai gRhIta mithyaatv| agRhIta arthAt jise hamane kabhI grahaNa nahIM kiyA hai| anAdikAla se, jabase hama nigoda meM haiM, taba se hI yaha hamAre sAtha hai| ___ eka AdamI ko kainsara hai aura jukhAma bhI ho gayA, maccharoM ne kATA to bukhAra ho gayA, maleriyA ho gyaa| usako bar3I bImArI kaunasI hai, use kisakI cintA karanA cAhiye - jukhAma kI yA kaiMsara kI ? samajhadAra DaoNkTara kahatA hai ki isa sardI-jukhAma meM kyA dama hai, isake lie maiM koI davAI bhI nahIM dUMgA, do-tIna dina meM apane Apa ThIka ho jAvoge, yaha merI ciMtA kA viSaya nahIM hai| merI cintA kA viSaya to terA kainsara hai| ___AcArya kahate haiM ki dUsaroM se khoTI bAta grahaNa kara lI hai to koI cintA kI bAta nahIM; kyoMki tU samajhadAra hai na ! koI saccA guru samajhAyegA to tU saccI bAta bhI grahaNa kara legaa| yaha koI bar3I samasyA nahIM hai; bar3I samasyA to anAdi se deha meM ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi, bhoktvRtvabuddhi hai| maiM parapadArtha kA kartA hU~, bhoktA hU~, parapadArtha kA svAmI hU~, parapadArtha merA svAmI hai - isakA nAma hai agRhIta mithyAtva aura yaha sabase bar3I samasyA hai| sabase bar3I samasyA yaha hai ki tU hai to du:khI aura apane ko mAna rahA hai sukhI - yaha bar3I bImArI hai| puNya-pApa yaha bAta vyAdhi sama kSaNa meM ha~sata kSaNaka rovata hai| puNya-pApa to vAyu kI bImArI jaise haiM; inake vaza jIva kSaNa meM ha~sane lagatA hai aura kSaNa meM rone lagatA hai| vAta kI vyAdhi hotI hai, vAyu kA roga hotA hai to AdamI Adhe pAgala jaisA ho jAtA hai; samajho pAgala hI ho jAtA hai| Ayurveda ke anusAra pitta kI bImAriyA~ bIsa taraha kI hotI haiN| phephar3oM meM khA~sI Adi kapha kI bImAriyA~ cAlIsa taraha kI hotI haiN| (15)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana assI taraha kI vAyu kI bImAriyA~ haiM, jisameM haDDI kI bImAriyA~, nasoM kI bImAriyA~, hArTa-aTaika aura pAgalapana Adi sabhI A jAte haiN| bAta kI bImArI se pIr3ita arddhavikSipta AdamI eka kSaNa meM rone lagatA hai aura rote-rote ekadama ha~sane lagatA hai aura ha~sate-ha~sate, bAta karatekarate ekadama rone lagatA hai| jisaprakAra vAtavyAdhi pIr3ita vyakti kSaNa meM ha~sane lagatA hai aura kSaNa meM rone lagatA hai; usIprakAra ye puNya-pApa bhI vAta kI vyAdhi ke samAna haiM; kyoMki puNya ke udaya meM apane ko sukhI anubhava karanA aura pApa ke udaya meM du:khI anubhava karanA - yaha AdhyAtmika vAta kI bImArI hai, AdhyAtmika pAgalapana hai| pAgala kA ha~sanA aura ronA - donoM hI bImArI ke lakSaNa haiM, svAsthya ke nhiiN| yaha puNya ke udaya meM ha~satA hai aura pApa ke udaya meM rotA hai| ise to mithyAtva nAmaka vAyu kI bImArI ho gaI hai| __ puNya ke udaya se anukUla saMyoga mile to usameM khuza hone kI jarUrata nahIM; pApa ke udaya se pratikUla saMyoga mile to usameM duHkhI hone kI jarUrata nhiiN| AcArya kahate haiM ki yaha anukUla saMyogoM meM khuza ho jAtA hai aura pratikUla saMyogoM meM ghabarAne lagatA hai - yaha isakI bImArI hai| yaha mithyAtva nAma kI vAyu kI bImArI hai| ___ jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa - ina sAta tattvoM ke viSaya meM jo anAdikAlIna viparIta mAnyatA hai, vaha agRhIta mithyAtva kI bImArI hai| hama jIva hai, jJAna hamArA guNa hai, jAnanA hamArA kArya hai| yaha pudgala ajIva hai, Tebala ajIva hai, ghar3I ajIva hai - isameM to koI zaMkA nahIM hotI aura siddha bhagavAna jIva haiM, jAnane-dekhanevAle jIva haiM - isameM bhI kisI ko zaMkA nahIM hotI hai; lekina ananta pudgala paramANuoM kA piNDa zarIra aura usameM eka AtmA - ina donoM kI milI huI avasthA kA nAma hAthI hai| aba bolo - yaha hAthI jIva hai yA ajIva ? are bhAI ! yaha hAthI eka limiTeDa kampanI hai, jisake ananta zeyara haiM pudgala ke aura eka zeyara hai AtmA kaa| aba bolo hAthI jIva hai yA ajIva ? isa bAta ko nimnAMkita udAharaNa se bhalIbhA~ti samajhA jA sakatA hai - 'ApakI AjIvikA kyA hai ?' kisI ke yaha pUchane para hamane kahA ki ye jo mArutI kA kArakhAnA hai, vaha apanA hI to hai| taba vaha bolA - gajaba ho gayA ! hameM to mAlUma hI nahIM thA ki yaha itanA bar3A kArakhAnA ApakA hai| acchA, tumheM patA nahIM thA? maiM tumase hI pUchatA hU~ ki isakA mAlika kauna hai ? jo zeyaradhAraka haiM, ve hI usake mAlika haiM na ? mere pAsa bhI usakA eka zeyara hai| jisake karor3oM zeyara haiM, maiM usa mArutI limiTeDa kA eka zeyara lekara apane Apako mArutI limiTeDa kA mAlika samayUM to yaha pAgalapana nahIM hai kyA ? jisake tuma mAlika bane phirate ho, yadi usa mArutI kArakhAne ke geTa para tuma jAoge to caparAsI tumheM aMdara ghusane nahIM degaa| usake vyavasthApakoM se milane ke lie tumheM chaha mahine pahile se hI arjI lagAnI pdd'egii| jaba tuma vahA~ jAkara apanA zeyara dikhAoge to vaha caparAzI kahegA zeyara mArkeTa meM jaao| vahA~ dasa-pA~ca rupaye meM bika jAye to beca denA / ye dikhAkara tuma isameM nahIM ghusa sakate ho; kyoMki jabataka una zeyaroM kA bahumata tumhAre pAsa nahIM ho, tabataka tuma usake mAlika nahIM ho skte| itanA to Apa jAnate hI haiM na ? (16)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra hAthI zabda se vAcya kampanI meM bahumata kisakA hai ? jIva dravya to eka aura ajIva ananta pudgala paramANu / bolo - isameM bahumata kisakA hai - ajIva kA hai yA jIva kA? hAthI kA zarIra ajIva hai aura hAthI ke andara jo AtmA hai, vaha jIva hai| hAthI, ghor3A, manuSya, makkhI - inameM jJAna-darzanasvabhAvI, jAnane dekhanevAlA tattva jIva hai aura rUpa-rasa-sparza-gaMdha Adi rUpa jo pudgala skandha hai, vaha ajIva hai| prazna : bAta to sahI hai kyoMki hAthI kA zarIra ajIva hai aura usakA AtmA jIva hai| lekina zAstra meM to hAthI ko jIva likhA hai ? uttara : zAstra meM to isalie likhA hai ki tuma unake sAtha jIva jaisA vyavahAra kro| hAthI-ghor3e ke sAtha ajIva, patthara jaisA vyavahAra mata karo / dayA pAlana karane ke lie zAstra meM use jIva kahA hai| ___ vaha bhI bhagavAna AtmA hai - aisA hama bolate haiM to aSTadravya se pUjana karane ke lie nahIM bolate ki tuma he hAthIdevA ! kahakara usakI pUjA karane lgo| dhyAna rahe ki dayA karane ke lie use jIva kahA hai| ArAdhanA karane ke lie use jIva nahIM khaa| kyoM bhAI ! kyA umra hogI tumhArI ? 22 sAla kii| aura vajana kitanA hai ? 74 kilo - yaha saba kisakA hai ? yaha vajana tumhArA hai ? kyA AtmA meM vajana hotA hai ? abhI-abhI apana kaha rahe the AtmA judA hai aura zarIra judA hai| jAnanA-dekhanA svabhAva AtmA kA hai aura yaha vajana Adi pudgala kA hai| yaha bAta usa becAre ne to kaha dI hai; para hamArI-tumhArI - sabakI yahI hAlata hai| maiM DaoNkTara ke yahA~ jAU~gA aura DaoNkTara mujhase pUchegA - ApakA vajana kitanA hai to maiM bhI 74 kilo hI btaauuNgaa| lekina maiM dUsarA pravacana aisA batAne se mithyAdRSTi nahIM ho jaauuNgaa| bhASA to samyagdRSTi dharmAtmAoM kI bhI aisI hI hotI hai| jisa apekSA se sAmane se prazna kiyA gayA hai; usI apekSA se uttara AtA hai, lekina usI vakta andara jJAna meM yaha banA rahatA hai ki yaha maiM nahIM huuN| maiM to isase pRthak cetanatattva huuN| ___ maiM aise aneka logoM ko jAnatA hU~ ki jo bhASA ke stara para to bar3e adhyAtmI banate haiM; pr.....| eka bAra hama eka aise hI mahApuruSa ke pAsa unakI tabiyata pUMchane gaye to kyA dekhate haiM ki jaba hamane pUchA ki kaisI tabiyata hai ApakI ? tapAka se bole - kyA huA mujhe, maiM to ekadama ThIka hU~; bukhAra to isa par3ausI deha ko AyA hai| are bhAI ! jaba hama vyavahAranaya se pUcha rahe haiM to tuma bhI usI vyavahAranaya se javAba do na ! hama to deha kI hI tabiyata pUchane Aye hai? lekina unakA vaha adhyAtma sirpha eka miniTa bhI nahIM TikatA hai, agale hI kSaNa se yaha rAmAyaNa Arambha ho jAtI hai ki kamara meM darda hotA hai, pairoM meM darda hotA hai, DaoNkTara ne yaha batAyA hai, itanI goliyA~ dI..... / unake jeba kI talAzI lo to jeba meM dasa-pA~ca goliyA~ mila jaayegii| are bhAI ! tumheM yadi kucha nahIM huA hai to ye goliyA~ kisalie haiM ? aise nakalI adhyAtmika banane kI bAta maiM Apase nahIM kahatA huuN| are bhAI ! bAhara meM bhASA to vyavahAra kI hI bolI jAyegI, lekina aMdara meM svIkRta honA cAhiye ki maiM para kA svAmI nahIM hU~, kartA-dhartA nahIM hU~, bhoktA bhI nahIM huuN| isIprakAra para bhI merA svAmI nahIM hai, kartAdhartA nahIM hai aura bhoktA bhI nahIM hai| munIma kahatA hai - hama isa bhAva meM nahIM de sakate / aise to hamArA divAlA nikala jaayegaa| yadi kala taka paise nahIM Aye to mere se burA (17)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra koI nahIM hogA; lekina aMdara se jAnatA hai ki divAlA merA nahIM, seTha kA nikalegA / 34 yadi vaha yaha kahane laga jAya mere bApa kA kyA jAtA hai, divAlA nikalegA to seTha kA nikalegA; le jA, jitanA lenA hai, le jA; jisa bhAva le jAnA hai, le jaa| to kyA hogA ? vyavahAra meM to vyavahAra kI hI bhASA bolanI par3egI, maiM bhASA badalane ke lie nahIM kahatA hU~, maiM to aMdara ke bhAvaparivartana kI bAta karatA hU~ / ye jo dehAdi parapadArthoM meM ekatva - mamatvabuddhi, kartRtva-bhoktRtva buddhi hai; vaha agRhIta mithyAtva hai aura yaha agRhIta mithyAtva isa jIva ke anAdi se hai| isaprakAra jIva- ajIva tattvasaMbaMdhI bhUla kI carcA karake aba Asrava-baMdha tattvasaMbaMdhI bhUla kI bAta karate haiM - Asrava dukhakAra ghanere, budhivanta tinheM niravere / Asrava ghanA duHkha denevAle haiM aura buddhimAna jIva unase nivRtta hote haiN| tAtparya yaha hai ki sabhI prakAra ke zubhAzubha AsravabhAva ghanA duHkha denevAle haiN| koI bhI Asrava sukha denevAlA nahIM hai| rAgAdi pragaTa ye duHkhadaina, tina hI ko sevata ginata caina / zubha-azubha baMdha ke phala ma~jhAra, rati- arati karai nijapada visAra / yadyapi sabhI prakAra ke rAgAdIbhAva pragaTa duHkha denevAle haiM; tathApi ajJAnI jIva unhIM kA sevana karatA huA svayaM ko sukhI mAnatA hai| yaha ajJAnI jIva apane AtmA ko bhUlakara zubha baMdha ke phala meM rati aura azubha baMdha ke phala meM arati karatA hai| Asrava aura baMdha do-do prakAra ke hote haiM- puNyAsrava aura pApAsrava, puNyabaMdha aura pApabaMdha / donoM hI duHkha ke kAraNa haiN| lekina hameM puNyAsrava aura puNyabaMdha sukhakara lagate haiM aura pApAsrava aura pApabaMdha (18) dUsarA pravacana dukhakara lagate haiN| puNya ke phala meM jo anukUlatA milatI hai, svargAdika milate haiM; ve saba acche lagate haiM / 35 jaba yaha sunizcita ho gayA ki svarga ke saMyoga, pA~ca indriyoM ke viSaya-bhoga - ye sabhI duHkharUpa hI haiM, duHkha hI haiM; taba jisa puNya ke udaya meM ye bhoga prApta hote haiM, svarga prApta hotA hai; vaha puNya bhI duHkha kA kAraNa huA aura vaha puNya jina zubhabhAvoM se ba~dhatA hai; ve zubhabhAva bhI duHkha ke kAraNa / / jaba zubhabhAva bhI duHkha kA kAraNa hai aura azubhabhAva bhI duHkha kA kAraNa hai to zubha aura azubha - aise do bheda karane se kyA lAbha hai ? ata: yahI ThIka hai ki zubhAzubha bhAva azuddhabhAva haiN| AcArya kundakundadeva aura amRtacandradeva ne pravacanasAra ke jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra ke antargata AnevAle zubhapariNAmAdhikAra meM yaha bAta bahuta vistAra se spaSTa kI hai| Upara se to hama bola dete haiM ki Asrava dukhakAra ghanere, budhivanta tinhe~ niravere; lekina Asrava-baMdha ananta duHkha denevAle haiM - yaha bAta kitane loga jAnate haiM ? antara kI gaharAI se yaha bAta kitane logoM ko svIkAra hai ? bhASA ke stara para to bAta A jAtI hai; kintu buddhi kI gaharAI meM jAkara sabakucha golamAla lagatA hai / yaha saba agRhIta mithyAdRSTi kI Asrava-baMdhatattvasaMbaMdhI bhUla hai| aba saMvara- nirjarA aura mokSa tattvasaMbaMdhI bhUla kI bAta karate haiM - becAre santoM ko kitanI takalIpha hai, hama to gharoM meM e. sI. meM baiThe haiM, cAra-cAra bAra khA rahe haiM, pI rahe haiN| TI. vI. dekha rahe haiM aura ve to becAre AhAra bhI dina meM eka bAra nirantarAya milA to milA, nahIM to nirAhAra / vana meM DAMsa haiM, macchara haiM, kitanI takalIpheM haiN| isaprakAra hama unheM bahuta duHkhI mAnate haiM aura apane ko bahuta sukhI mAnate haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra aba hama zAstrIya dRSTi se dekheM to pahale guNasthAnavAle sukhI haiM yA cauthe guNasthAnavAle, cauthe guNasthAnavAle jyAdA sukhI haiM yA pA~caveM guNasthAnavAle, pA~caveM guNasthAnavAle jyAdA sukhI haiM yA chaThaveM-sAtaveM guNasthAnavAle? ___ aba yadi Apa pahale guNasthAna meM ho to phira Apake duHkhoM kA kahanA hI kyA hai| mAna lo samyagdRSTi bhI ho to bhI tuma se ve asaMkhyaguNe sukhI haiM aura tumheM ve du:khI dikha rahe haiN| tuma unase ananta guNe du:khI ho aura tuma khuda ko sukhI mAna rahe ho / kyA yaha saMvaratattvasaMbaMdhI bhUla nahIM hai, nirjarAtattvasaMbaMdhI bhUla nahIM hai? Atamahita hetu virAga jJAna, te lakheM Apako kaSTadAna / rokI na cAha nija zaktikhoya, zivarUpa nirAkulatA na joy| jo vairAgya aura jJAna AtmA ke hita kA hetu thA, use kaSTa denevAlA mAnatA hai| icchAoM kA nirodha to nahIM karatA, apitu unakI pUrti meM sukha mAnatA hai aura nirAkulatArUpa jo mokSasukha hai; use jAnatA nahIM hai| bApa beTe ko samajhAtA hai - beTA ! abhI takalIpha bhoga loge to phira sukha paaoge| abhI sukha bhogoge to bAda meM du:khI ho jaaoge| takalIpha uThA loge arthAt rAtabhara dhyAna se par3hoge-likhoge aura bar3e oNphisara bana jAoge to jiMdagI bhara sukha pAoge / yaha par3hanA-likhanA kyA duHkha pAnA hai aura Aphisara banakara pA~coM indriyoM kI bhogasAmagrI pAnA kyA sukha pAnA hai ? abhI mauja-mastI karoge, TI. vI. dekhate rahoge - isaprakAra abhI sukha pAoge to caparAsI banoge, takalIpha pAoge, samajha lo| aba maiM Apase pUchatA hU~ - kyA yaha bAta sahI hai ? bIja DAloge duHkha kA aura hogA sukh| isIprakAra bIja DAloge sukha kA aura hogA du:kha / kyA kabhI aisA bhI ho sakatA hai ? dUsarA pravacana are bhAI ! jo abhI par3hane meM Ananda mahasUsa karegA, vahI acche aMka pAyegA aura use hI bhaviSya meM anukUlatA prApta hogii| jo vyakti par3hAI meM kleza anubhava karatA hai; use na to acche aMka milate haiM aura na bhaviSya meM anukUlatA hI prApta hotI hai| jo munirAja vartamAna pratikUlatAoM meM bhI apane atIndriya Ananda kA anubhava kareMge; ve hI bhaviSya meM anaMta atIndriya Ananda prApta kreNge| jo vyakti munidazA ko klezarUpa mAnate haiM; ve saMvara-nirjarAtattva ko sahI nahIM smjhte| ve loga AtmA ke Azraya se icchAoM ko to rokate nahIM haiM aura nirAkulatA lakSaNa mokSa ko bhI nahIM pahicAnate haiN| saMsAra ke sukha se ananta guNA sukha mokSa meM mAnatA hai; para yaha nahIM jAnatA ki saMsAra meM sukha hai hI nahIM to phira saMsAra ke sukha se ananta guNA kA kyA artha hai ? zUnya meM kitane kA bhI guNA karo, anta meM pariNAma to zUnya hI AtA hai n| svarga meM kama se kama 32 devAMganAe~ hotI haiM; isalie ve sukhI haiM aura cakravartI ko 96000 patniyA~ hotI haiM, isalie ve sukhI haiN| ___ yadi mokSa meM bhI isI se ananta guNA sukha mAnanA hai to siddha bhagavAna ke kitanI patniyA~ mAnanI hogI? are bhAI ! mokSa meM indriyasukha saMbaMdhI sukha nahIM hai| ata: isa guNanaphala ke vyartha ke vyAyAma se kyA lAbha hai ? isaprakAra sAtoM tattvoM sambandhI ajJAna-azraddhA agrahIta mithyAjJAna aura agRhIta mithyAdarzana hai| yaha mithyAtva anAdi kA hai| yaha kisI kuguru ne hameM nahIM sikhAyA hai ki laDU khAne meM majA AtA hai| anAdi kAla se hamArI pA~ca indriyoM ke bhogoM meM sukhabuddhi hai| vastuta: bAta yaha hai ki koI vyakti kudeva, koI zAstra kuzAstra (19)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 chahaDhAlA kA sAra dUsarA pravacana aura koI vyakti kuguru nahIM hai; apitu adeva meM devabuddhi, azAstra meM zAstrabuddhi aura aguru meM gurubuddhi hI kudeva, kuzAstra aura kuguru haiN| ___ jo vItarAgI-sarvajJa nahIM haiM, ve sacce deva nahIM haiM; isalie adeva haiM; jo sarvajJa kI vANI ke anusAra nahIM haiM aura vItarAgatA ke poSaka nahIM haiM, ve azAstra haiM aura jo samyagdarzana, jJAna aura cAritra se sampanna nahIM haiM, ve aguru haiM / ina adevoM, azAstroM aura aguruoM ko deva, zAstra, guru mAnanA hI kramazaH kudeva, kuzAstra aura kugurusaMbaMdhI mAnyatA hai| adeva ko deva mAnanA hI kudevasaMbaMdhI mithyA mAnyatA hai| isIprakAra aguru ko guru mAnanA kugurusaMbaMdhI mithyA mAnyatA hai| ___ eka adhyApaka aMgrejI par3hAtA hai, use bhI gurujI kahate haiM aura mahArASTra meM to hara adhyApaka ko gurujI kahate haiN| gopAladAsajI baraiyA ko bhI gurujI kahA jAtA thaa| unheM tuma deva-zAstra-guru vAlA guru mAna lo to tumhArI mAnyatA kuguru ho gii| Aja se pacAsa varSa pUrva san 1956 meM likhI gaI merI deva-zAstraguru pUjana kI jayamAlA meM maiMne sacce guru kA svarUpa isaprakAra prastuta kiyA hai dina-rAta AtmA kA ciMtana, mRdu saMbhASaNa meM vahI ka nirvastra digambara kAyA se bhI pragaTa ho rahA antarmana / / nirgrantha digambara sadjJAnI svAtama meM sadA vicarate jo| jJAnI dhyAnI samarasasAnI dvAdaza vidhi tapa nita karate jo|| calate-phirate siddhoM se guru caraNoM meM zIza jhukAte haiN| hama cale Apake kadamoM para nita yahI bhAvanA bhAte haiN|| jaina guru to dina-rAta AtmA ke cintana meM magna rahate haiM aura komala madhura vANI meM ukta AtmA kA hI pratipAdana karate haiN| tAtparya yaha hai ki munirAja nirantara cintana bhI AtmA kA hI karate haiM aura jaba bolate haiM to pratipAdana bhI bhagavAna AtmA kA hI karate haiN| unake sampUrNata: nirvastra nagna digambara zarIra se bhI unake antarmana kI pavitratA pragaTa hotI hai| ____ caubIsa parigrahoM se rahita ve digambara saMta samyagjJAnI to haiM hI; sAtha meM nirantara apane AtmA meM vicaraNa karate rahate haiN| tAtparya yaha hai ki ve AtmadhyAna meM hI magna rahate haiN| aise jJAnI, dhyAnI saMta samatArUpI rasa se sarAbora rahate haiM aura bAraha prakAra ke tapoM ko tapate rahate haiN| ve gururAja eka prakAra se calate-phirate siddha hI haiM; hama unake caraNoM meM apanA mastaka jhukAte haiM aura nirantara yahI bhAvanA bhAte haiM ki hama sadA Apake caraNacihnoM para calate raheM, ApakA hI anukaraNa karate rheN| isaprakAra vItarAgI sarvajJa deva, unakI vANI ke pratipAdaka zAstra aura usa vANI kA anusaraNa karanevAle nigraMtha guru hI deva-zAstra-guru haiN| rAgI-dveSI alpajJa deva, unakI vANI aura unake batAye rAste para calanevAle guru hI kudeva, kuzAstra aura kuguru haiN| ___ kudeva-kuguru-kuzAstra ke nimitta se jo hamArI sAta tattvoM ke viSaya meM bhUla hotI hai, usako bolate haiM gRhIta mithyAtva aura jo anAdi kAlIna bhUla hai; vaha hai agRhIta mithyaatv| isIprakAra rAga-dveSa poSaka zAstroM ko sahI mAnakara unakA abhyAsa karanA gRhIta mithyAjJAna hai aura sAta tattvasaMbaMdhI mithyA zraddhA se rahita jJAna agRhIta mithyAjJAna hai| aba agRhIta mithyAcAritra kI bAta karate haiM - ina juta viSayani meM jo pravRtta, tAko jAno mithyA cAritra / ukta agRhIta mithyAtva sahita paMcendriya viSayoM meM pravRtti agRhIta (20)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 chahaDhAlA kA sAra mithyAcAritra hai| loga kahate haiM ki pA~ca indriyoM ke viSayoM meM pravRtti kA nAma mithyAcAritra hai| __isa paMkti meM eka zabda AyA hai - 'ina juta' isakA artha kyA hai ? isapara koI dhyAna nahIM detA hai| isakA artha hai ki mithyAdarzana, mithyAjJAna ke sAtha meM honevAlI pA~ca indriyoM ke viSayoM meM pravRtti mithyAcAritra kahalAtA hai| samyagdarzana, samyagjJAna ho aura viSayoM kI pravRtti ho to vaha mithyAcAritra nahIM hai| samyagdRSTi kI jo pA~ca indriyoM ke viSayoM meM pravRtti hai, usakA nAma mithyAcAritra nahIM, asaMyama hai| yadi samyagdRSTi dharmAtmAoM kI paMcendriya viSayoM meM pravRtti ko mithyAcAritra mAneMge to phira bharatacakravartI, saudharmAdi indra aura gRhastha avasthA meM sthita rAjA RSabhadeva Adi ko bhI agRhIta mithyAcAritravAlA mAnanA hogA, jo kadApi saMbhava nahIM hai| aba gRhIta mithyAcAritra kI bAta karate haiM - jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidha dehadAha / apanI prasiddhi ke lie, laukika lAbha, pratiSThA, sammAna Adi kI cAha se vratAdika kA pAlana karanA, dharma ke nAma para zarIra ko kaSTa denevAlI aneka kriyAyeM karanA gRhIta mithyAcAritra hai| isataraha se gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra aura agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA nirUpaNa chahaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kiyA hai aura yaha batAyA ki ye hI isa jIva ke duHkhoM kA kAraNa haiN| tIsarA pravacana tIna bhuvana meM sAra, viitraag-vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, nama triyoga smhaarikai|| abhI taka huye do pravacanoM meM chahaDhAlA kI do DhAloM para carcA huI; jinameM saMsAra meM sarvatra duHkha hI duHkha hai - yaha pahalI DhAla meM aura usa du:kha kA kAraNa gRhIta aura agRhIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra haiM - yaha dUsarI DhAla meM batAyA gayA hai| aba tIsarI DhAla meM una duHkhoM se mukta hone kA upAya batAyA jAtA hai| ukta kathanazailI kA aucitya siddha karate huye paNDita ToDaramalajI ne eka udAharaNa diyA hai; usameM kahA hai ki jisaprakAra vaidya rogI kI nAr3I dekhakara kahatA hai ki tujhe peTa meM darda hotA hai, nIMda acchI nahIM AtI hai, rAta ko bukhAra ho jAtA hai ? vaha pUchatA jAtA aura marIja hA~-hA~ karatA jaataa| vAstava meM takalIpha to rogI ko hai, use batAnI cAhie; kintu vaidya vizvAsa paidA karane ke liye aisA karatA hai| rogI socatA hai ki vaidya ne jaba binA batAye, mAtra nAr3I dekhakara merI takalIpha pahacAna lI hai; taba isakA ilAja bhI sahI hogaa| phira vaha vaidya bar3e hI karuNAbhAva se kahatA hai ki tumheM yaha takalIpha isalie huI ki tumane anApa-zanApa khAnA khAyA hai, mAMsa-madirA kA sevana kiyA hai, dina-rAta bhakhA hai, khAne-pIne kA dhyAna nahIM rakhA hai, badaparahejI kI hai| taba vaha socatA hai ki yaha vaidya kitanA jAnakAra hai| isane to binA batAye hI sabakucha jAna liyaa| isaprakAra vaidya ke prati vizvAsa ho jAne se marIja usake (21)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 chahaDhAlA kA sAra tIsarA pravacana batAye paraheja pAlatA hai, davA letA hai aura bhI jo kucha vaidya Adeza detA hai, usakA pAlana karatA hai| isIprakAra yahA~ saMsArI jIva ko pahale saMsAra ke duHkha batAye, una duHkhoM ke kAraNa batAye aura aba una duHkhoM se bacane kA upAya batAte haiM; jinheM vaha na kevala sunegA, samajhegA; apitu unheM kriyAnvita bhI kregaa| ___ eka dina eka marIja eka vaidya ke pAsa AyA aura ro-rokara kahane lagA - mere peTa meM bhayaMkara pIr3A hai| vaidyajI ne usase pUchA - gur3a khAyA thA ? usane kahA - nahIM khAyA / vaidyajI ne phira pUchA - nahIM khAyA? usane kahA - hA~ sAhaba ! nahIM khaayaa| unhoMne phira pUchA - nahIM khAyA ? usane phira batAyA - nahIM khAyA / to nArAja hote hue vaidyajI bole - mere sAmane se haTa jA / vaidyajI ne use bahuta DA~TA / vaha becArA hAtha-paira jor3a rahA thaa| ___ yaha eka satya ghaTanA hai aura maiM vahA~ upasthita thaa| ve vaidyajI mere abhinna mitra the| ata: maiMne unase kahA - tuma bahuta nirdayI ho / becAre ko itanI takalIpha hai aura tuma DA~Ta rahe ho| unhoMne kahA - Apa samajhate nahIM to bIca meM kyoM bolate ho| yaha merA purAnA marIja hai| ise pahale jo takalIpha huI thI, maiMne usakA ilAja kiyA thA aura isako kaha diyA thA ki aba tuma jiMdagI meM kabhI bhI tela aura gur3a mata khAnA / nahIM to tujhe aisI hI bhayaMkara takalIpha hogii| Aja yaha dubArA AyA hai| isane gAraMTI se gur3a aura tela khAyA hai| binA usake yaha takalIpha ho hI nahIM sakatI hai| taba maiMne kahA - jaba vaha kasama khAkara manA kara rahA hai ki usane nahIM khAyA, nahIM khAyA, nahIM khAyA; taba to Apako vizvAsa karanA caahie| unhoMne kahA - nahIM, maiM nahIM mAna sktaa| binA badaparahejI ke yaha takalIpha hotI hI nahIM hai| mujhe yaha jAnanA bahuta jarUrI hai ki isane gur3a khAyA thA yA nahIM, tela khAyA thA yA nhiiN| yadi yaha sahI batA deveM ki khAyA thA to vahI davAI denI par3egI aura nahIM khAyA thA to davAI badalanI pdd'egii| davAI dene ke pahale yaha jAnanA bahuta jarUrI hai aura yaha batA nahIM rahA hai| taba maiMne usa marIja ko samajhAkara kahA ki tU saca bola de ki tUne gur3a va tela khAyA thA ki nhiiN| taba usane hAtha jor3akara kahA - sAhaba ! na maiMne gur3a khAyA, na maiMne tela khAyA, maiMne to gulagule khAye the| gulagule ATe meM gur3a DAlakara tela meM pakAye jAte haiN| taba vaidyajI ne kahA - aba koI takalIpha nahIM hai, yaha pur3iyA le jA, do dina meM ThIka ho jaayegaa| aba bhaviSya meM gur3a nahIM, gulagule bhI nahIM, kisI bhI rUpa meM ye gur3a aura tela tere khAne meM nahIM AnA caahie| __aise hI yahA~ para kaha rahe haiM ki hamane terI takalIpha btaaii| yaha bhI batAyA ki yaha tujhe kyoM huI hai| gRhIta aura agRhIta mithyAdarzanajJAna-cAritra kA sevana kiyA hai; isalie yaha takalIpha huI hai| bola tUne inakA sevana kiyA hai yA nahIM kiyA hai ? nahIM ! sAhaba sira kaTa jAye, lekina kisI bhI kudevAdika ke sAmane merA mAthA nahIM jhuke| bhaiyA ! isake binA yaha takalIpha ho hI nahIM sakatI thii| cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM kA paribhramaNa mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke sevana ke binA ho hI nahIM sakatA hai| abhI taka to marIja kI sirpha jA~ca huI hai| are bhAI ! hama jAnate haiM ki tuma du:khI ho aura du:khI kyoM ho - yaha bhI jAnate haiN| aba tumheM hamArI bAta para bharosA ho to hama duHkha meTane kA upAya batAte haiN| dhyAna se suno| (22)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra mokSamArga mAne duHkhoM se chUTane kA upaay| vaha upAya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa hai| ve do prakAra ke hote haiM - eka nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritra aura dUsare vyavahAra samyagdarzana-jJAnacAritra / isalie aba tIsarI DhAla meM inakI carcA zurU karate haiN| dekho ! pahalI DhAla meM krama se cAroM gatiyoM ke duHkha batAye, dUsarI DhAla meM agRhIta mithyAdarzana, agRhIta mithyAjJAna aura agRhIta mithyAcAritra tathA gRhIta mithyAdarzana, gRhIta mithyAjJAna aura gRhIta mithyAcAritra - inakA svarUpa smjhaayaa| aba tIsarI DhAla meM duHkhoM se mukta hone kA upAya batAte haiM / dUsarI DhAla ke antima padya meM likhA hai - ** Atama-anAtma ke jJAnahIna, je je karanI tana karana chIna / AtmA aura anAtmA kA jJAna jinheM nahIM hai, ve dharma ke nAma para jo bhI kriyA kareMge, vaha sirpha zarIra ko sukhAne ke kAma AyegI, duHkha ko meTane ke kAma nahIM aayegii| AtmA aura anAtmA ko samajhe binA upavAsa karoge to vajana kama ho jaayegaa| Aja ke jamAne meM to vaha bhI eka bahuta bar3I upalabdhi hai| lekina AtmA aura anAtmA ko samajhe binA AtmA kA kalyANa ho jAye yaha sambhava nahIM hai| yahA~ prArambha hI isa bAta se karate haiM ki saMsAra meM jitane jIva haiM, ve du:khI haiM - yaha bAta to siddha hI hai aura ve duHkha se chUTanA cAhate haiM - yaha bhI siddha hai; kyoMki hamArA jarA-jarA sA pratyeka prayatna bhI duHkha se chUTane ke lie hI hotA hai| Apane abhI-abhI Asana badala liyA, kyoM badalA ? darda hone lagA isalie badala liyA na samajha lo itanA sA prayatna bhI Apane duHkha dUra karane ke lie hI kiyA hai| hama apane peTa ko khAlI bhI sukhI (23) tIsarA pravacana hone ke lie karate haiM aura bharate bhI sukhI hone ke lie haiN| kaI bAra bharA aura kaI bAra khAlI kiyA, lekina kabhI sukhI nahIM / aba yaha nakkI karo ki sukha kisameM hai arthAt AtmA kA hita kisameM hai ? tIsarI DhAla meM mokSamArga ke rUpa meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA nizcaya aura vyavahAra se nirUpaNa hai| nizcaya kA nirUpaNa to mAtra tIna lAinoM meM hai, usake bAda pUrI DhAla meM jo bhI varNana hai, vaha saba vyavahAra kA nirUpaNa hI hai| vyavahAra ke varNana meM jIva tattva meM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kI bAta kii| ajIva tattva meM chaha dravyoM kI carcA kii| phira Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA inako eka-eka, do-do paMktiyoM meM nipaTAyA / aura anta meM samyagdarzana aura sacce deva zAstra - guru kI bAta kahakara samyagdarzana kI mahimA btaaii| tIsarI DhAla kI AraMbhika paMktiyA~ isaprakAra haiM - Ama ko hita hai sukha so sukha, AkulatA bina kahiye / AkulatA ziva mAMhi na tAtaiM, ziva maga lAgyau cahiye / / AtmA kA hita sukha meM hai aura vaha sukha jahA~ AkulatA nahIM ho, vahA~ hotA hai| AkulatA kA nAma hai duHkha aura nirAkulatA kA nAma hai sukha / AkulatA mokSa meM nahIM hai| isalie hameM mokSa ke mArga meM laganA cAhiye / paNDita banArasIdAsajI likhate haiM jo binu gyAna kriyA avagAhai, jo binu kriyA mokhapada cAhai / binu hai maiM sukhiyA, so ajAna mUr3hani maiM mukhiyA / / ' mUrkhoM ke saradAra tIna prakAra ke hote haiN| eka naMbara ke ve jo binA AtmajJAna ke mokSa mAnate haiN| dUsare naMbara ke ve jo binA cAritra ke mokSa 1. nATaka samayasAra, pRSTha 136
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra tIsarA pravacana ho jAyegA - aisA mAnate haiN| tIsare naMbara ke ve jo hama to yahIM para sukhI haiM, mokSa meM jAne kI kyA jarUrata hai? jo loga yaha kahate haiM ki mokSa ke binA bhI sukha hai, mAne svargoM meM sukha hai aura amerikA meM sukha hai, paisoM meM sukha hai; ve mUryoM ke saradAra haiN| jinako yaha samajha meM AyA ho ki cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiM, saMsAra meM sukha hai hI nahIM, unheM mokSa ke mArga meM lagane ke lie yaha bAta kahI jAtI hai| samyagdarzana-jJAna-caraNa ziva maga so dvividha vicaaro| samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI ekatA mokSamArga hai aura usa mokSamArga ko samajhane ke lie do taraha se vicAra karanA caahie| ukta sandarbha meM ToDaramalajI likhate haiM - "mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra kA hai| jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga nirUpita kiyA jAye, vaha nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga to nahIM hai, parantu mokSamArga kA nimitta hai va sahacArI hai, use upacAra se mokSamArga kahA jAye, vaha vyavahAra mokSamArga hai|" ye paMktiyA~ mokSamArgaprakAzaka ke sAtaveM adhikAra ke ubhayAbhAsI ke prakaraNa meM haiN| nizcaya mokSamArga to mAtra itanA hI hai ki paradravyoM se bhinna apane AtmA ko nijarUpa jAnanA samyagjJAna hai, usI meM apanApana sthApita honA samyagdarzana hai aura usI meM lIna ho jAnA, samA jAnA samyakcAritra hai| ukta sandarbha meM nimnAMkita chanda atyanta mahattvapUrNa hai - paradravyana taiM bhinna Apa meM ruci samyaktva bhalA hai| AparUpa ko jAnapano so samyak jJAna kalA hai / / 1. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 248 AparUpa meM lIna rahe thira samyaka cArita soii| aba vyavahAra mokSamaga suniye hetu niyata ko hoI / / paradravyoM se bhinna apane AtmA meM ruci samyagdarzana hai, apane svarUpa ko jAnanA hI samyagjJAna hai aura apane svarUpa meM lIna honA hI cAritra hai - yaha nizcaya mokSamArga hai| tAtparya yaha hai ki apane AtmA ko jAnakara usI meM apanApana kara, usI meM samA jAnA vAstavika dharma hai; zeSa saba vyavahAra hai| isake bAda pUrI DhAla meM vyavahAra samyagdarzana, jJAna aura cAritra kA hI varNana hai| ___ ukta nizcaya ke pratipAdana meM AtmA kI ruci, AtmA kA jAnanA aura AtmA kI lInatA - ina tInoM meM AtmA hI mukhya hai; isaliye ukta mokSamArga ko pragaTa karane ke liye AtmA ko jAnanA bahuta jarUrI hai| sArI duniyA ko jAnA aura AtmA ko nahIM jAnA to samajha lenA kucha nahIM jAnA / kahA bhI hai - jAnA nahIM nija AtmA jJAnI huye to kyA huye| dhyAyA nahIM nija AtmA to dhyAnI huye to kyA huye / / tIna lAInoM meM to nizcaya kI bAta karake cauthI lAIna meM kaha diyA ki aba vyavahAra mokSamArga ke bAre meM suno, jo nizcaya kA hetu hai, sAdhana hai, kAraNa hai| prazna : nizcaya se to mAtra apane AtmA ko hI jAnanA hai; para vyavahAra meM to sAta tattvoM ko jAnane kI bAta kahI gaI hai, deva-zAstraguru ko jAnane kI bAta kahI gaI hai| inako jAne ki nahIM ? uttara : yadi apanI AtmA ko jAnanA hai to yaha bhI jAnanA par3egA ki jise maiM Ajataka AtmA jAnatA rahA hU~, vaha kyA hai ? AtmA se bhinna jo kucha bhI isa jaga meM hai, use eka zabda se kahanA ho to anAtmA (24)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra tIsarA pravacana hI kahanA hogaa| tAtparya yaha hai ki AtmA ko jAnane ke liye anAtmA ko bhI jAnanA hogaa| vigata DhAla meM kahA bhI hai ki - Atama-anAtma ke jJAnahIna, je je karanI tana karana chIna / jo vyakti AtmA aura anAtmA ke jJAna se rahita haiM, ve dharma ke nAma para jo kucha bhI kriyA karate haiM, vaha saba kriyA tana ko kSINa karanevAlI hai, zarIra ko sukhAnevAlI hai| isase adhika kucha nhiiN| AtmA mAne jIva aura anAtmA mAne ajIva / isaprakAra AtmA aura anAtmA ko jAnanA jIva-ajIva tattva ko jAnanA hI to huaa| jise zuddha ghI kI dukAna karanA hai, use ghI ke sAtha-sAtha una vastuoM kA jJAna karanA bhI jarUrI hai ki jinako dhoke se ghI samajhA jA sakatA hai; anyathA hama milAvaTa se baca nahIM skte| usIprakAra hameM AtmA kA dhyAna karanA hai to hameM AtmA (jIva) ke sAtha-sAtha anAtmA (ajIva) ko bhI jAnanA hogA, anyathA hama milAvaTa se baca nahIM skte| samyagdarzana-jJAna-cAritra kI zarta para se bhinna AtmA ko jAnane kI hai; ataH sva aura para arthAt AtmA-anAtmA kA jJAna jarUrI hai| ___ hA~, itanA antara avazya hai ki AtmA (sva) ko pAne ke lie jAnanA hai aura anAtmA (para) ko chor3ane ke lie jAnanA hai; usameM se apanApana tor3ane ke liye jAnanA hai| donoM ke jAnane meM bahuta bar3A antara hai| mAna lIjiye hameM jayapura jAnA hai aura hama eka caurAhe para khar3e haiM to hameM jayapura kA rAstA bhI jAnanA aura jo rAste jayapura nahIM jAte, unheM bhI jAnanA hai; para donoM ke jAnane meM antara hai| jisa rAste para jAnA hai; use to pUrI taraha jAnanA hai| yaha bhI / ___49 jAnanA hai ki rAstA ThIka to hai, rAste meM Dara to nahIM hai, rAta ko bhI jA sakate haiM yA nahIM, peTrola paMpa aura cAya kI dukAne haiM yA nahIM; para jina rAstoM para jAnA nahIM hai; unheM mAtra itanA hI jAnanA hai ki ye rAste jayapura ke nahIM haiN| unake bAre meM isase adhika kucha jAnane kI jarUrata nahIM hai; kyoMki hameM unapara jAnA hI nahIM hai| ___ isIprakAra AtmA (jIva) ko to nijarUpa jAnanA-mAnanA hai; usI meM rama jAne ke liye jAnanA hai; kintu anAtmA arthAt parapadArthoM ko 'ye para haiM' - mAtra itanA hI jAnanA hai, isase adhika kucha nhiiN| ___ jIva ko aisA jAnanA hai ki yaha jJAnAnanda svabhAvI jIva maiM hU~ aura ajIva ko aisA jAnanA hai ki ye zarIrAdi ajIva padArtha maiM nahIM huuN| isakA nAma jIva-ajIva tattva kA jJAna hai| yahA~ zarIra meM kitanI haDDiyA~ haiM aura kitanA khUna hotA hai - yaha jAnanA zarIra kA jAnanA nahIM hai; para pudgalaracita hAr3a-mAMsa kA yaha zarIra maiM nahIM hU~ - itanA jAnanA hI paryApta hai| AtmA tIna prakAra ke haiM - bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / deha (ajIva) aura jIva ko eka mAnanevAle bahirAtmA haiM aura antara AtmA tIna prakAra ke haiM - uttama, madhyama aura jaghanya / __ do prakAra ke parigraha se rahita, apane AtmA kA dhyAna karanevAle sAtaveM guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka ke zuddhopayogI muni uttama antarAtmA haiM, paMcama guNasthAnavartI aNuvratI gRhastha aura chaTaveM guNasthAna meM rahanevAle zubhopayogI munirAja madhyama antarAtmA haiN| avirata samyagdRSTi zrAvaka jaghanya antarAtmA haiN| ye tInoM hI antarAtmA mokSamArgI haiN| sakala aura nikala ke bheda se paramAtmA do prakAra ke haiN| ghAtiyA karmoM ko naSTa karanevAle aura lokAloka meM dekhane-jAnanevAle arahaMta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 chahaDhAlA kA sAra bhagavAna dehasahita hone se sakala paramAtmA haiM aura jJAna hI hai zarIra jinakA, aise dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita amala siddha bhagavAna deharahita hone se nikala paramAtmA haiN| ye nikala aura sakala paramAtmA anaMta sukhako anantakAla taka bhoganevAle haiN| inameM se bahirAtmApane ko heya jAnakara chor3a denA cAhie, antarAtmA ho jAnA cAhiye aura paramAtmA kA dhyAna nirantara karanA cAhiye; usase tujhe nityAnanda kI prApti hogI / cetanA se rahita ajIva pA~ca prakAra ke haiN| jinameM ATha sparza, pA~ca varNa, pA~ca rasa aura do prakAra kI gaMdhavAlA pudgala hai; jIva aura pudgaloM ko calane meM nimittarUpa dharmadravya aura Thaharane meM nimittarUpa adharmadravya amUrtika hone se arUpI haiN| jisameM chahoM dravya rahate haiM, vaha AkAza hai; vartanA nizcayakAla hai aura ghar3I-ghaMTA, dina-rAta vyavahArakAla hai| yaha to jIva - ajIva tattva kI bAta huI; aba kahate haiM ki AtmA meM utpanna honevAle vikArI paryAyarUpa moha-rAga-dveSabhAva bhI AtmA nahIM haiM; kyoMki ye bhAva AsravabhAva haiM, baMdharUpa bhAva haiM, puNya-pAparUpa bhAva haiN| mithyAtva, avirati, pramAda aura kaSAya sahita upayoga hI Asrava hai aura AtmapradezoM ke sAtha karmoM kA baMdhana baMdha hai| ye Asrava aura baMdha AtmA ko duHkha denevAle haiN| kahA bhI hai - ye hI Ama ko duHkha kAraNa, tAtaiM inako tajiye / jIva pradeza ba~dhai vidhi sauM so, baMdhana kabahu~ na sajiye / / ye AsravabhAva AtmA ko duHkha denevAle haiM; isalie inako chor3a denA cAhiye aura AtmapradezoM ke sAtha karmoM kA baMdhanA baMdha hai; aisA baMdha kabhI nahIM karanA cAhiye / (26) tIsarA pravacana inheM vistAra se jAne to ThIka, na jAne to bhI koI bAta nahIM; para ye jo rAgAdibhAva Asrava haiM, baMdha haiM, ye maiM nahIM hU~ / yadyapi ye merI hI vikArI paryAye haiM, para du:khadAyI haiM; isalie merI nahIM haiN| jo duHkha kA kAraNa hote haiM, ve nikAla dene lAyaka hote haiM aura yadi unheM Apa apanA mAneMge to phira nikAleMge kaise ? isalie ve bhale hI apane meM paidA hote haiM, para duHkha ke kAraNa hone se hamAre nahIM haiN| hama isa bAta ko nimnalikhita udAharaNa se samajha sakate haiN| maiM eka sthAna para paryUSaNa meM vyAkhyAna kara rahA thaa| eka ammAjI pravacana ke bIca meM hI ekadama khar3I ho gaI aura kahane lagIM - - paNDitajI ! pravacana baMda karo aura pahale merI bAta suno| maiM cAra dinoM se bhUkhI baiThI hU~, ye paMca loga mere khAne kA iMtajAma kyoM nahIM karate? maiMne kahA - gajaba ho gayA, eka sAdharmI bahana bhUkhI baiThI haiN| aura bar3e-bar3e dAnavIra loga yahA~ baiThe haiN| kyoM bhAI ! kyA bAta hai ? logoM ne kahA- paNDitajI ! Apa ina bAtoM meM mata ulajho / usa ammA ke cAra-cAra javAna beTe haiM, eka-eka kI cAra-cAra dukAneM haiM, cAroM karor3apati haiN| inakI vyavasthA ve nahIM karate to hama kyoM kareM ? maiMne kahA - bAta to saccI hai| kyoM ammAjI tumhAre cAra-cAra beTe haiM ? ammA ne kahA- merA eka bhI beTA nahIM hai| paMca kaha rahe the ki cAra-cAra beTe haiM aura ammA kaha rahI thI ki merA eka bhI beTA nahIM hai| ataH maiMne ammA se kahA - ammA ! saca bolo, itane loga kaha rahe haiM ki tumhAre cAra-cAra beTe haiN| ammA ne atyanta arucipUrvaka duHkha ke sAtha kahA - beTA ! ye beTe nahIM hote to acchA thA, ye to nahIM hone se bhI bure haiM; kyoMki ve khuda vyavasthA karate nahIM haiM aura ve haiM, isalie paMca bhI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra vyavasthA nahIM karate haiN| unakA honA mere lie nahIM hone se bhI burA hai| isase to maiM bA~jha raha jAtI to acchA rhtaa| maiM unheM apanA beTA nahIM mAnatI huuN| 52 yadyapi ve beTe usakI kUMkha se paidA huye haiM; phira bhI vaha unheM apanA nahIM mAnatI; kyoMki ve sukhadAyaka nahIM, duHkhadAyaka haiN| isIprakAra yadyapi moha-rAga-dveSarUpa AsravabhAva, baMdhabhAva, puNyapApabhAva AtmA meM hI paidA hote haiM, AtmA kI hI vikArI paryAyeM haiM: tathApi jJAnIjana unheM apanA nahIM mAnate; kyoMki ve AtmA ko sukhadAyaka nahIM, duHkhadAyaka haiN| isaprakAra Asrava, baMdha aura puNya pApa kI carcA kI / aba saMvara, nirjarA va mokSa tattva kI carcA karate haiM / zama-dama taiM jo karma na AvaiM, so saMvara Adariye / tapa-bala taiM vidhi-jharana nirjarA, tAhi sadA Acariye // sakala karma taiM rahita avasthA, so ziva thira sukhakArI / samyagdarzanapUrvaka kaSAyoM ke zamana aura indriyoM ke damana se jo karmoM kA Asrava rukatA hai, vaha saMvara hai; usakA Adara karanA cAhiye aura tIna kaSAya ke abhAvarUpa zuddhapariNati tathA zuddhopayogarUpa tapa ke bala se jo purAne karma jharate haiM, vaha nirjarA hai| isa nirjarA kA AcaraNa sadA karanA caahie| sampUrNa karmoM se rahita jo jIva kI avasthA hai, vaha anantasukhamaya mokSa hai| tattvoMsaMbaMdhI ukta vyAkhyA yadyapi eka-eka paMkti meM hI hai; tathApi una eka-eka paMktiyoM meM na kevala saMbaMdhita tattva kA svarUpa pUrNata: spaSTa ho gayA hai; apitu tatsaMbadhita heyopAdeya vyavasthA bhI batA dI gaI hai| yahI kAraNa hai ki chahaDhAlA ko gAgara meM sAgara kahA jAtA hai| (27) tIsarA pravacana paMktiyoM kI antima zabdAvalI dekhanelAyaka hai| tajiye, na sajiye, Adariye aura Acariye ina cAra zabdoM meM Asrava-baMdha kA heyapanA aura saMvara - nirjarA kA upAdeyapanA spaSTa ho gayA hai| tattvoM ke svarUpa pratipAdana meM hama kitanA hI vistAra kyoM na kara de; kintu yadi heyopAdeya nahIM batAyA gayA to samajhiye bAta adhUrI hI raha gayI hai| aba kahate haiM ki - iha vidhi jo saradhA tattvana kI, so samakita vyavahArI / / isaprakAra heyopAdeya vyavasthA sahita ukta sAta tattvoM kI jo zraddhA hai, use vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| isake bAda daulatarAmajI kahate haiM - deva jinendra, guru parigraha bina, dharma dayAjuta sAro / humAna samakita ko kAraNa, aSTa aMgajuta dhAro / / jinendra deva, parigraha rahita guru aura karuNAmayI dharma ko bhI samyagdarzana kA kAraNa mAnanA caahiye| ataH he bhavyajIvoM ! isa samyagdarzana ko ATha aMgoM sahita dhAraNa karo / sAta tattva aura deva, guru, dharma ke zraddhAnarUpa vyavahAra samyagdarzana kA nirUpaNa karane ke uparAnta viSayavastu ko sameTate huye ve kahate haiM ki - vasu mada TAri nivAri trizaThatA, SaT anAyatana tyAgo / zaMkAdika vasu doSa binA, saMvegAdika cita pAgo / / aSTa aMga aru doSa pacIsauM, tina saMkSepahu kahiye / bina jAne taiM doSa-gunana ko, kaise tajiye gahiye / / ATha madoM ko TAlakara, tIna mUr3hatAoM kA nivAraNa karake chaha anAyatanoM ko tyAga do aura zaMkAdi ATha doSoM se rahita hote huye prazama, saMvega, Astikya aura anukaMpA Adi sadguNoM meM citta lagAo;
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra kyoMki jabataka guNoM aura doSoM ko pahicAneMge nahIM, tabataka guNoM ko grahaNa karanA aura doSoM ko chor3anA saMbhava nahIM hai; ata: aba saMkSepa meM ATha aMgoM aura paccIsa doSoM kA varNana karate haiN| mahAkavi tulasIdAsajI rAmacaritamAnasa (rAmAyaNa) meM likhate haiMsaMgraha - tyAga na vinu pahicAne binA pahicAna ke kisI bhI vastu kA grahaNa karanA aura tyAga karanA saMbhava nahIM hai| 54 aba niHzaMkAdi aMgoM (guNoM) aura zaMkAdi doSoM kI carcA karate haiM; jo isaprakAra haiM - jina - vaca meM zaMkA na dhAra, vRSa bhava sukha-vAMchA bhAnai / muni-tana malina na dekha ghinAvai, tattva - kutattva pichAnai / / nija-guNa aru para-auguNa DhA~kai, vA nija dharma bar3hAvai / kAmAdika kara vRSa taiM cigate, nija-para ko su dir3hAvai / / dharmI sauM go-vaccha prIti sama, kara nija dharma dipAvai / ina guna taiM viparIta doSa vasu, tinako satata khipAvai / / jinendra bhagavAna ke vacanoM meM zaMkA nahIM rakhanA niHzaMkita aMga hai; dharma se sAMsArika sukhoM kI icchA nahIM karanA ni:kAMkSita aMga hai; asnAnavratI munirAjoM ke malina tana ko dekhakara ghRNA nahIM karanA nirvicikitsA aMga hai; tattva aura kutattvoM kI pahicAna karanA amUDhadRSTi aMga hai; apane guNoM aura dUsare ke doSoM ko pragaTa nahIM karanA upagUhana aMga hai aura isa upagUhana aMga ko apane dharma kI vRddhi kA kAraNa hone se upabRMhaNa aMga bhI kahate haiN| svayaM yA koI anya vyakti kAmAdika ke kAraNa dharma se ciga rahA ho to svayaM ko yA use dharma meM sthira kara denA, dRr3ha kara denA sthitikaraNa aMga hai| jisaprakAra binA kisI svArtha ke gAya bachar3e se vAtsalyabhAva rakhatI hai; usIprakAra sAdharmI bhAI-bahanoM se vAtsalyabhAva rakhanA vAtsalya (28) tIsarA pravacana aMga hai aura apane dharma kI prabhAvanA karanA prabhAvanA aMga hai| ina ATha aMgoM ko dhAraNa karanA aura inase viparIta zaMkA, kAMkSA Adi ATha doSoM se nirantara dUra rahanA samyagdRSTiyoM kA karttavya hai / paccIsa doSoM meM se aba ATha madoM kI carcA karate haiM - pitA bhUpa vA mAtula nRpa jo, hoya na tau mada ThAnai / madana rUpa ko mada na jJAna kau, dhana-bala kau mada bhAnai // tapa ko madana mada ju prabhutA kau, karai na so nija jAne / mada dhArai to yahI doSa vasu, samakita ko mala ThAnai / / pitA yA mAmA rAjA ho to bhI isa bAta kA abhimAna nahIM karanA cAhiye / isIprakAra sundaratA kA, kSayopazama jJAna kA, dhana kA, bala kA, tapa kA aura prabhutA kA mada jo nahIM karatA, vaha AtmA ko jAnatA hai, AtmAnubhava karatA hai| yadi ukta ATha madoM ko dhAraNa kare to ye ATha doSa samyagdarzana meM mala paidA karate haiN| prazna : pitA rAjA ho to kulamada hai| mAmA rAjA ho to jAtimada - yaha bAta kucha ThIka nahIM lagatI; kyoMki yadi aisA hai to phira kulamada to akele rAjA ke beTe ko aura jAtimada rAjA ke bhAnaje ko hI hogA; parantu anya mithyAdRSTiyoM ko bhI to kulamada - jAtimada ho sakate haiM, hote hI haiN| uttara : vastutaH bAta yaha hai ki pitA niyama se hamAre kula kA hI hotA hai aura mAmA niyama se hamAre kula kA nahIM ho sakatA; kyoMki apane kula meM, apane gotra meM zAdiyA~ nahIM hotii| jisaprakAra eka hI kula ke lar3ake-lar3akI meM paraspara zAdI nahIM hotI; usIprakAra purAne jamAne meM jAti ke bAhara bhI zAdiyA~ nahIM hotI thiiN| ataH yahA~ pitA zabda kula kA sUcaka hai aura mAmA zabda jAti kA sUcaka hai| isaprakAra yahA~ para kulamada ko pitA se aura jAtimada ko
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra tIsarA pravacana mAmA ke bar3appana se jor3A gayA hai| vastuta: bAta yaha hai ki 'maiM U~ce kula kA hU~, maiM U~cI jAti kA hU~' - aisA mAnakara abhimAna karanA yA 'maiM nIce kula kA hU~, maiM nIcI jAti kA hU~' - aisA mAnakara dInatA lAnA kulamada aura jAtimada haiN| kulamada aura jAtimada ke liye kisI rAjA kA beTA-bhAnajA honA jarUrI nahIM hai| yahA~ rAjA zabda ko pratIka ke rUpa meM hI liyA gayA hai| aba tIna mUr3hatA aura chaha anAyatana kI bAta karate haiM - kuguru kudeva kuvRSa sevaka kI, nAhiM prazaMsa ucarai haiN| jina muni jina zruta bina, kugurAdika tinhaiM na namana karai haiM / / kudeva, kuguru, kudharma aura inake sevakoM arthAt kudevasevaka, kugurusevaka aura kudharmasevaka - ina chahoM kI na to mana se prazaMsA karate haiM aura na vacana se stuti karate haiM; kyoMki ye chaha anAyatana haiM, dharma ke Ayatana (ghara) nahIM haiN| jJAnIjana ukta chaha anAyatanoM se dUra rahate haiN| jinendradeva, jinavANI aura jainaguruoM ke atirikta kuguru Adi ko namaskAra nahIM karate / jJAnI jIvoM kA yaha tIna mUr3hatAoM kA tyAga hai| isaprakAra nizcaya aura vyavahAra samyagdarzana ke nirUpaNa karane ke uparAnta samyagdarzana se sampanna jJAnI kA guNagAna karate huye paNDita daulatarAmajI kahate haiM - doSa-rahita guNa-sahita sudhI je, samyagdarza saje haiN| caritamohavaza leza na saMjama, pai suranAtha jajai haiM / / gehI pai gRha meM na race jyoM, jala se bhinna kamala haiN| nagara-nAri ko pyAra yathA, kAde meM hema amala haiN|| jo sudhIjana paccIsa doSoM se rahita aura ATha guNoM (aMgoM) se sahita samyagdarzana se sajjita haiM; yadyapi cAritramoha ke vaza hone se unake raMcamAtra bhI saMyama nahIM hai; tathApi devendra unakI stuti-vaMdanA karate haiM, guNagAna karate haiN| __ jisaprakAra jala ke bIca rahatA huA kamala jala se bhinna hI rahatA hai; usIprakAra samyagdRSTi jIva yadyapi gRhastha haiM, ghara meM rahate haiM; patnIparivAra ke bIca rahate haiM; tathApi ghara meM racate-pacate nahIM haiN| unakA pyAra to nagara-nArI (vezyA) ke samAna dikhAvaTI hI hai; ve to ghara meM usIprakAra nirmala rahate haiM ki jisaprakAra kIcar3a par3A huA sonA nirmala rahatA hai| dhyAna rahe yahA~ samyagdRSTi ke sneha kI tulanA vezyA se mAtra nirliptatA kI apekSA hI kI gaI hai| isaprakAra isa DhAla ko to unhoMne samyagdarzana taka hI sImita rakhA aura anta meM ghoSaNApUrvaka kahA ki dekho bhAI ! yadi tumane yaha samyagdarzana prApta kara liyA to samajha lo ki - prathama naraka vina SaT bhUjyotiSa vAna bhavana SaMDa naarii| thAvara vikalatraya pazu meM nahiM, upajata samyak dhArI / / tInaloka tihu~kAla mAhiM nahiM, darzana so sukhakArI / sakala dharma ko mUla yahI, isa bina karanI dukhakArI / / samyagdRSTi jIva pahale naraka ko chor3akara chaha narakoM meM nahIM jAtA hai| bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI nahIM hotA / napuMsaka va strI paryAya meM nahIM jAtA / sthAvara aura vikalatraya arthAt do indriya, tIna indriya aura cAra indriya nahIM hotA aura tiryaMca gati meM bhI utpanna nahIM hotaa| tIna loka meM aura tIna kAloM meM samyagdarzana ke samAna sukhakArI anya koI padArtha nahIM hai| yaha samyagjJAna, samyakcAritra, tapa Adi sabhI dharmoM kA mUla hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana ke binA ye dharma ho (29)
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra hI nahIM skte| adhika kyA kaheM, isa samyagdarzana ke binA jo bhI kriyA kI jAyegI, vaha duHkhakArI hI siddha hogii| prazna : eka ora yaha likhA hai samyagdRSTi prathama naraka ko chor3akara zeSa chaha narakoM meM nahIM jaate| isakA artha yaha huA ki ve pahale naraka meM jAte haiM, jA sakate haiM, rAjA zreNika samyagdRSTi hote huye bhI naraka gaye bhI haiM; vahI dUsarI ora yaha likhA ki ve napuMsaka nahIM hote, jabaki nArakI niyama se napuMsaka hI hote haiN| kyA yaha virodhAbhAsa nahIM hai ? uttara : bAta yaha hai ki samyagdarzana kI upasthiti meM narakAyu kA baMdha nahIM hotA; ata: ve naraka meM nahIM jAte - aisA kahanA bhI galata nahIM hai| AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM aisA hI likhA hai - samyagdarzanazuddhAH nArakatiryaGnapuMsakatrItvAni / duSkulavikRtAlpAyuH daridratAMca vrajanti naapyvtikaaH|| jo prANI samyagdarzana se zuddha haiM; ve prANI avratI hone para bhI nArakI, tiryaMca, napuMsaka aura strIpane ko prApta nahIM hote; unakA janma nIcakula meM nahIM hotA, ve vikRta aMgavAle nahIM hote, alpAyu nahIM hote aura daridrI bhI nahIM hote| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana hone ke bAda ukta avasthAyeM prApta hoM - aisA pApabaMdha nahIM hotaa| vastuta: bAta yaha hai ki yadi samyagdarzana hone se pahale narakAyunarakagati baMdha jAve to bAda meM samyagdarzana ho jAne para bhI gatibaMdha nahIM chUTatA; hA~ Ayukarma kI sthiti kA apakarSaNa ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki rAjA zreNika ko narakAyu kI 33 sAgara kI sthiti baMdhI, jo ghaTakara 84 hajAra varSa hI raha gyii| 84 hajAra varSa kI sthiti prathama naraka meM hI hotI hai| isalie rAjA zreNika prathama naraka meM 1. ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka : 35 tIsarA pravacana hI gye| jaba naraka gaye to napuMsaka bhI huye hI haiM; kyoMki narakAyu ke sAtha napuMsaka veda bhI baMdha jAtA hai| AcArya kundakunda aSTapAhur3a ke darzanapAhur3a aura mokSapAhur3a sambandhI prakaraNa meM samyagdarzana kI mahimA samajhAte huye likhate haiM - dasaNabhaTThA bhaTThA daMsaNabhaTThassa Natthi NivvANaM / sijhaMti cariyabhaTThA daMsaNabhaTThA Na sijjhaMti / / ' samattavirahiyA NaM suTTha vi uggaM tavaM caraMtA NaM / Na lahaMti bohilAhaM avi vaasshsskoddiihiN||' kiM bahuNA bhaNieNaM je siddhA NaravarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / (harigIta) dRga-bhraSTa haiM ve bhraSTa haiM unako kabhI nirvANa naa| hoM siddha cAritra-bhraSTa para dRga-bhraSTa ko nirvANa nA / / yadyapi kareM ve ugra tapa zata-sahasa-koTI varSa tk| para ratanatraya pAveM nahIM samyaktva-virahita sAdhu saba / / muktI gaye yA jAyeMge mAhAtmya hai samyaktva kaa| __ yaha jAna lohe bhavyajana! isase adhika aba kaheM kyA / / jo puruSa samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve bhraSTa haiM; unako kabhI nirvANa kI prApti nahIM hotI; kyoMki yaha prasiddha hai ki jo cAritra se bhraSTa haiM, ve to siddhi ko prApta hote haiM; parantu jo samyagdarzana se bhraSTa haiM, ve siddhi ko prApta nahIM hote| tAtparya yaha hai ki cAritra kI apekSA zraddhA kA doSa bar3A mAnA gayA hai| ____ jo muni samyagdarzana se rahita haiM, ve hajAra karor3a (daza araba) varSa 1. aSTapAhur3a : darzanapAhur3a, gAthA 3 2. aSTapAhur3a : darzanapAhur3a, gAthA 5 3. aSTapAhur3a : mokSapAhur3a, gAthA 88 (30)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra taka bhalIbhA~ti ugra tapa kareM, taba bhI unheM bodhi (ratnatraya) kI prApti nahIM hotI hai| __adhika kahane se kyA lAbha hai, itanA samajha lo ki Aja taka jo jIva siddha huye haiM aura bhaviSyakAla meM hoMge, vaha saba samyagdarzana kA hI mAhAtmya hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana ke binA na to Aja taka koI siddha huA hai aura na bhaviSya meM hogaa| isaprakAra hama dekhate haiM ki jainadarzana meM samyagdarzana ko sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna prApta hai| use sabhI dharmoM kA mUla kahA gayA hai| isake bAda aMtima cetAvanI dete huye paM. daulatarAmajI likhate haiM - mokSamahala kI parathama sIr3hI, yA bina jJAna critraa| samyaktA na lahai so darzana, dhAro bhavya pavitrA / / 'daula' samajha suna ceta sayAne, kAla vRthA mata khovai| yaha narabhava phira milana kaThina hai, jo samyak nahiM cauthA pravacana tIna bhuvana meM sAra, viitraag-vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga smhaarikai|| pahalI DhAla meM yaha batAyA thA ki cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiM, saMsAra meM sukha kahIM bhI nahIM hai| dUsarI DhAla meM ukta du:khoM ke kAraNarUpa mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra kI carcA kii| tIsarI DhAla meM una duHkhoM se mukta hone ke upAyarUpa nizcaya-vyayahAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI sAmAnya carcA karake samyagdarzana ke svarUpa aura mahimA para vizeSa prakAza ddaalaa| aba isa cauthI DhAla meM samyagjJAna kA svarUpa samajhAkara, mahimA batAkara, dezacAritra kA nirUpaNa kreNge| cauthI DhAla ke prAraMbhika dohe meM hI kahA hai - samyak zraddhA dhAri puni, sevahu samyagjJAna / sva-para artha baha dharmajuta, jo pragaTAvana bhAna / / samyak zraddhA dhAraNa karake samyagjJAna kA sevana karo; kyoMki vaha samyagjJAna anantadharmAtmaka sva-para padArthoM ko pragaTa karane ke liye sUrya ke samAna hai| jisaprakAra sUrya ke prakAza meM sabhI padArtha prakAzita ho jAte haiM; usIprakAra samyagjJAna meM bhI sabhI sva-para padArtha prakAzita ho jAte haiN| ukta dohe meM to yaha kahA hai ki samyagdarzana ko pragaTa karane ke uparAnta samyagjJAna kA sevana karanA cAhiye; parantu agale hI chanda meM yaha kahA hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha hI pragaTa hote haiN| bAta to yahI sahI hai ki jJAna aura zraddhA meM samyakpanA eka sAtha yaha samyagdarzana mokSamahala kI pahalI sIr3hI hai| isa samyagdarzana ke binA jJAna aura cAritra samyakpane ko prApta nahIM hote| isalie he bhavyajIvoM! jaise bhI bane isa samyagdarzana ko avazya dhAraNa kro| daulatarAmajI kahate haiM ki yadi tuma sayAne (samajhadAra) ho to suno, samajho aura ceto, vyartha meM samaya kharAba mata karo; kyoMki yadi isa bhava meM samyagdarzana nahIM huA to dubArA yaha manuSyabhava milanA atyaSTapAThizavapAhur3a, gAthA 2 evaM chahaDhAlA : DhAla 3, chanda 16 (31)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra hI AtA hai; kintu yahA~ samyagdarzana kA varNana vigata DhAla meM ho cukA hai aura samyagjJAna kA aba hogA - isI artha meM ukta prayoga ho gayA hai| yadyapi samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha pragaTa hote haiM; tathApi unameM kAraNa-kAryabhAva mAnA gayA hai| isa bAta ko samajhAte huye agale hI chanda meM kahate haiM - samyak sAthai jJAna hoya, pai bhinna arAdhau / lakSaNa zraddhA jAni, duha meM bheda abAdhau / / samyak kAraNa jAna, jJAna kAraja hai soii| yugapat hote hU~, prakAza dIpaka rauM hoI / / yadyapi samyagdarzana ke sAtha hI samyagjJAna kI utpatti hotI hai; tathApi unameM lakSaNabheda hai| samyagdarzana kA lakSaNa zraddhAna karanA hai aura jJAna kA lakSaNa jAnanA hai| inameM kAraNa-kArya sambandha bhI kahA gayA hai| jisaprakAra dIpaka aura prakAza eka sAtha hI pragaTa hote haiM, phira bhI dIpaka ko kAraNa aura prakAza ko kArya kahA jAtA hai; usIprakAra samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha pragaTa hote haiM, phira bhI samyagdarzana ko kAraNa aura samyagjJAna ko kArya kahA gayA hai| vastutaH bAta yaha hai ki darzana-jJAna-cAritra meM mithyApanA mithyAtva ke kAraNa AtA hai; mithyAtva gayA to tInoM eka sAtha hI samyak ho jAte haiN| Ajakala bikrI bar3hAne ke lie vyApAriyoM ne eka naI paddhati calAI hai ki eka vastu kharIdo to usIprakAra kI dUsarI vastu niHzulka prApta hogii| isIprakAra yahA~ hai ki Apa samyagdarzana prApta karane ke liye puruSArtha kIjiye to ukta puruSArtha se hI samyagdarzana ke sAtha-sAtha samyagjJAna kI bhI prApti ho jaayegii| tAtparya yaha hai ki jJAna ko samyagjJAna hone ke liye alaga se puruSArtha nahIM karanA pdd'taa| cauthA pravacana Apa kaha sakate haiM ki vyartha ke isa vyAyAma se kyA lAbha hai ? isase acchA to yahI hai ki usa vastu kI AdhI kImata kara dI jaave| AdhI kImata karane se bikrI bar3hegI nahIM; apitu AdhI raha jAyegI; kyoMki mAla to utanA hI jAyegA, para paise Adhe aayeNge| yadi kisI ko eka samayasAra cAhiye; to vaha AdhI kImata kara dene para bhI eka samayasAra hI kharIdegA; kyoMki use do granthoM kI AvazyakatA hI nahIM hai| yadi eka ke sAtha eka phrI milegA to do le legA aura dUsarA kisI ko bheMTasvarUpa de degaa| isataraha eka kI jagaha do samayasAra bika jAyeMge aura eka samayasAra aise vyakti ke pAsa pahu~ca jAyegA ki jisake pAsa pahu~cAnA saMbhava hI nahIM thA; vaha to kharIdanevAlA thA nahIM; kyoMki use samayasAra kI AvazyakatA hI nahIM thii| ___eka ke sAtha eka vastu phrI milane kA aisA manovaijJAnika AkarSaNa hai ki vyakti usa para AkarSita huye binA nahIM rhtaa| isI manovaijJAnika AkarSaNa kA prayoga yahA~ paNDita daulatarAmajI ne kiyA hai ki samyagdarzana prApti kA puruSArtha kare to samyagdarzana ke sAtha-sAtha samyagjJAna bhI prApta ho jAyegA, anantAnubaMdhI kaSAya caukar3I calI jAne se cAritra guNa meM samyakpanA A jaayegaa| vastusthiti aisI hai ki samyagdarzana kI prApti ke pahale pA~ca labdhiyA~ hotI haiN| inameM tIsarI labdhi hai dezanAlabdhi / dezanAlabdhi meM bhagavAna AtmA ko, sAta tattvoM ko sarvajJa kI vANI ko sunakara yA unakI vANI ke anusAra likhe gaye zAstroM ko par3hakara yA unake marma ko samajhanevAle jJAnI dharmAtmAoM se sunakara samajhA jAtA hai| yadyapi ukta samajha bhI satyajJAna hai; tathApi jaba taka AtmAnubhUti nahIM ho jAtI, taba taka vaha satyajJAna bhI samyagjJAna nAma nahIM paataa| AtmAnubhUti ke kAla meM ukta sahI jAnakArI samyagjJAna ke rUpa meM aura (32)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra usI kA zraddhAna tathA AtmA meM apanApana samyagdarzana ke rUpa meM pariNamita ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna kI utpatti eka sAtha hotI hai, phira bhI ye donoM kramaza: zraddhA guNa aura jJAna guNa kI paryAyeM haiM; isaliye anya-anya hI haiN| ___eka yAtrI ko peTa meM bhayaMkara darda huA aura vaha tar3aphane lagA; taba sAmane baiThe yAtrI ne apanI jeba se eka pur3iyA nikAlI aura kahA - bhaiyA ! yadi yaha davAI khAoMge to tumhArA darda ThIka ho sakatA hai| taba usane kahA - tuma jaise bahuta dekhe haiM, maiM sAre hindustAna kA cakkara kATa cukA hU~, anekoM bar3e-bar3e DaoNkTaroM ko dikhAyA hai; parantu koI bhI merA peTadarda ThIka nahIM kara pAyA aura tuma ...... / - isane kahA - bhaiyA ! isameM kyA takalIpha hai ? maiM tumase paisA to mA~ga nahIM rahA huuN| muphta kI pur3iyA hai, khAkara dekha lo, ThIka ho jAyegA to acchA hai, nahIM huA na shii| aisA kahate huye usane vaha pur3iyA usake hAtha meM jabaradastI rakha dii| isane arucipUrvaka le to lI, lekina dhIre se vahIM chor3a dI, vaha nIce gira gii| bahuta dera taka vaha pur3iyA vahIM nIce par3I rhii| jisane pur3iyA dI thI, vaha rela se agale sTezana para utara gyaa| usake bAda jaba use bahuta darda huA aura koI ilAja nahIM dikhA to usake mana meM AyA ki isa pur3iyA ko khAkara dekhuu| taba usane vaha pur3iyA khAyI aura sacamuca pA~ca miniTa meM darda aisA gAyaba huA ki jaise gadhe ke sira se sIMga gAyaba ho gayA ho| aba vaha AdamI sAmane nahIM hai, usase pUchA bhI nahIM thA ki vaha kauna se gA~va kA hai aura kyA nAma hai? na mAlUma pur3iyA meM kyA thA, kaisI davAI thI ? kucha patA nhiiN| cauthA pravacana ____65 aba usako usa davAI para pakkI zraddhA ho gaI; kyoMki aba vaha usakA anubhava kara cukA hai; ataH aba usa denevAle kI talAza karatA hai, samAcara-patroM meM aura TI. vI. para vijJApana detA hai| saba taraha se usakI khoja karatA hai; kyoMki use yaha patA nahIM hai ki usa pur3iyA meM kyA thA, usa davA kA nAma kyA thA ? ___ aba davA ke sAtha-sAtha usa vyakti para bhI aTUTa vizvAsa ho gayA hai| kucha-kucha vizvAsa to pahale bhI thA, anyathA vaha usa davAI ko khAtA hI nahIM; kintu khAne ke bAda ArAma hone para jaisA aTUTa vizvAsa huA hai, vaisA pahale nahIM thA - yaha bAta bhI paramasatya hai; kyoMki hotA to davAI usI samaya khA letaa| jJAnIjanoM ne karuNA karake sIkha dI aura hamane upekSA se ur3A dii| vaha sIkha vahIM para par3I rhii| do-cAra bAteM kAna meM par3a gaI thI, jaba bhayaMkara pIr3A huI aura koI rAstA nahIM dikhA, taba vaha rAstA apanAyA aura thor3I zAnti prApta huii| to aba una jJAnIjanoM kI talAza karate haiN| ___yadyapi gurumukha se prApta jJAna to pahile bhI thA, lekina jaba pakkI zraddhA huI, taba usa jJAna kA nAma samyagjJAna par3A / sAta tattva usane Aja hI nahIM sIkhe haiM, ve to pahale bhI sIkhe the aura para se bhinna AtmA hai - yaha bhI pahale sunA thA / chahaDhAlA kI paMktiyA~ barAbara raTIM thiiN| ammAjI ne sArI jiMdagI pATha kiyA thaa| lekina vaha samajha meM nahIM AyA to nahIM aayaa| lekina jisa dina vaha samyagdarzana paidA hogA, to yahI jJAna samyagjJAna meM pariNamita ho jAyegA / dRSTi milanI caahie| hamArI bhI yahI hAlata thI, hama zAstrI ho gaye the, nyAyatIrtha ho gaye the, rojAnA pravacana karate the, binA caileMja ke koI pravacana samApta nahIM hotA thaa| nyAyazAstra para pUrA adhikAra thA, para tattvajJAna se zUnya hI the| jisa dina svAmIjI se yaha tattvajJAna milA, usa dina hamArA vaha sArA jJAna samyagjJAna ke rUpa meM pariNamita ho gyaa| yaha saubhAgya sabako (33)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra cauthA pravacana nahIM miltaa| yadi Apako bhI ruci jaga gaI to sabakucha e. bI. sI. DI. se AraMbha karanA hogaa| chahaDhAlA kI klAsa meM baiThanA pdd'egaa| dezanAlabdhi pahale hotI hai arthAt guru ke mukha se sunakara, zAstra par3hakara sAta tattva aura bhagavAna AtmA samajha meM pahale AtA hai aura AtmA kI anubhUti bAda meM hotI hai| kAnUna banane kI eka prakriyA hai| pahale kAnUna ke vizeSajJoM se bila banavAyA jAtA hai, phira use pradhAnamaMtrI kebineTa meM svIkRta karAtA hai| isake bAda saMsada meM bahasa hotI hai, bila pAsa hotA hai| anta meM use rASTrapati ke pAsa svIkRti ke liye bhejA jAtA hai| jaba rASTrapati usa bila para hastAkSara kara dete haiM, taba vaha bila kAnUna bana jAtA hai| tAtparya yaha hai ki sArI prakriyA pradhAnamaMtrI sampanna karatA hai; para kAnUna rASTrapati ke hastAkSara se banatA hai| isIprakAra sAta tattvoM ko samajhane kI sArI prakriyA jJAna meM sampanna hotI hai; parantu AtmAnubhUtipUrvaka zraddhA kI svIkRti binA samyagdarzana aura samyagjJAna nahIM hotaa| sabhI nirNaya pradhAnamaMtrI karate haiM, saMsada karatI hai, mahinoM taka bahasa hotI hai, akhabAroM meM lekha chapate haiM - yaha saba varSoM taka calatA hai aura rASTrapati pUrNata: nirvikalpa bane rahate haiN| usIprakAra jJAna meM saMpUrNa prakriyA calatI rahatI hai| zAstrapaThana, upadezazravaNa, tattvamaMthana, cintana, carcA-vArtA sabakucha varSoM taka calatA rahatA hai aura rASTrapati ke samAna zraddhA guNa pUrNata: nirvikalpa banA rahatA hai| jaba jJAna meM pakkA nirNaya ho jAtA hai; taba AtmAnubhUtipUrvaka zraddhA guNa para meM se apanApana tor3akara apane trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM apanApana sthApita kara letA hai aura samyagdarzana ho jAtA hai; usI samaya jJAna bhI samyagjJAnarUpa ho jAtA hai| aba samyagjJAna ke bheda-prabhedoM kI carcA karate haiM - samyagjJAna ko pramANa kahate haiM aura vaha samyagjJAna pA~ca prakAra kA hai - sumati, suzruta, suavadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna / pramANa parokSa aura pratyakSa ke bheda se do prakAra kA hotA hai| ukta pA~ca jJAnoM meM sumati aura suzruta jJAna parokSa pramANa haiM, suavadhi aura mana:paryaya jJAna ekadeza pratyakSa pramANa haiM aura kevalajJAna sakala pratyakSa pramANa hai| inameM se mati aura zrutajJAna meM indriya aura mana nimitta hote haiM aura avadhi va manaHparyaya jJAna indriya aura mana ke sahayoga ke binA dravyakSetra-kAla-bhAva kI maryAdA meM spaSTa rUpa se jAnate haiN| sampUrNa padArthoM ke ananta guNa aura anantAnanta paryAyoM ko eka sAtha atyanta spaSTa rUpa se kevalajJAna jAnatA hai| ___ jaba kevalajJAna meM bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI sabhI paryAyoM ko jAna liyA jAtA hai - aisI sthiti meM yaha bhI sunizcita mAnanA hogA ki kaunasI paryAya kisa samaya hogii| bhUtakAla kI paryAyeM to ho cukI haiM aura vartamAna kI bhI ho hI rahI hai; ata: unake nizcita mAnane meM to koI dikkata nahIM hai; kintu bhaviSya kI paryAyeM to abhI honA haiM; ata: unheM nizcita mAnane meM aisA lagatA hai ki yadi bhaviSya nizcita hai to phira hamAre hAtha meM to kucha rahA hI nhiiN| __ are bhAI ! AdinAtha bhagavAna ne to yaha batA diyA thA ki yaha mArIca kA jIva antima tIrthaMkara mahAvIra hogaa| cauthA kAla eka kor3Akor3I sAgara kA hotA hai| mArIci cauthe kAla ke prArambha meM thA aura mahAvIra cauthe kAla ke anta meM huye haiN| isaprakAra mahAvIra aura mArIca meM eka kor3Akor3I sAgara kA aMtara hai| mahAvIra kI mA~ kA nAma trizalA aura pitA kA nAma siddhArtha hogA - AdinAtha kI divyadhvani meM yaha bhI A gayA thaa| (34)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra isakA artha yaha huA ki trizalA kI zAdI rAjA siddhArtha se hogI - yaha bAta eka kor3Akor3I sAgara pahale hI nizcita thI; anyathA AdinAtha jAnate kaise ? mAna lo ki yaha to nakkI thA ki siddhArtha kI zAdI trizalA se hogI; para kisa dina hogI - yaha to siddhArtha ke hAtha meM hI hogA na / yadi ve cAhate ki maiM cAra sAla bAda zAdI karU~gA to ...... / are bhAI ! bhagavAna mahAvIra kA jIva solahaveM svarga meM thA aura usakI Ayu pUrI ho rahI thii| yadi siddhArtha sunizcita samaya para zAdI nahIM karate to kyA hotA ? utane samaya mahAvIra kA jIva kahA~ rahatA ? tAtparya yaha hai ki samaya bhI sunizcita thA aura AdinAtha ke kevalajJAna meM jAna liyA gayA thaa| tAtparya yaha hai ki sabakucha nakkI hai|| isaprakAra kI anekAneka bhaviSyavANiyoM se prathamAnuyoga bharA par3A hai| bhaviSya nizcita nahIM mAnane para sarvajJatA to saMkaTa meM par3a hI jAyegI, prathamAnuyoga para bhI praznacihna laga jaayegaa| ___ hama yaha to sahajabhAva se svIkAra kara lete haiM ki kevalI bhagavAna bhaviSya kI sabhI bAteM jAna lete haiM, para hamArA mana yaha svIkAra nahIM kara pAtA ki bhaviSya meM honevAlI ghaTanAyeM bhI sunizcita haiM; kyoMki hameM aisA lagatA hai ki sabakucha nakkI hai to phira hamane kyA kiyaa| vastutaH bAta yaha hai ki hama apane kartRtva ke abhimAna ko nahIM chor3anA caahte| AtmA ke kalyANa meM yaha kartRtva kA abhimAna hI sabase bar3I bAdhA hai| na kevala jainadharma meM, apitu lagabhaga sabhI darzanoM meM isa kartRtva ke abhimAna para coTa kI gaI hai| hindU kahate haiM ki rAma kI marjI ke binA pattA nahIM hilatA, musalamAnoM ke yahA~ bhI khudA kI marjI ke binA pattA nahIM hilatA aura IsAIyoM ke patte gaoNDa hilAtA hai| sabhI dharma vAle yaha to kahate hI haiM ki tere hAtha meM kucha nahIM hai| cauthA pravacana 'huiye vahI jo rAma raci raakhaa|' rAma ne jo soca rakhA hai, hogA to vahI / tere karane se kucha nahIM hogaa| ___ yaha jo kartRtva kA abhimAna hai, vaha sabase bar3I samasyA hai| sabhI dharmavAle isa abhimAna ko tor3anA cAhate haiN| hindU dharma meM to AtA hai ki bhagavAna bhakta kA sabakucha bardAzta kara sakate haiM, bhakta unakI chAtI para lAta mAra deM to bhI bardAzta kara sakate haiM; lekina bhaktoM ke kartRtva kA abhimAna bardAzta nahIM kara skte| merI yaha bAta sunakara eka lar3akA bolA - "Apa kucha bhI kaho, para hama to lar3akI ko acchI taraha dekhe binA zAdI nahIM kreNge| jaba hama dasa rupaye kI hA~DI kharIdate haiM to Thoka-bajAkara lete haiM; yaha to jindagI bhara kA saudA hai|" ____ maiMne prema se samajhAte hue usase kahA - ___"kyA mA~-bApa kA saMbaMdha jindagI bhara kA nahIM hai| yadi hai to tumane yaha kAlI-kalUTI mA~ kaise pasanda kara lI ?" taba vaha kahatA hai - "isameM merI kyA galatI hai ? yaha to pApA kI galatI hai|" maiMne kahA - "yaha galatI pApA kI hI sahI, para tU bAlabacce to eka se eka bar3hiyA cuna-cunakara paidA krnaa|" "ve bhI jaise hoMge, ho jAyeMge, usameM bhI maiM kyA kara sakatA hU~ ?" "mA~-bApa, bhAI-bahana, beTA-beTI jaise mila jAyeM, calate haiM; para eka patnI hI aisI hai ki jisameM tU apanI pUrI akla lagA legaa|" bAta ko Age bar3hAte huye maiMne kahA - "jAo beTA ! dekha aao| mAtra dekhanA, ThokanA-bajAnA nahIM; nahIM to Thuka-piTakara aaoge| apanI patnI kI tulanA dasa rupaye kI hAMDI se karate ho, zarama nahIM aatii| jinhoMne zAdI hone ke pahile patnI ko dekhA bhI nahIM thA, aise bhI loga abhI jiMdA haiN| unakI jiMdagI bahuta zAnti se nikala gaI; para ThoMka-bajAkara dekhanevAloM kI jiMdagI do-cAra sAla bhI nahIM cala (35)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pAtI hai aura talAka kA nambara A jAtA hai| tuma cAhe jitanI akala lagA lenA; para milegI vahI, jo pahale se sunizcita hai|" sarvajJatA ke sAtha kramabaddhaparyAya pUrI taraha guthI huI hai| yadi hama paryAyoM sunizcita krama arthAt kramabaddhaparyAya ko svIkAra nahIM kareMge to arahaMta aura siddha bhagavAna kI sarvajJatA para bhI praznacihna khar3A ho jaayegaa| ukta sandarbha meM vizeSa jAnane kI icchA ho to lekhaka kI anya kRti ' kramabaddhaparyAya' kA svAdhyAya karanA cAhiye / 70 isake bAda samyagjJAna kI mahimA batAte huye kahA hai jJAna samAna na Ana jagata meM, sukha ko kArana / iha paramAmRta janma- jarA mRtu roga nivAraNa / / koTi janma tapa tapaiM, jJAna bina karma jhareM je / jJAnI ke china mAhiM, trigupti taiM Tare~ te / / munivrata dhAra ananta bAra, grIvaka upajAyo / pai nija Atama jJAna binA, sukha leza na pAyo / / isa jagata meM jJAna ke samAna anya koI padArtha sukha kA kAraNa nahIM hai| yaha jJAna janma, jarA aura mRtyurUpI roga nivAraNa karane ke liye parama amRta hai| AtmajJAna ke binA karor3oM janmoM meM nirantara tapa karate rahane para jitane karma jhar3ate haiM; utane karmoM ko jJAnI jIva trigupti ke bala se kSaNabhara meM naSTa kara dete haiN| yadyapi yaha AtmA munivrata dhAraNa karake ananta bAra antima graiveyaka taka meM utpanna huA, tathApi AtmajJAna ke binA raMcamAtra bhI sukha prApta nahIM kiyaa| vaimAnika devoM ke rahane ke sthAnoM meM solaha svargoM ke Upara nau graiveyaka hote haiN| mithyAdRSTi dravyaliMgI munirAja adhika se adhika taka hI jAte haiM; usake Age nahIM / isake bAda Atmahita kara lene kI preraNA dete huye likhate haiM (36) cauthA pravacana tAtaiM jinavara kathita, tattva abhyAsa karIjai / saMzaya vibhrama moha tyAga, Apau lakha lIjai / / yaha mAnuSa paryAya, sukula sunivau jinavANI / iha vidhi gaye na milai, sumaNi jyoM udadhi samAnI / / dhana samAja gaja bAja, rAja to kAja na Avai / jJAna Apako rUpa bhaye, phira acala rahAvai / / tAsa jJAna ko kAraNa, sva-para viveka bakhAno / koTi upAya banAya, bhavya tAko ura Ano / / isaliye jinendradeva dvArA batAye gaye tattvajJAna ko prApta karane kA abhyAsa nirantara karanA cAhiye aura saMzaya, vibhrama aura moha kA tyAga karake apane AtmA kA anubhava kara lenA cAhiye / kavi to karIje aura lIje kahakara eka prakAra se Adeza hI de rahe haiN| vibhrama ko viparyaya aura moha ko anadhyavasAya bhI kahate haiN| saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya jJAna ke doSa mAne gaye haiM / AtmA kI sattA (astitva) meM yA svarUpa meM saMzaya honA saMzaya nAmaka doSa hai| 'AtmA hai yA nahIM yaha AtmA ke astitva (sattA) ke bAre meM zaMkA hai aura 'AtmA mAtra jJAnasvabhAvI hI hai athavA rAgadveSa- mohavAlA bhI hai' - yaha svarUpa ke saMbaMdha meM zaMkA hai| AtmA ke astitva aura svarUpAdi ke bAre meM ekadama ulTA nirNaya kara lenA viparyaya nAmaka doSa hai| 'AtmA hai hI nahIM' yA 'AtmA rAgadveSa vAlA hI hai' - aisA nizcaya kara lenA viparyaya nAmaka doSa hai| AtmA ke sambandha meM upekSAbhAva anadhyavasAya hai| 'AtmA hogA to hogA aura nahIM hogA to nahIM hogA; athavA jaisA bhI hogA - hameM kyA karanA hai, isa vyartha kI mAthApaccI se hameM kyA lenA-denA hai ? - isaprakAra kA upekSA bhAva anadhyavasAya hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra AtmA ke sandarbha meM ukta doSoM se rahita AtmAnubhUtipUrvaka samyak nirNaya honA hI samyagjJAna hai| anta meM kahate haiM ki he bhAI! durlabha manuSyaparyAya, sadAcAra sampanna ucca kula aura jinavANI sunane ko milanA, rucipUrvaka par3hanA-sunanA - yaha saba abhI tujhe sahaja saMyoga se prApta ho gayA hai; ataH sahaja prApta saMyoga ko samyagdarzana-jJAna-cAritra prApta kiye binA yoM hI gavA~ denA samajhadArI kA kAma nahIM haikyoMki yaha saba eka bAra gayA so gayA, phira milanA sAgara meM pheke cintAmaNi ratna ke samAna atyanta durlabha hai| ___yaha hAthI-ghor3e, dhana-saMpatti, samAja aura rAja kucha kAma AnevAle nahIM haiN| yadi tumane samyagjJAna prApta kara liyA, kevalajJAna prApta kara liyA to vaha sadA hI acala rahegA, kabhI bhI calAyamAna nahIM hogaa| usa samyagjJAna yA kevalajJAna kI prApti kA upAya sva aura para meM bheda jAnanA hai, apane aura parAye kI pahicAna karanA kahA gayA hai| isalie he bhavyajIvo ! karor3oM upAya karake bhI usa bhedavijJAna ko prApta karane kA puruSArtha karane kI bAta hRdaya meM ThAna lo| ukta bhedajJAna kI mahimA batAte huye Age kahate haiM - je pUraba ziva gaye, jAhiM aru Age jehaiN| so saba mahimA jJAnatanI, muninAtha kahai haiM / / viSaya cAha dava dAha, jagata jana arani djhaavai| tAsa upAya na Ana, jJAna ghanaghAna bujhAve / / puNya-pApa phala mAhi, harakha bilakhau mata bhaaii| yaha pudgala parajAya, upaji vinasai phira thaaii|| lAkha bAta kI bAta, yahai nizcaya ura laao| tori sakala jaga danda-phanda, nija Atama dhyaao|| jo jIva bhUtakAla meM mokSa gaye haiM, abhI jA rahe haiM aura bhaviSya meM jAyeMge; ve saba bhedavijJAna yA samyagjJAna ke pratApa se hI gaye haiN| yaha saba cauthA pravacana 73 jJAna kI hI mahimA hai - aisA muniyoM ke nAtha arahaMta bhagavAna kahate haiN| paMcendriya viSayoM kI cAharUpI dAvAgni se jagatajanarUpI jaMgala jala rahA hai; usa bhayaMkara agni ko jJAnarUpI meghoM kI varSA hI bujhA sakatI hai| are bhAI ! puNya ke phala meM prasanna honA aura pApa ke phala meM bilakhanA chor3o; kyoMki yaha saba to pudgala kA pariNamana hai, jo utpanna hotA hai, vaha naSTa hotA hai aura phira utpanna ho jAtA hai| lAkha bAta kI eka bAta to yaha hai ki nizcayanaya dvArA nirUpita AtmA meM apanApana sthApita karo aura isa jagata ke sampUrNa dandaphandoM ko chor3akara nija AtmA kA dhyAna dhro| AcArya amRtacandra samayayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM samAgata kalaza meM likhate haiM - (anuSTubh ) bhedavijJAnata: siddhA: siddhA: ye kila kecana / asyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana / / 131 / / ' (rolA) abataka jo bhI hae siddha yA Age hoNge| mahimA jAno ekamAtra saba bhedajJAna kii|| aura jIva jo bhaTaka rahe haiM bhavasAgara meN| bhedajJAna ke hI abhAva se bhaTaka rahe haiM / / 131 / / Ajataka jitane siddha hue haiM; ve saba bhedavijJAna se hI siddha hue haiM aura jo koI baMdhe haiM; ve saba usa bhedavijJAna ke abhAva se hI ba~dhe haiN| jisaprakAra jaMgala meM lagI dAvAgni sampUrNa jaMgala ko jalA detI hai, use bujhAne meM meghoM kI bhayaMkara barasAta ke binA koI samartha nahIM hotA; usIprakAra paMcendriyoM ke viSayoM kI cAha eka aisI Aga hai ki jo 1. samayasAra AtmakhyAti TIkA, kalaza kramAMka : 131 (37)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra AtmA ke ananta duHkhoM kA ekamAtra kAraNa hai aura jise jJAnarUpI meghoM kI varSA ke atirikta koI nahIM bujhA sktaa| 34 isaliye he bhAI ! puNya ke phala meM prApta honevAle anukUla paMcendriya viSayoM ko pAkara harSita honA aura pApa ke phala meM prApta honevAle pratikUla saMyogoM meM bilakha-bilakhakara ronA dharmAtmA samyagdRSTi kA kAma nahIM hai; kyoMki anukUla-pratikUla saMyoga to paudgalika paryAyeM haiM, jo AtI-jAtI rahatI haiM; inase hamArA koI bigAr3a-sudhAra nahIM hai| lAkha bAta kI bAta to yaha hai ki ina saMyogoM para se upayoga ko haTAkara nizcaya ke viSayabhUta AtmA ko apane hRdaya meM sthApita karo aura jagata ke sabhI mAnasika dvandoM aura zArIrika phaMdoM ko chor3akara apane AtmA kA dhyAna kro| hama to duniyAdArI ke kAryoM ko hI daMda- phaMda samajhate haiM; kintu yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki apane AtmA ke jJAna-dhyAna vinA jo kucha bhI karoge, vaha saba daMda - phaMda hI hai| tAtparya yaha hai ki zuddhapariNa aura zuddhopayoga ke atirikta jitanA bhI kriyAkANDa aura zubhabhAvarUpa AcaraNa hai, vaha sabhI daMda- phaMda hI hai| isameM pUjA-pATha, tIrthayAtrA Adi sabhI kriyAkANDa aura tatsaMbaMdhI zubhabhAva bhI A jAte haiN| dhyAna rahe, yahA~ dharma ke nAma para honevAle samasta bAhyAcaraNa kA niSedha kiyA jA rahA hai; ekamAtra AtmajJAna, AtmazraddhAna aura AtmadhyAna ko hI dharma batAyA jA rahA hai / samyagjJAna kI mahimA batAne ke uparAnta aba samyakcAritra kI bAta karate haiM / samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka honevAlA cAritra do prakAra kA hotA hai - ekadezacAritra aura sakaladezacAritra / ekadezacAritra meM hiMsAdi pApoM kA ekadeza tyAga aura ahiMsAdi vratoM kA ekadeza pAlana hotA hai aura sakala cAritra meM hiMsAdi pApoM kA pUrNata: tyAga aura ahiMsAdi vratoM kA pUrNataH pAlana hotA hai| (38) cauthA pravacana yahI kAraNa hai ki ekadezacAritra meM honevAle vratoM ko aNuvrata aura sakaladezacAritra meM honevAle vratoM ko mahAvrata kahA jAtA hai| ekadezacAritra paMcama guNasthAnavartI aNuvratI zrAvakoM ke hotA hai aura sakalacAritra munirAjoM ke hotA hai| aba isa DhAla meM mAtra ekadezacAritra kI carcA hogii| sakalacAritra kI carcA chaTavIM DhAla meM kI jaayegii| dhyAna rahe, paMcama guNasthAnavartI zrAvakoM ke vrata bAraha prakAra ke hote haiM; jinameM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata hote haiN| aba sabase pahale pA~ca aNuvratoM kI bAta karate haiM - samyagjJAnI hoya bahuri dRr3ha cArita lIjai / ekadeza aru sakaladeza, tasu bheda kahIjai / / sahiMsA ko tyAga, vRthA thAvara na saMghArai / para- vadhakAra kaThora niMdya, nahiM vayana ucArai / / jala mRttikA bina aura, nAhiM kachu gahai adattA / nija vanitA bina sakala, nAri sauM rahai virattA / / apanI zakti vicAra, parigraha thoro rAkhai / isakI pahalI hI paMkti meM kavi yaha kaha rahA hai ki pahale samyagjJAnI hoo; usake bAda cAritra dhAraNa karane kI bAta krnaa| cU~ki samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha paidA hote haiM; isalie na kevala samyagjJAnI, sAtha meM samyagdRSTi hone kI bhI bAta hai| isaprakAra yaha sunizcita hai ki samyagdRSTi aura samyajJAnI hokara hI cAritra dhAraNa kiyA jAtA hai- yahA~ eka bAta yaha kahI aura dUsarI bAta yaha hai ki cAritra ko dhAraNa karo to dRr3hatA se karo, dRr3ha cAritra dhAraNa karo, yoM hI Dhulamula vratoM ko le lenA aura unheM jaise-taise Dhote rahane se kucha bhI honevAlA nahIM hai| yaha to pahale kaha hI cuke haiM ki vaha cAritra do prakAra kA hotA hai| 1. ekadezacAritra aura 2. sakaladezacAritra /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 chahaDhAlA kA sAra cauthA pravacana aba yahA~ ekadeza cAritra kI bAta AraMbha karate haiN| usameM sabase pahale pA~ca aNuvratoM kI carcA AtI hai| trasahiMsA ko to pUrNata: tyAga de aura binA prayojana sthAvara jIvoM kI bhI hiMsA nahIM kareM - yaha ahiMsANuvrata hai, dUsare ke jIvana ko khatare meM DAlanevAle kaThora aura niMdanIya vacana nahIM bolanA satyANuvrata hai, jala aura miTTI ko chor3akara anya kisI bhI vastu ko binA diye nahIM lenA acauryANuvrata hai, dharmAnukUla vivAhita apanI patnI ko chor3akara anya sabhI striyoM se virakta rahanA brahmacaryANuvrata hai aura apanI zakti ke anusAra sImita parigraha rakhanA parigrahaparimANANuvrata hai| __ paMcama guNasthAnavartI zrAvaka trasahiMsA kA tyAgI hone para bhI sthAvara jIvoM ke ghAta se pUrNata: nahIM baca pAtA hai; kyoMki ghara banAnA, vyApAra karanA Adi aise kArya haiM, jinameM pRthvIkAyika jIvoM kA ghAta hotA hai; nahAnA-dhonA Adi aise kArya haiM, jinameM jalakAyika jIvoM kA ghAta hotA hai; roTI banAnA Adi aise kArya haiM, jinameM agnikAyika jIvoM kA ghAta hotA hai; paMkhA calAnA Adi aise kArya haiM, jinameM vAyuvAyika jIvoM kA ghAta hotA hai aura sAga-sabjI Adi kA upayoga aisA kArya hai, jisameM vanaspatikAyika jIvoM kA ghAta hotA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ inakA vinA prayojana ghAta nahIM karane kI bAta kahI gaI hai| 'vRthA thAvara na saMhAre' - yaha kahakara ukta sampUrNa kathana ko daulatarAmajI ne eka paMkti meM sameTa diyA hai| isIprakAra satyAdi vratoM ko bhI eka-eka paMkti meM hI prastuta kara diyA hai| jo kriyAyeM aNuvratoM meM guNa paidA kareM, unheM guNavrata kahate haiN| ye guNavrata tIna prakAra ke hote haiM; jo isaprakAra haiM - divrata, dezavrata aura anrthdnnddvrt| inakI carcA karate huye daulatarAmajI likhate haiM - daza dizi gamana pramAna ThAna, tasu sIma na nAkhai / / tAha meM phira grAma, galI gRha bAga bajArA / gamanAgamana pramAna, ThAna ana sakala nivArA / / kAha kI dhana-hAni, kisI jaya-hAra na cintai| deya na so upadeza, hoya agha vanaja kRSI taiM / / kara pramAda jala bhUmi, vRkSa pAvaka na viraadhai| asi dhanu hala hiMsopakarana, nahiM de yaza lAdhai / / rAga-dveSa karatAra kathA, kabahU~ na suniijai| aurahu anaratha daMDa, hetu agha tinheM na kIjai / / dazoM dizAoM meM jIvanaparyaMta ke liye gamanAgamana kA parimANa sunizcita kara lenA aura usa kI gaI sImA kA ullaMghana nahIM karanA digvata nAma kA guNavrata hai| digvrata meM kI gaI maryAdA meM samaya sImA ko kama karake gA~va, galI, ghara, bAga, bajAra Adi kI maryAdA bA~dhakara gamanAgamana kA parimANa sunizcita kara lenA aura utane samaya ukta sImA ke bAhara nahIM jAnA dezavrata hai| vratI zrAvaka kisI kI dhanahAni aura kisI kI jIta-hAra ke bAre meM cintavana na kare; jisameM adhika hiMsAdi pApa hoM, aise vyApAra aura kRSi Adi karane kA upadeza na de; pramAda ke vaza hokara binA prayojana bhUmi, jala, agni, vAyu aura vRkSoM kI virAdhanA nahIM kare; hiMsA ke upakaraNa talavAra, dhanuSa, hala dekara yaza kamAne kI koziza nahIM kare; jo kathAyeM yA carcA-vArtA rAga-dveSa ko protsAhana denevAlI ho, una kathAoM kI carcA-vArtA kabhI bhI nahIM kre| inake atirikta binA prayojana aura bhI pApa nahIM kre| yaha anarthadaNDavrata hai| ___daza dizAoM kI jIvanaparyaMta ke lie maryAdA nizcita kara lenA aura usa sImA ke bAhara kabhI nahIM jAnA digvata hai| cAra dizAyeM, cAra vidizAyeM aura Upara va nIce - ye dasa dizAyeM haiN| (39)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 chahaDhAlA kA sAra cauthA pravacana uttara meM himAlaya, dakSiNa meM kanyAkumArI, pUrva meM maNipura aura pazcima meM dvArikA Adi dazoM dizAoM kI maryAdA sunizcita kara lenA aura usake Age jIvanaparyaMnta nahIM jAnA divrata hai| jIvanaparyaMta ke liye kI gaI digvata kI maryAdA meM kAla kI sImA bA~dhakara dasa dizAoM meM kSetra ko aura adhika sImita karate jAnA dezavrata hai| digvata meM sampUrNa bhAratavarSa ke bAhara na jAne kI pratijJA jIvanaparyaMta ke liye kI thI; aba dezavrata meM eka varSa taka rAjasthAna ke bAhara nahIM jAU~gA, eka mAha taka jayapura jile ke bAhara nahIM jAU~gA, eka dina taka apane muhallA ke bAhara nahIM jAU~gA aura eka ghaMTe taka maMdira ke bAhara nahIM jAU~gA - isaprakAra maryAdA ko ghaTAte jAnA dezavrata hai| divrata aura dezavrata lene kA prayojana yaha hai ki isakI maryAdA ke bAhara honevAle pA~ca pApoM meM hamArI bhAgIdArI nahIM hogI to hamAre ye aNuvrata sImA ke bAhara mahAvrata jaise ho jAyeMge; para dhyAna rahe isake kAraNa hama mahAvratI nahIM ho sakate; kyoMki mahAvratI hone ke liye pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva honA jarUrI hai; jo gRhastha avasthA meM saMbhava nahIM hai| tIsarA guNavrata hai anarthadaNDavrata / artha mAne prayojana aura anartha mAne binA prayojana / daNDa mAne hiMsAdi pA~ca pApa / vrata mAne tyAga / isaprakAra anarthadaNDavrata kA artha huA binA prayojana pA~ca pApoM kA tyAga / ye anarthadaNDavrata pA~ca prakAra ke hote haiM - 1. apadhyAna, 2. pApopadeza, 3. pramAdacaryA, 4. hiMsAdAna aura 5. duHshruti| kisI kI dhanahAni, kisI kI jIta, kisI kI hAra ho jAve - isaprakAra cintana apadhyAna nAma kA anarthadaNDa hai aura isakA tyAga karanA apadhyAnatyAga nAmaka anarthadaNDavrata hai| aise vyApAra aura kRSi Adi kArya, jinake karane meM bahuta hiMsAdi pApa utpanna hote haiM; unheM karane ke lie upadeza dekara prerita karanA pApopadeza nAmaka anarthadaNDa hai aura isakA tyAga pApopadezatyAga nAmaka anarthadaNDavrata hai| pramAda ke vaza hokara bhUmi, jala, agni, vAyu aura vanaspati rUpa ekendriya jIvoM kI virAdhanA karanA pramAdacaryA nAmaka anarthadaNDa hai aura inakI virAdhanA nahIM karane kA vrata lenA pramAcaryA nAmaka anarthadaNDavrata hai| jo vastuyeM hiMsAdi pApoM meM hI kAma AtI hoM, una vastuoM kA dAna denA hiMsAdAna nAmaka anarthadaNDa hai aura una vastuoM kA dAna nahIM karane kA vrata lenA hiMsAdAna nAmaka anarthadaNDavrata hai| jisa kathA-vArtA meM, carcA meM rAga-dveSa paidA hote hoM; unakI carcA karanA duHzruti nAmaka anarthadaNDa hai aura isaprakAra kI kathA, carcAvArtA nahIM karane kA vrata lenA duHzrutityAga nAmaka anarthadaNDavrata hai| aba saMkSepa meM cAra zikSAvratoM kI carcA karate haiM - dhara ura samatA bhAva, sadA sAmAyika kariye / parava catuSTaya mAhiM, pApa taja proSadha dhariye / / bhoga aura upabhoga, niyama kari mamata nivaar| muni ko bhojana deya, phera nija karahiM ahArai / / hRdaya meM samatAbhAva dhAraNa karake sadA sAmAyika kare, do aSTamI aura do caturdazI - isaprakAra cAra paryoM meM pApoM ko chor3akara proSadhopavAsa kare, eka bAra bhogane meM AnevAle bhoga aura bAraMbAra bhogane meM AnevAle upabhoga padArthoM kI sImA bA~dhakara unase mamatva kA nivAraNa kare aura munirAjoM ko AhAra dekara phira svayaM AhAra kare - ye cAra zikSAvrata haiN| (40)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pA~cavA~ pravacana ina cAra zikSAvratoM ke nAma kramaza: isaprakAra haiM- 1. sAmAyika, 2. proSadhopavAsa, 3. bhogopabhogaparimANavrata aura atithisNvibhaag| ___ Atmacintana aura AtmadhyAnarUpa hone se sAmAyika to sarvotkRSTa dharma hai| isI sAmAyika vrata kI sAdhanA ke liye proSadhopavAsa kiyA jAtA hai| jina ahiMsaka bhogopabhoga kI vastuoM kA tyAga nahIM hai| unameM bhI sImA to sunizcita karanA hI cAhiye; kyoMki unakA bhI asIma bhoga to ucita nahIM hai| ___ atithi kahate hI use haiM, jisake Ane kI koI tithi nizcita na ho| mukhyarUpa se mahAvratI munirAja hI vAstavika atithi haiM, aNuvratI zrAvaka bhI inameM hI Ate haiN| to zuddha-sAtvika bhogopabhoga sAmagrI hamane apane lie saMgrahIta kI hai, banAI hai; usameM se hI eka sunizcita bhAga atithiyoM ko denA atithisaMvibhAgavata hai| ye vrata munivrata dhAraNa karane kI zikSA dete haiM; isalie zikSAvrata haiN| anta meM ina vratoM kA phala batAte huye kahate haiM - bAraha vrata ke aticAra, pana pana na lagAvai / maraNa samaya saMnyAsa dhAri, tasu doSa nazAvai / / yoM zrAvaka vrata pAla, svarga solama upajAvai / taha~ taiM caya nara janma pAya, muni lai ziva jAvai / / ukta bAraha vratoM meM pratyeka vrata ke pA~ca-pA~ca aticAra hote haiM; unheM bhI na lagane de aura mRtyu kA samaya najadIka Ane para saMnyAsa (samAdhimaraNa-sallekhanA) dhAraNa karake usa saMnyAsavrata kA bhI niraticAra pAlana kre| isaprakAra vratI zrAvaka ina bAraha vratoM kA pAlana karake solahaveM svarga meM utpanna hotA hai aura vahA~ se cayakara manuSya bhava pAkara, muni hokara mokSa calA jAtA hai| tIna bhuvana meM sAra, vItarAga-vijJAnatA / zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga smhaarikai|| samyagdarzana, samyagjJAna aura ekadezacAritra kI carcA ho cukI hai| aba sakalacAritra ke vivecana ke pahale bAraha bhAvanAoM kI carcA karate haiM; kyoMki jaba bhI koI vyakti sakalacAritra (munidharma) ko dhAraNa karatA hai, taba usake pUrva bAraha bhAvanAoM kA cintana avazya karatA hai| yahI kAraNa hai ki daulatarAmajI ne chahaDhAlA meM munidharma kI carcA karane ke pUrva aura dezacAritra kI carcA ke uparAnta bAraha bhAvanAyeM rakhI haiN| gRhastha aura santa - donoM hI bAraha bhAvanAoM kA cintana karate haiM, madhyadIpaka ke rUpa meM eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai| paNDita daulatarAmajI pA~cavIM DhAla ke pahale hI chanda meM likhate haiM ki ve munirAja bar3e bhAgyavAna haiM; jo sAMsArika bhogoM se virakta haiM aura jo vairAgya kI utpatti ke liye bAraha bhAvanAoM kA cintavana karate haiN| dekho, yahA~ sarvAdhika vibhUtivAle cakravartiyoM ko bhAgyavAna nahIM kahA, apitu sabakucha chor3a denevAle santoM ko bhAgyavAna kahA hai| yaha isa bAta kA pramANa hai jor3anevAle se chor3anevAlA mahAna hotA hai| ___ munirAja vairAgya kI utpatti ke liye bAraha bhAvanAoM kA cintavana karate haiM; isakA artha yaha huA ki vaha cintavana hI bAraha bhAvanAoM kA cintavana hai ki jisase vairAgya kI utpatti ho| agalI hI paMkti meM ve likhate haiM ki jisaprakAra havA ke lagane se agni prajvalita ho uThatI hai; (41)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 chahaDhAlA kA sAra pA~cavA~ pravacana usIprakAra ina bAraha bhAvanAoM ke cintana se samatArUpI sukha jAgRta ho jAtA hai| kArtikeyAnuprekSA meM ina bAraha bhAvanAoM ko Ananda-jananI kahA gayA hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki jo cintana vairAgya-vardhaka ho, Ananda-janaka ho; vahI cintana bAraha bhAvanAoM kI zreNI meM AtA hai| jisa cintana se bhaya jAgRta ho, AkulatA utpanna ho; vaha cintana aura cAhe jo kucha ho, para bAraha bhAvanA (anuprekSA) to kadApi nhiiN| ukta sandarbha meM maiM kavivara paNDita bhUdharadAsajI dvArA likhita sarvAdhika pracalita bAraha bhAvanAoM meM se anitya aura azaraNa bhAvanA sambandhI chandoM ko prastuta karanA cAhatA hU~; jo isaprakAra haiM - rAjA rANA chatrapati hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina apanI-apanI bAra / / dala-bala devI-devatA, mAta-pitA parivAra / maratI viriyA jIva ko koI na rAkhanahAra / / ukta donoM bhAvanAoM meM mRtyu kI carcA hai| kahA gayA hai ki eka na eka dina sabhI ko maranA hogA aura hajAra prayatna karane para bhI koI bacA nahIM paayegaa| isaprakAra 'maranA hogA' - yaha anitya bhAvanA huI aura koI bacA nahIM pAyegA' - yaha azaraNa bhAvanA huii| yadi yaha par3hate-par3hate hamAre dila meM ghabarAhaTa hotI hai to samajha lenA cAhiye ki yaha anitya aura azaraNa bhAvanA kA cintana nahIM hai; kyoMki anitya aura azaraNa bhAvanA ke cintana se to Ananda kI utpatti honA cAhiye, vairAgya kI utpatti honA cAhiye; para hameM Ananda aura vairAgya na hokara ghabarAhaTa hotI haiN| yadyapi isameM eka dina zabda likhA hai; tathApi kyA hama sabako eka hI dina sAtha-sAtha hI maranA hai ? nahIM, kadApi nhiiN| eka dina kA vAstavika artha eka na hokara eka na eka dina hai| eka na eka dina arthAt kabhI na kabhI hama sabako maranA hI hogaa| are bhAI ! 'kabhI na kabhI' to ThIka hai, para Akhira kaba ? isa prazna ke uttara meM likhA gayA hai ki apanI-apanI bAra / tAtparya yaha hai ki jaba ApakA nambara AyegA, taba / isakA to sIdhA-sA artha yaha hai ki sabhI kA nambara lagA hai, marane kA samaya sunizcita hai| ___ yadi bAta yaha hai to isakA artha to yaha huA ki duniyA kI koI zakti hameM samaya se pahale nahIM mAra sktii| isaprakAra yaha bAta mRtyu kA sandeza nahIM, jIvana kI gAraMTI hai| jaba hameM isa bhAvanA ke cintana meM mRtyu kA saMdeza nahIM, jIvana kI gAraMTI dikhAI degI to phira ghabarAhaTa kyoM hogI ? phira to parama santoSa hogaa| abhI taka to ise yaha cintA thI ki mujhe koI mAra na de; para ukta cintana ke AdhAra para jaba ukta cintA kucha kama hotI hai to yaha socane lagatA hai ki samaya ke pahale to maiM nahIM marU~gA; parantu kyA yaha nahIM ho sakatA hai ki samaya Ane para bhI merA maraNa na ho ? tadartha aneka upAya karane lagatA hai| ukta manasthiti se ubarane ke liye azaraNa bhAvanA meM kahA gayA hai ki - maratI viriyA~ jIva ko koI na rAkhanahAra / tAtparya yaha hai ki jaba mRtyu kA samaya A jAyegA, taba duniyA kI koI bhI zakti nahIM bacA sktii| ata: isa dizA meM sakriya meM hone se koI lAbha nhiiN| 'samaya ke pahale hameM koI mAra na de' - isa bhaya se hamane surakSA ke (42)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra bar3e-bar3e intajAma kiye haiN| kile koTa kI bAta to bahuta purAnI ho gaI; aba to hama paramANu hathiyAroM se susajjita haiM aura isa dizA meM prayatnazIla haiM ki hameM samaya Ane para bhI na maranA pdd'e| * nAma 'samaya ke pahale koI mAra na de' isake lie hamane bandUka kI goliyA~ banAIM aura 'samaya Ane para bhI na mara jAye' - isake lie jIvanarakSaka (enTIbAyoTika) goliyA~ bnaaiiN| isaprakAra rakSA para mAraka sAmagrI kA hI nirmANa kiyA hai| yadi paramANu hathiyAra prANijagata kA sarvavinAza karanevAle haiM to ye jIvanarakSaka davAyeM bhI kITANujagata kI nAzaka haiN| kaisA vicitra saMyoga hai ki amara hone ke liye mArane kI vyavasthA, kyA isI kA nAma surakSA hai ? jaba anitya aura azaraNa bhAvanA ke cintana se hama isa niSkarSa para pahu~ca jAte haiM na to koI hameM samaya ke pahale mAra hI sakatA hai aura na koI samaya Ane para bacA hI sakatA hai; taba hameM na to koI bhaya kA kAraNa raha jAtA hai aura na svasamaya meM honevAle maraNa se bacane ke lie kucha karane ko hI raha jAtA hai; phira cintA kisa bAta kI ? isaprakAra ye donoM bhAvanAyeM maraNabhaya paidA karanevAlI nahIM, maraNabhaya ko dUra karanevAlI bhAvanAyeM haiM / isa chahaDhAlA meM bhI kahA hai ki - jobana gRha godhana nArI, haya gaya jana AjJAkArI / indriya-bhoga china thAI, suradhanu capalA capalAI / / sura asura khagAdhipa jete, mRga jyoM hari kAla dale te / maNimantra-tantra bahu hoI, marateM na bacAve koI / / javAnI, ghara, gAya-bhaiMsa Adi godhana, strI, hAthI-ghor3A, AjJAka (43) pA~cavA~ pravacana sevakajana aura indriyoM kI bhogasAmagrI indradhanuSa aura AkAza meM camakanevAlI bijalI ke samAna kSaNabhaMgura haiN| jisaprakAra bhayaMkara vana meM siMha pazuoM ko mAra DAlatA hai; usIprakAra jitane bhI deva, dAnava aura vidyAdharoM ke rAjA haiM; ve saba kAlarUpI yamarAja se dale jAte haiM, masale jAte haiM, mAra diye jAte haiN| isa jagata meM cintAmaNi ratna, mantra-tantra bahuta haiM; para marane se koI nahIM bacA sakatA / pratyeka vastu svabhAva se nitya hai to paryAya se kSaNabhaMgura (anitya) bhI hai| yadi mUla vastu kabhI nahIM badalatI hai to sadA ekasI bhI nahIM rhtii| na badalakara bhI badalatI hai aura badalakara bhI nahIM bdltii| isIprakAra yaha AtmA marakara bhI amara hai aura amara hokara bhI maraNazIla hai| kabhI na badalane ke samAna nirantara badalate rahanA bhI isakA svabhAva hai| are bhAI ! yaha nirantara badalate rahane vAlA svabhAva bhI hamAre hita meM hI hai; kyoMki yadi hama badaleMge nahIM to phira mokSa meM kaise jAyeMge ? yadi hama mareMge nahIM to isa sar3I-galI deha se chuTakArA kaise milegA ? yadi hama isI paryAya meM jame raheMge to hameM naI paryAya kaise milegI aura hamArI AgAmI pIr3hI bhI kaise AyegI ? ataH hameM 'samaya para janmanA aura samaya para maranA' - isa parama satya ko sacce dila se svIkAra karanA cAhiye; kyoMki nityatA ke samAna anityatA bhI vastu kA svabhAva hai| jo svabhAva ho, vaha duHkharUpa yA du:khakara kaise ho sakatA hai ? maiM bahuta pahile likhA thA ki - jaba anityatA vastudharma taba kyoM kara dukhakara ho sakatI / jaba svabhAva hI dukhamaya to sukhamayI kaunasI ho zakti / /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pA~cavA~ pravacana hama nizadina marate rahate haiN| dinarAta gujarate rahate haiM, hama nizadina marate rahate haiN| utpAda-nAza jaba eka vastu taba kyoMkara mRtyu se DaranA; are janma se khuzI aura yaha mRtyu dekhakara ro par3anA / / yaha parama satya svIkAra nahIM, hama kisa vicAra meM rahate haiM; dina-rAta gujarate rahate haiM, hama nizadina marate rahate haiN|| kucha loga kahate haiM ki bAra-bAra mRtyu kI carcA karake hamArA yaha sukhamaya jIvana kyoM kharAba kara rahe haiN| are bhAI ! jaba mareMge, taba mara jAyeMge; abhI to maujamastI se rahane do, prApta sukhoM ko zAMti se bhogane do| unase kahate haiM ki bhAI ! isa asAra saMsAra meM sukha hai hI kahA~ ? yahA~ to duHkha hI duHkha hai, raMcamAtra bhI sukha nahIM hai| yaha bAta to pahalI DhAla meM hI spaSTa kara Aye haiN| saMsAra bhAvanA kI carcA karate huye isa chahaDhAlA meM bhI yahI kahA hai - cahu~gati duHkha jIva bhare haiM, parivartana paMca kare haiN| saba vidhi saMsAra-asArA, yAmaiM sukha nAhiM lagArA / / cAroM gatiyoM meM sarvatra duHkhI jIva hI bhare huye haiM, jo nirantara paMca parAvartana kara rahe haiN| yaha saMsAra sampUrNataH asAra hai; isameM raMcamAtra bhI sukha nahIM hai| kavivara paNDita bhUdharadAsajI ne bhI saMsAra bhAvanA meM yahI kahA hai, jo isaprakAra hai - dAma vinA nirdhana dukhI, tRSNAvaza dhanavAna / kabahu na sukha saMsAra meM saba jaga dekhyo chAna / / garIba paisoM ke binA du:khI hai aura dhanavAna tRSNA ke vaza hokara duHkhI ho rahe haiN| hamane sAre saMsAra ko chAna mArA hai; isameM kahIM bhI sukha dikhAI nahIM detaa| kavivara paNDita bhUdharadAsajI dvArA racita vairAgyabhAvanA meM saMsAra kI sthiti kA jo citraNa kiyA gayA hai; vaha isaprakAra hai - suragati meM parasampati dekhe rAga-udaya dukha hoii| mAnuSa yoni aneka vipatimaya sarvasukhI nahiM koii|| koI iSTa-viyogI bilakhai koI anisstt-sNyogii| koI dIna daridrI bigUce, koI tana ke rogI / / kisa hI ghara kalihArI nArI ke bairI sama bhaaii| kisa hI ke dukha bAhira dIkhai kisa hI ura ducitaaii|| koI putra binA nita jhUrai hoya marai taba rovai / khoTI saMtati soM dukha upajai kyoM prANI sukha sovai? puNya udaya jinake tinake bhI nAhiM sadA sukha sAtA / yaha jagavAsa jathAratha dekhe saba dIkhai dukhadAtA / / jo saMsAra virSe sukha ho tau tIrthaMkara kyoM tyAgeM? kAhe ko ziva-sAdhana karate saMjama sauM anurAgaiM? rAga ke udaya se devagati meM dUsaroM kI sampatti ko dekha-dekhakara duHkha hotA hai aura manuSyayoni meM bhI aneka vipattiyA~ haiN| yahA~ pUrNata: sukhI koI nahIM hai| ___ koI iSTa ke viyoga meM bilakha-bilakhakara ro rahA hai to koI aniSTa ke saMyoga se du:khI hai| koI dIna-daridrI hone se du:khI hai to koI kA zarIra rogagrasta hai| kisI ke ghara meM nitya kalaha karanevAlI patnI hai to kisI ke ghara meM zatru ke samAna vyavahAra karanevAlA bhAI hai| kisI-kisI ke duHkha bAhara se dikhAI dete haiM to kisI ke hRdaya meM aneka prakAra kI duzcintAyeM lagI huI haiN| ___koI vyakti putra nahIM hone se du:khI hai, nirantara jhUratA rahatA hai, kisI kA putra hone para bhI mara jAne se vaha ro rahA hai aura kisI ke saMtAna
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra hai to para khoTI hai, isaliye duHkhI hai| aisI sthiti meM yaha prANI sukha kI nIMda kaise so sakatA hai ? 88 jinake puNya kA udaya hai, unako bhI sadA sukha nahIM hai / isa jagata ko yathArtha rUpa se dekheM to sabhI duHkha denevAle hI dikhAI dete haiN| are bhAI ! jarA vicAra to karo ki yadi isa caturgati-bhramaNarUpa saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkara jaise puNyavaMta mahApuruSa ise chor3akara kyoM cale jAte, saMyama dhAraNa kara mukti prApta karane kA puruSArtha kyoM karate? saMyogoM meM sukha khojanA samaya aura zakti kA apavyaya hai / jisaprakAra kitanA hI maMthana kyoM na karo, pAnI meM se navanIta nikalanA sambhava nahIM hai; kitanA hI pelo, bAlU meM se tela nikalanA sambhava nahIM hai; usIprakAra sukha kI prApti ke liye saMyogoM kI zodha-khoja meM kiye gaye sampUrNa prayatna nirarthaka hI haiM, unase sukha kI prApti kabhI bhI sambhava nahIM hai| sukha kI prApti ke liye to sukha ke sAgara nijasvabhAva kI zodhakhoja Avazyaka hai, nijasvabhAva kA Azraya Avazyaka hai, usI kA jJAna- zraddhAna Avazyaka hai, dhyAna Avazyaka hai| - isaprakAra kA cintana hI saMsArabhAvanA kA mUla hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki anityabhAvanA meM saMyogoM kI kSaNabhaMguratA, azaraNabhAvanA meM saMyogoM kI azaraNatA aura saMsArabhAvanA meM saMyogoM kI asAratA kA, nirarthakatA kA cintana kiyA jAtA hai aura saMyogoM para se dRSTi haTAkara svabhAvasanmukha hone kA prayAsa kiyA jAtA hai| isa para koI kahatA hai ki saMsAra meM duHkha hI duHkha hai to koI bAta nahIM hai; kyoMki hama akele thor3e hI haiM, milajulakara sabakucha bhoga leNge| unase Age ekatva aura anyatva bhAvanA meM kahate haiM ki isa loka meM milajulakara bhogane kI koI vyavasthA nahIM hai; pratyeka prANI ko (45) pA~cavA~ pravacana svayaMkRta karmoM kA phala akele hI bhoganA hogaa| jaisA ki kahA hai - zubha-azubha karama phala jete, bhoge jiya eka hi te te / suta dArA hoya na sIrI, saba svAratha ke haiM bhIrI / / jala - paya jyauM jiya- tana melA, pai bhinna-bhinna nahiM bhelA / to prakaTa jude dhana dhAmA, kyoM hai ika mili suta rAmA / / zubha aura azubha karmoM ke jitane bhI phala prApta hote haiM; una sabhI ko jIva svayaM akele hI bhogatA hai| ukta phala bhogane meM strI-putrAdi sAthI nahIM haiM; kyoMki sabhI loga svArtha ke sAthI haiN| yadyapi jisaprakAra dUdha aura pAnI kA milApa hotA hai; usIprakAra kA milApa jIva aura zarIra kA hai; tathApi jisaprakAra dUdha aura pAnI bhinna-bhinna hI haiM; usIprakAra zarIra aura jIva bhI bhinna-bhinna hI haiN| jaba zarIra aura jIva kI yaha sthiti hai to phira dhana, makAna, patnI aura putra to pragaTa rUpa se bhinna hI haiM; ve abhinna kaise ho sakate haiM ? paNDita bhUdharadAsajI bhI isa bAta ko isIprakAra prastuta karate haiM - Apa akelA avatare mare akelA hoya / yo kabahU~ yA jIva ko sAthI sagA na koya / / jahA~ deha apanI nahIM tahA~ na apanA koya | ghara sampatti para pragaTa haiM, para haiM parijana loya / / yaha jIva svayaM akelA hI janma letA hai aura akelA hI maraNa ko prApta hotA hai| isaprakAra isa jIva kA koI sagA sAthI nahIM hai| are bhAI ! jaba zarIra hI apanA nahIM hai, taba anya koI apanA kaise ho sakatA hai ? ghara, sampatti aura kuTumbIjana to pragaTa rUpa se para haiM; unheM apanA kaise mAnA jA sakatA hai ? ekatva aura anyatva bhAvanA ke sandarbha meM bhI jagata kI samajha ThIka nahIM hai; kyoMki inake cintana se bhI yaha kheda - khinna ho jAtA hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 chahaDhAlA kA sAra - ukta 'isa jIva ke janma-maraNa meM, sukha-duHkha meM; mA~-bApa, strI-putrAdi koI sAtha nahIM detA, sabakucha akele hI bhoganA par3atA hai' cintana vairAgyotpAdaka nahIM, dveSotpAdaka hai; kyoMki abataka yaha socakara ki ye kuTumbIjana sukha - duHkha meM merA sAtha deMge, unase rAga karatA thA aura aba yaha jAnakara ki sAtha nahIM dete, dveSa karane lgegaa| bAraha bhAnAoM ke cintana se to rAgabhAva TUTakara vairAgyabhAva honA cAhiye; para isa cintana se to rAga ke sthAna para dveSabhAva hogaa| are bhAI ! bAta yaha hai ki strI-putrAdi sAtha dete nahIM haiM yA de nahIM sakate ? - donoM bAtoM meM bahuta bar3A antara hai| jaba hama yaha socate haiM ki sAtha dete nahIM haiM to rAga ke sthAna para dveSa ho jAtA hai; kintu jaba hama yaha socate haiM ki sAtha de nahIM sakate, rAga-dveSa kA abhAva hokara vairAgya ho jAtA hai, vItarAgabhAva paidA hotA hai, sAmyabhAva paidA hotA hai| vastusthiti bhI yahI hai ki pratyeka vyakti ko svayaMkRta karmoM kA phala svayaM hI bhoganA hotA hai, koI anya vyakti use bA~Ta nahIM sakatA / isIprakAra ise isa bAta kA duHkha hai ki isa jIva ko janma-maraNa ke duHkha bhI akele hI bhogane par3ate haiM, svarga-naraka - nigoda meM bhI akele hI jAnA par3atA hai| para bhAIsAhaba ! socane kI bAta yaha hai ki kyA Apa yaha cAhate haiM ki Apake sAtha hI Apake bAla-bacce bhI mara jAveM ? nahIM to phira yaha zikAyata kyoM ? janma ke sambandha meM bhI bAta aisI hai ki yadi ApakA putra ApakA janma kA sAthI hotA to phira vaha putra nahIM, jur3avA bhAI hotA / yadi patnI janma kI sAthI hotI to vaha bhI patnI nahIM, jur3avA bahana hotii| eka bAta yaha bhI to hai ki manuSyagati meM to adhikAMza logoM kA (46) pA~cavA~ pravacana 91 janma akele hI hotA hai| yadi Apako janma ke sAthI cAhiye the to phira kUkarI - sUkarI ke udara se janma lete to vahA~ pA~ca-sAta kA to mila hI jaataa| isase bhI adhika kA sAtha cAhiye to phira sarpiNI ke peTa se paidA hote to vahA~ hajAroM kA sAtha mila jaataa| yaha to Apa jAnate hoMge ki sarpiNI ke eka sAtha hajAroM bacce paidA hote haiM; para yaha dhyAna rahe vaha sarpiNI kuNDalI mArakara usameM baccoM ko janma detI hai aura unake janmate hI unheM khA jAtI hai| ve jAna bacAkara bhAgate haiN| miTTI meM luka-chipakara dasa-bIsa muzkila se baca pAte haiN| dasa-bIsa bacate haiM, taba to duniyA~ meM itane sA~pa haiN| yadi sabhI baca jAte to duniyA~ meM sA~pa hI sA~pa hote / jisa mA~ ke hajAroM bacce ekasAtha paidA hote haiM, usa mA~ kA hRdaya aisA nirdayI hotA hai ki svayaM mA~ baccoM ko khA jAtI hai aura jisakA baccA akelA paidA hotA hai, usakI mA~ usakI cintA marate dama taka rakhatI hai| yadi tumhArA kAma itane sAthiyoM se bhI na cale to phira eka sthAna aisA bhI hai ki jahA~ ananta jIva eka sAtha janmate haiM aura eka sAtha marate haiM; usa sthAna kA nAma hai nigod| isaprakAra sAtha kI bhAvanA nigoda kI bhAvanA hai aura ekatva kI bhAvanA mokSa kI bhAvanA hai| isa jagata meM ekatva hI satya hai, ziva hai aura sundara hai| maiMne to bahuta pahale likhA thA ki - le daulata prANapriyA ko tuma mukti na jAne pAvoge / yadi ekAkI cala par3e nahIM to yahI khar3e raha jAvoge / para se bhinnatA aura apane meM akhaNDatA ekatA AtmA kA saundarya hai; yaha AtmA kA parama saubhAgya hai, kyoMki yaha Ananda kA janaka hai| anitya, azaraNa aura saMsAra bhAvanA meM saMyogoM kI anityatA, azaraNatA aura asAratA batAne ke uparAnta ekatva aura anyatva bhAvanA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra meM AtmA kA svayaM se ekatva aura para se bhinnatva kI carcA karane pazcAt aba azuci bhAvanA meM atyanta najadIka ke saMyogarUpa zarIra kI azucitA kI carcA karate haiN| AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhI isa zarIra kI vAstavika sthiti kyA hai ? - yaha batAte huye paM. daulatarAmajI isI chahaDhAlA meM likhate haiM - pala rudhira rAdha mala thailI, kIkasa vasAdi taiM mailii| nava dvAra bahai ghinakArI, asa deha karai kima yArI / / kapha aura carbI Adi se mailI-kucelI yaha deha mAMsa, khUna evaM pIparUpI mala kI thailI hai| isake A~kha, kAna, nAka, mu~ha Adi nau dvAroM se nirantara ghRNAspada maile padArtha hI bahate rahate haiN| he Atman ! tU aisI ghRNAspada isa deha se yArI (mitratA, sneha) kyoM karatA hai? ukta sandarbha meM kavivara paNDita bhUdharadAsajI kI vairAgyabhAvanA meM prastuta nimnAMkita paMktiyA~ bhI draSTavya haiM - deha apAvana athira ghinAvana, yAmaiM sAra na koii| sAgara ke jala sauM zuci kIjai, to bhI zuddha na hoii|| sAta kudhAtamayI malamUrata, cAma lapeTI sohai| antara dekhata yA sama jaga meM, avara apAvana ko hai|| nava maladvAra savai nizi-vAsara, nAma lie ghina aavai| vyAdhi upAdhi aneka jahA~ taha~, kauna sudhI sukha pAvai ? poSata to dukha doSa karai ati, soSata sukha upjaavai| durjana deha svabhAva barAbara, mUrakha prIti bar3hAvai / / rAcana joga svarUpa na yAko, viracana joga sahI hai| yaha tana pAya mahAtapa kIje, yAmaiM sAra yahI hai|' yaha deha atyanta apavitra hai, asthira hai, ghinAvanI hai; isameM raMcamAtra bhI sAra nahIM hai, sAgaroM ke jala se dhoye jAne para bhI zuddha honevAlI nahIM hai| 1. pArzvapurANa, pRSTha 34-35 pA~cavA~ pravacana camar3e meM lipaTI zobhAyamAna dikhanevAlI yaha deha sAta kudhAtuoM se nirmita mala kI mUrti hI hai; kyoMki antara meM dekhane para patA calatA hai ki isake samAna apavitra jagata meM anya koI padArtha nahIM hai| isake nava dvAroM se dina-rAta aisA maila bahatA rahatA hai, jisake nAma lene se hI ghRNA utpanna hotI hai| jise aneka vyAdhiyA~ aura upAdhiyA~ nirantara lagI rahatI haiM, usa deha meM rahakara Ajataka kauna buddhimAna sukhI huA hai ? ___ isa deha kA svabhAva durjana ke samAna hai; kyoMki isameM bhI durjana ke samAna poSaNa karane para du:kha aura doSa utpanna hote haiM aura zoSaNa karane para sukha utpanna hotA hai| phira bhI yaha mUrkha jIva isase prIti bar3hAtA hai| isakA svarUpa ramane yogya nahIM hai, apitu chor3ane yogya hI hai; ata: he bhavya prANiyoM ! isa mAnava tana ko pAkara mahAtapa karo; kyoMki isa naradeha pAne kA sAra Atmahita kara lene meM hI hai| ukta chandoM meM deha ke azuci svarUpa kA vairAgyotpAdaka citraNa kara anta meM yahI kahA gayA hai ki 'asa deha kare kima yArI' arthAt aisI azuci deha se kyA prema karanA ? tathA 'rAcana joga svarUpa na yAko, viracana joga sahI hai' arthAt isakA svarUpa ramane yogya nahIM hai, apitu yaha chor3ane yogya hI hai| maiMne svayaM azuci bhAvanA ke sandarbha meM likhA hai ki - isa deha ke saMyoga meM jo vastu palabhara aayegii| vaha bhI malina mala-mUtramaya durgandhamaya ho jaayegii|| kintu raha isa deha meM nirmala rahA jo AtamA / vaha jJeya hai zraddheya hai basa dhyeya bhI vaha AtamA / / jo pAnI sabako pavitra karatA hai, vaha pAnI mu~ha ke sparza se apavitra (jUThA) ho jAtA hai| hAtha kI cakkI kA ATA, aThapaharA zuddha ghI aura kuye ke pavitra pAnI se banA huA parama pavitra haluA isa mu~ha ke sparzamAtra se apavitra ho jAtA hai| ukta haluvA khAne ke dasa miniTa bAda hI vamana (47)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 chahaDhAlA kA sAra ho jAve to koI use chUnA bhI paMsada nahIM karatA aura yadi vaha haluvA ATha-dasa ghaMTe zarIra ke saMyoga meM rahakara kisI rAste bAhara Ave to loga use dekhanA pasaMda nahIM karate, usakA nAma lenA pasaMda nahIM krte| usa parama pavitra haluvA kI yaha durdazA isa deha kI saMgati se hI to huI hai| samajha lo yaha deha kitanI pavitra hai ? para dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki isa deha ke saMyoga meM anaMta kAla rahane para bhI jo AtmA svabhAva se apavitra nahIM huA, paramapavitra hI banA rahA; vaha AtmA hI jAnane yogya hai, zraddhAna karane yogya hai aura dhyAna karane yogya hai; kyoMki usa AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna se hI ananta atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki anityabhAvanA se lekara azucibhAvanA taka kA sampUrNa cintana saMyogI padArthoM ke irda-girda hI ghUmatA rahatA hai| saMyogI padArthoM meM bhI AtmA ke atyanta nikaTavartI saMyogI padArtha hone se zarIra hI kendrabindu banA rahA hai| anityabhAvanA meM mRtyu kI carcA karake zarIra ke saMyoga kI hI kSaNabhaMguratA kA cintana kiyA gayA hai| azaraNabhAvanA meM marane se koI bacA nahIM sakatA' kI bAta karake zarIra ke saMyoga ko azaraNa kahA jAtA hai| isa saMsAra meM aneka dehoM ko dhAraNa kiyA, para kisI deha ke saMyoga meM sukha prApta nahIM huaa| zarIra ke saMyoga-viyoga kA nAma hI to janma-maraNa hai; janma-maraNa ke ananta duHkha bhI jIva akelA hI bhogatA hai, koI bhI saMyoga sAtha nahIM detA; dehAdi sabhI saMyogI padArtha AtmA se atyanta bhinna hI haiM - yahI cintana ekatva aura anyatva bhAvanAoM meM hotA hai| apane aura parAye zarIra kI azucitA kA vicAra hI azucibhAvanA meM kiyA jAtA hai| isaprakAra yaha nizcita hai ki ukta sampUrNa cintana deha ko kendrabindu banAkara hI calatA hai| ukta sampUrNa cintanaprakriyA kA ekamAtra prayojana pA~cavA~ pravacana dRSTi ko dehAdi saMyogI padArthoM para se haTAkara svabhAvasanmukha le jAnA hai| ukta prayojana ko lakSya meM rakhakara hI anityAdi bhAvanAoM kI cintana-prakriyA ke svarUpa kA nirdhAraNa huA hai| abataka kA sampUrNa cintana vairAgyapreraka thA; jisane citta kI bhUmi ko tattvajJAna kA bIja bone yogya banA diyaa| ataH aba Age kI bhAvanAoM meM tattvasaMbaMdhI cintana clegaa| saMyogoM kI carcA ke uparAnta aba saMyogI bhAvarUpa Asrava, baMdha aura puNya-pApa ke pratinidhi ke rUpa meM Asrava bhAvanA kI carcA karate haiN| yaha to Apa jAnate hI haiM ki bAraha bhAvanAoM meM puNya, pApa aura baMdha nAma kI koI bhAvanA nahIM hai| ata: yaha svAbhAvika hI hai ki ye AsravabhAvanA meM hI sAmila haiN| jo yogana kI capalAI tAte hai Amrava bhaaii| Asrava dukhakAra ghanere budhivaMta tine niravere / / mana-vacana-kAya rUpa yogoM ke nimitta se jo AtmapradezoM meM kaMpana hotA hai, usase karmoM kA Asrava hotA hai| ye Asrava ghanA duHkha denevAle haiM; isalie buddhimAna loga unakA nirodha kara dete haiN| puNyAsrava aura pApAsrava ke bheda se Asrava do prakAra kA hotA hai| isIprakAra zubhAsrava aura azubhAsrava ke bheda se bhI Asrava do prakAra kA mAnA gayA hai| dhyAna rahe baMdha ke kAraNabhUta AsravabhAva cAhe zubharUpa hoM, cAhe azubharUpa; cAhe puNyarUpa hoM, cAhe pAparUpa - sabhI AsravoM ko yahA~ ghanA duHkha denevAlA kahA gayA hai| samayasAra kI 72vIM evaM 74vIM gAthAoM meM bhI binA kisI bhedabhAva ke sabhI prakAra ke AsravabhAvoM ko azuci, adhruva, anitya, du:kharUpa aura duHkha kA kAraNa batAyA gayA hai| (48)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra dUsarI DhAla meM Asrava aura baMdhatattvasaMbaMdhI bhUla ke prakaraNa meM isa bAta para vistAra se prakAza DAlA jA cukA hai; ata: yahA~ vizeSa vistAra kI AvazyakatA nahIM hai| saMyoga aura saMyogI bhAvoM saMbaMdhI bhAvanAoM kI carcA vistAra se huI; aba asaMyogI nirmalabhAvarUpa saMvara-nirjarA bhAvanA kI carcA karate haiN| saMvara bhAvanA kA svarUpa chahaDhAlA meM atyanta mArmika rUpa se isaprakAra prastuta kiyA gayA hai - jina puNya-pApa nahiM kInA Atama anubhava cita diinaa| tina hI vidhi Avata roke, saMvara lahi sukha avaloke / / jinhoMne puNya-pAparUpa AsravabhAvoM ko na karake AtmA ke anubhava meM citta ko lagAyA hai; unhoMne hI Ate huye dravyakarmoM ko roka diyA hai| isaprakAra dravyAsrava aura bhAvAsrava ke abhAvapUrvaka jinhoMne dravyasaMvara aura bhAvasaMvara prApta kara liyA hai; unhoMne hI sukha prApta kiyA hai| dhyAna rahe ukta chanda meM AtmAnubhava ko hI saMvara kahA hai| isaprakAra AtmAnubhava yA AtmAnubhava kI bhAvanA hI saMvara bhAvanA hai| chahaDhAlA meM nirjarAbhAvanA saMbaMdhI chanda isaprakAra hai - nija kAla pAya vidhi jharanA, tAsonija kAjana srnaa| tapa kari jo karma khipAvai, soI zivasukha darasAvai / / samaya Ane para jo karma jhar3ate haiM, usase Atmahita kA kArya siddha nahIM hotaa| zuddhapariNati aura zuddhopayogarUpa dhyAna tapa se jo karma kaTate haiM; usase hI mokSasukha kI prApti hotI hai| ___ mUlataH bAta yaha hai ki jo karma baMdhe haiM, ve apanI sthiti ke anusAra sattA meM rahate haiM; kintu jaba udaya kAla AtA hai to udaya meM Akara, phala dekara khira jAte haiN| zAstroM meM isa khirane ko bhI nirjarA zabda se kahA gayA hai; ise savipAka nirjarA kahate haiN| isaprakAra kI nirjarA se AtmA ko koI lAbha nahIM hai; kyoMki pA~cavA~ pravacana mohakarma ke udaya meM jo moha-rAga-dveSabhAva hote haiM; unase ukta nirjarAkAla meM bhI navIna karmabaMdha hotA hai| vaha nirjarA kisa kAma kI, jisake sAtha karmabaMdha kI prakriyA jur3I huI hai| nirjarA to vahI vAstavika hai, kAma kI hai ki jisameM karmoM ke jhar3ane ke sAtha AgAmI karmabaMdha na ho| saMvara-nirjarA bhAvanA meM mokSa kI bhAvanA ko bhI sAmila kara lenA cAhiye; kyoMki mokSa bhAvanA nAma kI koI bhAvanA nahIM hai| ___dharma kI utpatti saMvara hai, dharma kI vRddhi nirjarA hai aura dharma kI pUrNata: mokSa hai| vastuta: Atmazuddhi hI dharma hai| ata: ise isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki zuddhi kI utpatti saMvara hai, zuddhi kI vRddhi nirjarA hai aura zuddhi kI pUrNatA mokSa hai| saMyoga anitya haiM, azaraNa haiM, asAra haiM, azuci haiM, sukha-duHkha meM sAtha denevAle nahIM haiM; kyoMki ve apane AtmA se atyanta bhinna haiN|' AraMbhika chaha bhAvanAoM meM saMyogoM ke saMdarbha meM isaprakAra kA cintana karane ke uparAnta sAtavIM AsravabhAvanA meM 'saMyoga ke lakSya se AtmA meM hI utpanna honevAle saMyogIbhAva - cidvikAra - moha-rAgadveSarUpa AsravabhAva bhI anitya haiM, azaraNa haiM, azuci haiM, duHkharUpa haiM, duHkha ke kAraNa bhI haiM; ata: heya haiM aura bhagavAna AtmA nitya hai, paramapavitra hai, paramAnandarUpa hai evaM paramAnanda kA kAraNa bhI hai; ata: dhyeya hai, zraddheya hai, ArAdhya hai, sAdhya hai evaM parama-upAdeya bhI haiM' - isaprakAra kA cintana kiyA gayA hai| isaprakAra saMyoga aura saMyogI bhAvoM se virakti utpanna kara saMvara aura nirjarA bhAvanA meM para aura paryAyoM se bhinna nija bhagavAna AtmA ke Azraya se utpanna honevAlI nirmalaparyAyarUpa zuddhi aura zuddhi kI vRddhi kI upAdeyatA kA cintana kiyA gayA; kyoMki zuddhi kI utpatti va sthitirUpa saMvara tathA vRddhirUpa nirjarA hI ananta sukharUpa mokSa pragaTa (49)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra pA~cavA~ pravacana hone ke sAkSAt kAraNa haiN| isaprakAra jJeyarUpa saMyoga, heyarUpa AsravabhAva evaM upAdeyarUpa saMvara-nirjarA ke samyak cintana ke uparAnta aba lokabhAvanA meM SadravyamayI loka ke svarUpa para vicAra karate haiN| lokabhAvanA ke sandarbha meM chahaDhAlA meM kahA gayA hai ki - kinahU na kasyo na dharai ko, SadravyamayI na harai ko| so loka mAhiM bina samatA, dukha sahai jIva nita bhramatA / / chaha dravyoM ke samudAyarUpa isa loka ko na to kisI ne banAyA hai, na koI ise dhAraNa kiye hai aura na koI isakA vinAza hI kara sakatA hai| isa loka meM yaha AtmA anAdi kAla se samatAbhAva ke binA bhramaNa karatA huA ananta duHkha saha rahA hai| kavivara paNDita bhUdharadAsajI kRta bAraha bhAvanA meM lokabhAvanA saMbaMdhI chanda isaprakAra hai - caudaha rAju utaMga nabha, loka puruSa saMThAna / tAmeM jIva anAdi taiM, bharamata hai bina jJAna / / isa puruSAkAra caudaha rAjU u~ce loka meM yaha jIva AtmajJAna binA anAdikAla se hI bhramaNa kara rahA hai| ukta donoM bhAvanAoM meM nIce kI paMkti kA bhAva to lagabhaga samAna hI hai; kyoMki donoM meM hI batAyA gayA hai ki jIva anAdi se hI loka meM bhramaNa karatA huA duHkha bhoga rahA hai| antara mAtra itanA hai ki eka meM duHkha kA kAraNa samatAbhAva kA abhAva batAyA gayA hai aura dUsarI meM samyagjJAna kA abhAva, para isameM koI vizeSa bAta nahIM hai; kintu Upara kI paMkti meM jo loka ke svarUpa kA pratipAdana hai, vaha bhinna-bhinna hai| eka meM loka ko svanirmita, svAdhIna, avinAzI aura SadravyamayI batAyA gayA hai; to dUsarI meM caudaha rAjU U~cA puruSAkAra nirUpita kiyA gayA hai| eka ne nyAyazAstra ko AdhAra banAyA hai to dUsare ne karaNAnuyoga ko| isa jagata kA koI kartA, dharttA aura hartA nahIM hai - yaha nyAyazAstra kI bAta hai aura puruSAkAra caudaha rAjU U~ce loka kA nirUpaNa karaNAnuyoga kA viSaya hai| lokabhAvanA meM chaha dravyoM ke samudAyarUpa loka kI bAta bhI cintana kA viSaya banatI aura loka kI bhaugolika sthiti bhii| lokabhAvanA kI viSaya-vastu saMbaMdhI ukta donoM prakAroM meM se daulatarAmajI ne prathama prakAra ko evaM bhUdharadAsajI ne dUsare prakAra ko pakar3akara apanI bAta prastuta kara dI hai; para eka bAta avazya dhyAna dene yogya hai ki lokabhAvanA kI jo mUla bhAvanA hai, vaha donoM meM samAna rUpa se vidyamAna hai| mUla bAta loka ke svarUpa pratipAdana kI nahIM, samyagjJAna aura samatAbhAva binA jIva ke anAdi paribhramaNa kI hai; kyoMki samyagjJAna aura samatAbhAva kI tIvratama ruci jAgRta karanA hI ina bhAvanAoM ke cintana kA mUla prayojana hai| aba bodhidurlabha aura dharmabhAvanA kI carcA karate haiM - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM ko ratnatraya dharma kahate haiM aura ina tInoM kA milakara eka nAma bodhi bhI hai| isaprakAra bodhi aura dharma zabda ekArthavAcI hI haiN| isa kAraNa dharmabhAvanA ko bodhi bhAvanA bhI kaha sakate haiM aura bodhidurlabha bhAvanA ko dharmadurlabha bhAvanA bhI kaha sakate haiN| tAtparya yaha hai ki bodhidurlabha bhAvanA meM ratnatrayarUpa dharma kI durlabhatA batAI gaI hai aura dharmabhAvanA meM ratnadharma kI ArAdhanA kI bAta kahI gaI hai| chahaDhAlA meM donoM bhAvanAoM kA svarUpa isaprakAra diyA gayA hai - (50)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana antima grIvaka lauM kI hada, pAyo ananta biriyA~ pd| para samyagjJAna na lAdhau, durlabha nija meM muni saadhau| je bhAvamoha taiM nyAre, dRga jJAna vratAdika sAre / so dharma jabai jiya dhArai, taba hI sukha acala nihArai / / yaha jIva dravyaliMga dhAraNa karake ananta bAra antima graiveyaka taka gayA; kintu samyagjJAna kI prApti nahIM kii| isa durlabha samyagjJAna ko munirAja nijAtmA ke Azraya se sAdhate haiN| moha se bhinna darzana, jJAna aura cAritra rUpa jitane bhI nirmalabhAva haiM; ve sabhI dharma haiN| jaba yaha jIva ukta dharma ko dhAraNa karatA hai; taba kabhI calAyamAna na honevAlA mokSa sukha prApta karatA hai| yadyapi daulatarAmajI ke chanda meM 'para samyagjJAna na lAdho' likhA hai; para usakA bhAva ratnatraya kI prApti nahIM huI - yahI hai| 'bodha' zabda kA artha hotA hai jJAna aura 'bodhi' zabda kA artha hotA hai ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra / bhAvanA kA nAma 'bodhadurlabha' nahIM; bodhidurlabha hai; isaliye yahA~ samyagjJAna zabda meM samyagjJAna ke avinAbhAvI samyagdarzana aura kama se kama aMzarUpa samyakcAritra lenA hI abhISTa hai| isaprakAra ina bAraha bhAvanAoM kI carcA karane ke uparAnta anta meM daulatarAmajI likhate haiM - so dharma munina kari dhariye, tinakI karatUti ucriye| tAko suniye bhavi prAnI, apanI anubhUti pichAnI / / vaha ratnatrayarUpa dharma muniyoM ke dvArA dhAraNa kiyA jAtA hai| ata: aba unake kartRttva kI bAta karate haiN| he bhavyaprANI ! anubhUtisvarUpa munidharma ke svarUpa ko tuma dhyAna se suno aura use apanI anubhUti se pramANita kro| isaprakAra bAraha bhAvanAoM kI carcA se virAma lete haiM aura aba AgAmI DhAla meM sakalacAritra arthAt munidharma ke svarUpa para vicAra kreNge| tIna bhuvana meM sAra, viitraag-vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga smhaarikai|| aba isa chaThavIM DhAla meM munidharma kA svarUpa samajhAte haiN| yaha munidharma itanA mahAna hai ki ise dhAraNa kiye binA na to Ajataka koI arahaMta-siddha pada ko prApta huA hai aura na kabhI hogaa| eka zrAvaka ke liye munidharma para carcA karanA eka aisA dustara kArya hai ki jise saMpanna karane ke liye atyanta sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| yaha dustara kArya to hai, para asaMbhava nahIM hai; kyoMki jinavANI eka aisI naukA hai ki jisake sahAre yaha kArya ekadama sahI rUpa meM saralatA se kiyA jA sakatA hai| paNDita daulatarAmajI isa bAta ko bahuta acchI taraha jAnate the| isaliye unhoMne jinavacanoM se cipaTe rahakara yaha mahAna kArya pUrNa nirbhayatA ke sAtha sampanna kara dikhAyA hai| munidharma kA svarUpa spaSTa karate samaya unake samakSa koI vyakti vizeSa nahIM, apitu jinavANI mAtA thii| kisI vyakti vizeSa ke lakSya se kiye gaye kathana meM rAga-dveSa kI bU A sakatI hai; kintu jinavacanoM ko AdhAra banAkara kiye gaye kathana pUrNata: nirdoSa hote haiN| bhAgya kI bAta hai ki unake pratyakSa paricaya meM koI munirAja nahIM the; kyoMki usa samaya unake kSetra meM munirAjoM kA samAgama hI nahIM thaa| ata: unhoMne kisI ke lakSya se kucha kahA hogA - isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| maiM bhI isa bAta kA pUrI taraha dhyAna rakhUgA ki (51)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 chahaDhAlA kA sAra kisI vyaktivizeSa ke lakSya se kucha na kahA jAya, apitu jinavacanoM ke anusAra hI pratipAdana ho / mithyAtva aura anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAva se utpanna zuddhapariNati ke dhAraka santoM ke sahajabhAva se hI 28 mUlaguNoM kA pAlana hotA hai| 5 mahAvrata, 5 samiti, 5 indriyavijaya, 6 Avazyaka aura 7 zeSa guNa- isaprakAra munirAjoM ke kula 28 mUlaguNa hote haiM / inake atirikta bhI 3 guptiyA~, 10 dharma Adi aneka guNa hote haiN| T sarvaprathama 5 mahAvratoM aura 5 samitiyoM kA svarUpa spaSTa karate huye paNDita daulatarAmajI likhate haiM SaTkAya jIva na hanana taiM, saba vidhi daraba hiMsA TarI / rAgAdi bhAva nivAra taiM, hiMsA na bhAvita avatarI / / jinake na leza mRSA na jala, mRNa hU binA dIyau gahaiM / aTha- daza sahasa vidhizIla dhara, cidbrahma meM nita ramiraheM / / antara caturdaza bheda bAhira, saMga dazadhA taiM TaleM / paramAda taji caukara mahI lakhi, samiti IrSyA taiM caleM // jaga suhitakara saba ahitahara, zruti sukhada saba saMzaya hareM / bhrama- roga hara jinake vacana, mukha candra taiM amRta jhareM / / chyAlIsa doSa binA sukula, zrAvaka tanaiM ghara azana ko / tapa bar3hAvana hetu nahiM tana, poSate taji rasana ko / / zuci jJAna saMyama upakaraNa, lakhi kaiM gahaiM lakhi kaiM dhreN| nirjantu thAna viloki tana, mala-mUtra - zleSama parihareM / / munirAjoM ke pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAya ina chaha kAya ke jIvoM kA ghAta na hone se kisI bhI prakAra kI dravyahiMsA nahIM hotI aura rAgAdi bhAvoM ke nivAraNa se bhAvahiMsA bhI utpanna nahIM hotii| (52) chaThA pravacana 103 prANoM ke ghAta ko dravyahiMsA kahate haiM aura moha-rAga-dveSa bhAvoM ko bhAvahiMsA kahate haiN| ahiMsA mahAvrata ke dhArI munirAjoM ke apanI bhUmikAnusAra dravya aura bhAva - donoM prakAra kI hiMsA nahIM hotI hai; isaliye ye ahiMsA mahAvrata ke dhArI haiN| ve munirAja raMcamAtra bhI jhUTha nahIM bolate aura binA diye miTTI aura jala bhI grahaNa nahIM karate; isaliye satya mahAvrata aura acaurya mahAvrata ke dhArI haiN| 18 hajAra prakAra ke zIla ko dhAraNa karanevAle ve munirAja nirantara brahmasvarUpa apane cetana AtmA meM ramaNa karate rahate haiM - yaha unakA brahmacarya mahAvrata hai / mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napusaMkaveda - ye 14 aMtaraMga parigraha haiM aura dhana-dhAnyAdi 10 bahiraMga parigraha haiM / munirAja ukta caubIsa parigrahoM se rahita hote haiM yaha unakA parigrahatyAga mahAvrata hai / jaba bhI parigraha yA parigrahatyAga kI carcA calatI hai - hamArA dhyAna bAhya parigraha kI ora hI jAtA hai; mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobhAdi bhI parigraha haiM - isa ora koI dhyAna hI nahIM detA / krodha, mAna, mAyA, lobha kI jaba bhI bAta AyegI to kahA jAyegA ki ye to kaSAyeM haiM; para kaSAyoM kA bhI parigraha hotA hai - yaha vicAra nahIM AtA / jaba jagata krodha-mAnAdi kaSAyoM ko bhI parigraha mAnane ko taiyAra nahIM to phira hAsyAdi kaSAyoM ko kauna parigraha mAne ? pA~ca pApoM meM parigraha eka pApa hai aura hAsyAdi kaSAyeM parigraha ke bheda haiN| para jaba hama ha~sate haiM, zokasaMtapta hote haiM, to kyA hama yaha samajhate haiM ki hama koI pApa kara rahe haiM yA inake kAraNa hama parigrahI haiM ? bahuta se parigraha - tyAgiyoM ko kahIM bhI khilakhilAkara ha~sate,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana 105 har3abar3Akara Darate dekhA jA sakatA hai| kyA ve yaha anubhava karate haiM ki yaha saba parigraha haiM ? jayapura meM loga bhagavAna kI mUrtiyA~ lene Ate haiM aura mujhase kahate haiM ki hameM to bahuta sundara mUrti cAhiye, ekadama ha~samukha / maiM unheM samajhAtA hU~ ki bhAI ! bhagavAna kI mUrti ha~samukha nahIM hotii| hAsya to kaSAya hai, parigraha hai aura bhagavAna to akaSAyI, aparigrahI haiM; unakI mUrti ha~samukha kaise ho sakatI hai ? bhagavAna kI mUrti kI mudrA to vItarAgI zAnta hotI hai| kahA bhI hai - "jaya paramazAnta mudrA sameta, bhavijana ko nija anubhUti heta / ' ___ chavi nagna mudrA, dRSTi nAsA para dharai / / " yaha bhI bahuta kama loga jAnate haiM ki saba pApoM kA bApa lobha bhI eka parigraha hai| zabdoM meM jAnate bhI hoM to yaha anubhava nahIM karate ki lobha bhI eka parigraha hai, anyathA yaza ke lobha meM daur3a-dhUpa karate tathAkathita parigraha-tyAgI dikhAI nahIM dete| ____ ghora pApoM kI jar3a mithyAtva bhI eka parigraha hai; eka nahIM, nambara eka kA parigraha hai, jisake chUTe binA anya parigraha chUTa hI nahIM sakate - isa ora bhI kitanoM kA dhyAna hai ? hotA to mithyAtva kA abhAva kiye binA hI aparigrahI banane ke yatna nahIM kiye jaate| isaprakAra ye pA~ca mahAvrata haiM aura IryAsamiti, bhASAsamiti, aiSaNA samiti, AdAnanikSepaNasamiti aura pratiSThApanAsamiti - ye pA~ca samitiyA~ haiN| sakalacAritra ke dhArI mahAvratI munirAja dravyahiMsA se bacane ke 1. paNDita daulatarAmajI kRta deva-stuti 2. kavivara budhajana kRta deva-stuti liye pramAda chor3akara dina meM cAra hAtha taka kI jamIna ko dekhakara sAvadhAnIpUrvaka calate haiM - yaha unakI IryAsamiti hai| ___ IryAsamiti ke dhArI munirAjoM kI bhAvanA bhI aisI nahIM hotI ki loga merA svAgata karane AveM, lambA julUsa nikAleM; kyoMki jo svAgata karane AyeMge, jo julUsa AvegA; ve saba IryAsamitipUrvaka to caleMge nhiiN| isaliye unakI anumodanA munirAja nahIM kara skte| unake vihAra ke samaya binA bulAye bhI aneka loga unake pIchepIche calane lagate haiM; unase bhI ve yaha nahIM kahate ki aba lauTa jAo; kyoMki aisA kahane kA artha yaha hai ki abhI taka unakA AnA munirAja ko iSTa thaa| loga unake pIche Ave to Ave, na Ave to na AveM; unheM unase kucha lenA-denA nahIM hai| akele svayaM cAra hAtha Age dekhakara calanA mAtra IyAsamiti nahIM; apitu IryAsamitipUrvaka nahIM calanevAloM ko bulAnAbhejanA bhI IryAsamiti meM doSa hai| ___munirAjoM kA hita-mita-priya bolanA hI bhASAsamiti hai| bhASAsamiti pUrvaka nikale munirAjoM ke vacana jaga kA hita karanevAle, ahita haranevAle, sabhI prakAra ke saMzayoM ko dUra karanevAle aura sunane meM sukhada hote haiN| aise lagatA hai mAno unake mukharUpI candramA se amRta hI jhara rahA hai| bhASA hameM para se jor3atI hai; parantu munirAjoM ko to para se jur3anA hI nahIM hai; isaliye yahA~ munidharma ke sandarbha meM bhASA ko tIna jagaha bA~dhA hai| yadi hama dUsaroM se nahIM jur3anA cAhate haiM to usakA sarvazreSTha upAya nahIM bolanA arthAt mauna rakhanA hI hai| isaliye yahA~ kahA gayA hai ki bolo hI nahIM to saba se bar3hiyA bAta hai, vacanagupti hai| yadyapi mauna sarvazreSTha hai; tathApi dezanAlabdhi kI dRSTi se jJAnI (53)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaThAlA kA sAra chaThA pravacana 107 106 santoM kA bolanA bhI anivArya hai, anyathA mukti ke mArga kA lopa ho jaavegaa| dezanAlabdhi kI upalabdhi rahe - isa bhAvanA se bole gaye vacana AtmahitakArI honA caahiye| yahA~ hita kA artha laukika hita nahIM lenA, apitu AtmahitakArI tattva pratipAdana hI hai| ___ tAtparya yaha hai ki munirAja yadi bolate haiM to unheM mAtra AtmahitakArI tattva pratipAdana hI karanA cAhiye / vaha bhI dinabhara nahIM; sImita bolanA zreSTha hai| sImita tattva pratipAdana bhI priya bhASA meM hI honA cAhiye, kaThora bhASA meM nhiiN| hita-mita-priya ke sAtha-sAtha vaha tattva pratipAdana satya bhI honA caahiye| satya ko samajhe binA satya bolanA saMbhava nahIM hai; isaliye pahale satya samajhanA cAhiye / isaprakAra satya samajhanA satyadharma hai, satya bolanA satya mahAvrata hai, hita-mita-priya bolanA bhASA samiti hai aura kucha bhI nahIM bolanA vacanagupti hai| ___ zarIra ke poSaNa ke lie nahIM; apitu tapa kI vRddhi ke lie munirAjoM kA ucca kula ke zrAvaka ke ghara meM dAtA ke Azrita 16 udgamAdi doSa, pAtra ke Azrita 16 utpAdana doSa tathA AhAra saMbaMdhI 10 aura bhojanakriyA saMbaMdhI 4 doSa - isaprakAra kula milAkara 46 doSa TAlakara nIrasa AhAra lenA aiSaNAsamiti hai aura jJAna kA upakaraNa zAstra, saMyama kA upakaraNa pIchI aura zauca kA upakaraNa kamaNDalu ko acchI taraha dekhakara uThAnA-rakhanA AdAnanikSepaNa samiti hai| ve munirAja mala-mUtra aura kapha Adi kA kSepaNa bhI nirjantu sthAna dekhakara hI karate haiN| unake isa AcaraNa ko pratiSThApanA samiti kahate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki ye pA~coM mahAvrata aura pA~coM samitiyA~ dravyahiMsA aura bhAvahiMsA se bacane ke sAdhana haiN| dravyahiMsA ke tyAga ke lie yaha jAnanA jarUrI hai ki jina jIvoM kA ghAta hamase hone kI saMbhAvanA hai; ve kahA~-kahA~ rahate haiM, kina-kina zarIroM meM rahate haiM ? sthUla rUpa se to hama bhI yaha nirNaya kara sakate haiM; kintu sUkSmatA se isa bAta ko jAnane ke lie sarvajJa bhagavAna kI divyadhvani ke anusAra likhI gaI jinavANI hI ekamAtra zaraNa hai| ata: ukta sandarbha meM jinavANI meM zrAvakoM yA munirAjoM ke lie AcaraNa aura vyavahArasaMbaMdhI kucha maryAdAyeM, kucha niyama-upaniyama batAye gaye haiM; una maryAdAoM aura niyama-upaniyamoM kA vidhivata pAlana karane se ahiMsA dharma kA bhalIbhA~ti pAlana hotA hai| AlU Adi jamIkandoM meM ananta nigodiyA jIva hote haiM - isa bAta kA nirNaya hama apanI A~khoM se dekhakara nahIM kara skte| yaha bAta hameM jinavANI ke svAdhyAya se hI jJAta hotI hai| isaliye hamArA kartavya hai ki jinavANI meM jinheM abhakSya kahA gayA hai, anupasevya kahA gayA hai; unakA sevana hameM nahIM karanA caahiye| jinavANI meM bhUmikAnusAra jo AcaraNa karane yogya kahA hai, vaha kare aura jisakA niSedha kiyA gayA hai, vaha na kreN| yahI mArga, zeSa saba unmArga hai| ukta sandarbha meM apanI buddhi se kalpanAloka meM vicaraNa karane se koI lAbha nahIM hai| AcArya kundakundakRta pravacanasAra graMtha meM munirAjoM ko AgamacakSu kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki munirAja apane AcaraNa aura vyavahAra ko Agama ke AdhAra para sunizcita karate haiN| isaliye hamArA kartavya hai ki zrAvakoM aura munirAjoM ke AcaraNa aura vyavahAra ko Agama kI kasauTI para kaseM, parakheM; apanI kAlpanika mAnyatAoM ke AdhAra para nhiiN| Agama kA abhyAsa na hone se jinheM patA hI nahIM hai ki jIva (54)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 chahaDhAlA kA sAra kahA~-kahA~ hote haiM; ve unakI hiMsA se kaise baca sakate haiM aura apanI vANI se tatsaMbaMdhI satya kA udghATana bhI kaise kara sakate haiM ? tAtparya yaha hai ki ve ukta sandarbha meM satya bhI nahIM bola sakate / pA~ca samitiyoM meM unakA cAra hAtha jamIna dekhakara calanA, hitamita- priya vacana bolanA, 46 doSa TAlakara nirantarAya AhAra lenA, pachI - kamaMDalu aura zAstroM ko acchI taraha dekhakara sAvadhAnI se uThAnArakhanA aura nirjantu bhUmi dekhakara mala-mUtra kSepaNa karanA bhI jIvoM kI rakSA kI bhAvanA se hI hotA hai| eka bhAI hamase bole ki purAne jamAne meM munirAja savArI kA tyAga isaliye karate the ki taba savArI ke kAma meM pazu Ate the aura una para savArI karane se unheM takalIpha hotI thI; para Aja to sabakucha peTrola se calatA hai; ataH aba unheM savArI se paraheja nahIM karanA cAhiye / hamane unase kahA ki yaha bAta nahIM hai| bhAI ! munirAja cAra hAtha jamIna dekhakara calate haiN| to kyA hAthI, ghor3e aura baila bhI IryAsamitipUrvaka cAra hAtha jamIna dekhakara caleMge ? kyA Aja kI moTaragAr3iyA~ bhI cAra hAtha jamIna dekhakara calatI haiM ? ataH vyartha ke kutarka se koI lAbha nahIM hai| munirAjoM kA rakSA kA bhAva bhI yahIM taka sImita hai ki unake nimitta se kisI kA ghAta na ho jAya, kisI ko pIr3A na pahu~ce; dUsare se dUsaroM ko bacAnA unakA kAma nahIM hai| yaha to Apako mAlUma hI hai ki dUsaroM ko dUsaroM se bacAne ke tIvratama bhAva ke kAraNa munirAja viSNukumAra ko munipada chor3anA par3A thaa| unakI dIkSA bhaMga ho gaI thI aura unheM dubArA dIkSA lenI par3I thI; jisase unakI variSThatA bhI prabhAvita huI thii| isa sandarbha meM vizeSa jAnane kI icchA ho to lekhaka kI anya kRti 'rakSAbaMdhana aura dIpAvalI' nAmaka pustaka ko par3hanA caahiye| (55) chaThA pravacana 109 adhikAMzataH mahAna santa vanavAsI hote haiM, jaMgala meM rahate haiM aura jaMgaloM meM to jaMgalarAja hI hotA hai| jaMgala meM unakI A~khoM ke sAmane hI eka mAMsAhArI jAnavara zAkAhArI jAnavara kA zikAra kara rahA ho to kyA ve use bacAne ke liye mAMsAhArI ko rokeMge ? rokeMge to kaise rokeMge; kyoMki AsAnI se to vaha rukanevAlA hai nahIM / yadi vaha isaprakAra AsAnI se ruka jAya to use bhUkhA rahanA par3egA, bhUkhA maranA pdd'egaa| use rokane ke liye kyA ve use pITeMge, mAreMge ? yadi hA~; to ve munirAja bhI hiMsaka ho jaayeNge| binA hathiyAroM ke, binA jokhama uThAye yaha saba hogA bhI kaise ? bAta eka dina kI aura eka jIva kI to hai nahIM; jaMgala meM to yaha saba pratidina hotA hai| yadi AtmArthI munirAja isameM ulajheMge to phira ve AtmA kA dhyAna kaba kareMge ? eka jAnavara ko eka bAra bacA liyA to use nirantara kaise bacAye rakheMge ? kyA ve usakA pAlana-poSaNa bhI kareMge ? yadi hA~; to phira to pUrA tAma-jhAma khar3A ho jaayegaa| jisa ulajhana ko chor3akara Aye haiM; usI meM aura adhika gaharAI se ulajha jAyeMge / yaha kAma to rAjA-mahArAjAoM se bhI nahIM ho sakatA, cakravartiyoM se bhI nahIM ho sakatA; kyoMki yadi ho sakatA hotA to unake rAjya meM meM AnevAle jaMgaloM meM eka jIva dUsare ko mArakara nahIM khA sakatA thaa| yaha eka asaMbhava sA kArya hai| ataH munirAjoM kI karuNA yA rakSA karane kA bhAva yahIM taka sImita hai ki unake dvArA yA unake nimitta se kisI jIva kA ghAta na ho, kisI jIva ko pIr3A na pahu~ce / isIliye ye paMca mahAvrata aura pA~ca samitiyA~ haiM; jinakA pAlana ve sAvadhAnIpUrvaka karate haiN| munirAja 14 prakAra ke aMtaraMga aura 10 prakAra ke bahiraMga parigraha ke tyAgI hote haiN| jaba unhoMne tana kA vastra bhI chor3a diyA to phira ve
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana dharma ke nAma para hI sahI, gRhasthoM ke karane yogya bhavana nirmANa Adi kAryoM meM kaise ulajha sakate haiM ? kyA ye kArya binA hiMsA ke saMbhava haiM ? ___are bhAI ! ina kAryoM ko karanA-karAnA to bahuta dUra kI bAta hai; unake dvArA to inakI anumodanA bhI nahIM ho sktii| gRhatyAgI gRhastha bhI jaba ye kArya nahIM kara sakatA to phira munirAjoM kI to bAta hI alaga hai| ve to calate-phirate siddha haiM; unakI vRtti to alaukika hotI hai| ___ mere eka ziSya brahmacArI haiM, gRhatyAgI haiN| unhoMne eka bahuta bar3A projekTa apane hAthoM meM le liyA aura usake prati samarpita ho gye| ukta parisara meM maMdira ke sAtha-sAtha zatAdhika kamare bhI bana gaye the| maMdira kI gummada kA kAma cala rahA thA aura maiM vahA~ se acAnaka pAsa huA to use dekhane calA gyaa| ____ maiMne bahuta manA kiyA ki maiM hRdayarogI hU~; ata: Upara taka nahIM jA sakatA; para ve kaba mAnanevAle the| majadUroM se uThavAkara ve mujhe Upara le gaye aura vahA~ batAyA ki yaha itane phITa U~cA gummada hai| yahA~ se 1015 kilomITara taka AsAnI se dekhA jA sakatA hai| ve atyanta utsAhita the aura usa gummada kI stuti isaprakAra kara rahe the ki zAyada itane utsAha se kabhI bhagavAna kI bhI na kI hogii| ___mujhase unheM kyA apekSA thI yaha to ve hI jAne; para maiMne atyanta gaMbhIratA ke sAtha jo kucha kahA, vaha kucha isaprakAra thA - ___ maiMne kahA - he bhAI ! yadi tuma zAdI kara lete aura gRhasthI meM rahate to zAyada sampUrNa jIvana apane bApa-dAdoM ke makAna meM hI gujAra dete| yadi bur3hApe meM baccoM kI suvidhA ke liye apanA makAna bhI banAte to vaha bhI do kamaroM se adhika kA nahIM hotaa| Aja tuma gRhatyAgI brahmacArI kyA ho gaye ki tumheM do sau kamare 111 kama par3ate haiN| ve bhI eka gA~va meM nahIM, gA~va-gA~va meM / kyA ho gayA hai tumheM? hamane to aisA kucha nahIM par3hAyA thaa| Aja loga hamase pUMchate haiM ki ye Apake ziSya haiN| kyA Apane yahI par3hAyA hai ? to zarma ke mAre mAthA jhuka jAtA hai| taba ve tapAka se bole - sArI samAja meM yahI cala rahA hai| hama to gRhastha haiM; para ........ / maiMne unheM yahIM para roka diyA aura kahA mujhe isase Age kucha nahIM sunanA hai| tuma hamAre chAtra ho, tattvAbhyAsI ho, AtmakalyANa kI bhAvanA se ghara-bAra chor3a cuke ho; isaliye tuma se kucha kahane kA vikalpa AtA hai| anyathA hameM kisI se kyA lenA-denA ? isakA artha yaha nahIM hai ki maiM jinamandiroM aura dharmazAlA Adi ke nirmANa kA virodhI hU~; maiM to yaha kahanA cAhatA hU~ ki yaha kAma gRhasthoM ke haiM; gRhatyAgiyoM ke nhiiN| hama jaise una vidvAnoM ke bhI nahIM, jo jinavANI mA~ kI sevA kara sakate hoM, AtmArthiyoM ko jaina tattvajJAna kI zikSA de sakate hoN| ___ kucha loga kahate haiM ki Apane yaha bAta sabake sAmane kyoM kahI, pustaka meM kyoM likhI; yadi Apako adhika vikalpa thA to akele meM bhI to kaha sakate the| ___are bhAI ! akele meM hI to kahA thA; para kahIM koI asara dikhAI nahIM diyA; isalie sArvajanika bola rahe haiM aura likha bhI rahe haiN| jaba kahane se kucha nahIM huA to sabhA meM bolane se bhI kyA hogA, likhane se bhI kyA hogA? itanA to hogA hI ki jaba bhaviSya meM ukta pravRttiyoM kI samIkSA hogI to kama se kama ukta pravRttiyoM ke kartA-dhartA ke rUpa meM hamArA nAma to nahIM judd'egaa| (56)
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana 112 Apa unake utsavoM meM jAte haiM, utsAha se pravacana bhI karate haiM aura ina sabameM sAmila bhI hote haiM - ise kyA samajhA jAye ? yahI ki yadi hama ukta utsavoM meM na jAye to hameM yaha bAta kahane kA avasara bhI kaba milegA ? apanI bAta jana-jana taka pahu~cAne kA ekamAtra yahI to upAya hai| yadi hama nahIM gaye to phira to ukta vicAradhArA kA hI bolabAlA ho jaayegaa| ukta vikRtiyoM para praznacihna khar3A karanevAlA bhI koI nahIM rhegaa| hamArI yaha bAta Apako kaisI lagI ? yadi Apako ThIka lagatI hai to hamArA prayojana siddha ho gyaa| yadi koI nahIM bolegA, nahIM likhegA; to satya sAmane kaise AyegA, satya kA pracAra kaise hogA? Apa isake phala se bhI paricita hoMge, kyA-kyA ho sakatA hai isakA pariNAma ? hai Apako isakA kucha anumAna ? kyoM nahIM, para aba to hama kinAre para hI A gaye haiN| yadi koI nahIM bulAyegA to Ane-jAne ke zrama se baceMge, dhUla-miTTI ke dUSita vAtAvaraNa se baceMge; likhane-par3hane ke liye aura adhika samaya milegaa| jo kucha bhI ho sakatA hai; usa sabake liye hama pUrI taraha taiyAra haiN| yadyapi 3 guptiyA~ 28 mUlaguNoM meM nahIM haiM; tathApi ve 13 prakAra ke cAritra meM sAmila haiN| 5 mahAvrata, 5 samiti aura 3 gupti - yaha 13 prakAra sakala cAritra kahA gayA hai| cU~ki yahA~ sakala cAritra kA varNana cala rahA hai; ata: guptiyoM kI carcA bhI nyAyopAtta hai| yahI kAraNa hai ki daulatarAmajI 5 mahAvratoM aura 5 samitiyoM kI carcA karane ke uparAnta 3 guptiyoM kI carcA karate haiM; jo isaprakAra hai - samyak prakAra nirodha mana-vaca-kAya, Atama dhyaavte| tina suthira mudrA dekha mRgagaNa, upala khAja khujAvate / / jaba ve munirAja mana, vacana aura kAya kA bhalIbhA~ti nirodha karake 113 apane AtmA kA dhyAna karate haiM, taba ve AtmA meM aise nimagna ho jAte haiM ki patthara kI mUrti ke samAna sthira mudrA ko dekhakara, unakI deha ko patthara samajha kara hiraNa athavA jaMgalI pazu apanI khAja khujAne lagate haiN| ___ AtmadhyAna ke kAla meM vANI se to kucha bolanA hotA hI nahIM hai, unheM bolane kA vikalpa bhI nahIM rahatA hai; kAyA bhI aisI sthira ho jAtI hai ki mAno patthara kI mUrti hI virAjamAna ho aura mana bhI pUrNata: antaramukhI ho jAtA hai, mana ke nimitta se AtmA meM uThanevAlI vikalpataraMge zAnta ho jAtI haiN| unakI isa sthiti ko manogupti, vacanagupti aura kAyagupti kahate haiN| ___cauthe chanda kI antima do paMktiyA~ paMcendriya vijaya ke sandarbha meM haiM; jo isaprakAra haiM - rasa rUpa gaMdha tathA pharasa aru, zabda zubha asuhAvane / tinameM na rAga virodha, paMcendriya jayana pada pAvane / / sakala cAritra ke dhanI munirAja paMcendriyoM ke viSaya - sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda - yadi suhAvane hoM to unameM rAga nahIM karate aura asuhAvane hoM to dveSa nahIM karate; isaliye ve munirAja paMcendriya vijayI haiN| ___ kyA koI munirAja aisA kaha sakate haiM ki yaha sthAna kitanA ramaNIka hai, dekhakara tabiyata prasanna ho gii| kaisI sugandhita pavana manda-manda cala rahI hai, mausama kitanA acchA hai, na adhika sardI aura na adhika grmii| kahate haiM yahA~ bArahoM mahine aisA hI mausama rahatA hai, na koI zora-gula, na kisI prakAra kA pradUSaNa / lagatA hai zeSa jIvana yahIM bitAyA jaay| nahIM, kadApi nahIM; kyoMki munirAja pA~ca indriyoM ko jItanevAle hote haiM aura ukta vAkyAvalI meM paMcendriya viSayoM ke prati ananya lAlasA vyakta ho rahI hai| aba munirAjoM ko pratidina karane yogya 6 Avazyaka aura zeSa 7 guNoM kI carcA karate haiM - (57)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana 114 pratidina prAtaH, dopahara aura zAma ko chaha-chaha ghar3I (2 ghaMTe aura 12 miniTa) mana se sAmAyika karanA, sacce deva-zAstra-guru kI vacana se stuti karanA aura kAyA se jinendra kI vaMdanA karanA, sarvajJakathita Agama kA svAdhyAya karanA, pratikramaNa aura kAyotsarga karanA - ye chaha munirAjoM ke Avazyaka haiM, unake liye avazya karane yogya kArya haiN| ye unake avaza kArya haiN| tAtparya yaha hai ki ve inheM svAdhIna hokara karate haiM, kisI ke vaza hokara nhiiN| snAna kA tyAga, dantadhovana kA tyAga, vastra kA tyAga, bhUmizayana arthAt jamIna para sonA, dina meM eka bAra AhAra lenA, khar3e-khar3e hAtha meM AhAra lenA aura kezaloMca karanA - ye sAta munirAjoM ke zeSa guNa haiN| inakI carcA chahaDhAlA kI chaThavIM DhAla meM isaprakAra kI gaI hai - samatA samhArai thuti ucAe~, vaMdanA jinadeva ko / nita karaiM zruti-rati kareM pratikrama, tajaiM tana ahameva ko / / jinake na nhauMna na daMtadhovana, leza aMbara Avarana / bhU mAhiM pichalI rayani meM, kachu zayana ekAzana karana / / ika bAra dina meM laiM ahAra, khar3e alapa nija-pAna meN| kacaloMca karata na Darata pariSaha, soM lage nija-dhyAna meM / / ve munirAja pratidina samatApUrvaka sAmAyika karate haiM, stuti bolate haiM, jinadeva kI vaMdanA karate haiM, unakA prema nirantara svAdhyAya meM rahatA hai, pratikramaNa karate haiM aura zarIra ke prati mamatvabhAva ko chor3ate haiM arthAt kAyotsarga karate haiN| ye chaha munirAjoM ke pratidina karane yogya Avazyaka kArya haiN| una munirAjoM ke na snAna hai aura dantadhovana hai| tAtparya yaha hai ki na to ve nahAte haiM aura na dAtuna (maMjana) karate haiN| unake zarIra para raMcamAtra bhI vastra kA AvaraNa nahIM hotA arthAt ve pUrNata: nagna rahate haiN| ve pichalI rAta meM, bhUmi para eka Asana se thor3A-bahuta sote haiN| rAta meM to bhojana kA prazna hI nahIM hai, dina meM bhI eka bAra khar3e-khar3e, thAlI meM nahIM, apane hAthoM meM alpAhAra karate haiN| ve 22 pariSahoM se Darate nahIM haiM aura apane hAthoM se kezoM kA luMcana karate haiM aura apane AtmA ke dhyAna meM lage rahate haiN| ___ munirAjoM ke ukta 28 mUlaguNoM meM se do mUlaguNa to AhAra se hI saMbaMdhita haiN| unake saMbaMdha meM merI eka anya kRti 'paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava' kA nimnAMkita kathana dhyAna dene yogya hai - "munirAjoM ke 28 mUlaguNoM meM do mUlaguNa AhAra se hI saMbaMdhita haiM - 1) dina meM eka bAra alpa AhAra lenA aura 2) khar3e-khar3e hAtha meM AhAra lenaa| jaisA ki chahaDhAlA kI nimnAMkita paMkti meM kahA gayA hai - "ikabAra dina meM leM AhAra khar3e alapa nijapAna meN|" munirAja dina meM eka bAra hI AhAra lete haiM, vaha bhI bharapeTa nahIM, alpAhAra hI lete haiM aura vaha bhI khar3e-khar3e apane hAtha meM hii| aisA kyoM hai, khar3e-khar3e hI kyoM ? baiThakara zAnti se do roTiyA~ khA lene meM kyA hAni hai ? hAtha meM hI kyoM, thAlI meM jImane meM bhI kyA dikkata hai ? isIprakAra eka bAra hI kyoM, bAra-bAra kyoM nahIM, alpAhAra hI kyoM, bharapeTa kyoM nahIM ? yaha kucha prazna haiM, jo logoM ke hRdaya meM utpanna hote haiN| vanavAsI munirAja nagaravAsI gRhasthoM kI saMgati se jitane adhika bace raheMge, utanI hI adhika AtmasAdhanA kara skeNge| isIkAraNa ve nagaravAsa kA tyAga karate haiM, vana meM rahate haiM, manuSyoM kI saMgati kI apekSA vanavAsI pazu-pakSiyoM kI saMgati unheM kama khataranAka lagatI hai; (58)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana 116 kyoMki pazu-pakSI, kIr3e-makor3e bhale hI thor3I-bahuta zArIrika pIr3A pahu~cAveM, para ve vyartha kI carcAe~ kara upayoga ko kharAba nahIM krte| gRhastha manuSya to vyartha kI laukika carcAoM se unake upayoga ko bhraSTa karate haiN| jisa rAga-dveSa se bacane ke liye ve sAdhu huye haiM, unheM ye gRhastha yenakenaprakAreNa unhIM rAga-dveSoM meM ulajhA dete haiN| tIrthoM ke uddhAra ke nAma para unase cande kI apIla karAveMge, paMca-paMcAyatoM meM ulajhAyeMge, unake sahAre apanI rAjanIti calAyeMge, unheM bhI kisI na kisI rUpa meM apanI rAjanIti meM samAyojita kara leNge| ina gRhasthoM se bacane ke liye hI ve vanavAsI hote haiM; para AhAra eka aisI AvazyakatA hai ki jisake kAraNa unheM ina gRhasthoM ke samparka meM AnA hI par3atA hai| ata: sAvadhAnI ke lie ukta niyama rakhe gaye haiN| eka to yaha ki jaba AhAra ke vikalpa se nagara meM Ate haiM to mauna lekara Ate haiM, dUsare khar3e-khar3e hI AhAra karate haiM; kyoMki gRhasthoM ke ghara meM baiThanA ucita pratIta nahIM hotaa| gRhasthoM kA samparka to jitanA kama ho, utanA hI acchA hai| dUsaroM se kaTane kA mauna sabase sazakta sAdhana hai; ve use hI apanAte haiN| dUsare, inheM itanI phursata kahA~ hai ki baiThakara zAnti se khaaveN| unheM to zuddha sAtvika AhAra se apane peTa kA khaDr3hA bharanA hai, vaha bhI AdhA-adhUrA / zAnti se baiThakara dhIre-dhIre bharapeTa khAne meM samaya barbAda karanA iSTa nahIM hai| jaba hama kisI kAma kI jaldI meM hote haiM to kahA~ dhyAna rahatA hai svAda kA ? unheM bhI gRhastha ke ghara se bhAgane kI jaldI hai, sAmAyika meM baiThane kI jaldI hai; AtmasAdhanA karane kI jaldI hai| ____ baccoM kA mana bhI jaba khela meM hotA hai to ve bhI kahA~ zAnti se baiThakara khAte haiN| mA~ ke ati anurodha para khar3e-khar3e thor3A-bahuta khAkara khelane bhAgate haiN| mana to khela meM hai, unheM khAne kI phursata nhiiN| 117 usIprakAra hamAre munirAjoM kA mana to AtmadhyAna meM hai, unheM zAnti se baiThakara khAne kI phursata kahA~ hai ? isIprakAra bharapeTa khAne ke bAda Alasa kA AnA svAbhAvika hI hai| ata: jina munirAjoM ko AhAra se lauTane para 6 ghar3I taka sAmAyika karanI hai, unheM pramAda bar3hAnevAlA bharapeTa bhojana kaise suhA sakatA hai ? jaba chAtroM kI parIkSAe~ hotI haiM, isakAraNa unheM dera rAta taka par3hanA hotA hai to ve bhI zAma kA bhojana alpa hI lete haiN| isakAraNa munirAjoM kA AhAra alpAhAra hI hotA hai| ve to mAtra jIne ke lie zuddhasAtvika alpa AhAra lete haiN| ve AhAra ke liye nahIM jIte, jIne ke liye AhAra lete haiN| bharapeTa AhAra kara lene para pAnI bhI pUrA nahIM piyA jAyegA aura bAda meM pyAsa lgegii| ve to bhojana ke samaya hI pAnI lete haiM, bAda meM to pAnI bhI nahIM pIte / pAnI kI kamI ke kAraNa bhojana bhI ThIka se nahIM pacegA aura kabja Adi aneka roga A ghereNge| aisI sthiti meM AtmasAdhanA meM bhI bAdhA pdd'egii| ata: ve alpAhAra hI lete haiN| ____ hAtha meM AhAra lene ke pIche bhI rahasya hai| yadi thAlI meM AhAra leveM to phira baiThakara hI lenA hogA, khar3e-khar3e AhAra thAlI meM saMbhava nahIM hai| dUsare thAlI meM unakI icchA ke viruddha bhI adhika yA anapekSita sAmagrI rakhI jA sakatI hai| jUThA chor3anA ucita na hone se khAne meM adhika A sakatA hai| hAtha meM yaha saMbhava nahIM hai| yadi kisI ne kadAcit rakha bhI diyA to kitanA rakhegA ? basa eka grAsa hI na ? para thAlI meM to cAhe jitanA rakhA jA sakatA hai| bhojana meM jo svAdhInatA hAtha meM khAne meM hai, vaha svAdhInatA thAlI meM khAne meM nahIM rhtii| eka bAta yaha bhI hai ki usameM bhaktagaNa apane vaibhava ko pradarzita kiye binA nahIM rhte| yadi mahArAja thAlI meM khAne lageM to koI cA~dI kI thAlI meM khilAyegA, koI sone kI thAlI meN| (59)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 chahaDhAlA kA sAra chaThA pravacana digambara vItarAgI bhagavAna ko bhI hama sone-cA~dI, hIre-javAharAta se sajAne lage haiN| yadi digambara loga unake tana para koI gahanA-kapar3A nahIM sajA sakate to ve unake parikara ko sjaaveNge| chatra-ca~varoM ke mAdhyama se unheM jagamagA deNge| jinheM tuccha jAnakara ve tyAga kara Aye haiM, unhIM ko unake cAroM ora sjaaveNge| rAgiyoM kI pravRttiyA~ rAgamaya hI hotI haiM, vairAgI aura vItarAgI munirAjoM ko ve vRttiyA~ aura pravRttiyA~ kaise suhA sakatI haiM ? yaha rahasya hai unake karapAtrI hone kaa| yaha to Apa jAnate hI haiM ki munirAja jaba AhAra lekara vApisa lauTate haiM to unheM AcAryazrI ke samakSa upasthita hokara caryA ke kAla meM mana-vacana-kAya kI kriyA meM kucha doSa laga gayA ho, to vaha saba bhI batAkara prAyazcita lenA hotA hai| bhojana kI caryA ke bAda hI yaha saba kyoM ? isalie ki AhAra ke kAla meM gRhasthoM ke samAgama kI anivAryatA hai aura unake samAgama meM doSa hone kI saMbhAvanA bhI adhika rahatI hai| isI bAta se anumAna lagAyA jA sakatA hai ki gRhasthoM kA samAgama sAdhuoM ke liye kitanA khataranAka hai ? isI kI vizuddhi ke liye yaha niyama rakhA gayA hai ki AhAracaryA ke bAda sAdhu AcAryazrI ke pAsa jAkara saba-kucha nivedana kareM aura unake AdezAnusAra prAyazcita kreN| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara vItarAgI sAdhuoM ko gRhasthoM ke samAgama se bacane kA pUrA-pUrA yatna karanA cAhiye / gRhasthoM kA bhI yaha kartavya hai ki ve bhI munirAjoM ko jagata ke prapaMcoM meM na uljhaaveN| ____ yadi unheM unakA satsamAgama mila jAtA hai to unase vItarAgI carcA hI karanA cAhiye, tattvajJAna samajhane kA hI prayAsa karanA caahiye| munirAja uddiSTa AhAra ke tyAgI hote haiN| unakI vRtti ko madhukarI vRtti kahA gayA hai| jisaprakAra bhauMrA yA madhumakkhI jina phUloM se madhu grahaNa karatI hai, rasa grahaNa karatI hai; vaha use raMcamAtra bhI kSati na ho jAve - isa bAta kA dhyAna rakhatI hai| ve puSpa kA rasa lete samaya itanA dhyAna rakhate haiM ki usa para apanA vajana bhI nahIM DAlate, bhinabhinAte rahate haiM, ur3ate rahate haiM aura atyanta bArIka apane DaMka se isaprakAra rasa cUsate haiM ki puSpa kA AkAra bhI nahIM bigar3atA, vaha ekadama jaisA kA taisA banA rahatA hai| usIprakAra munirAja bhI, jisake yahA~ AhAra lete haiM, use kisI bhI prakAra kI pIr3A pahu~ce, aisA nahIM hone dete| ata: unake uddezya se banAye gaye AhAra ko grahaNa nahIM karate / gRhastha ne jo AhAra svayaM ke liye banAyA, usameM se hI vaha munirAja ke liye deve, vahI grahaNa karate haiN| munirAjoM ke uddezya se banAye gaye AhAra meM jo AraMbhI hiMsA hotI hai, usakA bhAgI munirAja ko bananA hogA; isakAraNa munirAja nahIM cAhate ki koI unake uddezya se AhAra banAve / yahI kAraNa hai ki ve uddiSTa AhAra ke tyAgI hote haiN|" - isake bAda munirAjoM kI vRtti aura pravRtti kA citraNa isaprakAra kiyA gayA hai - ari-mitra mahala-masAna, kaMcana-kAMca niMdanathati kara na / arghAvatArana asi-prahArana meM, sadA samatA dharana / / munirAjoM kI vRtti aura pravRtti pratyeka paristhiti meM samatAbhAvarUpa hI rahatI hai| ve munirAja zatru ke sAtha dveSa aura mitra ke sAtha rAga nahIM karate, mahala meM rAga aura masAna (maraghaTa) meM dveSa nahIM rakhate, kaMcana aura kA~ca meM bhI bheda nahIM rkhte| isIprakAra bhagavAna samajhakara arghya car3hAnevAle aura zatru samajhakara talavAra kA prahAra karanevAloM para bhI rAga-dveSa nahIM rakhate, sAmyabhAva hI rakhate haiN| na kevala yahI, munirAjoM kI aura bhI aneka vizeSatAyeM hotI haiM; 1. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava, pRSTha : 58-62 (60)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra 120 jinameM kucha isaprakAra haiM tapa tapaiM dvAdaza, dharai vRSa daza, ratanatraya se sdaa| mani sAtha meM vA eka vicarai. caha~ nahiM bhava-sakha kdaa|| yoM hai sakala saMyama carita, suniye svarUpAcarana aba / jisa hota pragaTai ApanI nidhi, miTai para kI pravRtti saba / / ve munirAja anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza - ye 6 bAhya tapa aura prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna - ye 6 aMtaraMga tapa - isaprakAra kula milAkara 12 tapoM ko tapate haiN| uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya aura uttama brahmacarya - ina 10 dharmoM ko dhAraNa karate haiM aura samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra kA sevana karate haiN| yadi 10 dharmoM aura 12 tapoM ke bAre meM vizeSa jAnane kI icchA ho to lekhaka kI anya kRti 'dharma ke dazalakSaNa' kA svAdhyAya karanA cAhiye; kyoMki usameM 10 dharmoM kI carcA to bahuta vistAra se lagabhaga 200 pRSThoM meM hai hI, sAtha meM uttama tapadharma ke sandarbha meM 12 tapoM kI carcA bhI 19 pRSThoM meM hai| ve munirAja yA to munisaMgha meM rahate haiM yA akele hI vihAra karate rahate haiM aura saMsAra ke sukhoM ko ve kabhI bhI nahIM caahte| isaprakAra yaha sakalasaMyama cAritra hai aura aba svarUpAcaraNa cAritra ke saMbaMdha meM carcA karate haiN| he bhavyajIvo! tuma use dhyAna se suno| usake hone para apanI nidhi pragaTa ho jAtI hai aura parasaMbaMdhI samasta pravRttiyA~ miTa jAtI haiM, vilaya ko prApta ho jAtI haiN| isaprakAra chaThavIM DhAla ke pUrvArddha meM samAgata sakalacAritra kI carcA se virAma lete haiN| aba svarUpAcaraNa cAritra kI carcA kreNge| sAtavA~ pravacana tIna bhuvana meM sAra, viitraag-vijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra, namahU~ triyoga smhaarikai|| chahaDhAlA kI chaThavIM DhAla meM pratipAdita munidharma ke svarUpa kI carcA cala rahI hai| usameM sakala saMyama kI bAta huI; aba svarUpAcaraNa cAritra kI bAta AraMbha karate haiN| yadi apane svarUpa meM AcaraNa kA nAma hI svarUpAcaraNa hai to phira sabase pahale apane svarUpa ko samajhanA hogaa| bhagavAna AtmA kA vAstavika svarUpa para se bhinna, paryAya se bhinna aura guNabheda se bhI bhinna abheda akhaNDa jJAnAnanda svabhAva hI hai| isaliye use jAnakara, usameM hI apanApana sthApita kara, usameM hI jama jAnA, rama jAnA, samA jAnA svarUpAcaraNa cAritra hai| yadyapi svarUpAcaraNa cauthe guNasthAna se hI AraMbha ho jAtA hai; tathApi yahA~ prasaMga munidharma kA hai; isaliye yahA~ sakala saMyama ke sAtha rahanevAle svarUpAcaraNa kI hI bAta karate haiN| samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya caukar3I ke cale jAne se jo nirmala pariNati utpanna hotI hai; use munirAjoM kI zuddha pariNati kahate haiM aura ukta zuddha pariNatipUrvaka jaba upayoga bhI antarmukha hotA hai to use zuddhopayoga kahate haiN| isaprakAra jaba pariNati aura upayoga donoM hI zuddha hote haiM; taba jo sthiti banatI hai, usa sthiti kA nAma hI svarUpAcaraNa cAritra hai| vaha . (61) nakA cacA karagA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 chahaDhAlA kA sAra sAtavA~ pravacana sAtaveM guNasthAna meM aura usake Age hotA hai| kintu jaba upayoga bahirmukha ho jAtA hai, para tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhatA kAyama rahatI hai; usa samaya jisaprakAra ke zubhabhAva aura zubhAcaraNa hotA hai; usa zubhabhAva aura zubhAcaraNa kA nAma vyavahAracAritra yA sakalasaMyama hai| bAhya meM 28 mUlaguNoM ke pAlane kI bhAvanArUpa zubhabhAva aura 28 mUlaguNoM ke pAlanarUpa AcaraNa vyavahAracAritra hai aura isI samaya jo tIna kaSAya ke abhAvarUpa nirmala pariNati hai; usameM bhI una vratoM ko nizcaya se ghaTita kiyA jA sakatA hai| svarUpAcaraNa kI mahimA batAte huye vigata chanda meM kahA thA ki - jisa hota pragaTe ApanI nidhi, miTe para kI pravRtti sb| para ke lakSya se apane meM utpanna honevAlI pravRtti hI parapravRtti hai aura apanA AtmasvabhAva hI apanI nidhi hai| svarUpAcaraNacAritra ke hone para para ke lakSya se apane meM honevAlI parapravRtti naSTa ho jAtI hai aura AtmasvabhAva pragaTa ho jAtA hai| tAtparya yaha hai ki apanI nidhi to apane meM hI hai; use kahIM bAhara se nahIM lAnA hai| use lAnA nahIM hai, pragaTa karanA hai| usa AtmasvabhAva rUpa nidhi ko jAnanA hI usa nidhi ko pAnA hai, pragaTa karanA hai| ukta svarUpAcaraNa cAritra se hI parapravRtti miTakara apane AtmasvabhAva ko jAnanerUpa nidhi pragaTa ho jAtI hai| isaprakAra para se nivRtti aura sva meM pravRtti hI svarUpAcaraNa cAritra hai| jisa svarUpAcaraNa cAritra ke hone para para kI pravRtti miTa jAtI hai aura apanI nidhi pragaTa ho jAtI hai; aba usa zuddhopayogarUpa svarUpAcaraNa cAritra kI bAta karate haiM - jina parama painI subudhi chainI, DAri antara bhediyaa| varaNAdi aru rAgAdi teM, nija bhAva ko nyArA kiyaa| nija mAhiM nija ke hetu, nija kara Apako Apai ghyau| guNa-guNI jJAtA-jJAna-jJeya, ma~jhAra kachu bheda na rhyau|| jaha~ dhyAna-dhyAtA-dhyeyako, na vikalpavaca-bhedana jhaaN| cidbhAva karma cideza kartA, cetanA kiriyA tahA~ / / tInoM abhinna akhinna zudha, upayoga kI nizcala dsaa| pragaTI jahA~ dRga-jJAna-vrata, ye tInadhA ekai lasA / / paramANa-naya-nikSepa ko, na udyota anubhava meM dikhai| draga-jJAna-sukha balamaya sadA, nahiM Ana bhAva jumo viSai / / maiM sAdhya-sAdhaka maiM abAdhaka, karma aru tasu phalani taiN| citpiNDacaNDaakhaNDasuguNakaraNDa, cyuti punikalani / / jinhoMne atyanta tIkSNa sabaddhirUpI chainI ko antara meM DAlakara varNAdi parapadArthoM aura rAgAdi vikArI bhAvoM ko bheda kara inase nija bhagavAna AtmA ko nyArA kiyA arthAt nyArA jAnakara apane meM hI, apane liye, apane dvArA, apane ko, apane Apa grahaNa kara liyA; taba guNa-guNI meM tathA jJAtA-jJAna-jJeya meM kucha bhI antara nahIM rhaa| usa svarUpAcaraNa cAritra arthAt zuddhopayoga kI nizcala dazA meM dhyAna-dhyAtA aura dhyeya kA bhedarUpa vikalpa nahIM rahatA, vacana kA vikalpa bhI nahIM rahatA / vahA~ kartA, karma aura kriyA kA bheda bhI nahIM rahatA; kyoMki cidbhAva hI karma hai, cideza kartA hai aura cetanA kriyA hai - isaprakAra ye tInoM abhinna haiM, akhinna haiM arthAt kheda se rahita haiN| __ zuddhopayoga meM jJAna-darzana-cAritra kI aisI dazA pragaTa huI ki jisameM ye darzana, jJAna aura cAritra tIna hokara bhI ekarUpa meM hI zobhAyamAna ho rahe haiN| anubhava arthAt zuddhopayoga ke kAla meM pramANa, naya aura nikSepoM kA udyota bhI nahIM hotA / anubhava meM to aisA bhAsita hotA hai ki maiM to (62)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 chahaDhAlA kA sAra sAtavA~ pravacana 125 sadA hI darzana, jJAna, sukha aura vIryamaya hU~ aura anya koI bhAva mujha meM nahIM hai| maiM hI sAdhya hU~, maiM hI sAdhaka hU~ aura maiM karma aura usake phaloM se abAdhaka hU~; pracaNDa caitanya kA piNDa hU~, akhaNDa hU~ aura suguNoM kA karaNDa (piTArA) hU~ aura paryAyoM meM honevAle utAra-car3hAva se rahita huuN| jisaprakAra candramA meM solaha kalAyeM hotI haiM; vaha pratidina ghaTatAbar3hatA rahatA hai, eka-sA nahIM rhtaa| yahI sthiti saMsAra avasthA meM paryAyoM kI hai; ve kabhI bhI eka-sI nahIM rhtii| yaha bhagavAna AtmA paryAyoM ke utAra-car3hAva se rahita hai| ___ yadi parapravRtti se nivRtti aura svarUpa meM pravRtti hI svarUpAcaraNa hai to ise prApta karane ke liye sva aura para ke bIca bhedavijJAna karanA atyanta Avazyaka hai; kyoMki sva aura para ke bIca kI sImArekhA jAne binA para se nivRtta honA aura sva meM pravRtta honA saMbhava nahIM hai| isaliye yahA~ kahA gayA hai ki varNAdi arthAt rUpa, rasa, gaMdha, sparzavAle dehAdi paudgalika padArthoM aura paralakSya se apane AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSarUpa bhAvoM se nijabhAva arthAt jJAnAnanda svabhAvI nijAtmA ko apanI tIkSya prajJA se bhinna pahicAna liyA hai, bhinna jAna liyA hai| samayasAra kalaza meM bhI kahA hai - varNAdyA vA rAgamohAdayo vA bhinnA bhAvA: sarva evAsya puMsaH / ' varNAdi aura rAgAdirUpa sabhI bhAva (padArtha) bhagavAna AtmA se bhinna hI haiN| AtmA ne yaha kArya na to dUsaroM se karAyA hai aura na dUsaroM ke sahayoga se kiyA hai; apitu para se bhinna apane AtmA ko, apane liye, apane meM, apane dvArA svayaM grahaNa kiyA hai arthAt jAna liyA hai| yaha jAna liyA hai ki yaha jJAnAnanda svabhAvI AtmA maiM hI huuN| jaba yaha AtmAnubhavana kI prakriyA calatI hai; taba aise vikalpa nahIM uThate ki jJAna guNa hai, AtmA guNI hai; AtmA jJAtA hai, jAnanA jJAna hai aura jo jAnane meM A rahA hai, vaha AtmA jJeya hai| tAtparya yaha hai ki ukta svarUpAcaraNa kI avasthA meM guNa-guNI aura jJAtA-jJAna-jJeya saMbaMdhI vikalpa khar3e nahIM hote| jisaprakAra jJAtA-jJAna-jJeya saMbaMdhI vikalpa khar3e nahIM hote; usIprakAra dhyAna-dhyAtA-dhyeyasaMbaMdhI vikalpa bhI khar3e nahIM hote; vacanasaMbaMdhI vikalpa khar3e nahIM hote / kartA-karma-kriyA ke sandarbha meM bhI yahI sthiti hai; kyoMki cideza AtmA kartA hai, cidbhAva (jJAna-darzana) karma hai aura cetanA (jAnanA-dekhanA) kriyA hai / eka dravya kI maryAdA ke bhItara hone se tInoM eka hI haiM, eka AtmA hI haiN| zuddhopayoga arthAt svarUpAcaraNa kI dazA meM tInoM abhinna hI haiM; isaliye akhinna haiM; kisI prakAra kI khinnatA zuddhopayoga ke samaya nahIM hotii| zuddhopayoga meM darzana-jJAna-cAritra kI aisI nizcala dazA pragaTa ho gaI hai ki jisameM ye darzana-jJAna-cAritra tIna hokara bhI ekarUpa meM hI zobhAyamAna ho rahe haiN| anubhUti ke kAla meM pramANa-naya-nikSepa kA udaya bhI nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki pramANa-naya-nikSepa saMbaMdhI vikalpa bhI khar3e nahIM hote| usameM to aisA bhAsita hotA hai ki maiM to sadA hI jJAna-darzanasukha aura balamaya hU~; inake atirikta koI anya bhAva mujhameM nahIM hai| ____ maiM hI sAdhya hU~ aura maiM hI sAdhaka hU~ tathA karma aura karmaphaloM se maiM sadA hI abAdhaka huuN| tAtparya yaha hai ki mujhameM sAdhya-sAdhaka kA bhI bheda nahIM hai, vikalpa nahIM hai aura karmacetanA aura karmaphalacetanA kI 1. samayasAra kalaza 37 (63)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaThAlA kA sAra sAtavA~ pravacana 126 bAdhA nahIM hai; kyoMki maiM to jJAnacetanArUpa huuN| maiM caitanya kA piNDa hU~, pracaNDa hU~, akhaNDa hU~ aura guNoM kA piTArA hU~ tathA sabhI prakAra ke vikArI bhAvoM se rahita huuN| dezanAlabdhi meM gurumukha se sunakara kiye gaye nirNaya ke anusAra pahale vikalpa kI bhUmikA meM aise vikalpa calate the ki maiM hI jJAna hU~, maiM hI jJAtA hU~, maiM hI jJeya hU~; maiM hI dhyAna hU~, maiM hI dhyAtA hU~ aura maiM hI dhyeya hU~; maiM hI kartA hU~, maiM hI karma hU~, maiM hI karaNa hU~, maiM hI sampradAna hU~, maiM hI apAdAna hU~ aura maiM hI adhikaraNa hU~; maiM pramANa kA viSaya hU~ yA zuddhanaya kA viSaya hU~, maiM pratyakSa hU~ yA parokSa hU~; kintu anubhava ke kAla meM ukta sabhI vikalpajAla samApta ho jAtA hai aura eka acala, akhaNDa, abheda, nirvikalpa bhagavAna AtmA hI ekamAtra maiM hU~ - isaprakAra kA vikalpoM se rahita anubhava (jJAna) raha jAtA hai| isa nirvikalpajJAna ke jJeyabhUta bhagavAna AtmA meM 'yaha maiM hU~' - aisA apanA banA rahatA hai aura dhyAna kA dhyeya bhI vahI abheda-akhaNDa AtmA banA rahatA hai| - isI kA nAma anubhava hai, zuddhopayoga hai aura svarUpAcaraNa hai| yahA~ eka prazna yaha ho sakatA hai ki jaba yaha AtmA zuddhopayoga meM rahegA; taba chaha AvazyakoM kA pAlana kaise hogA ? unakA pAlana to Avazyaka hI hai; kyoMki unakA nAma hI Avazyaka hai aura ve chaha Avazyaka muniyoM ke mUlaguNoM meM haiN| mUlaguNa kA artha bhI yahI hai ki muniyoM ke jIvana meM ye guNa hote hI haiM, honA hI caahiye| unase kahate haiM ki kArya tIna prakAra ke hote haiM - 1. Avazyaka, 2. paramAvazyaka aura 3. anAvazyaka / inameM sarvAdhika mahattvapUrNa kArya paramAvazyaka kArya hai, jise karane ke liye Avazyaka kAryoM ko bhI chor3A jA sakatA hai; kyoMki munidharma meM jo kucha kiyA jAtA hai, vaha saba ekamAtra isI kI prApti ke liye hI kiyA jAtA hai| 127 jaba yaha paramAvazyaka kArya saphala ho gayA, arahaMta dazA prApta ho gaI to phira Avazyaka kArya bhI anAvazyaka ho jAte haiN| arahaMta avasthA meM to ye Avazyaka rahate hI nahIM hai; kintu zuddhopayoga ke kAla meM bhI nahIM rahate / jaba munirAja bAhubalI dhyAna meM eka varSa taka khar3e rahe, taba vANI se stuti karanA, kAyA se vaMdanA karanA Adi Avazyaka kahA~ kiye jA sake? ____ gRhastha avasthA meM bhI jaba hama sAmAyika kara rahe hote haiM; taba yadi munirAja A jAveM to kyA sAmAyika chor3akara unakI vaMdanA Adi meM pravRtti karate haiM, karanA cAhiye kyA ? munirAjoM ko to do kArya hI karane yogya haiN| prathama AtmadhyAnarUpa paramAvazyaka kArya aura dUsarA chaha AvazyakoM ke pAlanarUpa shubhbhaav| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM AcArya samantabhadra likhate haiM - jJAnadhyAnataporakta: tapasvI sa prazasyate / ' jJAna mAne svAdhyAya aura dhyAnarUpa tapa meM lIna tapasvI hI prazaMsA ke yogya haiN| AcArya samantabhadra ke ukta kathana meM dhyAnarUpa zuddhopayoga aura adhyayana-adhyApanarUpa zubhopayoga para vizeSa bala diyA gayA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki chaha AvazyakoM meM zrutirati arthAt svAdhyAya ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| isaprakAra munirAjoM ke liye to svAdhyAyarUpa Avazyaka aura dhyAnarUpa paramAvazyaka - ina do para hI adhika vajana hai| para Aja to sthiti yaha hai ki muni-avasthA meM jo kArya karaneyogya bhI nahIM hai; una anAvazyaka kAryoM se hI unheM phursata nahIM hai; taba 1. ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka kramAMka : 10 (64)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 chahaDhAlA kA sAra sAtavA~ pravacana Avazyaka aura paramAvazyaka kArya kaba kiye jAyeM ? jo bhI ho, para vastusthiti to jo hai, so hai; usameM kyA kiyA jA sakatA hai ? yadyapi zubhabhAva bhI munirAjoM ke jIvana meM hote haiM, ho bhI sakate haiM; para unake jIvana meM ukta chaha AvazyakarUpa zubhabhAva hI ho sakate haiN| mandira banavAne Adi ke AraMbhajanita bhAva bhI yadyapi zubhabhAva haiM; para ye zubhabhAva gRhastha ke to ho sakate haiM, para munirAjoM ke nhiiN| munirAjoM ke liye ve kArya anAvazyaka hI haiN| zuddhopayogarUpa svarUpAcaraNa cAritra kI isa dazA kA phala batAte huye kavivara daulatarAmajI likhate haiM - yoM cintya nija meM thira bhaye, tina akatha jo Ananda lhyau| so indra nAga narendra vA, ahamindra ke nAhIM kahyau / / taba hI zukla dhyAnAgni kari, caughAti vidhi kAnana dahyo / saba lakhyau kevalajJAna kari, bhaviloka koM zivamaga khyau|| isaprakAra kA cintana karake jo jIva apane meM sthira ho gaye; unhoMne jisaprakAra kA Ananda liyA; usakA kathana karanA azakya hai; kyoMki isaprakAra kA Ananda indra, nAgendra, narendra (cakravartI) aura ahamindroM ko bhI prApta nahIM hai| yaha kSapakazreNI kI dazA kA varNana hai; kyoMki Age kI paMktiyoM meM likhA hai ki usI samaya zukladhyAnarUpI agni ke dvArA cAra ghAtiyAkarmarUpI jaMgala ko jalA diyA, usI samaya kevalajJAna ho gayA aura kevalajJAna ke dvArA sabakucha dekha liyA gayA, jAna liyA gyaa| usake bAda bhavyajIvoM ko muktimArga kA upadeza diyaa| isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha 7veM guNasthAna se 13veM guNasthAna taka kA vivecana hai; kyoMki kSapaka zreNI kA ArohaNa 7veM guNasthAna meM hotA hai aura divyadhvani 13veM guNasthAna meM khiratI hai| ____ yaha zuddhopayogarUpa svarUpAcaraNa cAritra kA vivecana hai; jisake phala meM cAra ghAtiyA~ karmoM kA abhAva hokara anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIrya se yukta arahaMta avasthA prApta hotI hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki indra, ahamindra aura cakravartI bhI to samyagdRSTI hote haiM; unheM bhI anubhavajanya atIndriya sukha prApta hai; ata: yaha kahanA ki - yoM cintya nija meM thira bhaye, tina akatha jo Ananda lhyo| so indra nAga narendra vA, ahamindra ke nAhIM khyau|| kahA~ taka ucita hai ? isakA sIdhA sahaja uttara yaha hai ki yahA~ sAtaveM guNasthAna ke Upara kI bAta cala rahI hai aura indra, narendra, ahamindra cauthe guNasthAna meM hote haiN| sAtaveM guNasthAna ke Upara jaisA va jitanA Ananda prApta hai; vaisA aura utanA cauthe guNasthAnavAle indrAdika ko nahIM hai| ___ yahA~ koI kaha sakatA hai ki cakravartI bhI dIkSA lekara munirAja bana sakate haiM aura zreNI bhI car3ha sakate haiM; ata: unheM bhI isaprakAra kA Ananda nahIM ho sakatA - yaha kaise kahA jA sakatA hai ? usase kahate haiM ki jaba cakravartI dIkSA le leMge, taba ve munirAja ho jAyeMge, cakravartI nahIM raheMge; kyoMki cakravartitva chor3e binA koI munirAja bana hI nahIM sakatA; para abhI to ve cauthe guNasthAna meM hI haiN| isake bAda siddhadazA kA svarUpa spaSTa karate huye kavivara likhate haiM - puni ghAti zeSa aghAti vidhi, china mAhiM aSTama bhU basaiM / vasu karma vinasai suguNa vasu, samyaktva Adika saba lasaiM / / saMsAra khAra apAra, pArAvAra tari tIrahiM gaye / (65)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 chahaDhAlA kA sAra avikAra akala arUpa zuci, cidrUpa avinAzI bhaye / / isake bAda zeSa bace cAra aghAtiyA karmoM kA ghAta karake eka kSaNa meM AThavIM pRthvI siddhazilA para virAjamAna ho gaye aura ATha karmoM ke nAza se samyaktva Adi ATha suguNoM se zobhAyamAna ho gaye aura khAre jala se bhare huye isa apAra saMsArarUpa sAgara se pAra hokara siddhazilA meM pahu~ca gaye aura vahA~ sarva vikAroM aura deha se rahita, arUpI, parama pavitra aura caitanyarUpa avinAzI pada ko prApta ho gaye / ukta siddhadazArUpa pariNamita AtmA kI sthiti kA citraNa karate huye kavivara likhate haiM nija mAhiM loka aloka, guNa- parajAya pratibimbita bhaye / rahi haiM anantAnanta kAla yathA tathA ziva pariNaye / / dhani dhanya haiM je jIva narabhava, pAya yaha kAraja kiyaa| tina hI anAdi bhramaNa paMca prakAra, taji vara sukha liyA / / jaba siddhadazA prApta ho gaI, kevalajJAna ho gayA; taba unake usa kevalajJAna meM alokAkAza sahita loka ke chaha prakAra ke ananta dravya aura unameM se pratyeka dravya ke ananta guNa aura anantAnanta paryAyeM eka sAtha pratibimbita ho giiN| isaprakAra siddhadazArUpa pariNamita siddha bhagavAna anantAnanta kAla taka isIprakAra pariNamita hote rheNge| jaba unake kevalajJAna meM sabhI dravya apane guNa aura unakI bhUtakAlIna, vartamAna aura bhaviSya meM honevAlI sabhI paryAyeM jhalaka gaIM, jJAta ho gaIM to phira ve sabhI paryAyeM sunizcita bhI honA cAhiye / jisaprakAra bhUtakAlIna paryAyoM meM koI parivartana nahIM kiyA jA sakatA; usI prakAra bhaviSya meM honevAlI paryAyoM meM bhI kisI bhI prakAra kA (66) sAtavA~ pravacana parivartana saMbhava nahIM / yadi isa viSaya meM vizeSa jAnane kI icchA ho to lekhaka kI anya kRti 'kramabaddhaparyAya' kA adhyayana kiyA jAnA cAhiye / 131 jo kahAnI 'kAla ananta nigoda maMjhAra' se AraMbha huI thI; vaha kahAnI aba 'rahihaiM anantAnanta kAla' para samApta ho rahI hai| vAstava meM dekhA jAya to yaha kahAnI to anAdi-ananta hai; na to kabhI AraMbha huI thI aura na kabhI isakA anta hogA; kyoMki kahAnI kA nAyaka bhagavAna AtmA anAdi-ananta hai| phira bhI yaha kahAnI nigoda meM lagabhaga eka-sI hI calI aura mokSa meM bhI sadA eka-sI hI calegI; ataH kahane kI dRSTi se to kahAnI samApta hI ho gaI; kyoMki kucha nayA-nayA parivartana hotA hai to kahAnI kahane meM AtI hai, aba kucha nayA nahIM honA hai; isaliye aisA lagatA hai ki kahAnI kA anta ho gayA hai; kyoMki aba ve siddha bhagavAna to ananta kAla taka isI prakAra ananta sukha bhogate raheMge / isa chanda kI antima do paMktiyoM meM kavi una logoM ko dhanyavAda de rahe haiM ki jina logoM ne yaha mahAna kArya sampanna kara liyA hai| ve kahate haiM ki ve jIva dhanya haiM, dhanya haiM ki jinhoMne manuSya gati aura usameM puruSaparyAya prApta karake siddhadazA prApta karane kA yaha mahAna kArya sampanna kara liyA hai; unhoMne hI paMcaparAvartanarUpa anAdikAlIna bhramaNa ko tajakara utkRSTa sukha prApta kiyA hai| isake bAda zIghrAtizIghra Atmahita kI preraNA dete huye kavivara daulatarAmajI likhate haiM mukhyopacAra dubheda yoM, bar3abhAgi ratnatraya dhareM / aru dhareMge te ziva lahaiM, tina suyaza jala jaga-mala hareM / / imi jAni Alasa hAni, sAhasa ThAni yaha sikha aadrau|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ chahaDhAlA kA sAra sAtavA~ pravacana jabalauM na roga jarA gahai, tabalauM jhaTiti nija hita krau|| yaha rAga-Aga dahai sadA, tAtai samAmRta seiye| cira bhaje viSaya-kaSAya aba to, tyAga nija-pada beiye / / kahA racyo para-pada meM na tero pada yahai kyoM dukha shai| aba 'daula' hou sukhI sva-pada raci dAva mata cUko yahai / / jina mahAbhAgyavAna jIvoM ne mukhya aura upacAra arthAt nizcaya aura vyavahAra - isaprakAra do bhedavAle ratnatraya arthAt samyagdarzanajJAna-cAritra ko dhAraNa kiyA hai aura dhAraNa kareMge; una jIvoM ko mukti pada kI prApti avazya hogI aura unakA utkRSTa koTi kA yazarUpI jala jagata ke jIvoM ke moha-rAga-dveSarUpa mala ko hara legaa| dekho, yahA~ nizcaya-vyavahAra ratnatraya ko dhAraNa karanevAle santoM ko bar3abhAgI kahA hai| paMcama DhAla ke AraMbha meM bhI muni sakalavratI bar3abhAgI' kahakara munirAjoM ko bhAgyavAna batAyA hai| ___ paNDita daulatarAmajI kahate haiM ki isaprakAra jAnakara, pramAda chor3akara, sAhasa ThAnakara, merI isa zikSA kA Adara karo ki jabataka bur3hApArUpI roga tumheM jakar3a na le, tabataka bahuta zIghratA se AtmA kA hita kara lo; kyoMki yaha rAgarUpI Aga to sadA jalA hI rahI hai; isaliye samatArUpI amRta kA sevana kro| viSaya-kaSAya kA sevana to cirakAla se kara rahe ho| are bhAI! ise aba to chor3o aura muktirUpI apane pada ko prApta kro| ___ are bhAI ! tU parapada meM kyoM raca-paca rahA hai, yaha terA pada nahIM hai| isake liye tU vyartha hI kyoM ananta duHkhoM ko saha rahA hai| daulatarAmajI kahate haiM ki bhAI ! tujhe yaha maukA milA hai, terA dAva laga gayA hai; isaliye tU isa dAva ko kisI bhI kImata para mata cUkanA aura apane pada meM, AtmasvabhAva meM raca-pacakara ananta sukhI ho jaanaa| zabdoM kA gaThana to dekho, bhASA kA pravAha to dekho - imi jAni, Alasa hAni, sAhasa ThAni, yaha sikha aadrau| Apako yAda hogA kavi ne AraMbha meM hI kahA thA ki - kahaiM sIkha guru karuNA dhAra, tAhi suno bhavi mana thira Ana gurudeva karuNA karake kucha AtmahitakArI zikSA dete haiM; ataH he bhavyajIvoM ! tuma use mana ko sthira karake suno| yaha bAta AraMbha kI thI aura aba grantha samApta ho rahA hai| isaliye yAda dilA rahe haiM ki yaha sikha Adaro - isa zikSA kA Adara kro| ___ koI kahe ki hama isa zikSA kA Adara kisa prakAra kareM ? to usase kahate haiM ki bhAI ! jabataka bur3hApA nahIM AyA hai, tabataka AtmA kA hita kara lo, varanA ..... / ___kucha loga kahate haiM ki dharma karanA to bur3hApe kA kAma hai; para yahA~ yaha kahakara ki jabataka bur3hApA nahIM AyA hai; tabataka Atmahita kara lo| tAtparya yaha hai ki Atmahita kA kAma jabataka sphUrti rahatI hai; tabataka bacapana aura javAnI meM hI kara lenA caahiye| bur3hApA bhale hI samaya para AyegA, para roga to kabhI bhI ho sakatA hai| aura bur3hApA AyegA hI - isakI kyA gAraMTI hai| ata: bAta kala para TAlane kI nahIM hai| yaha kAma to aisA hai ki Aja hI, abhI kara lenA caahiye| antima prazasti ke rUpa meM ve likhate haiM - (dohA) ika nava vasu ika varSa kI, tIja zukala vaizAkha / kasyo tattva upadeza yaha, lakhi budhajana' kI bhAkha / / laghu-dhI tathA pramAdateM, zabda-artha kI bhUla / sudhI sudhAra par3ho sadA, jo pAo bhava-kUla / / vikrama saMvat 1891 meM vaizAkha zukla tIja arthAt akSayatRtIyA ke dina budhajana kavi ke chahaDhAlA ko dekhakara athavA buddhimAna logoM ra
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 chahaDhAlA kA sAra sAtavA~ pravacana kI bhASA ko dekhakara yaha tattvopadeza diyA hai| isaprakAra ve isa chahaDhAlA grantha ko tattvopadeza kA grantha mAnate haiN| anta meM apanI laghutA pragaTa karate huye likhate haiM ki alpabuddhi aura pramAda ke vaza hokara kahIM zabdoM ke prayoga meM athavA padArtha ke pratipAdana meM koI bhUla raha gaI ho to sudhI arthAt buddhimAna logoM se prArthanA hai ki ve sadA galatI ko sudhAra kara isako pddh'o| yadi Apa aisA karoge to saMsAra samudra kA kinArA prApta kara loge| aMkAnAm vAmato gatiH - aMka bAIM ora se gamana karate haiM, calate haiN| isa niyama ke anusAra ika nava vasu ika kA artha 1891 hotA hai| isase yaha sahaja hI spaSTa hai ki isa kRti kI racanA vikrama saMvat 1891 meM huI thii| (68)