Book Title: Agam 43 Uttaradhyayan Sutra Hindi Anuwad
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034712/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo namo nimmaladaMsaNassa bAla brahmacArI zrI neminAthAya nama: pUjya Ananda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara-gurUbhyo nama: Agama-43 uttarAdhyayana AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdaka evaM sampAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI ' [ M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] Agama hindI-anuvAda-zreNI puSpa-43 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka AgamasUtra-43- "uttarAdhyayana' mUlasUtra-4- hindI anuvAda kahAM kyA dekhe? viSaya pRSTha krama viSaya krama pRSTha 01 020 061 065 04 / 067 23 070 005 19 / mRgApUtra 20 mahAnirgrantha 013 | 21 / samudrapAlita 015 22 rathanemi 017 kesIgautama 019 24 pravacanamAtA 021 | yajJIya 023 26 / | sAmAcArI 025 | 27 khaluMkIya | 028 28 mokSamArgagati 075 077 08 080 vinayazruta pariSahavibhakti cAturaMgiya | asaMkhya 05 akAmamaraNa kSullakanirgranthIya 07 | urabhriya kApiliya 09 namipravrajyA drumapatraka bahuzrutapUjA harikezI 13 citrasaMbhUti iSukArIya vaha bhikSu brahmacaryasamAdhisthAna pApazramaNa 18 | saMyata 083 10 084 11 / 087 12 095 31 098 14 100 031 29 | samyaktva parAkrama 034 30 tapamArgagati 038 caraNavidhi 041 32 pramAdasthAna 045, 33 / | karmaprakRti 047 34 lezyAadhyayana 050 35 / aNagAramArgagati 052 | 36 jIvAjIvavibhakti 15 / 109 111 17 / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka 45 Agama vargIkaraNa krama krama Agama kA nAma Agama kA nAma sUtra 01 | AcAra aMgasUtra-1 / | sUtrakRt aMgasUtra-2 03 | sthAna aMgasUtra-3 / 04 | samavAya payannAsUtra-2 payannAsUtra-3 payannAsUtra-4 payannAsUtra-5 payannAsUtra-6 payannAsUtra-7 payannAsUtra-7 payannAsUtra-8 05 | bhagavatI jJAtAdharmakathA 25 / AturapratyAkhyAna 26 mahApratyAkhyAna 27 bhaktaparijJA 28 | taMdulavaicArika 29 / saMstAraka 30.1 gacchAcAra 30.2 candravedhyaka 31 |gaNividyA 32 devendrastava 33 / | vIrastava nizItha upAsakadazA aMgasUtra-4 aMgasUtra-5 aMgasUtra-6 / aMgasUtra-7 aMgasUtra-8 aMgasUtra-9 aMgasUtra-10 aMgasUtra-11 upAMgasUtra-1 upAMgasUtra-2 upAMgasUtra-3 08 aMtakRt dazA 09 anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNadazA 11 / vipAkazruta | aupapAtika rAjaprazciya jIvAjIvAbhigama payannAsUtra-9 34 12 35 bRhatkalpa 36 vyavahAra upAMgasUtra-4 38 upAgasUtra-5 upAMgasUtra-6 payannAsUtra-10 chedasUtra-1 chedasUtra-2 chedasUtra-3 chedasUtra-4 chedasUtra-5 chedasUtra-6 mUlasUtra-1 mUlasUtra-2 mUlasUtra-2 mUlasUtra-3 mUlasUtra-4 cUlikAsUtra-1 cUlikAsUtra-2 37 dazAzrutaskandha jItakalpa 39 mahAnizItha | Avazyaka 41.1 oghaniyukti 41.2 piMDaniyukti 42 | dazavaikAlika 40 upAMgasUtra-7 prajJApanA sUryaprajJapti 17 candraprajJapti 18 jaMbUdvIpaprajJapti nirayAvalikA 20 | kalpavataMsikA 21 puSpikA puSpacUlikA 23 | vRSNidazA 24 | catu:zaraNa 19 upAMgasUtra-8 upAMgasUtra-9 upAMgasUtra-10 upAMgasUtra-11 43 | uttarAdhyayana 44 / nandI 45 / anuyogadvAra upAMgasUtra-12 payannAsUtra-1 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 3 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka 02 2 06 muni dIparatnasAgarajI prakAzita sAhitya Agama sAhitya Agama sAhitya sAhitya nAma buksa krama sAhitya nAma buksa mUla Agama sAhitya:147 Agama anya sAhitya: 10 [49] 1-1- AgamasuttANi-mUlaM print -1- sAma thAnuyoga 06 -2- AgamasuttANi-mUlaM Net [45]] -2- Agama saMbaMdhI sAhitya -3- AgamamaJjUSA (mUla prata) [53] -3- RSibhASita sUtrANi | Agama anuvAda sAhitya:165 -4- Agamiya sUktAvalI 01 -1- sAmasUtragutI manuvAha [47] Agama sAhitya- kula pustaka 516 -2- AgamasUtra hindI anuvAda NetE [47] | -3- Aagamsootra English Trans. | [11] |-4- mAgamasUtra saTI rAtI anuvAda | [48]| -5- AgamasUtra hindI anuvAda print | [12] anya sAhitya:Agama vivecana sAhitya: 171 1tavAlyAsa sAhitya-1- AgamasUtra saTIka [46] 2 sUtrAbhyAsa sAhitya-2- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-1/ [51]| 3 vyAkaraNa sAhitya 05 | -3- AgamasUtrANi saTIkaM pratAkAra-2 gogaTIkaM patAkAra-2 109114 vyAkhyAna sAhitya 04 -4- Agama cUrNi sAhitya [09] 58lata sAhitya|-5- savRttika AgamasUtrANi-1 [40] 6 va sAhitya-6- savRttika AgamasUtrANi-2 [08] 7 mArAdhanA sAhitya |-7- sacUrNika AgamasuttANi [08] 8 pariyaya sAhitya 04 Agama koSa sAhitya:149 pUjana sAhitya 02 -1- Agama saddakoso | [04] 10 tIrtha62 saMkSipta rzana -2- Agama kahAkoso [01] 11hI sAhitya 05 -3- Agama-sAgara-koSa: [05] 12IparatnasAgaranA vadhuzodhanibaMdha 05 -4- Agama-zabdAdi-saMgraha (prA-saM-gu) [04] Agama sivAyanuM sAhitya phUla pustaka Agama anukrama sAhitya:-1- mArAma viSayAnubha- (bhUta) | 1-Agama sAhitya (kula pustaka) | 516 -2- Agama viSayAnukrama (saTIka), | 2-Agametara sAhitya (kula 085 -3- Agama sUtra-gAthA anukrama dIparatnasAgarajI ke kula prakAzana 601 li muni dIparatnasAgaranuM sAhityA | bhuniTIparatnasAgaranuM sAgama sAhitya pusta516] tenAsa pAnA [98,300] muniTIparatnasAgaranu anya sAhitya [hula pustas 85] tanAhuta pAnA [09,270] 3 bhuniTIparatnasAra saMlita tatvArthasUtra'nI viziSTa DVD nAtA pAnA [27,930] abhaa2| prAzanolA 101 + viziSTa DVDSC pAnA 1,35,500 09 04 03 25 85 09 02 04 037 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka [43] uttarAdhyayana mUlasUtra-4- hindI anuvAda adhyayana-1-vinayazruta sUtra-1 jo sAMsArika saMyogo se mukta hai, anagAra hai, bhikSu hai, usake vinaya dharma kA anukrama se nirUpaNa karU~gA, use dhyAnapUrvaka mujhase suno| sUtra -2 jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, guru ke sAnnidhya meM rahatA hai, guru ke iMgita evaM AkAra-ko jAnatA hai, vaha vinIta' hai| jo guru kI AjJA kA pAlana nahIM karatA hai, guru ke sAnnidhya meM nahIM rahatA hai, guru ke pratikUla AcaraNa karatA hai, asaMbuddha hai-vaha avinIta' hai / sUtra-4 jisa prakAra sar3e kAna kI kutiyA ghRNA ke sAtha sabhI sthAnoM se nikAla dI jAtI hai, usI prakAra guru ke pratikUla AcaraNa karane vAlA duHzIla vAcAla ziSya bhI sarvatra apamAnita karake nikAlA jAtA hai| sUtra-5 jisa prakAra sUara cAvaloM kI bhUsI ko chor3akara viSThA khAtA hai, usI prakAra pazubuddhi ziSya zIla chor3akara duHzIla meM ramaNa karatA hai| sUtra-6 apanA hita cAhanevAlA bhikSu, sar3e kAna vAlI kutiyA aura viSThAbhojI sUara ke samAna, duHzIla se honevAle manuSya kI hInasthiti ko samajha kara vinaya dharma meM apane ko sthApita kre| sUtra-7 isalie vinaya kA AcaraNa karanA jisase ki zIla kI prApti ho / jo buddhaputra hai-vaha kahIM se bhI nikAlA nahIM jaataa| sUtra -8 ziSya gurujanoM ke nikaTa sadaiva prazAnta bhAva se rahe, vAcAla na bane / arthapUrNa padoM ko sIkhe / nirarthaka bAtoM ko chor3a de| sUtra-9 guru ke dvArA anuzAsita hone para samajhadAra ziSya krodha na kare, kSamA kI ArAdhanA kare / kSudra vyaktiyoM ke samparka se dUra rahe, unake sAtha haMsI, maz2Aka aura anya koI krIr3A bhI na kre| sUtra - 10 ziSya Aveza meM Akara koI cANDalika karma na kare, bakavAsa na kare / adhyayana kAla meM adhyayana kare aura usake bAda ekAkI dhyAna kre| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 5 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 11 Aveza-vaza yadi ziSya koI cANDAlika vyavahAra kara bhI le to use kabhI bhI na chipAe / kiyA ho to kiyA' aura na kiyA ho to nahIM kiyA' khe| sUtra - 12 jaise ki galitAzva ko bAra-bAra cAbuka kI jarUrata hotI hai, vaise ziSya guru ke bAra-bAra Adeza-vacanoM kI apekSA na kare / kintu jaise AkIrNa azva cAbuka ko dekhate hI unmArga ko chor3a detA hai, vaise yogya ziSya guru ke saMketamAtra se pApakarma chor3a de / sUtra-13 AjJA meM na rahane vAle, binA vicAre bolane vAle duSTa ziSya, mRdu svabhAva vAle guru ko bhI kruddha banA dete haiN| aura guru ke manonukUla calanevAle evaM paTutA se kArya karanevAle ziSya zIghra hI kupita honevAle durAzraya guru ko bhI prasanna kara lete haiN| sUtra - 14 binA pUche kucha bhI na bole, pUchane para bhI asatya na kahe / yadi kabhI krodha A jAe to use niSphala kareAcArya kI priya aura apriya donoM hI zikSAoM ko dhAraNa kare / sUtra - 15 svayaM para hI vijaya prApta karanA / svayaM para vijaya prApta karanA hI kaThina hai| Atma-vijetA hI isa loka aura paraloka meM sukhI hotA hai| sUtra-16 ziSya vicAra kare- acchA hai ki maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA svayaM para vijaya prApta karU~ | bandhana aura vadha ke dvArA dUsaroM se maiM damita kiyA jAUM, yaha acchA nahIM hai|' sUtra - 17 logoM ke samakSa athavA akele meM vANI se athavA karma se, kabhI bhI AcAryoM ke pratikUla AcaraNa nahIM karanA caahie| sUtra-18 arthAt AcAryoM ke barAbara yA Age na baiThe, na pITha ke pIche hI saTakara baiThe, guru ke ati nikaTa jAMgha se jAMgha saTAkara na baiThe / bichaune para baiThe-baiThe hI guru ke kathita Adeza kA svIkRtirUpa uttara na de| sUtra - 19 guru ke samakSa palathI lagAkara na baiThe, donoM hAthoM se zarIra ko bAMdhakara na baiThe tathA paira phailAkara bhI na baiThe sUtra- 20 guru ke prAsAda ko cAhane vAlA mokSArthI ziSya, AcAryoM ke dvArA bulAye jAne para kisI bhI sthiti meM mauna na rahe, kintu nirantara unakI sevA meM upasthita rhe| sUtra - 21 guru ke dvArA bulAe jAne para buddhimAn ziSya kabhI baiThA na rahe, kintu Asana chor3akara unake Adeza ko yatnapUrvaka svIkAra kre| sUtra - 22 Asana athavA zayyA para baiThA-baiThA kabhI bhI guru se koI bAta na pUche, kintu unake samIpa Akara, ukaDU muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka Asana se baiThakara aura hAtha jor3akara pUche / sUtra - 23 vinayI ziSya ke dvArA isa prakAra vinIta svabhAva se pUchane para guru sUtra, artha aura tadubhaya-donoM kA yathAzruta nirUpaNa kre| sUtra - 24 bhikSu asatya kA parihAra kare, nizcayAtmaka bhASA na bole / bhASA ke anya parihAsa evaM saMzaya Adi doSoM ko bhI chor3e / mAyA kA sadA parityAga kare / sUtra - 25 kisI ke pUchane para bhI apane, dUsaroM ke athavA donoM ke lie sAvadha bhASA na bole, nirarthaka na bole, marmabhedaka vacana na khe| sUtra - 26 lahAra kI zAlA, gharoM, gharoM kI bIca kI saMdhiyoM aura rAjamArga meM akelA muni akelI strI ke sAtha khaDA na rahe, na bAta kre| sUtra- 27, 28 priya athavA kaThora zabdoM se AcArya mujha para jo anuzAsana karate haiM, vaha mere lAbha ke lie hai' -aisA vicAra kara prayatnapUrvaka unakA anuzAsana svIkAra kre| AcArya kA prasaMgocita komala yA kaThora anuzAsana duSkRta kA nivAraka hai / usa anuzAsana ko buddhimAna ziSya hitakara mAnatA hai / asAdhu ke lie vahI anuzAsana dveSa kA kAraNa banatA hai| sUtra - 29 bhayamukta, medhAvI prabuddha ziSya guru ke kaThora anuzAsana ko bhI hitakara mAnate haiM / kintu vahI kSamA evaM cittavizuddhi karanevAlA guru kA anuzAsana mUroM ke lie dveSa kA nimitta hotA hai / sUtra-30 ziSya aise Asana para baiThe, jo guru ke Asana se nIcA ho, jisa se koI AvAjha na nikalatI ho, sthira ho| Asana se bAra-bAra na utthe| prayojana hone para bhI kama hI uThe, sthira evaM zAnta hokara baitthe| sUtra-31 bhikSu samaya para bhikSA ke lie nikale aura samaya para lauTe / asamaya meM koI kArya na kare / samaya para hI saba kArya kre| sUtra - 32 bhikSA ke lie gayA huA bhikSu, khAne ke lie upaviSTa logoM kI paMkti meM na khar3A rahe / muni kI maryAdA ke anurUpa eSaNA karake gRhastha ke dvArA diyA huA AhAra svIkAra kare aura zAstrokta kAla meM AvazyakatApUrtimAtra parimita bhojana kre| sUtra-33 yadi pahale se hI anya bhikSu gRhastha ke dvAra para khar3e hoM to unase atidUra yA atisamIpa khar3A na rahe aura na dene vAle gRhasthoM kI dRSTi ke sAmane hI rahe, kintu ekAnta meM akelA khar3A rahe / upasthita bhikSuoM ko lAMgha kara ghara meM bhojana lene ko na jAe / sUtra - 34 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 7 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka saMyamI muni prAsuka aura parakRta AhAra le, kintu bahuta UMce yA nIce sthAna se lAyA huA tathA ati samIpa yA ati dUra se diyA jAtA huA AhAra na le| sUtra - 35 saMyamI muni prANI aura bIjoM se rahita, Upara se Dhake hue aura dIvAra Adi se saMvRtta makAna meM apane sahadharmI sAdhuoM ke sAtha bhUmi para na girAtA huA vivekapUrvaka AhAra kare / sUtra - 36 AhAra karate samaya muni, bhojya padArthoM ke sambandha meM-acchA kiyA hai, acchA pakAyA hai, acchA kATA hai, acchA huA hai, acchA prAsuka ho gayA hai, athavA ghRtAdi acchA bharA hai-acchA rasa utpanna ho gayA hai, bahuta hI sundara hai-isa prakAra ke sAvadya-vacanoM kA prayoga na kre| sUtra - 37 __ medhAvI ziSya ko zikSA dete hue AcArya vaise hI prasanna hote haiM, jaise ki vAhaka acche ghor3e ko hA~katA huA prasanna rahatA hai / abodha ziSya ko zikSA dete hue guru vaise hI khinna hotA hai, jaise ki duSTa ghor3e ko hAMkatA huA usakA vAhaka ! sUtra - 38, 39 guru ke kalyANakArI anuzAsana ko pApadRSTivAlA ziSya Thokara aura cAMTA mArane, gAlI dene aura prahAra karane ke samAna kaSTakAraka samajhatA hai| 'guru mujhe putra, bhAI aura svajana kI taraha AtmIya samajhakara zikSA dete haiM -aisA socakara vinIta ziSya unake anuzAsana ko kalyANakArI mAnatA hai / parantu pApadRSTivAlA kuziSya hitAnuzAsana se zAsita hone para apane ko dAsa samAna samajhatA hai| sUtra-40 ziSya na to AcArya ko kupita kare aura na kaThora anuzAsanAdi se svayaM kupita ho / AcArya kA upaghAta karanevAlA na ho aura na guru kA chidrAnveSI ho| sUtra - 41 apane kisI abhadra vyavahAra se AcArya ko aprasanna haA jAne to vinIta ziSya prItivacanoM se prasanna kare / hAtha jor3a kara zAnta kare aura kahe ki 'maiM phira kabhI aisA nahIM kruuNgaa|'' sUtra - 42 jo vyavahAra dharma se arjita hai, aura prabuddha AcAryoM ke dvArA Acarita hai, usa vyavahAra ko AcaraNa meM lAne vAlA muni kabhI nindita nahIM hotA hai| sUtra - 43 ziSya AcArya ke manogata aura vANIgata bhAvoM ko jAna kara unheM sarvaprathama vANI se grahaNa kare aura phira kArya meM pariNata kre| sUtra-44 vinayI ziSya guru dvArA prerita na kie jAne para bhI kArya karane ke lie sadA prastuta rahatA hai / preraNA hone para tatkAla yathopadiSTa kArya acchI taraha sampanna karatA hai| sUtra-45 vinaya ke svarUpa ko jAnakara jo medhAvI ziSya vinamra ho jAtA hai, usakI loka meM kIrti hotI hai / prANiyoM ke lie pRthvI ke AdhAra samAna yogya ziSya samaya para dharmAcaraNa karanevAloM kA AdhAra banatA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 8 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-46 zikSaNa kAla se pUrva hI ziSya ke vinaya-bhAva se paricita, saMbuddha, pUjya AcArya usa para prasanna rahate haiN| prasanna hokara ve use arthagaMbhIra vipula zrutajJAna kA lAbha karavAte haiN| sUtra-47 vaha ziSya pUjyazAstra hotA hai-usake sAre saMzaya miTa jAte haiM / vaha guru ke mana ko priya hotA hai / vaha karmasampadA yukta hotA hai / tapa samAcArI aura samAdhi sampanna hotA hai / pAMca mahAvratoM kA pAlana karake vaha mahAn tejasvI hotA hai| sUtra - 48 vaha deva, gandharva aura manuSyoM se pUjita vinayI ziSya mala paMka se nirmita isa deha ko tyAga kara zAzvata siddha hotA hai athavA alpa karma vAlA mahAn Rddhisampanna deva hotA hai / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-1 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 9 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-2 - parISahavibhakti sUtra - 49 AyuSman ! bhagavAn ne kahA hai-zramaNa jIvana meM bAIsa parISaha hote haiM, jo kazyapa gotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA pravedita haiM, jinheM sunakara, jAnakara, paricita kara, parAjita kara, bhikSAcaryA ke lie paryaTana karatA huA muni, parISahoM se spRSTa-hone para vicalita nahIM hotA / ve bAIsa parISaha kauna se haiM ? ve bAIsa parISaha isa prakAra haiM-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka, acela, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNa-sparza, jalla, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna aura darzana parISaha / sUtra-50 kazyapa-gotrIya bhagavAn mahAvIra ne parISahoM ke jo bheda batAe haiM, unheM maiM tumheM kahatA hU~ / mujhase tuma anukrama se suno| sUtra-51-52 bahuta bhUkha lagane para bhI manobala se yukta tapasvI bhikSu phala Adi kA na svayaM chedana kare, na karAe, unheM na svayaM pakAe aura na pkvaae| laMbI bhUkha ke kAraNa kAkajaMghA ke samAna zarIra durbala ho jAe, kRza ho jAe, dhamaniyA~ spaSTa najara Ane lageM, to bhI azana evaM pAnarUpa AhAra kI mAtrA ko jAnane vAlA bhikSu adInabhAva se vicaraNa kre| sUtra -53-54 __ asaMyama se aruci rakhanevAlA, lajjAvAn saMyamI bhikSu pyAsa se pIr3ita hone para bhI sacita jala kA sevana na kare, kintu acita jala kI khoja kare / yAtAyAta se zUnya ekAMta nirjana mArgoM meM bhI tIvra pyAsa se Atura-hone para, mu~ha ke sUkha jAne para bhI muni adInabhAva se pyAsa ko sahana kre| sUtra - 55-56 virakta aura anAsakta hokara vicaraNa karate hue muni ko zItakAla meM zIta kA kaSTa hotA hI hai, phira bhI AtmajayI jinazAsana ko samajhakara svAdhyAyAdi ke prApta kAla kA ullaMghana na kare / zIta lagane para muni aisA na soce ki mere pAsa zIta-nivAraNa ke yogya sAdhana nahIM hai| zarIra ko ThaNDa se bacAne ke lie chavitrANa-vastra bhI nahIM haiM, to maiM kyoM na agni kA sevana kara lU~ | sUtra-57-58 garama bhUmi, zilA evaM lU Adi ke paritApa se, pyAsa kI dAha se, grISmakAlIna sUrya ke paritApa se atyanta pIr3ita hone para bhI muni sAta ke lie AkulatA na kare / snAna ko icchA na kare / jala se zarIra ko siMcita na kare, paMkhe Adi se havA na kre| sUtra-59-60 mahAmuni DAMsa tathA maccharoM kA upadrava hone para bhI samabhAva rakhe / jaise yuddha ke morce para hAthI bANoM kI paravAha na karatA huA zatruoM kA hanana karatA hai, vaise muni parISahoM kI paravAha na karate hue rAga-dveSa rUpI antaraMga zatruoM kA hanana kare / daMzamazaka parISaha kA vijetA sAdhaka daMza-mazakoM se saMtrasta na ho, unheM haTAe nahIM / unake prati mana meM bhI dveSa na lAe / mAMsa kATane tathA rakta pIne para bhI upekSA bhAva rakhe, unako mAre nhiiN| sUtra-61-62 'vastroM ke ati jIrNa ho jAne se aba maiM acelaka ho jAUMgA / athavA nae vastra milane para maiM phira sacelaka ho jAUMgA''-muni aisA na soce / vibhinna evaM viziSTa paristhitiyoM ke kAraNa muni kabhI acelaka hotA muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka hai, kabhI sacelaka / donoM hI sthitiyA~ saMyama dharma ke lie hitakArI hai|'-aisaa samajhakara muni kheda na kare / sUtra- 63-64 gAMva se gAMva vicaraNa karate hue akiMcana anagAra ke mana meM yadi kabhI saMyama ke prati arati-aruci, utpanna ho jAe to usa parISaha sahana kare / viSayAsakti se virakta rahanevAlA, AtmabhAva kI rakSA karanevAlA, dharma meM ramaNa karanevAlA, Arambha-pravRtti se dUra rahanevAlA nirArambha muni arati kA parityAga kara upazAnta bhAva se vicaraNa kare / sUtra-65-66 'loka meM jo striyA~ haiM, ve puruSoM ke lie baMdhana hai'-aisA jo jAnatA hai, usakA zrAmaNya-sukRta hotA hai / 'brahmacArI ke lie striyA~ paMka-samAna haiM-medhAvI muni isa bAta ko samajhakara kisI bhI taraha saMyamI jIvana kA vinighAta na hone de, kintu AtmasvarUpa kI khoja kare / sUtra - 67-68 zuddha caryA se prazaMsita muni ekAkI hI parISahoM ko parAjita kara gA~va, nagara, nigama athavA rAjadhAnI meM vicaraNa kare / bhikSu gRhasthAdi se asamAna hokara vihAra kare, parigraha saMcita na kare, gRhasthoM meM nirlipta rahe / sarvatra aniketa bhAva se mukta hokara paribhramaNa kare / sUtra- 69-70 zmazAna meM, sUne ghara meM aura vRkSa ke mUla meM ekAkI muni apacala bhAva se baiThe / AsapAsa ke anya kisI prANI ko kaSTa na de / ukta sthAnoM meM baiThe hae yadi upasarga A jAe to use samabhAva se dhAraNa kare / aniSTa kI zaMkA se bhayabhIta hokara vahA~ se uThakara anya sthAna para na jaae| sUtra - 71-72 UMcI-nIcI zayyA (upAzraya) ke kAraNa tapasvI evaM sakSama bhikSu saMyama-maryAdA ko bhaMga na kare, pApa dRSTivAlA sAdhu hI harSa zoka se abhibhUta hokara maryAdA tor3atA hai / pratirikta ekAnta upAzraya pAkara, bhale hI vaha acchA ho yA burA, usameM muni ko samabhAva se yaha soca kara rahanA cAhie ki yaha eka rAta kyA karegI ? sUtra-73-74 yadi koI bhikSu ko gAlI de, to vaha usake prati krodha na kare / krodha karane vAlA ajJAniyoM ke sadRza hotA hai / ataH bhikSu Akroza-kAla meM saMjvalita na ho, dAruNa, grAmakaNTaka kI taraha cubhane vAlI kaThora bhASA ko suna kara bhikSu mauna rahe, upekSA kare, use mana meM bhI na lAe / sUtra-75-76 mAre-pITe jAne para bhI bhikSu krodha na kare / durbhAvanA se mana ko bhI dUSita na kare / titikSA-ko sAdhanA kA zreSTha aMga jAnakara munidharma kA cintana kare / saMyata aura dAnta-zramaNa ko yadi koI kahIM mAre-pITe to yaha cintana kare ki AtmA kA nAza nahIM hotA hai| sUtra-77-78 vAstava meM anagAra bhikSu hI yaha caryA sadA se hI duSkara rahI hai ki use vastra, pAtra, AhArAdi saba kucha yAcanA se milatA hai / usake pAsa kucha bhI ayAcita nahIM hotA hai / gocarI ke lie ghara meM praviSTa sAdhu ke lie gRhastha ke sAmane hAtha phailAnA sarala nahIM hai, ataH 'gRhavAsa hI zreSTha hai'-muni aisA cintana na kre| sUtra - 79-80 gRhasthoM ke gharoM meM bhojana taiyAra ho jAne para AhAra kI eSaNA kre| AhAra thor3A mile, yA na mile, para saMyamI muni isake lie anutApa na kare / 'Aja mujhe kucha nahIM milA, saMbhava hai, kala mila jAya'-jo aisA socatA hai, use alAbha kaSTa nahIM detaa| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-81-82 'karmoM ke udaya se roga utpanna hotA hai'-aisA jAnakara vedanA se pIr3ita hone para dIna na bane / vyAdhi se vicalita prajJA ko sthira banAe aura prApta pIDA ko samabhAva se sahe / AtmagaveSaka muni cikitsA pIr3A ko samabhAva se sahe / AtmagaveSaka muni cikitsA kA abhinandana na kare, samAdhipUrvaka rahe / yahI usakA zrAmaNya hai ki vaha roga utpanna hone para cikitsA na kare, na kraae| sUtra - 83-84 acelaka aura rUkSazarIrI saMyata tapasvI sAdhu ko ghAsa para sone se zarIra ko kaSTa hotA hai / garmI par3ane se ghAsa para sote samaya bahuta vedanA hotI hai, yaha jAna karake tRNa-sparza se pIr3ita muni vastra dhAraNa nahIM karate haiN| sUtra-85-86 grISma Rtu meM maila se, raja se athavA paritApa se zarIra ke lipta ho jAne para medhAvI muni sAtA ke lie vilApa na kare / nirjarArthI muni anuttara Aryadharma ko pAkara zarIra-vinAza ke antima kSaNoM taka bhI zarIra para jalla-svaida-janya maila ko rahane de| sUtra-87-88 rAjA Adi dvArA kie gae abhivAdana, satkAra evaM nimantraNa ko jo anya bhikSu svIkAra karate haiM, muni unakI spRhA na kare / anutkarSa, alpa icchAvAlA, ajJAta kuloM se bhikSA lenevAlA alolupa bhikSu rasoM meM gRddhaAsakta na ho / prajJAvAn dUsaroM ko sammAna pAte dekha anutApa na kare / sUtra-89-90 nizcaya hI maiMne pUrva kAla meM ajJAnarUpa phala denevAle apakarma kie haiM, jisase maiM kisI ke dvArA kisI viSaya meM pUche jAne para kucha bhI uttara denA nahIM jAnatA huuN|'' 'ajJAnarUpa phala dene vAle pUrvakRta karma paripakva hone para udaya meM Ate haiN| isa prakAra karma ke vipAka ko jAnakara muni apane ko Azvasta kre| sUtra-91-92 ''maiM vyartha meM hI maithunAdi sAMsArika sukhoM se virakta huA, indriya aura mana kA saMvaraNa kiyA / kyoMki dharma kalyANa-kArI hai yA pApakArI hai, yaha maiM pratyakSa to kucha dekha pAtA nahIM hU~-" aisA muni na soce / 'tapa aura upadhAna ko svIkAra karatA hU~, pratimAoM kA bhI pAlana kara rahA hU~, isa prakAra viziSTa sAdhanApatha para viharaNa karane para bhI merA chadma dUra nahIM ho rahA hai-'' aisA cintana na kare / sUtra-93-94 "nizcaya hI paraloka nahIM hai, tapasvI kI Rddhi bhI nahIM hai, maiM to dharma ke nAma para ThagA gayA hU~'-''pUrva kAla meM jina hue the, vartamAna meM haiM aura bhaviSya meM hoMge''-aisA jo kahate haiM, ve jhUTha bolate haiM-bhikSu aisA cintana na kre| sUtra - 95 kazyapa-gotrIya bhagavAna mahAvIra ne ina sabhI parISahoM kA prarUpaNa kiyA hai| inheM jAnakara kahIM bhI kisI bhI parISaha se spRSTa-AkrAnta hone para bhikSu inase parAjita na ho / -aisA meM kahatA huuN| adhyayana-2 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 12 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-3 - cAturaMgIya sUtra-96 isa saMsAra meM prANiyoM ke lie cAra parama aMga durlabha haiM-manuSyatva, saddharma kA zravaNa, zraddhA aura saMyama meM purussaarth| sUtra - 97 nAnA prakAra ke karmoM ko karake nAnAvidha jAtiyoM meM utpanna hokara, pRthak-pRthak rUpa se pratyeka saMsArI jIva samasta vizva ko sparza kara lete haiN| sUtra - 98 apane kRta karmoM ke anusAra jIva kabhI devaloka meM, kabhI naraka meM aura kabhI asura nikAya meM jAtA hai| sUtra - 99 yaha jIva kabhI kSatriya, kabhI cANDAla, kabhI bukkasa, kabhI kuMthu aura kabhI cIMTI hotA hai| sUtra - 100 jisa prakAra kSatriya loga cirakAla taka samagra aizvarya evaM sukhasAdhanoM kA upabhoga karane para bhI nirveda-ko prApta nahIM hote, usI prakAra karmoM se malina jIva anAdi kAla se AvartasvarUpa yonicakra meM bhramaNa karate hue bhI saMsAra dazA se nirveda nahIM pAte haiN| sUtra-101 karmoM ke saMga se ati mUDha, duHkhita aura atyanta vedanA se yukta prANI manuSyetara yoniyoM meM janma lekara punaH punaH vinighAta pAte haiN| sUtra - 102 kAlakrama ke anusAra kadAcit manuSyagati nirodhaka karmoM ke kSaya hone se jIvoM ko zuddhi prApta hotI hai aura usake phalasvarUpa unheM manuSyatva prApta hotA hai| sUtra - 103 manuSyazarIra prApta hone para bhI dharma kA zravaNa durlabha hai, jise sunakara jIva tapa, kSamA aura ahiMsA ko prApta karate haiN| sUtra-104 kadAcit dharma kA zravaNa ho bhI jAe, phira bhI usa para zraddhA honA parama durlabha hai / bahuta se loga naiyAyika mArga ko sunakara bhI usase vicalita ho jAte haiN| sUtra - 105 zruti aura zraddhA prApta karake bhI saMyama meM puruSArtha honA atyanta durlabha hai / bahuta se loga saMyama meM abhiruci rakhate hue bhI use samyaktayA svIkAra nahIM kara pAte / sUtra-106 manuSyatva prApta kara jo dharma ko sunatA hai, usameM zraddhA karatA hai, vaha tapasvI saMyama meM puruSArtha kara saMvRta hotA hai, karma raja ko dUra karatA hai| sUtra - 107 saralatA se zuddhi prApta hotI hai / zuddhi meM dharma rahatA hai / jisameM dharma hai vaha ghRta se sikta agni kI taraha parama nirvANa ko prApta hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 108 ___ karmoM ke hetuoM ko dUra karake aura kSamA se yaza-kA saMyama karake vaha sAdhaka pArthiva zarIra ko chor3akara Urdhva dizA kI ora jAtA hai| sUtra - 109 aneka prakAra ke zIla kA pAlana karane se deva hote haiM / uttarottara samRddhi ke dvArA mahAzukla kI bhA~ti dIptimAna hote haiN| aura taba ve 'svarga se cyavana nahIM hotA hai| aisA mAnane lagate haiN| sUtra-110 eka prakAra se divya bhogoM ke lie apane ko arpita kie hue ve deva icchAnusAra rUpa banAne meM samartha hote haiM / tathA Urdhva kalpoM meM pUrva varSa zata taka rahate haiM / sUtra - 111 vahAM devaloka meM yathAsthAna apanI kAla-maryAdA taka Thaharakara, Ayu kSaya hone para ve deva vahA~ se lauTate haiM, aura manuSya yoni ko prApta hote haiM / ve vahA~ dazAMga se yukta hote haiM / sUtra - 112 kSetrabhUmi, vAstu, svarNa, pazu aura dAsa ye cAra kAma-skandha jahAM hote haiM, vahA~ ve utpanna hote haiN| sUtra-113 ve sanmitroM se yukta, jJAtimAn, ucca gotravAle, sundara varNavAle, nIroga, mahAprAjJa, abhijAta, yazasvI aura balavAna hote haiN| sUtra - 114 jIvaparyanta anupama mAnavIya bhogoM ko bhogakara bhI pUrva kAla meM vizuddha saddharma ke ArAdhaka hone ke kAraNa nirmala bodhi kA anubhava karate haiN| sUtra-115 pUrvokta cAra aMgo ko durlabha jAnakara sAdhaka saMyama dharma ko svIkAra karate haiM / anantara tapazcaryA se samagra karmoM ko dUra kara zAzvata siddha hote haiN| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-3 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 14 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-4-asaMskRta sUtra - 116 TUTA jIvana sAMdhA nahIM jA sakatA, ataH pramAda mata karo, vRddhAvasthA meM koI zaraNa nahIM hai / yaha vicAro ki 'pramAdI, hiMsaka aura asaMyamI manuSya samaya para kisakI zaraNa leMge | sUtra - 117 jo manuSya ajJAnatA ke kAraNa pApa-pravRttiyoM se dhana kA upArjana karate haiM, ve vAsanA ke jAla meM par3e hue aura vaira se baMdhe marane ke bAda naraka meM jAte haiN| sUtra-118 jaise saMdhi-mukha meM pakar3A gayA pApakArI cora apane karma se chedA jAtA hai, vaise hI jIva apane kRta karmoM ke kAraNa loka tathA paraloka meM chedA jAtA hai| kie hae karmoM ko bhoge binA chuTakArA nahIM hai| sUtra-119 saMsArI jIva apane aura anya baMdhu-bAMdhavoM ke lie sAdhAraNa karma karatA hai, kintu usa karma ke phalodaya ke samaya koI bhI bandhu bandhutA nahIM dikhAtA hai| sUtra - 120 pramatta manuSya isa loka meM aura paraloka meM dhana se trANa- nahIM pAtA hai / dIpa bujha gayA ho usako pahale prakAza meM dekhA huA mArga bhI na dekhe hue jaisA ho jAtA hai, vaise hI ananta moha ke kAraNa pramatta vyakti mokSa-mArga ko dekhatA huA bhI nahIM dekhatA hai / sUtra - 121 AzuprajJAvAlA jJAnI sAdhaka soe hue logoM meM bhI pratikSaNa jAgatA rahe / pramAda meM eka kSaNa ke lie bhI vizvAsa na kare / samaya bhayaMkara hai, zarIra durbala hai| ataH bhAraNDa pakSI kI taraha apramAdI hokara vicaraNa kre| sUtra - 122 sAdhaka paga-paga para doSoM kI saMbhAvanA ko dhyAna meM rakhatA huA cale, choTe doSa ko bhI pAza samajhakara sAvadhAna rahe / naye gaNoM ke lAbha ke lie jIvana surakSita rakhe / aura jaba lAbha na hotA dIkhe to parijJAnapUrvaka zarIra ko chodd'e| sUtra - 123 zikSita aura varma dhArI azva jaise yuddha se pAra ho jAtA hai, vaise hI svacchaMdatA nirodhaka sAdhaka saMsAra se pAra ho jAtA hai| pUrva jIvana meM apramatta hokara vicaraNa karanevAlA muni zIghra hI mokSa pAtA hai| sUtra-124 jo pUrva jIvana meM apramatta nahIM rahatA, vaha bAda meM bhI apramatta nahIM ho pAtA hai| yaha jJAnI janoM kI dhAraNA hai| 'abhI kyA hai, bAda meM antima samaya apramatta ho jAeMge' yaha zAzvatavAdiyoM kI mithyA dhAraNA hai| pUrva jIvana meM pramatta rahanevAlA vyakti, Ayu ke zithila hone para mRtyu ke samaya, zarIra chUTane kI sthiti Ane para viSAda pAtA hai sUtra - 125 koI bhI tatkAla viveka ko prApta nahIM kara sakatA / ataH abhI se kAmanAoM kA parityAga kara, sanmArga meM upasthita hokara, samatva dRSTi se loka ko acchI taraha jAnakara AtmarakSaka maharSi apramatta hokara vicare / sUtra - 126 bAra-bAra rAgadveSa para vijaya pAne ko yatnazIla saMyama meM vicaraNa karate zramaNa ko aneka prakAra ke pratikUla muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 15 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sparza parezAna karate haiM / kintu bhikSu una para mana se bhI dveSa na kare / sUtra - 127 anukUla sparza bahuta lubhAvane hote haiM / kintu sAdhaka tathAprakAra ke viSayoM meM mana ko na lagAe / krodha se apane ko bacAe rakhe / mAna ko dUra kare / mAyA kA sevana na kare / lobha ko tyAge / sUtra-128 jo vyakti saMskArahIna, tuccha aura parapravAdI haiM, jo rAga aura dveSa meM phaMse hue haiM, vAsanAoM ke dAsa haiM, ve 'dharma rahita haiM -aisA jAnakara sAdhaka unase dUra rahe / zarIra-bheda ke antima kSaNoM taka sadguNoM kI ArAdhanA kre| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-4 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 16 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-5-akAmamaraNIya sUtra-129-130 saMsAra sAgara kI bhA~ti hai, usakA pravAha vizAla hai, use taira kara pAra pahu~canA atIva kaSTasAdhya hai / phira bhI kucha loga pAra kara gaye haiM / unhIM meM se eka mahAprAjJa (mahAvIra) ne yaha spaSTa kiyA thaa| mRtyu ke do bheda haiM-akAma maraNa aura sakAma mrnn| sUtra-131 bAlajIvoM ke akAma maraNa bAra-bAra hote haiM / paNDitoM kA sakAma maraNa utkarSa se eka bAra hotA hai| sUtra - 132-134 mahAvIra ne do sthAnoM meM se prathama sthAna ke viSaya meM kahA hai ki kAma-bhoga meM Asakta bAla jIva-ajJAnI AtmA krUra karma karatA hai / jo kAma-bhogoM meM Asakta hotA hai, vaha kUTa kI ora jAtA hai| vaha kahatA hai-''paraloka to maiMne dekhA nahIM hai / aura yaha rati sukha hai-'' 'vartamAna ke ye kAmabhoga-sambandhI sukha to hastagata haiM / bhaviSya meM milane vAle sukha saMdigdha haiM / kauna jAnatA hai-paraloka hai yA nahIM-" | sUtra-135-140 ''maiM to Ama logoM ke sAtha rahU~gA / aisA mAnakara ajJAnI manuSya bhraSTa ho jAtA hai / kintu vaha kAmabhoga ke anurAga se kaSTa hI pAtA hai / phira vaha trasa evaM sthAvara jIvoM ke prati daNDa kA prayoga karatA hai / prayojana se athavA niSprayojana hI prANIsamUha kI hiMsA karatA hai| jo hiMsaka, bAla-ajJAnI, mRSAvAdI, mAyAvI, cugalakhora tathA zaTha hotA hai vaha madya evaM mAMsa sevana karatA huA yaha mAnatA hai ki yahI zreya hai / vaha zarIra aura vANI se matta hotA hai, dhana aura striyoM meM Asakta rahatA hai| vaha rAga aura dveSa donoM se vaise hI karma-mala saMcaya karatA hai, jaise ki zizunAga apane mukha aura zarIra donoM se miTTI saMcaya karatA hai / phira vaha bhogAsakta bAlajIva AtaMkaroga se AkrAnta hone para glAna hotA hai, paritApa karatA hai, apane kie hue karmoM ko yAda kara paraloka se bhayabhIta hotA hai| vaha socatA hai, maiMne una nArakIya sthAnoM ke viSaya meM sunA hai, jo zIla se rahita krUra karmavAle ajJAnI jIvoM kI gati hai, aura jahA~ tIvra vedanA hai| sUtra-141-143 una narakoM meM aupapAtika sthiti hai / AyuSya kSINa hone ke pazcAt apane kRtakarmoM ke anusAra vahA~ jAtA huA prANI paritApa karatA hai / jaise koI gAr3IvAn samatala mahAn mArga ko jAnatA huA bhI use chor3akara viSama mArga se cala par3atA hai aura taba gAr3I kI dhurI TUTa jAne para zoka karatA hai| isI prakAra jo dharma kA ullaMghana kara adharma ko svIkAra karatA hai, vaha mRtyu ke mukha meM par3A huA bAlajIva zoka karatA hai, jaise ki dhurI ke TUTane para gAr3IvAn zoka karatA hai| sUtra-144-145 mRtyu ke samaya vaha ajJAnI paraloka ke bhaya se saMtrasta hotA hai / eka hI dAva meM saba kucha hAra jAnevAle dhUrta kI taraha zoka karatA huA akAma maraNa se maratA hai / yaha ajJAnI jIvoM ke akAma maraNa kA pratipAdana kiyA hai| aba paNDitoM ke sakAma maraNa ko mujhase sunosUtra-146-147 jaisA ki maiMne paramparA se sunA hai ki-saMyata aura jitendriya puNyAtmAoM kA maraNa atiprasanna aura AghAtarahita hotA hai / yaha sakAma maraNa na sabhI bhikSuoM ko prApta hotA hai aura na sabhI gRhasthoM ko / gRhastha nAnA se sampanna hote haiM, jaba ki bahuta se bhikSu bhI viSama-zIlavAle hote haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-148 __kucha bhikSuoM kI apekSA gRhastha saMyama meM zreSTha hote haiM / kintu zuddhAcArI sAdhujana sabhI gRhasthoM se saMyama meM zreSTha haiN| sUtra-149-150 durAcArI sAdhu ko vastra, ajina, nagnatva, jaTA, gudar3I, ziromuMDana Adi bAhyAcAra, narakagati meM jAne se nahIM bacA sakate / bhikSAvRtti se nirvAha karanevAlA bhI yadi duHzIla hai to vaha naraka se mukta nahIM ho sakatA hai / bhikSu ho athavA gRhastha, yadi vaha savratI hai, to svarga meM jAtA hai| sUtra - 151-152 zraddhAvAn gRhastha sAmAyika sAdhanA ke sabhI aMgoM kA kAyA se sparza kare, kRSNa aura zukla pakSoM meM pauSadha vrata ko eka rAtri ke lie bhI na chor3e / isa prakAra dharmazikSA se sampanna suvratI gRhavAsa meM rahatA huA bhI mAnavIya audArika zarIra ko choDakara devaloka meM jAtA hai| sUtra - 153 saMyamI bhikSu kI donoM meM se eka sthiti hotI hai-yA to vaha sadA ke lie saba duHkhoM se mukta hotA hai athavA mahAn RddhivAlA deva hotA hai| sUtra-154-155 devatAoM ke AvAsa anukrama se Urdhva, moharahita, dyutimAn tathA devoM se parivyApta hote haiM / unameM rahane vAle deva yazasvI-dIrghAyu, RddhimAn, dIptimAn, icchAnusAra rUpa dhAraNa karanevAle aura abhI-abhI utpanna hue hoM, aisI bhavya kAMti vAle evaM sUrya ke samAna atyanta tejasvI hote haiN| sUtra-156 bhikSu ho yA gRhastha, jo hiMsA Adi se nivRtta hote haiM, ve saMyama aura tapa kA abhyAsa kara ukta devalokoM meM jAte haiN| sUtra - 157 satpuruSoM ke dvArA pUjanIya una saMyata aura jitendriya AtmAoM ke ukta vRttAnta ko sunakara zIlavAn bahuzruta sAdhaka mRtyu ke samaya meM bhI saMtrasta nahIM hote haiN| sUtra-158 bAlamaraNa aura paMDitamaraNa kI paraspara tulanA karake medhAvI sAdhaka viziSTa sakAma maraNa ko svIkAra kare, aura maraNa kAla meM dayA dharma evaM kSamA se pavitra tathAbhUta AtmA se prasanna rhe| sUtra-159-160 jaba maraNa-kAla Ae, to jisa zraddhA se pravrajyA svIkAra kI thI, tadanusAra hI bhikSu guru ke samIpa pIDAjanya lomaharSa ko dUra kare tathA zAntibhAva se zarIra ke bheda kI pratIkSA kre|| mRtyu kA samaya Ane para muni bhaktaparijJA, iMginI aura prAyopagamana meM se kisI eka ko svIkAra kara sakAma maraNa se zarIra ko chor3atA hai| aisA maiM kahatA hU adhyayana-5 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 18 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-6-kSullakanirgranthIya sUtra-161-162 jitane avidyAvAn haiM, ve saba duHkha ke utpAdaka haiM / ve vivekamUDha ananta saMsAra meM bAra-bAra lupta hote haiM / isalie paNDita puruSa anekavidha bandhanoM kI evaM jAtipathoM kI samIkSA karake svayaM satya kI khoja kare aura vizva ke saba prANiyoM ke prati maitrIbhAva rakhe / sUtra - 163-164 apane hI kRta karmoM se lupta merI rakSA karane meM mAtA-pitA, putravadhU, bhAI, patnI tathA aurasa putra samartha nahIM haiM / samyak draSTA sAdhaka apanI svataMtra buddhi se isa artha kI satyatA ko dekhe / Asakti tathA sneha kA chedana kare / kisI ke pUrva paricaya kI bhI abhilASA na kre| sUtra-165 gau, baila, ghor3A, maNi, kuNDala, pazu, dAsa aura anya sahayogI puruSa-ina sabakA parityAga karane vAlA sAdhaka paraloka meM kAmarUpI deva hogaa| sUtra-166 ___ karmoM se duHkha pAte hue prANI ko sthAvara-jaMgama saMpatti, dhana, dhAnya aura gRhopakaraNa bhI duHkha se mukta karane meM samartha nahIM hote| sUtra - 167 sabako saba taraha se sukha priya hai, sabhI prANiyoM ko apanA jIvana priya hai| yaha jAnakara bhaya aura vaira se uparata sAdhaka kisI bhI prANI kI hiMsA na kare / sUtra - 168 adattAdAna naraka hai, yaha jAnakara binA diyA huA eka tinakA bhI muni na le / asaMyama ke prati jugupsA rakhanevAlA muni apane pAtra meM diyA huA hI bhojana kare / sUtra-169 isa saMsAra meM kucha loga mAnate haiM ki-'pApoM kA parityAga kie binA hI kevala tattvajJAna ko jAnane-bhara se hI jIva saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai / sUtra- 170 jo bandha aura mokSa ke siddhAntoM kI sthApanA to karate haiM, kahate bahuta haiM, kintu karate kucha nahIM haiM, ve jJAnavAdI kevala vAg vIrya se apane ko Azvasta karate rahate haiN| sUtra - 171 vividha bhASAe~ rakSA nahIM karatI haiM, vidyAoM kA anuzAsana bhI kahA~ surakSA detA hai ? jo inheM saMrakSaka mAnate haiM, ve apane Apako paNDita mAnanevAle ajJAnI jIva pApa karmoM meM magna haiM, DUbe hue haiN| sUtra - 172 jo mana, vacana aura kAyA se zarIra meM, zarIra ke varNa aura rUpa meM sarvathA Asakta haiM, ve sabhI apane lie duHkha utpanna karate haiN| sUtra- 173 unhoMne isa ananta saMsAra meM lambe mArga ko svIkAra kiyA hai / isalie saba ora dekha-bhAlakara sAdhaka apramatta bhAva se vicaraNa kare / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 19 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra- 174 mukti kA lakSya rakhanevAlA sAdhaka kabhI bhI bAhya viSayoM kI AkAMkSA na kare / pUrva karmoM ke kSaya ke lie hI isa zarIra ko dhAraNa kare / sUtra- 175 prApta avasara kA jJAtA sAdhaka karma ke hetuoM ko dUra karake vicare / gRhastha ke dvArA apane lie taiyAra kiyA gayA AhAra aura pAnI AvazyakatApUrtimAtra grahaNa kara sevana kare / sUtra-176 sAdhu lezamAtra bhI saMgraha na kare, pakSI kI taraha saMgraha se nirapekSa rahatA huA pAtra lekara bhikSA ke lie vicaraNa kre| sUtra-177 eSaNA samiti se yukta lajjAvAn saMyamI muni gAMvoM meM aniyata vihAra kare, apramatta rahakara gRhasthoM se piNDapAtabhikSA kI gaveSaNA kare / sUtra - 178 anuttara jJAnI, anuttaradarzI, anuttara jJAna-darzana ke dhartA, arhan, jJAtaputra vaizAlika mahAvIra ne aisA kahA hai| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-6 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 20 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-7-urabhrIya sUtra-179-182 jaise koI vyakti saMbhAvita atithi ke uddezya se memane kA poSaNa karatA hai| use cAvala, jau yA harI ghAsa Adi detA hai| aura usakA yaha poSaNa apane AMgana meM hI karatA hai / isa prakAra vaha memanA acchA khAte-pIte puSTa, balavAna, moTA, bar3e peTavAlA ho jAtA hai / aba vaha tRpta evaM mAMsala dehavAlA memanA basa atithi kI pratIkSA karatA hai / jaba taka atithi nahIM AtA hai, taba taka vaha becArA jItA hai / mehamAna ke Ate hI vaha sira kATakara khA liyA jAtA hai / mehamAna ke lie prakalpita memanA, jaise ki mehamAna kI pratIkSA karatA hai, vaise hI adharmiSTha ajJAnI jIva bhI yathArtha meM naraka ke AyuSya kI pratIkSA karatA hai| sUtra- 183-185 hiMsaka, ajJAnI, mithyAbhASI, mArga lUTanevAlA baTamAra, dUsaroM ko dI huI vastu ko bIca meM hI har3apa jAnevAlA, cora, mAyAvI Thaga, kutohara-vikalpanA meM nirantara lagA rahane vAlA, dhUrta-strI aura anya viSayoM meM Asakta, mahAArambha aura mahA-parigrahavAlA, surA aura mAMsa kA upabhogI balavAn, dUsaroM ko satAne vAlA-bakare kI taraha kara-kara zabda karate hue mAMsAdi abhakSya khAnevAlA, moTI toMda aura adhika raktavAlA vyakti usI prakAra naraka ke AyuSya kI AkAMkSA karatA hai, jaise ki memanA mehamAna kI pratIkSA karatA hai| sUtra - 186-187 Asana, zayyA, vAhana, dhana aura anya kAmabhogoM ko bhogakara, duHkha se ekatrita kie dhana ko chor3akara, karmoM kI bahuta dhUla saMcita kara-kevala vartamAna ko hI dekhane meM tatpara, karmoM se bhArI huA jIva mRtyu ke samaya vaise hI zoka karatA hai, jaise ki mehamAna ke Ane para memanA karatA hai| sUtra - 188 nAnA prakAra se hiMsA karanevAle ajJAnI jIva Ayu ke kSINa hone para jaba zarIra chor3ate haiM to ve kRta karmoM se vivaza aMdhakArAcchanna naraka kI ora jAte haiN| sUtra - 189-191 eka kSudra kAkiNI ke lie mUDha manuSya hajAra ga~vA detA hai aura rAjA eka apathya Amraphala khAkara badale me jaise rAjya ko kho detA hai| isI prakAra devatAoM ke kAmabhogoM kI tulanA meM manuSya ke kAmabhoga nagaNya haiN| manuSya kI apekSA devatAoM kI Ayu aura kAmabhoga hajAra guNA adhika haiM | 'prajJAvAn sAdhaka kI devaloka meM aneka yuta varSa kI sthiti hotI hai|' -yaha jAnakara bhI mUrkha manuSya sau varSa se bhI kama AyukAla meM una divya sukhoM ko ga~vA rahe haiN| sUtra - 192-194 tIna vaNika mUla dhana lekara vyApAra ko nikale / unameM se eka atirikta lAbha prApta karatA hai| eka sirpha mUla hI lekara lauTatA hai / aura eka mUla bhI ga~vAkara AtA hai| yaha vyavahAra kI upamA hai| isI prakAra dharma ke viSaya meM bhI jAnanA / manuSyatva mUla dhana hai / devagati lAbharUpa hai| mUla ke nAza se jIvoM ko nizcaya hI naraka aura tiryaMca gati prApta hotI hai| sUtra - 195-197 ajJAnI jIva kI do gati haiM-naraka aura tiryaMca / vahA~ use vadhamUlaka kaSTa prApta hotA hai / kyoMki vaha lolupatA aura vaMcakatA ke kAraNa devatva aura manuSyatva ko pahale hI hAra cUkA hotA hai / naraka aura tiryaMca-rUpa do dargati ko prApta ajJAnI jIva deva aura manuSya gati ko sadA hI hAre hae haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 21 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka kyoMki bhaviSya meM una kA dIrgha kAla taka vahA~ se nikalanA durlabha hai / isa prakAra hAre hue bAlajIvoM ko dekhakara tathA bAla evaM paNDita kI tulanA kara jo mAnuSIyonimeM Ate haiM, ve mUladhana ke sAtha lauTe vaNik kI taraha sUtra-198-200 ___ jo manuSya vividha parimANavAlI zikSAoM dvArA ghara meM rahate hue bhI suvratI haiM, ve mAnuSI yoni meM utpanna hote haiM / kyoMki prANI karmasatya hote haiM jinakI zikSA vividha parimANa vAlI vyApaka hai, jo ghara meM rahate hue bhI zIla se sampanna evaM uttarottara guNoM se yukta haiM, ve adIna puruSa mUladhanarUpa manuSyatva se Age bar3hakara devatva ko prApta hote haiM / isa prakAra dainyarahita parAkramI bhikSu aura gRhastha ko lAbhAnvita jAnakara kaise koI vivekI puruSa ukta lAbha ko hAregA? aura hAratA haA kaise saMvedana nahIM karegA? sUtra - 201-205 devatAoM ke kAma-bhoga kI tulanA meM manuSya ke kAma-bhoga vaise hI kSudra haiM, jaise samudra kI tulanA meM kuza ke agrabhAga para TikA huA jalabindu / manuSyabhava kI isa atyalpa Ayu meM kAmabhoga kuzAgra para sthita jalabindu-mAtra haiM, phira bhI ajJAnI kisa hetu se apane lAbhakArI yoga-kSemako nahIM samajhatA? manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta na honevAle ko AtmArtha vinaSTa ho jAtA hai / kyoMki vaha sanmArga ko bAra-bAra sunakara bhI use chor3a detA hai / manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta honevAle kA Atma-prayojana naSTa nahIM hotA hai / vaha pUtideha-ke chor3ane para deva hotA hai-aisA maiMne sunA hai / devaloka se Akara vaha jIva jahA~ zreSTha Rddhi, dyuti, yaza, varNa, Ayu aura sukha hote haiM, usa manuSya-kula meM utpanna hotA hai| sUtra-206 bAlajIva kI ajJAnatA to dekho / vaha adharma ko grahaNa kara evaM dharma ko chor3akara adharmiSTha banatA hai aura naraka meM utpanna hotA hai| sUtra - 207 saba dharmoM kA anuvartana-karane vAle dhIra puruSa kA dhairya dekho / vaha adharma ko chor3akara dharmiSTha banatA hai aura devoM meM utpanna hotA hai| sUtra-208 paNDita muni bAlabhAva aura abAla bhAva kI tulanA-karake bAla bhAva ko chor3akara abAla bhAva ko svIkAratA hai / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 22 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka adhyayana-8- kApilIya sUtra - 209 adhruva, azAzvata aura duHkhabahula saMsAra meM vaha kauna sA karma hai, jisase maiM durgati meM na jAUM ? sUtra - 210 I pUrva sambandhoM ko eka bAra chor3akara phira kisI para bhI sneha na kare / sneha karanevAloM ke sAtha bhI sneha na karanevAlA bhikSu sabhI prakAra ke doSoM aura pradoSoM se mukta ho jAtA hai / sUtra - 211-214 kevalajJAna aura kevaladarzana se sampanna tathA mohamukta kapila munine saba jIvoM ke hita aura kalyANa ke lie tathA mukti ke lie kahA muni karmabandhana ke hetusvarUpa sabhI prakAra ke grantha tathA kalaha kA tyAga kare / kAma bhogoM ke saba prakAroM doSa dekhatA huA AtmarakSaka muni unameM lipta na ho / Asaktijanaka AmiSarUpa bhogoM meM nimagna, hita aura nizreyasa meM viparIta buddhivAlA, ajJa, manda aura mUDha jIva karmoM se vaise hI baMdha jAtA hai, jaise zleSma meM makkhI / kAma-bhogoM kA tyAga duSkara hai, adhIra puruSoM ke dvArA kAmabhoga AsAnI se nahIM chor3e jAte / kintu jo suvratI sAdhu haiM, ve dustara kAmabhogoM ko usI prakAra taira jAte haiM, jaise vaNika samudra ko / sUtra - 215 'hama zramaNa haiM'-aisA kahate hue bhI kucha pazu kI bhA~ti ajJAnI jIva prANavadha ko nahIM samajhate haiM / ve manda aura ajJAnI pApadRSTiyoM ke kAraNa naraka meM jAte haiM / sUtra - 216 jinhoMne sAdhu dharma kI prarUpaNA kI hai, una Arya puruSoM ne kahA hai-"jo prANavadha kA anumodana karatA hai, vaha kabhI bhI saba duHkhoM se mukta nahIM hotA / sUtra - 217 jo jIvoM kI hiMsA nahIM karatA, vaha sAdhaka 'samita' kahA jAtA hai| usake jIvana meM se pApa-karma vaise hI nikala jAtA hai, jaise UMce sthAna se jala / sUtra - 218 saMsAra meM jo bhI trasa aura sthAvara prANI haiM, unake prati mana, vacana, kAyarUpa kisI bhI prakAra ke daNDa kA prayoga na kre| sUtra - 219 zuddha eSaNAoM ko jAnakara bhikSu unameM apane Apa ko sthApita kare bhikSAjIvI muni saMyamayAtrA ke lie AhAra kI eSaNA kare, kintu rasoM meM mUrchita na bane / sUtra - 220 bhikSu jIvana-yApana ke lie prAyaH nIrasa, zIta, purAne kulmASa, sArahIna, rUkhA aura maMthubera Adi kA cUrNa bhikSA meM grahaNa karatA hai / sUtra - 221 "jo sAdhu lakSaNazAstra, svapnazAstra aura aMgavidyA kA prayoga karate haiM, unheM sAdhu nahIM kahA jAtA hai" aisA AcAryoM ne kahA hai / muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda Page 23 - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 222-223 jo vartamAna jIvana ko niyaMtrita na rakha sakane ke kAraNa samAdhiyoga se bhraSTa ho jAte haiM, ve kAmabhoga aura rasoM meM Asakta asurakAya meM utpanna hote haiM / vahA~ se nikalakara bhI ve saMsAra meM bahuta kAla taka paribhramaNa karate haiN| bahuta adhika karmoM se lipta hone ke kAraNa unheM bodhi dharma kI prApti atIva durlabha hai / sUtra - 224-225 dhana-dhAnya Adi se pratipUrNa yaha samagra vizva bhI yadi kisI eka ko de diyA jAe, to bhI vaha usase santuSTa nahIM hogA / itanI duSpUra hai yaha lobhAbhibhUta AtmA / jaise lAbha hotA hai, vaise lobha hotA hai / lAbha se lobha bar3hatA jAtA hai / do mAzA sone se niSpanna honevAlA kArya karor3oM svarNa-mudrAoMse bhI pUrA nahIM ho skaa| sUtra- 226-227 jinake hRdaya meM kapaTa hai athavA jo vakSa meM phor3e ke rUpa stanoMvAlI haiM, jo aneka kAmanAoMvAlI haiM, jo puruSa ko pralobhana maiM pha~sAkara use dAsa kI bhA~ti nacAtI haiM, aisI rAkSasI-svarUpa sAdhanAvidyA taka striyoM meM Asakti nahIM rakhanI caahie| striyoM ko tyAganevAlA anagAra unameM Asakta na ho / bhikSu-dharma ko pezala jAnakara usameM apanI AtmA ko sthApita kre| sUtra - 228 vizuddha prajJAvAle kapila munine isa prakAra dharma kahA hai / jo isakI samyak ArAdhanA kareMge, ve saMsArasamudra ko pAra kareMge / unake dvArA hI donoM loka ArAdhita hoNge| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-8 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 24 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-9-namipravrajyA sUtra-229-230 devaloka se Akara nami ke jIvane manuSya loka meM janma liyA / usakA moha upazAnta haA, to use pUrvajanma kA smaraNa huA / smaraNa karake anuttara dharma meM svayaM saMbuddha bane / rAjya kA bhAra putra ko sauMpakara unhoMne abhiniSkramaNa kiyaa| sUtra - 231 namirAjA zreSTha antaHpurameM raha kara, devaloka ke bhogoM ke samAna sundara bhogoM ko bhogakara eka dina prabuddha hue aura unhoMne bhogoM kA parityAga kiyaa| sUtra - 232 bhagavAn nami ne pura aura janapadasahita apanI rAjadhAnI mithilA, senA, antaHpura aura samagra parijanoM ko chor3akara abhiniSkramaNa kiyA aura ekAntavAsI bane / sUtra-233 jisa samaya rAjarSi nami abhiniSkramaNa kara pravrajita ho rahe the, usa samaya mithilA meM bahata kolAhala huA thaa| sUtra - 234-235 uttama pravrajyA-sthAna ke lie prastuta hue nami rAjarSi ko brAhmaNa ke rUpa meM Ae hue devendrane kahA-'he rAjarSi ! Aja mithilA nagarI meM, prAsAdoM meM aura gharoM meM kolAhala pUrNa dAruNa zabda kyoM sunAI de rahe haiM?'' sUtra-236-238 devendra ke isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine devendra ko kahA-''mithilA meM eka caitya vRkSa thaa| jo zItala chAyAvAlA, manorama, patra-puSpa evaM phaloM se yukta, bahutoM ke lie sadaiva bahuta upakAraka thA-pracaNDa AMdhI se usa manorama vRkSa ke gira jAne para duHkhita, azaraNa aura Arta ye pakSI krandana kara rahe haiN|' sUtra- 239-240 rAjarSi ke isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''yaha agni hai, yaha vAyu hai aura inase yaha ApakA rAjabhavana jala rahA hai| bhagavan ! Apa apane antaHpura kI ora kyoM nahIM dekhate ?'' sUtra - 241-244 devendra ke isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''jinake pAsa apanA jaisA kucha bhI nahIM hai, aise hama loga sukha se rahate haiM, sukha se jIte haiN| mithilA ke jalane meM merA kucha bhI nahIM jala rahA hai-putra, patnI aura gRha-vyApAra se mukta bhikSu ke lie na koI vastu priya hotI hai aura na koI apriya-'saba ora se maiM akelA hI hU~'-isa prakAra ekAntadraSTA-gRhatyAgI muni ko saba prakAra se sukha hI sukha hai| sUtra-245-246 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-'he kSatriya ! pahale tuma nagara kA parakoTA, gopura, aTTAlikAe~, durga kI khAI, zataghnI-banAkara phira jAnA, pravrajita honA / ' sUtra - 247-250 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-'' zraddhA ko nagara, tapa aura saMyama ko argalA, kSamA ko mana, vacana, kAya kI trigupti se surakSita, evaM ajeya majabUta prAkAra banAkara muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 25 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka parAkrama ko dhanuSa, IryA samiti ko usakI Dora, dhRti ko usakI mUTha banAkara, satya se use bAMdhakara-tapa ke bANoM se yukta dhanuSa se karma-rUpI kavaca ko bhedakara antaryuddha kA vijetA muni saMsAra se mukta hotA hai|'' sUtra-251-252 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''he kSatriya ! pahale tuma prAsAda, vardhamAna gRha, candrazAlAe~ banAkara phira jAnA / ' sUtra- 253-254 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''jo mArga meM ghara banAtA hai, vaha apane ko saMzaya meM DAlatA hai, ataH jahA~ jAne kI icchA ho vahIM apanA sthAyI ghara banAnA caahie|" sUtra - 255-256 isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''he kSatriya ! pahale tuma baTamAroM, prANaghAtaka DAkuoM, gAMTha kATanevAloM aura coroM se nagara kI rakSA karake phira jAnA / ' sUtra-257-258 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''isa loka meM manuSyoM dvArA aneka bAra mithyAdaNDa kA prayoga kiyA jAtA hai / aparAdha na karanevAle nirdoSa pakar3e jAte haiM, sahI aparAdhI chUTa jAte haiN|'' sUtra - 259-260 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''he kSatriya ! jo rAjA abhI tumheM namate nahIM haiM, pahale unheM apane vaza meM karake phira jAnA / ' sUtra - 261-264 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''jo durjaya saMgrAma meM dasa lAkha yoddhAoM ko jItatA hai, usakI apekSA jo eka apane ko jItatA hai, usakI vijaya hI parama vijaya hai bAhara ke yuddhoM se kyA ? svayaM apane se hI yuddha kro| apane se apane ko jItakara hI saccA sukha prApta hotA hai-pA~ca indriyA~, krodha, mAna, mAyA, lobha aura mana-ye hI vAstava meM durjeya haiM / eka apane Apa ko jIta lene para sabhI jIta lie jAte haiM / ' sUtra - 265-266 isa artha ko sunakara hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''he kSatriya ! tuma vipula yajJa karAkara, zramaNa aura brAhmaNoM ko bhojana karAkara, dAna dekara, bhoga bhogakara aura svayaM yajJa kara ke phira jAnA / " sUtra - 267-268 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''jo manuSya prati mAsa dasa lAkha gAyoM kA dAna karatA hai, usako bhI saMyama hI zreya hai / phira bhale hI vaha kisI ko kucha bhI dAna na kare / ' sUtra- 269-270 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-'' he manujAdhipa ! tuma gRhastha Azrama ko chor3akara jo dUsare saMnyAsa Azrama kI icchA karate ho, yaha ucita nahIM hai| gRhastha Azrama meM hI rahate hue pauSadhavrata meM anurata raho / ' sUtra - 271-272 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''jo bAla sAdhaka mahIne-mahIne ke tapa karatA hai aura pAraNA meM kuza ke agra bhAga para Ae utanA hI AhAra grahaNa karatA hai, vaha suAkhyAta dharma kI solahavIM kalA ko bhI pA nahIM sakatA hai|" muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 26 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-273-274 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-''he kSatriya ! tuma cA~dI, sonA, maNi, motI, kAMse ke pAtra, vastra, vAhana aura koza kI vRddhi karake phira muni bnnaa|' sUtra - 275-277 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''sone aura cA~dI ke kailAza ke samAna asaMkhya parvata hoM, phira bhI lobhI manuSya kI unase kucha bhI tRpti nahIM hotii| kyoMki icchA AkAza samAna ananta hai / " "pRthvI cAvala, jau, sonA aura pazu kI icchApUrti ke lie bhI paryApta nahIM hai- yaha jAnakara sAdhaka tapa kA AcaraNa kare / ' sUtra - 278-279 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita devendrane kahA-'' he pArthiva ! Azcarya hai, tuma pratyakSa meM prApta bhogoM ko tyAga rahe ho aura aprApta bhogoM kI icchA kara rahe ho / mAlUma hotA hai, tuma vyartha ke saMkalpoM se Thage jA rahe ho|' sUtra-280-282 isa artha ko sunakara, hetu aura kAraNa se prerita nami rAjarSine kahA-''saMsAra ke kAma bhoga zalya haiM, viSa haiM aura AzIviSa sarpa ke tulya haiN| jo kAmabhogoM cAhate haiM, kintu unakA sevana nahIM kara pAte , ve bhI durgati meM jAte hai krodha se adhogati meM jAnA hotA hai| mAna se adhamagati hotI hai / mAyA se sugati meM bAdhAe~ AtI hai| lobha se donoM taraha kA bhaya hotA hai|'' sUtra - 283-288 devendra brAhmaNa kA rUpa chor3akara, apane vAstavika indrasvarUpa ko prakaTa karake madhura vANI se stuti karatA huA nami rAjarSi ko vandanA karatA hai-''aho, Azcarya hai-tumane krodha ko jItA / mAna ko parAjita kiyA / mAyA ko nirAkRta kiyA / lobha ko vaza meM kiyaa| aho ! uttama hai tumhArI saralatA / uttama hai tumhArI mRdutA / uttama hai tumhArI kSamA / aho ! uttama hai tumhArI nirlobhatA / bhagavan ! Apa isa loka meM bhI uttama haiM aura paraloka meM bhI uttama hoMge / karma-mala se rahita hokara Apa loka meM sarvottama sthAna siddhi ko prApta kreNge| Tasa prakAra stati karate hae indra ne, uttama zraddhA se, rAjarSi ko pradakSiNA karate hue, aneka bAra vandanA kI | isake pazcAta nami munivara ke cakra aura aMkuza ke lakSaNoM se yukta caraNoM kI vandanA karake lalita evaM capala kuNDala aura mukuTa ko dhAraNa karanevAlA indra Upara AkAzamArga se calA gyaa| sUtra - 289 namirAjarSine AtmabhAvanA se apane ko vinata kiyA / sAkSAt devendra ke dvArA prerita hone para bhI gRha aura vaidehI kI rAjyalakSmI ko tyAga kara zrAmaNyabhAva meM susthira rahe / sUtra-290 saMbuddha, paNDita aura vicakSaNa puruSa isI prakAra bhogoM se nivRtta hote haiM, jaise ki nami rAjarSi / - aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-9 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 27 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-10- drumapatraka sUtra - 291 gautama ! jaise samaya bItane para vRkSa kA sUkhA huA sapheda pattA gira jAtA hai, usI prakAra manuSya kA jIvana hai| ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra - 292 kuza-DAbha ke agra bhAga para Tike hue osa ke bindu kI taraha manuSya kA jIvana kSaNika hai |at: gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-293 alpakAlIna AyuSya meM, vighnoM se pratihata jIvana meM hI pUrvasaMcita karmaraja ko dUra karanA hai, gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra - 294 vizva ke saba prANiyoM ko cirakAla meM bhI manuSya bhava kI prApti durlabha hai / karmoM kA vipAka tIvra hai| isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra - 295-299 pRthvIkAya meM, apkAya meM, tejas kAya meM, vAyukAya meM asaMkhyAta kAla taka rahatA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / aura vanaspatikAya meM gayA haA jIva utkarSataH duHkha se samApta hone vAle ananta kAla taka rahatA hai| ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / sUtra-300-302 dvIndriya...trIndriya meM...aura caturindriya meM gayA haA jIva utkarSataH saMkhyAta kAla taka rahatA hai / isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / sUtra-303 paMcendriya kAya meM gayA haA jIva utkarSataH sAta ATha bhava taka rahatA hai / isalie gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| sUtra-304 deva aura naraka yoni meM gayA huA jIva utkarSataH eka-eka bhava grahaNa karatA hai| ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| sUtra-305 pramAdabahula jIva zubhAzubha karmoM ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / isalie gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kr| sUtra - 306-310 durlabha manuSya jIvana pAkara bhI Aryatva pAnA durlabha hai / manuSya hokara bhI bahuta se loga dasyu aura mleccha hote haiN| Aryatva kI prApti hone para bhI avikala paMcendriyatva kI prApti durlabha hai / bahuta se jIvoM ko vikalendriyatva bhI dekhA jAtA hai| avikala paMcendriyatva kI prApti hone para bhI zreSTha dharma kA zravaNa punaH durlabha hai / kutIrthikoM kI upAsanA muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 28 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka karanevAle bhI dekhe jAte haiM / uttama dharma kI zruti milane para bhI zraddhA honA durlabha hai / bahuta se loga mithyAtva kA sevana karate haiN| dharmazraddhA hone para bhI tadanurUpa AcaraNa honA durlabha hai / bahuta se dharmazraddhAlu bhI kAma bhogoM meM Asakta haiN| ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / sUtra-311-316 tumhArA zarIra jIrNa ho rahA hai, bAla sapheda ho rahe haiM / zravaNazakti kamajora ho rahI hai| zarIra jIrNa ho rahA hai, A~khoM kI zakti kSINa ho rahI hai / ghrANa zakti hIna ho rahI hai / rasagrAhaka jihvA kI zakti naSTa ho rahI hai / sparzazakti kSINa ho rahI hai / sArI zakti hI kSINa ho rahI hai| isa sthiti meM gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-317 vAta-vikAra Adi se janya citodvega, phor3A-phunsI, visUcikA tathA anya bhI zIghra-ghAtI vividha roga se zarIra gira jAtA hai, vidhvasta ho jAtA hai / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / sUtra-318 jaise zarada-kAlIna kumuda pAnI se lipta nahIM hotA, usI prakAra tU bhI apanA sabhI prakAra kA sneha kA tyAga kara, gautama ! isameM tU samaya mAtra bhI pramAda mata kara / sUtra-319 dhana aura patnI kA parityAga kara tU anagAra vRtti meM dIkSita huA hai / ataH eka bAra vamana kie gae bhogoM ko punaH mata pI, gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-320 mitra, bAndhava aura vipula dhanarAzi ko chor3akara punaH unakI gaveSaNA mata kara / he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kr| sUtra-321 bhaviSya meM loga kaheMge-'Aja jina nahIM dikha rahe haiM aura jo mArgadarzaka haiM bhI, ve eka mata ke nahIM hai|' kintu Aja tujhe nyAyapUrNa mArga upalabdha hai| ataH gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-322 kaMTakAkIrNa patha chor3akara tU sApha rAja-mArga para A gayA hai| ataH dRr3ha zraddhA ke sAtha isa mArga para cala / gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-323 kamajora bhAravAhaka viSama mArga para jAtA hai, to pazcAttApa karatA hai, gautama ! tuma usakI taraha viSama mArga para mata jaao| anyatA bAda meM pachatAnA hogA / gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra-324 he gautama ! tU mahAsAgara ko to pAra kara gayA hai, aba tIra ke nikaTa pahu~ca kara kyoM khar3A hai ? usako pAra karane meM jaldI kara / gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / sUtra - 325 tU dehamukta siddhatva ko prApta karAne vAlI kSapaka zreNI para ArUr3ha ho kara kSema, ziva aura anuttara siddhi loka ko prApta karegA / ataH gautama ! kSaNa bhara kA bhI pramAda mata kara / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 29 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra- 326 buddha-tattvajJa aura upazAnta hokara pUrNa saMyata bhAva se tU gAMva evaM nagara meM vicaraNa kara / zAnti mArga ko bar3hA / gautama ! isameM samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / sUtra- 327 artha aura pada se suzobhita evaM sukathita bhagavAna kI vANI ko sunakara, rAga-dveSa kA chedana kara gautama siddhi gati ko prApta hue| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-10 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 30 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-11-bahuzrutapUjA sUtra- 328 sAMsArika bandhanoM se rahita anAsakta gRhatyAgI bhikSu ke AcAra kA maiM yathAkrama kathana karU~gA, use tuma mujhase suno| sUtra- 329 jo vidyAhIna hai, aura vidyAvAna hokara bhI ahaMkArI hai, ajitendriya hai, avinIta hai, bAra-bAra asaMbaddha bolatA hai-vaha abahuzruta hai| sUtra - 330 ina pAMca kAraNoM se zikSA prApta nahIM hotI hai-abhimAna, krodha, pramAda, roga aura Alasya / sUtra - 331-332 jo ha~sI-maz2Aka nahIM karatA, sadA dAnta rahatA hai, kisI kA marma prakAzita nahIM karatA, azIla na ho, vizIla na ho, rasalolupa na ho, krodhI na ho, satya meM anurakta ho, ina ATha sthitiyoM meM vyakti zikSAzIla hotA hai| sUtra-333-336 caudaha prakAra se vyavahAra karanevAlA saMyata-muni avinIta kahalAtA hai aura vaha nirvANa prApta nahIM krtaa| jo bAra bAra krodha karatA hai, krodha ko lambe samaya taka banAye rakhatA hai, mitratA ko ThukarAtA hai, zruta prApta kara ahaMkAra karatA hai-skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra karatA hai, mitroM para krodha karatA hai, priya mitroM kI bhI ekAnta meM burAI karatA hai-asaMbaddha pralApa karatA hai, drohI hai, abhimAnI hai, rasalolupa hai, ajitendriya hai, asaMvibhAgI hai aura aprItikara hai / vaha avinIta hai| sUtra-337-340 pandraha kAraNoM se suvinIta kahalAtA hai jo namra hai, acapala hai, dambhI nahIM hai, akutUhalI hai-kisI kI nindA nahIM karatA, jo krodha ko lambe samaya taka pakar3a kara nahIM rakhatA, mitroM ke prati kRtajJa hai, zruta ko prApta karane para ahaMkAra nahIM karatA-skhalanA hone para dUsaroM kA tiraskAra nahIM karatA / mitroM para krodha nahIM karatA / jo apriya mitra ke lie bhI ekAnta meM bhalAI kI hI bAta karatA hai-vAk-kalaha aura mArapITa, nahIM karatA, abhijAta hai, lajjAzIla hai, pratisaMlIna vaha buddhimAn sAdhu vinIta hotA hai| sUtra - 341 jo sadA gurukula meM rahatA hai, yoga aura upadhAna meM nirata hai, priya karanevAlA aura priyabhASI hai, vaha zikSA prApta kara sakatA hai| sUtra-342 jaise zaMkha meM rakhA huA dUdha svayaM apane aura apane AdhAra ke guNoM ke kAraNa donoM ora se suzobhita rahatA hai, usI taraha bahuzruta bhikSu meM dharma, kIrti aura zruta bhI suzobhita hote haiN| sUtra - 343 jisa prakAra kamboja deza ke azvo meM kandhaka ghor3A jAtimAna aura vega meM zreSTha hotA hai, usI prakAra bahuzruta zreSTha hotA hai| sUtra-344 jaise jAtimAn azva para ArUDha dRDha parAkramI zUravIra yoddhA donoM tarapha honevAle nandI ghoSoM se-suzobhita muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 31 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka hotA hai, vaise bahuzruta bhI suzobhita hotA hai / sUtra-345 jisa prakAra hathiniyoM se ghirA huA sATha varSa kA balavAna hAthI kisI se parAjita nahIM hotA, vaise bahazruta bhI kisI se parAjita nahIM hotaa| sUtra - 346 jaise tIkSNa sIMgoMvAlA, baliSTha kaMdhoMvAlA vRSabha-yUtha ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai, vaise hI bahuzruta muni bhI gaNa ke adhipati ke rUpa meM suzobhita hotA hai| sUtra - 347 jaise tIkSNa dAr3hoMvAlA pUrNa yuvA evaM duSparAjeya siMha pazuoM meM zreSTha hotA hai, vaise bahuzruta bhI anya tIrthakoM meM zreSTha hotA hai| sUtra-348 jaise zaMkha, cakra aura gadA ko dhAraNa karanevAlA vAsudeva aparAjita balavAlA yoddhA hotA hai, vaise bahuzruta bhI aparAjita balazAlI hotA hai| sUtra-349 jaise mahAna RddhizAlI cAturanta cakravartI caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai, vaise hI bahuzruta bhI caudaha pUrvo kI vidyA kA svAmI hotA hai| sUtra- 350 jaise sahasracakSu, vajrapANi, purandara zakra devoM kA adhipati hotA hai, vaise bahuzruta bhI hotA hai| sUtra-351 jaise andhakAra kA nAzaka udIyamAna sUrya teja se jalatA huA-sA pratIta hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI tejasvI hotA hai| sUtra-352 jaise nakSatroM ke parivAra se parivRtta, candramA pUrNimA ko paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI jJAnAdi kI kalAoM se paripUrNa hotA hai| sUtra - 353 jisa prakAra vyApArI Adi kA koSThAgAra surakSita aura aneka prakAra ke dhAnyoM se paripUrNa hotA hai, usI prakAra bahuzruta bhI nAnA prakAra ke zruta se paripUrNa hotA hai| sUtra-354 'anAdRta' devakA 'sudarzana' nAmaka jambU vRkSa jisa prakAra saba vRkSoM meM zreSTha hotA hai, vaise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai| sUtra-355 ___ jisa prakAra nIlavaMta varSadhara parvata se nikalI huI jalapravAha se paripUrNa, samudragAminI sItA nadI saba nadiyoM meM zreSTha haiM, isI prakAra bahuzruta bhI sarvazreSTha hotA hai| sUtra - 356 jaise ki nAnA prakAra kI auSadhiyoM se dIpta mahAn maMdara-meru parvata saba parvatoM meM zreSTha haiM, aise hI bahuzruta saba sAdhuoM meM zreSTha hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 32 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-357 jisa prakAra sadaiva akSaya jala se paripUrNa svayaMbhUramaNa samudra nAnAvidha ratnoM se paripUrNa rahatA hai, usI prakAra bahuzruta bhI akSaya jJAna se paripUrNa hotA hai| sUtra-358 samudra ke samAna gambhIra, durAsada, avicalita, aparAjeya, vipula zrutajJAna se paripUrNa, trAtA-aise bahuzruta muni karmoM ko kSaya karake uttama gati ko prApta hue haiN| sUtra-359 mokSa kI khoja karanevAlA muni zruta kA Azraya grahaNa kare, jisase vaha svayaM ko aura dUsaroM ko bhI siddhi prApta karA sake / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-11 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 33 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-12-harikezIya sUtra - 360 harikezabala-cANDAlakula meM utpanna hue the, phira bhI jJAnAdi uttama guNoM ke dhAraka aura jitendriya bhikSu the sUtra-361 ve IryA, eSaNA, bhASA, uccAra, AdAna-nikSepa ina pA~ca samitiyoM meM yatnazIla samAdhistha saMyamI the| sUtra-362 mana, vANI aura kAya se gupta jitendriya muni, bhikSA lene yajJamaNDapa meM gaye, jahA~ brAhmaNa yajJa kara rahe the / sUtra-363 tapa se unakA zarIra sukha gayA thA aura unake upadhi evaM upakaraNa bhI prAnta the / ukta sthiti meM muni ko Ate dekhakara anArya unakA upahAsa karane lge| sUtra-364 jAtimada se pratistabdha-dRpta, hiMsaka, ajitendriya, abrahmacArI aura ajJAnI logoM ne isa prakAra kahAsUtra-365-366 bIbhatsa rUpavAlA, kAlA, vikarAla, beDola, moTI nAkavAlA, alpa evaM malina vastravAlA, dhUlidhUsarita hone se bhUta kI taraha dikhAI denevAlA, gale meM saMkaradUSya dhAraNa karanevAlA yaha kauna A rahA hai ? __ are adarzanIya ! tU kauna hai ? yahA~ kisa AzA se AyA hai tU ? gaMde aura dhUlidhUsarita vastra se tU adhanaMgA pizAca kI taraha dIkha rahA hai / jA, bhAga yahA~ se, yahA~ kyoM khar3A hai ?'' sUtra-367-369 usa samaya mahAmuni ke prati anukampA kA bhAva rakhanevAle tinduka vRkSavAsI yakSane apane zarIra ko chupAkara aise vacana kahe- 'maiM zramaNa hU~ | maiM saMyata hU~ / maiM brahmacArI hU~ | maiM dhana, pacana aura parigraha kA tyAgI huuN| bhikSA samaya dUsaroM ke lie niSpanna AhAra ke lie yahA~ AyA huuN| yahA~ pracUra anna diyA, khAyA aura upabhoga meM lAyA jA rahA hai / Apako mAlUma honA cAhie, maiM bhikSAjIvI hU~ / ataH bace hue anna meM se kucha isa tapasvI ko bhI mila jAe / sUtra - 370 rudradeva-''yaha bhojana kevala brAhmaNoM ke lie taiyAra kiyA gayA hai / yaha ekapakSIya hai, ataH dUsaroM ke lie adeya hai / hama tujhe yaha yajJArthaniSpanna anna jala nahIM deMge / phira tU yahA~ kyoM khar3A hai ?'' sUtra - 371 yakSa-"acchI phasala kI AzA se kisAna jaise UMcI aura nIcI bhUmi meM bhI bIja bote haiM / isa kRSakadRSTi se hI mujhe dAna do / maiM bhI puNyakSetra hU~, ataH merI bhI ArAdhanA kro|'' sUtra - 372 rudradeva-' 'saMsAra meM aise kSetra hameM mAlUma haiM, jahA~ boye gae bIja pUrNa rUpa se uga Ate haiM / jo brAhmaNa jAti aura vidyA se sampanna haiM, ve hI puNyakSetra haiN| sUtra- 373-374 yakSa- jinameM krodha, mAna, hiMsA, jhUTha, corI aura parigraha haiM, ve brAhmaNa jAti aura vidyA se vihIna pApakSetra haiM / " he brAhmaNo ! isa saMsAra meM Apa kevala vANI kA bhAra hI vahana kara rahe ho / vedoM ko par3hakara bhI unake artha nahIM jAnate / jo muni bhikSA ke lie samabhAvapUrvaka UMca nIca gharoM meM jAte haiM, ve hI puNya-kSetra haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 34 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-375 rudradeva-''hamAre sAmane adhyApakoM ke prati pratikUla bolane vAle nirgrantha ! kyA bakavAsa kara rahA hai ? yaha anna jala bhale hI sar3a kara naSTa ho jAya, para, hama tujhe nahIM deNge|'' sUtra-376 yakSa-maiM samitiyoM se susamAhita hU~, guptiyoM se gupta hU~ aura jitendriya hU~ | yaha eSaNIya AhAra yadi nahIM dete ho, to Aja ina yajJoM kA tuma kyA lAbha loge ? sUtra- 377-379 rudradeva-yahA~ koI hai kSatriya, upajyotiSa-rasoiye, adhyApaka aura chAtra, jo isa nirgrantha ko DaNDe se, phalaka se pITa kara aura kaNTha pakar3a kara nikAla deN| yaha sunakara bahuta se kumAra daur3ate hue Ae aura daNDoM se, beMto se, cAbakoM se RSi ko pITane lge| rAjA kauzalika kI anindya suMdarI kanyA bhadrA ne muni ko pITate dekhakara kruddha kumAroM ko rokaa| sUtra-380-382 bhadrA-devatA kI balavatI preraNA se rAjA ne mujhe isa muni ko diyA thA, kintu muni ne mujhe mana se bhI nahIM cAhA / merA parityAga karane vAle yaha RSi narendroM aura devendroM se bhI pUjita haiN| ye vahI ugra tapasvI, mahAtmA, jitendriya, saMyama aura brahmacArI haiM, jinhoMne svayaM mere pitA rAjA kauzalika ke dvArA mujhe diye jAne para bhI nahIM caahaa| ye RSi mahAn yazasvI, mahAnubhAga, ghoravatI, ghora parAkramI haiM / ye avahelanA ke yogya nahIM haiM / ataH avahelanA mata karo / aisA na ho ki, apane teja se kahIM yaha tuma sabako bhasma kara deN|' sUtra - 383 usa ke ina subhASita vacanoM ko sunakara RSi kI sevA ke lie yakSa kumAroM ko rokane lge| sUtra - 384-387 AkAza meM sthita bhayaMkara rUpa vAle asurabhAvApanna kruddha yakSa unako pratAr3ita karane lage / kumAroM ko kSatavikSata aura khUna kI ulTI karate dekhakara bhadrA ne punaH kahA jo bhikSu kA apamAna karate haiM, ve nakhoM se parvata khodate haiM, dAtoM se lohA cabAte haiM aura pairoM se agni ko kucalate haiM |mhrssi AzIviSa, ghora tapasvI, ghora vratI, ghora parAkramI haiN| jo loga bhikSAkAla meM muni ko vyathita karate haiM, ve pataMgo kI bhA~ti agni meM girate haiM / yadi tuma apanA jIvana aura dhana cAhate ho, to saba milakara, natamastaka hokara, inakI zaraNa lo| yaha RSi kupita hone para samUce vizva ko bhI bhasma kara sakatA hai| sUtra-388 muni ko pratAr3ita karanevAle chAtroM ke sira pITha kI ora jhuka gaye the / bhujAe~ phaila gaI thIM / nizceSTa ho gaye the / A~kheM khulI hI raha gaI thIM / mu~ha se rudhira nikalane lagA thA / mu~ha upara ko ho gaye the / jIbhe aura A~kheM bAhara nikala AyIM thiiN| sUtra - 389-390 isa prakAra chAtroM ko kATha kI taraha nizceSTa dekhakara vaha udAsa aura bhayabhIta brAhmaNa apanI patnI ko sAtha lekara muni ko prasanna karane lagA bhante ! hamane tathA mUr3ha ajJAnI bAlakoM ne ApakI jo avahelanA kI hai, Apa unheM kSamA kreN| RSijana mahAn prasannacitta hote haiM, ataH ve kisI para krodha nahIM karate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 35 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-391 muni-''mere mana meM na koI dveSa pahale thA, na aba hai, aura na Age hogA / yakSa sevA karate haiM, unhoMne hI kumAroM ko pratAr3ita kiyA hai|' sUtra - 392-394 rudradeva-dharma aura artha ko yathArtha rUpa se jAnanevAle bhUtiprajJa Apa krodha na kare / hama saba milakara Apake caraNoM meM Ae haiM, zaraNa le rahe haiM / mahAbhAga ! hama ApakI arcanA karate haiM / aba Apa dadhi Adi nAnA vyaMjanoM se mizrita zAlicAvaloM se niSpanna bhojana khAie |yh hamArA pracura anna hai| hamAre anugrahArtha ise svIkAra kreN| purohita ke isa Agraha para mahAn AtmA muni ne svIkRti dI aura eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNe ke lie AhAra-pAnI grahaNa kiyaa| sUtra-395-396 devoM ne vahA~ sugandhita jala, puSpa evaM divya dhana kI varSA ko aura dundubhiyA~ bajAIM, AkAza meM aho dAnam ' kA ghoSa kiyA / pratyakSa meM tapa kI hI vizeSatA-mahimA dekhI jA rahI hai, jAti kI nahIM / jisakI aisI mahAn camatkArI Rddhi hai, vaha harikeza muni-cANDAla putra hai| sUtra - 397-398 muni-brAhmaNo ! agni kA samArambha karate hue kyA tuma bAhara se-jala se zuddhi karanA cAhate ho ? jo bAhara se zuddhi ko khojate haiM unheM kuzala puruSa sudRSTa-nahIM kahate / kuza, yUpa, tRNa, kASTha aura agni kA prayoga tathA prAtaH aura saMdhyA meM jala kA sparza-isa prakAra tuma mandabuddhi loga, prANiyoM aura bhUta jIvoM kA vinAza karate hue pApakarma kara rahe ho / ' sUtra-399 'he bhikSu ! hama kaise pravRtti kareM ? kaise yajJa kareM ? kaise pApa karmoM ko dUra kareM ? he yakSapUjita saMyata ! hameM batAe~ ki tattvajJa puruSa zreSTha yajJa kauna-sA batAte haiM ?'' sUtra - 400-401 muni-mana aura indriyoM ko saMyamita rakhane vAle muni pRthvI Adi chaha jIvanikAya kI hiMsA nahIM karate haiM, asatya nahIM bolate haiM, corI nahIM karate haiM; parigraha, strI, mAna aura mAyA ko svarUpataH jAnakara evaM chor3akara vicaraNa karate haiN| jo pA~ca saMvaroM se pUrNatayA saMvRta hote haiM, jIvana kI AkAMkSA nahIM karate, zarIra kA parityAga karate haiM, pavitra haiM, videha haiM, ve vAsanAoM para vijaya pAne vAlA mahAjayI zreSTha yajJa karate haiN|' sUtra - 402 he bhikSu ! tumhArI jyoti kauna sI hai ? jyoti sthAna kauna sA hai ? ghRtAdiprakSepaka kar3achI kyA hai ? agni ko pradIpta karanevAle kaNDe kauna se haiM ? tumhArA IMdhana aura zAMtipATha kauna sA hai ? kisa homa se Apa jyoti ko prajvalita karate haiM ? sUtra - 403 muni-tapa jyoti hai / jIva-AtmA jyoti kA sthAna hai / mana, vacana aura kAyA kA yoga kar3achI hai / zarIra kaNDe haiN| karma IMdhana hai / saMyama kI pravRtti zAMti-pATha hai / aisA maiM prazasta yajJa karatA hU~ / '' sUtra-404 hai yakSapUjita saMyata ! hameM batAie ki tumhArA draha kauna sA hai? zAMti-tIrtha kauna se haiM? kahA~ snAna kara raja dUra karate ho? hama Apase jAnanA cAhate haiN|' muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 36 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra -405-406 muni-''AtmabhAva kI prasannatArUpa akaluSa lezyAvAlA dharma merA hrada hai, jahA~ snAna kara maiM vimala, vizuddha evaM zAnta hokara karmaraja ko dUra karatA huuN| kuzala puruSoM ne ise hI snAna kahA hai / RSiyoM ke lie yaha mahAn snAna hI prazasta hai / isa dharmahrada meM snAna karake maharSi vimala aura vizuddha hokara uttama sthAna ko prApta hue haiM / '' - aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-12 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 37 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-13-citrasambhUtIya sUtra-407 jAti se parAjita saMbhUta muni ne hastinApura meM cakravartI hone kA nidAna kiyA thA / vahA~ se marakara vaha padmagulma vimAna meM deva banA / phira brahmadatta cakravartI ke rUpa meM culanI kI kukSi se janma liyaa| sUtra-408 sambhUta kAmpilya nagara meM aura citra purimatAla nagara meM, vizAla zreSThikula meM, utpanna huA / aura vaha dharma sunakara pravrajita ho gyaa| sUtra-409 kAmpilya nagara meM citra aura sambhUta donoM mile / unhoMne paraspara sukha aura duHkha rUpa karmaphala ke vipAka ke sambandha meM bAtacIta kii| sUtra - 410 ___ mahAn RddhisaMpanna evaM mahAn yazasvI cakravartI brahmadatta ne atIva Adara ke sAtha apane bhAI ko isa prakAra kahAsUtra-411-413 ''isake pUrva hama donoM paraspara vazavartI, anurakta aura hitaiSI bhAI-bhAI the / - ''hama donoM dazArNa deza meM dAsa, kAliMjara parvata para hariNa, mRta-gaMgA ke kinAre haMsa aura kAzI deza meM cANDAla the / devaloka meM mahAn Rddhi se sampanna deva the / yaha hamArA chaThavAM bhava hai, jisameM hama eka-dUsare ko chor3akara pRthak-pRthak paidA hue haiN|'' sUtra-414 "rAjan ! tUne nidAnakRta karmoM kA vizeSa rUpa se cintana kiyA / usI karmaphala ke vipAka se hama alagaalaga paidA hue haiN|'' sUtra-415 citra ! pUrva janma meM mere dvArA kie gae satya aura zuddha karmoM ke phala ko Aja maiM bhoga rahA hU~, kyA tuma bhI vaise hI bhoga rahe ho?" sUtra-416-418 muni-manuSyoM ke dvArA samAcarita saba satkarma saphala hote haiM / kie hae karmoM ke phala ko bhoge binA mukti nahIM hai| merI AtmA bhI uttama artha aura kAmoM ke dvArA puNyaphala se yukta rahI hai| sambhUta ! jaise tuma apane Apako bhAgyavAn, mahAn Rddhi se saMpanna aura puNyaphala se yukta samajhate ho, vaise citra ko bhI samajho / rAjan ! usake pAsa bhI pracura Rddhi aura dyuti rahI hai|' sthaviroM ne janasamudAya meM alpAkSara, kintu mahArtha-gAthA kahI thI, jise zIla aura guNoM se yukta bhikSu yatna se arjita karate haiM / use sunakara maiM zramaNa ho gayA / '' sUtra - 419-420 cakravartI-uccodaya, madhu, karka, madhya aura brahmA-ye mukhya prAsAda tathA aura bhI aneka ramaNIya prAsAda haiN| pAMcAla deza ke aneka viziSTa padArthoM se yukta tathA pracura evaM vividha dhana se paripUrNa ina grahoM ko svIkAra kro| tuma nATya, gIta aura vAdyoM ke sAtha striyoM se ghire hue ina bhogoM ko bhogo / mujhe yahI priya hai / pravrajyA nizcaya se duHkhaprada hai|' muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 38 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-421 usa rAjA ke hitaiSI dharma meM sthita citra muni ne pUrva bhava ke sneha se anurakta evaM kAmabhogoM meM Asakta rAjA ko isa prakAra kahAsUtra-422-423 saba gIta-gAna vilApa haiM / samasta nATya viDambanA haiM / saba AbharaNa bhAra haiM / aura samagra kAma-bhoga duHkhaprada haiM / " - "ajJAniyoM ko sundara dikhanevAle, kintu vastutaH duHkhakara kAmabhogoM meM vaha sukha nahIM hai, jo sukha zIlaguNoM meM rata, kAmanAoM se nivRtta tapodhana bhikSuoM ko hai|'' sUtra - 424-426 'he narendra ! manuSyoM meM jo cANDAla jAti adhama jAtI mAnI jAtI hai, usameM hama donoM utpanna ho cuke haiM, cANDAloM kI bastI meM hama donoM rahate the, jahA~ sabhI loga hamase dveSa karate the| usa jAti meM hamane janma liyA thA aura vahIM hama donoM rahe the / taba sabhI hamase dhRNA karate the| ataH yahA~ jo zreSThatA prApta hai, vaha pUrva janma ke zubha karmoM kA phala hai / pUrva zubha karmoM ke phalasvarUpa isa samaya vaha tU aba mahAnubhAga, mahAn RddhivAlA rAjA banA hai / ataH tU kSaNika bhogoM ko chor3akara cAritra dharma kI ArAdhanA ke hetu abhiniSkramaNa kara / ' sUtra-427-431 ''rAjan ! isa azAzvata mAnavajIvana meM jo vipula puNyakarma nahIM karatA hai, vaha mRtyu ke Ane para pazcAttApa karatA hai aura dharma na karane ke kAraNa paraloka meM bhI pazcAttApa karatA hai| __jaise ki yahA~ siMha hariNa ko pakar3akara le jAtA hai, vaise hI antakAla meM mRtyu manuSya ko le jAtA hai / mRtyu ke samaya meM usake mAta-pitA aura bhAI koI bhI mRtyuduHkha meM hissedAra nahIM hote haiN| usake duHkha ko na jAti ke loga ba~TA sakate haiM aura na mitra, putra tathA bandhu hI / vaha svayaM akelA hI prApta duHkhoM ko bhogatA hai, kyoMki karma kartA ke hI pIche calatA hai| sevaka, pazu, kheta, ghara, dhana-dhAnya Adi saba kucha chor3akara yaha parAdhIna jIva apane kRta karmoM ko sAtha lie sundara athavA asundara parabhava ko jAtA hai| jIvarahita usa ekAkI tuccha zarIra ko citA meM agni se jalAkara strI, putra aura jAti-jana kisI anya AzrayadAtA kA anusaraNa karate haiN|' sUtra-432 'rAjan ! karma kisI prakAra kA pramAda kie binA jIvana ko hara kSaNa mRtyu ke samIpa le jA rahA hai, aura yaha jarA manuSya kI kAnti kA haraNa kara rahI hai / pAMcAlarAja ! merI bAta suno / pracura apakarma mata kro|' sUtra - 433 he sAdho ! jaise ki tuma mujhe batA rahe ho, maiM bhI jAnatA hU~ ki ye kAmabhoga bandhanarUpa haiM, kintu Arya ! hamAre jaise logoM ke lie to ye bahuta durjaya haiM / '' sUtra-434-436 citra ! hastinApura meM mahAn Rddhi vAle cakravartI rAjA ko dekhakara bhogoM meM Asakta hokara maiMne azubha nidAna kiyA thaa|'' - "usa kA pratikramaNa nahIM kiyA / usI karma kA yaha phala hai ki dharma ko jAnatA haA bhI maiM kAmabhogoM meM Asakta hU~, jaise daladala meM dhaMsA hAthI sthala ko dekhakara bhI kinAre para nahIM pahuMca pAtA hai, vaise hI hama kAmabhogoM meM Asakta jana jAnate hue bhI bhikSumArga kA anusaraNa nahIM kara pAte haiN|'' muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 39 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 437-439 _ ''rAjan ! samaya vyatIta ho rahA hai, rAteM daur3atI jA rahI haiM / manuSya ke bhoga nitya nahIM haiM / kAma-bhoga kSINa puNyavAle vyakti ko vaise hI chor3a dete haiM, jaise ki kSINa phalavAle vRkSa ko pkssii| yadi tU kAma-bhogoM ko chor3ane meM asamartha hai, to Arya karma hI kara / dharma meM sthita hokara saba jIvoM ke prati dayA karanevAlA bana, jisase ki tU bhaviSya meM vaikriyazarIradhArI deva ho ske| bhogoM ko chor3ane kI terI buddhi nahIM hai / tU Arambha aura parigraha meM Asakta hai / maiMne vyartha hI tujha se itanI bAteM kI, tujhe sambodhita kiyA / rAjan, maiM jA rahA huuN|'' sUtra -440 pAMcAla deza kA rAjA brahmadatta muni ke vacanoM kA pAlana na kara sakA, ataH anuttara bhogoM ko bhogakara anuttara naraka meM gyaa| sUtra-441 kAmabhogoM se nivRtta, ugra cAritrI evaM tapasvI maharSi citra anuttara saMyama kA pAlana karake anuttara siddhigati ko prApta hue|-aisaa maiM kahatA huuN| adhyayana-13 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 40 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-14-iSukArIya sUtra-442 devaloka ke samAna suramya, prAcIna, prasiddha aura samRddhizAlI iSukAra nagara thA / usameM pUrvajanma meM eka hI vimAna ke vAsI kucha jIva devatAkA AyuSya pUrNa kara avatarita hue| sUtra -443 pUrvabhava meM kRta apane avaziSTa karmoM ke kAraNa ve jIva uccakuloM meM utpanna hue aura saMsArabhaya se udvigna hokara kAmabhogoM kA parityAga kara jinendramArga kI zaraNa lii| sUtra -444 puruSatva ko prApta donoM purohitakumAra, purohita, usakI patnI yazA, vizAlakIrti vAlA iSukAra rAjA aura usakI rAnI kamalAvatI-ye chaha vyakti the| sUtra-445 janma, jarA aura maraNa ke bhaya se abhibhUta kumAroM kA citta munidarzana se mokSa kI ora AkRSTa huA, phalataH saMsAracakra se mukti pAne ke lie ve kAmaguNoM se virakta hae / sUtra-446 yajJa-yAgAdi karma meM saMlagna brAhmaNa ke ye donoM priya putra apane pUrvajanma tathA tatkAlIna sucIrNa tapa-saMyama ko smaraNa kara virakta hue| sUtra - 447-448 manuSya tathA devatA-sambandhI kAma bhogoM meM anAsakta mokSAbhilASI, zraddhAsaMpanna una donoM putroM ne pitA ke samIpa Akara kahA-''jIvana kI kSaNikatA ko hamane jAnA hai, vaha vighna bAdhAoM se pUrNa hai, alpAyu haiM / isalie ghara meM hameM koI Ananda nahIM mila rahA hai| ataH ApakI anumati cAhate haiM ki hama munidharma kA AcaraNa kreN|' sUtra-449-450 yaha sunakara pitA ne kumAra-muniyoM kI tapasyA meM bAdhA utpanna karanevAlI yaha bAta kahI kI-putro ! vedoM ke jJAtA kahate haiM jinako putra nahIM hotA hai, unakI gati nahIM hotI hai| he putro, pahale vedoM kA adhyayana karo, brAhmaNoM ko bhojana do aura vivAha kara striyoM ke sAtha bhoga bhogo| anantara patroM ko ghara kA bhAra sauMpa kara araNyavAsI prazasta-zreSTha mani bnnaa|" sUtra-451-452 apane rAgAdi-guNarUpa indhana se pradIpta evaM moharUpa pavana se prajvalita zokAgni ke kAraNa jisakA antaHkaraNa saMtapta tathA paritapta hai, jo mohagrasta hokara aneka prakAra ke bahuta adhika dInahIna vacana bola rahA hai jo bAra-bAra anunaya kara rahA hai, dhana kA aura kramaprApta kAmabhogoM kA nimantraNa de rahA hai, usa apane pitA purohita ko kumAroM ne acchI taraha vicAra kara kahAsUtra-453-456 'par3he hue veda bhI trANa nahIM hote haiM / yajJa-yAgAdi ke rUpa meM pazuhiMsA ke upadezaka brAhmaNa bhI bhojana karAne para tamastama sthiti meM le jAte haiN| aurasa putra bhI rakSA karanevAle nahIM haiM / ataH Apake ukta kathana kA kauna anumodana karegA? ye kAma-bhoga kSaNa bhara ke lie sukha, to cirakAla taka duHkha dete haiM, adhika duHkha aura thor3A sukha dete haiN| saMsAra se mukta hone meM bAdhaka haiM, anarthoM kI khAna haiM / jo kAmanAoM se mukta nahIM hai, vaha atRpti ke tApa se jalatA muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 41 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka huA puruSa rAta dina bhaTakatA hai aura dUsaroM ke lie pramAdAcaraNa karanevAlA vaha dhana kI khoja meM lagA huA eka dina jarA aura mRtyu ko prApta ho jAtA hai| yaha mere pAsa hai, yaha nahIM hai / yaha mujhe karanA hai, yaha nahIM karanA hai-isa prakAra vyartha kI bakavAsa karanevAle vyakti ko apaharaNa karanevAlI mRtyu uThA letI hai / ukta sthiti hone para bhI pramAda kaisA? sUtra - 457 pitA-jisakI prApti ke lie loga tapa karate haiM, vaha vipula dhana, striyA~, svajana aura indriyoM ke manojJa viSayabhoga- tumheM yahA~ para hI svAdhIna rUpa se prApta haiM / phira paraloka ke ina sukhoM ke lie kyoM bhikSu banate ho? sUtra-458 putra-jise dharma kI dharA ko vahana karane kA adhikAra prApta hai, use dhana, svajana tathA aindriyika viSayoM kA kyA prayojana ? hama to guNasamUha ke dhAraka, apratibaddhavihArI, zuddha bhikSA grahaNa karanevAle zramaNa bneNge|" sUtra - 459 'putro ! jaise araNi meM agni, dUdha meM ghI, tiloM meM tela asat hotA hai, usI prakAra zarIra meM jIva bhI asat hotA hai, zarIra kA nAza hone para jIva kA kucha bhI astitva nahIM rhtaa|'' sUtra-460-462 AtmA amUrta hai, ataH vaha indriyoM ke dvArA grAhya nahIM hai / jo amUrta bhAva hotA hai, vaha nitya hotA hai / AtmA ke Antarika rAgAdi hetu hI nizcita rUpa se bandha ke kAraNa haiM / bandha ko hI saMsAra kA hetu kahA hai| jaba taka hama dharma ke anabhijJa the, taba taka mohavaza pApa karma karate rahe, Apake dvArA hama roke gae aura hamArA saMrakSaNa hotA rahA / kintu aba hama punaH pApa karma kA AcaraNa nahIM kreNge| ___ loka Ahata hai / cAroM tarapha se ghirA hai / amoghA A rahI hai / isa sthiti meM hama ghara meM sukha nahIM pA rahe haiM sUtra-463 putro ! yaha loka kisase Ahata hai ? kisase ghirA huA hai ? amoghA kise kahate haiM ? yaha jAnane ke lie maiM cintita huuN| sUtra - 464-466 pitA ! Apa acchI taraha jAna le ki yaha loka mRtyu se Ahata hai, jarA se ghirA huA hai / aura rAtri ko amoghA kahate haiM / jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI / adharma karanevAle kI rAtriyA~ niSphala jAtI haiM / jo jo rAtri jA rahI hai, vaha phira lauTa kara nahIM AtI / dharma karanevAle kI rAtriyA~ saphala hotI haiN| sUtra-467 ''putro, pahale hama saba kucha samaya eka sAtha raha kara samyaktva aura vratoM se yukta hoM / pazcAt DhalatI Ayu meM dIkSita hokara ghara-ghara se bhikSA grahaNa karate hue vicreNge|" sUtra-468-469 "jisakI mRtyu ke sAtha maitrI hai, jo matyu ke Ane para dUra bhAga sakatA hai, athavA jo yaha jAnatA hai ki maiM kabhI marUMgA hI nahIM, vahI Ane vAle kala kI AkAMkSA kara sakatA hai| hama Aja hI rAga ko dUra karake zraddhA se yukta munidharma ko svIkAra kareMge, jise pAkara punaH isa saMsAra meM janma nahIM lenA hotA hai / hamAre lie koI bhI bhoga abhukta nahIM hai, kyoMki ve ananta bAra bhoge jA cuke haiN|'' sUtra - 470-471 prabuddha purohita-''vAziSThi ! putroM ke binA isa ghara meM merA nivAsa nahIM ho sakatA / bhikSAcaryA kA kAla A muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 42 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka gayA hai / vRkSa zAkhAoM se hI sundara lagatA hai / zAkhAoM ke kaTa jAne para vaha kevala ThUTha hai| paMkhoM se rahita pakSI, senA se rahita rAjA, jalapota para dhana-rahita vyApArI jaise asahAya hotA hai vaise hI putroM ke binA maiM bhI asahAya huuN|'' sUtra-472 purohita patnI-susaMskRta evaM susaMgRhIta kAmabhoga rUpa pracura viSayarasa jo hameM prApta haiM, unheM pahale icchAnurUpa bhoga leN| usake bAda hama munidharma ke pradhAna mArga para cleNge| sUtra-473 purohita- bhavati ! hama viSayarasoM ko bhoga cuke haiM / yuvAvasthA hameM chor3a rahI hai / maiM jIvana ke pralobhana meM bhogoM ko nahIM chor3a rahA hU~ / lAbha-alAbha, sukha-dukha ko samadRSTi se dekhatA huA maiM munidharma kA pAlana kruuNgaa| sUtra - 474 purohita-patnI-''pratisrota meM tairane vAle bUr3he haMsa kI taraha kahIM tumheM phira apane bandhuoM ko yAda na karanA par3e ? ataH mere sAtha bhogoM ko bhogo / yaha bhikSAcaryA aura yaha grAmAnugrAma vihAra kAphI duHkharUpa hai| sUtra-475-476 purohita-bhavati ! jaise sAMpa apane zarIra kI keMculI ko chor3akara muktamana se calatA hai, vaise hI donoM putra bhogoM ko chor3a kara jA rahe haiN| ataH maiM kyoM na unakA anugamana karU~? rohita matsya jaise kamajora jAla ko kATakara bAhara nikala jAte haiM, vaise hI dhAraNa kie hue gurutara saMyamabhAra ko vahana karanevAle pradhAna tapasvI dhIra sAdhaka kAmaguNoM ko chor3akara bhikSAcaryA ko svIkAra karate haiN| sUtra-477-478 ___purohita-patnI-jaise krauMca pakSI aura haMsa baheliyoM dvArA prasArita jAloM ko kATakara AkAza meM svatantra uDa jAte haiM, vaise hI mere putra aura pati bhI chor3akara jA rahe haiM / maiM bhI kyoM na unakA anugamana karU~? putra aura patnI ke sAtha purohitane bhogoM ko tyAga kara abhiniSkramaNa kiyA hai |yh sunakara usa kuTumba kI pracura aura zreSTha dhanasaMpatti kI cAha rakhanevAle rAjA ko rAnI kamalAvatIne kahA - sUtra - 479-480 rAnI kamalAvatI-tuma brAhmaNa ke dvArA parityakta dhana ko grahaNa karane kI icchA rakhate ho / rAjan ! vamana ko khAne vAlA puruSa prazaMsanIya nahIM hotA hai| sArA jagat aura jagat kA samasta dhana bhI yadi tumhArA ho jAya, to bhI vaha tumhAre lie aparyApta hI hogaa| aura vaha dhana tumhArI rakSA nahIM kara skegaa|'' sUtra-481-482 'rAjan ! eka dina ina manojJa kAma guNoM ko chor3akara jaba maroge, taba eka dharma hI saMrakSaka hogA / yahA~ dharma ke atirikta aura koI rakSA karane vAlA nahIM hai| pakSiNI jaise piMjare meM sukha kA anubhava nahIM karatI hai, vaise hI mujhe bhI yahA~ Ananda nahIM hai / maiM sneha ke baMdhano ko tor3akara akiMcana, sarala, nirAsakta, parigraha aura hiMsA se nivRtta hokara muni dharma kA AcaraNa kruuNgii| sUtra- 483-484 jaise ki vana meM lage dAvAnala meM jantuoM ko jalate dekha rAgadveSa ke kAraNa anya jIva pramudita hote haiM / usI prakAra kAmabhogoM meM mUrcchita hama mUDha loga bhI rAga dveSa kI agni meM jalate hue jagat ko nahIM samajha rahe haiN| sUtra - 485 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 43 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka AtmavAn sAdhaka bhogoM ko bhogakara aura yathAvasara unheM tyAgakara vAyu kI taraha apratibaddha hokara vicaraNa karate haiM / apanI icchAnusAra vicaraNa karanevAle pakSiyoM kI taraha prasannatApUrvaka svatantra vihAra karate haiN| sUtra-486 Arya ! hamAre hastagata hae ye kAmabhoga, jinheM hamane niyantrita samajha rakhA hai, vastutaH kSaNika hai / abhI hama kAmanAoM meM Asakta haiM, kintu jaise ki purohita-parivAra bandhanamukta haA, vaise hI hama bhI hoNge| sUtra-487-489 jisa gIdha pakSI ke pAsa mAMsa hotA hai, usI para dUsare mAMsabhakSI pakSI jhapaTate haiN| jisake pAsa mAMsa nahIM hotA, usa para nahIM jhapaTate haiM / ataH maiM bhI mAMsopama saba kAmabhogoM ko chor3akara nirAmiSa bhAva se vicaraNa karU~gI saMsAra ko bar3hAne vAle kAmabhogoM ko gIdha ke samAna jAnakara, unase vaise hI zaMkita hokara calanA cAhie, jaise ki garur3a ke samIpa sAMpa / ' - ''bandhana ko tor3akara jaise hAthI apane nivAsa sthAna meM calA jAtA hai, vaise hI hameM bhI apane vAstavika sthAna meM calanA cAhie / he mahArAja iSukAra ! yahI eka mAtra zreyaskara hai, aisA maiMne jJAniyoM se sunA hai|" sUtra-490-491 vizAla rAjya ko chor3akara, dustyaja kAmabhogoM kA parityAga kara, ve rAjA aura rAnI bhI nirviSaya, nirAmiSa, niHsnehaira niSparigraha ho gae / dharma ko samyak rUpa se jAnakara, phalataH upalabdha zreSTha kAmaguNoM ko chor3akara, donoM hI yathopadiSTa ghora tapa ko svIkAra kara saMyama meM ghora parAkramI bane / sUtra-492-494 isa prakAra ve saba kramazaH buddha bane, dharmaparAyaNa bane, janma evaM mRtyu ke bhaya se udvigna hue, ata eva duHkha ke anta kI khoja meM laga gaye / jinhoMne pUrva janma meM anitya evaM azaraNa Adi bhAvanAoM se apanI AtmA ko bhAvita kiyA thA, ve saba rAjA, rAnI, brAhmaNa, purohita, usakI patnI aura unake donoM putra vItarAga arhat-zAsana meM moha ko dUra kara thor3e samaya meM hI duHkha kA anta karake mukta ho gae / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-14 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 44 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-15-sa-bhikSuka sUtra-495 dharma ko svIkAra kara munibhAva kA AcaraNa karU~gA / ukta saMkalpa se jo jJAna darzanAdi guNoM se yukta rahatA hai, jisakA AcaraNa sarala hai, nidAnoM ko cheda diyA hai, pUrva paricaya kA tyAga karatA hai, kAmanAoM se mukta hai, apanI jAti Adi kA paricaya die binA hI jo bhikSA kI gaveSaNA karatA hai aura jo apratibaddha bhAva se vihAra karatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-496 jo rAga se uparata hai, saMyama meM tatpara hai, Azrava se virata hai, zAstroM kA jJAtA hai, AtmarakSaka evaM prAjJa hai, rAgadveSa ko parAjita kara sabhI ko apane samAna dekhatA hai, kisI bhI vastu meM Asakta nahIM hotA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-497 kaThora vacana evaM vadha-ko apane pUrva-kRta karmoM kA phala jAnakara jo dhIra muni zAnta rahatA hai, saMyama se prazasta hai, Azrava se apanI AtmA ko gupta kiyA hai, AkulatA aura harSAtireka se rahita hai, samabhAva se saba kucha sahanatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-498 jo sAdhAraNa se sAdhAraNa Asana aura zayana ko samabhAva se svIkAra karatA hai, sardI-garmI tathA DAMsamacchara Adi ke upasargoM meM harSita aura vyathita nahIM hotA hai, jo saba kucha saha letA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-499 jo bhikSu satkAra, pUjA aura vandanA taka nahIM cAhatA hai, vaha kisI se prazaMsA kI apekSA kaise karegA ? jo saMyata hai, suvratI hai, aura tapasvI hai, nirmala AcAra se yukta hai, AtmA kI khoja meM lagA hai, vaha bhikSu hai / sUtra-500 strI ho yA puruSa, jisakI saMgati se saMyamI jIvana chUTa jAye aura saba ora se pUrNa moha meM baMdha jAe, tapasvI usa saMgati se dUra rahatA hai, jo kutUhala nahIM karatA, vaha bhikSu hai / sUtra - 501 jo chinna, svara-vidyA, bhauma, antarikSa, svapna, lakSaNa, daNDa, vAstu-vidyA, aMgavikAra aura svara-vijJAna ina vidyAoM se jo nahIM jItA hai, vaha bhikSu hai / sUtra - 502 jo rogAdi se pIr3ita hone para bhI maMtra, mUla Adi vicAraNA, vamana, virecana, dhUmrapAna kI nalI, snAna, svajanoM kI zaraNa aura cikitsA kA tyAga kara apratibaddha bhAva se vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-503 kSatriya, gaNa, ugra, rAjaputra, brAhmaNa, bhogika aura sabhI prakAra ke zilpiyoM kI pUjA tathA prazaMsA meM jo kabhI kucha bhI nahIM kahatA hai, kintu ise heya jAnakara vicaratA hai, vaha bhikSu hai| sUtra -504 jo vyakti pravrajita hone ke bAda athavA jo pravrajita hone se pahale ke paricita hoM, unake sAtha isa loka ke phala kI prApti hetu jo saMstava nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-505 zayana, Asana, pAna, bhojana aura vividha prakAra ke khAdya evaM khAdya koI svayaM na de athavA mA~gane para bhI muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 45 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka inkAra kara de to jo nirgrantha unake prati dveSa nahIM rakhatA hai, vaha bhikSu hai / sUtra - 506 gRhasthoM se vividha prakAra ke azanapAna evaM khAdya-svAdya prApta kara jo mana-vacana-kAyA se anukaMpA nahIM karatA hai, api tu mana, vacana aura kAyA se pUrNa saMvRta rahatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra-507 osAmana, jau se banA bhojana, ThaMDA bhojana, kAMjI kA pAnI, jau kA pAnI-jaise nIrasa bhikSA kI jo niMdA nahIM karatA hai, api tu bhikSA ke lie sAdhAraNa gharoM meM jAtA hai, vaha bhikSu hai / sUtra - 508 saMsAra meM devatA, manuSya aura tiryaMcoM ke jo anekavidha raudra, ati bhayaMkara aura adabhuta zabda hote haiM, unheM sunakara jo DaratA nahIM hai, vaha bhikSu hai| sUtra- 509 lokapracalita vividha dharmaviSayaka vAdoM ko jAnakara bhI jo jJAna darzanAdi svadharma meM sthita rahatA hai, karmoM ko kSINa karane meM lagA hai, zAstroM kA paramArtha prApta hai, prAjJa hai, parISahoM ko jItatA hai, saba jIvoM ke prati samadarzI aura upazAnta hai, kisI ko apamAnita nahIM karatA hai, vaha bhikSu hai| sUtra- 510 jo zilpajIvI nahIM hai, jisakA agRhI hai, amitra hai, jitendriya hai, parigraha se mukta hai, aNukaSAyI hai, nIrasa aura parimita AhAra letA hai, gRhavAsa chor3akara ekAkI vicaraNa karatA hai, vaha bhikSu hai / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-15 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 46 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-16-brahmacarya samAdhi sthAna sUtra - 511 AyuSmana ! bhagavAna ne aisA kahA hai| sthavira bhagavantoM ne nirgrantha pravacana meM dasa brahmacarya-samAdhi-sthAna batalAe haiM- jinheM suna kara, jinake artha kA nirNaya kara bhikSu saMyama, saMvara tathA samAdhi se adhikAdhika sampanna hogupta ho, indriyoM ko vaza meM rakhe-brahmacarya ko surakSita rakhe aura sadA apramatta hokara vihAra kare / sUtra - 512 sthavira bhagavantoM ne brahmacarya-samAdhi ke ve kaunase sthAna batalAe haiM ? sthavira bhagavantoM ne brahmacarya-samAdhi ke ye dasa sthAna batalAe haiM-jo vivikta zayana aura Asana kA sevana karatA hai, vaha nirgrantha hai / jo strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA sevana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM? AcArya kahate haiM trI, paza aura napaMsaka se AkIrNa zayana aura Asana sevana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya me zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai yA brahmacarya kA vinAza hotA hai, yA unmAda paidA hotA hai, dIrghakAlika roga aura AtaMka hotA hai, yA vaha kevalIprarUpita dharma se bhraSTa hotA hai / ataH strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA jo sevana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai| sUtra - 513 jo striyoM kI kathA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? AcArya kahate haiM-jo striyoM kI kathA karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa hotA hai| ataH nirgrantha striyoM kI kathA na kre| sUtra- 514 jo striyoM ke sAtha eka Asana para nahIM baiThatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM? -jo striyoM ke sAtha eka Asana para baiThatA hai, usa brahmacArI ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA hotI hai, yAvat kevalI prarUpita dharma se bhraSTa hotA hai| ataH nirgrantha striyoM ke sAtha eka Asana para na baitthe| sUtra-515 jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko nahIM dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai| aisA kyoM ? -jo striyoM kI manohara evaM manorama indriyoM ko dekhatA hai aura unake viSaya meM cintana karatA hai, usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA hotI hai, yAvat dharma se bhraSTa ho jAtA hai / isalie nirgrantha yAvat viSaya meM cintana kare / sUtra-516 jo miTTI kI dIvAra ke antara se, parade ke antara se athavA pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, stanita, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko nahIM sunatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha miTTI kI dIvAra ke antara se, parade ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana, Akrandana yA vilApa ke zabdoM ko na sune / sUtra-517 jo saMyamagrahaNa se pUrva ko rati aura krIr3A kA anusmaraNa nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha saMyama grahaNa se pUrva kI rati aura krIr3A kA anusmaraNa na kare / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 47 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 518 jo praNIta arthAt rasayukta pauSTika AhAra nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalI-prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai| ataH nirgrantha praNIta AhAra na kare / sUtra - 519 jo parimANa se adhika nahIM khAtA-pItA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM? usa brahmacArI nirgrantha ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat vaha kevalI prarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha parimANa se adhika na khAe, na pIe / sUtra-520 jo zarIra kI vibhUSA nahIM karatA hai, vaha nirgrantha hai / aisA kyoM ? vaha zarIra ko sajAtA hai, phalataH use striyA~ cAhatI haiM / ataH striyoM dvArA cAhe jAne vAle brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha vibhUSAnupAtI na bane / sUtra - 521 jo zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta nahIM hotA hai, vaha nirgrantha hai| aisA kyoM ? usa brahmacArI ko brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA yA vicikitsA utpanna hotI hai, yAvat kevalIprarUpita dharma se bhraSTa ho jAtA hai / ataH nirgrantha zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza meM Asakta na bane / yaha brahmacarya samAdhi kA dasavA~ sthAna hai / yahA~ kucha zraloka he, jaisesUtra - 522 brahmacarya kI rakSA ke lie saMyamI ekAnta, anAkIrNa aura striyoM se rahita sthAna meM rahe / sUtra - 523-524 brahmacarya meM rata bhikSu mana meM AhlAda paidA karane vAlI tathA kAmarAga ko bar3hAne vAlI strI-kathA kA tyAga kare / striyoM ke sAtha paricaya tathA bAra-bAra vArtAlApa kA sadA parityAga kre| sUtra-525-526 brahmacarya meM rata bhikSu cakSu-indriya se grAhya striyoM ke aMga-pratyaMga, saMsthAna, bolane kI sundara mudrA tathA kaTAkSa ko dekhane kA parityAga kare / zrotrendriya se grAhya striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana aura krandana na sune| sUtra- 527 brahmacarya meM rata bhikSu, dIkSA se pUrva jIvana meM striyoM ke sAtha anubhUta hAsya, krIr3A, rati, abhimAna aura Akasmika trAsa kA kabhI bhI anucintana na kare / sUtra-528-529 brahmacarya meM rata bhikSu, zIghra hI kAmavAsanA ko bar3hAne vAle praNIta AhAra kA sadA-sadA parityAga kare / citta kI sthiratA ke lie, jIvana-yAtrA ke lie ucita samaya meM dharma-maryAdAnusAra prApta parimita bhojana kare, kintu mAtrA se adhika grahaNa na kare / sUtra - 530-531 brahmacarya meM rata bhikSu, vibhUSA kA tyAga kare / zRMgAra ke lie zarIra kA maNDana na kare / zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza ina pA~ca prakAra ke kAmaguNoM kA sadA tyAga kare / sUtra - 532-535 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" _ Page 48 Page 48 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka striyoM se AkIrNa sthAna, manorama strI-kathA, striyoM kA paricaya, unakI indriyoM ko dekhanA, unake kUjana, rodana, gIta aura hAsyayukta zabdoM kA sunanA, bhukta bhogoM aura sahAvasthAna ko smaraNa karanA, praNIta bhojana-pAna, mAtrA se adhika bhojana pAna, zarIra ko sajAne kI icchA, durjaya kAma bhoga-ye dasa AtmagaveSaka manuSya ke lie tAlapuTa viSa ke samAna hai / ekAgracitta vAlA muni durjaya kAmabhogoM kA sadaiva tyAga kare aura saba prakAra ke zaMkAsthAnoM se dUra rhe| sUtra - 536 jo dhairyavAna hai, dharmaratha kA cAlaka sArathi hai, dharma ke ArAma meM rata hai, dAnta hai, brahmacarya meM susamAhita hai, vaha bhikSu dharma ke ArAma meM vicaraNa karatA hai| sUtra - 537 jo duSkara brahmacarya pAlana karatA hai, use deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara-sabhI namaskAra karate haiM / sUtra-538 vaha brahmacarya-dharma dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai aura jinopadiSTa hai / isa dharma ke dvArA aneka sAdhaka siddha hue haiM, ho rahe haiM, aura bhaviSya meM bhI hoNge| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-16 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 49 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-17-pApazramaNIya sUtra - 539 jo koI dharma ko sunakara, atyanta durlabha bodhilAbha ko prApta karake pahale to vinaya saMpanna ho jAtA hai, nirgrantharUpa meM pravrajita ho jAtA hai, kintu bAda meM sukha-spRhA ke kAraNa svacchanda-vihArI ho jAtA hai / sUtra-540-541 rahane ko acchA sthAna mila rahA hai| kapar3e mere pAsa haiM / khAne pIne ko mila jAtA hai| aura jo ho rahA hai, use maiM jAnatA huuN| bhante ! zAstroM kA adhyayana karake maiM kyA karU~gA? jo koI pravrajita hokara nidrAzIla rahatA hai, yatheccha khA-pIkara basa ArAma se so jAtA hai, vaha pApazramaNa' kahalAtA hai| sUtra-542-543 jina AcArya aura upAdhyAyoM se zruta aura vinaya grahaNa kiyA hai, unhIM kI nindA karatA hai, unakI nindA nahIM karatA hai, apitu unakA anAdara karatA hai, jo DhITha hai, vaha pApa zramaNa kahalAtA hai| sUtra-544 jo prANI, bIja aura vanaspati kA saMmardana karatA rahatA hai, jo asaMyata hote hue bhI svayaM ko saMyata mAnatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| sUtra - 545 jo saMstAraka, phalaka-pATa, niSadyA-bhUmi aura pAdakambala-kA pramArjana kie binA hI una para baiThatA hai, vaha pApazramaNa hai| sUtra-546 jo jaldI-jaldI calatA hai, punaH punaH pramAdAcaraNa karatA rahatA hai, maryAdAoM kA ullaMghana karatA hai, krodhI hai vaha pApazramaNa hai| sUtra-547-548 jo pramatta-hokara pratilekhana karatA hai, pAtra aura kambala jahA~-tahA~ rakha detA hai, pratilekhana meM asAvadhAna rahatA hai, jo idhara-udhara kI bAtoM ko sunatA haA pramattabhAva se pratilekhana karatA hai, jo guru kI avahelanA karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| sUtra - 549 jo bahuta mAyAvI hai, vAcAla hai, dhITha hai, lobhI hai, anigraha hai-prApta vastuoM kA paraspara saMvibhAga nahIM karatA hai, jise guru ke prati prema nahIM hai, vaha pApazramaNa hai| sUtra - 550 jo zAnta hue vivAda ko punaH ukhAr3atA hai, adharma meM apanI prajJA kA hanana karatA hai, kadAgraha tathA kalaha meM vyasta hai, vaha pApazramaNa hai| sUtra - 551 jo sthiratA se nahIM baiThatA hai, hAtha-paira Adi kI caMcala evaM vikRta ceSTAe~ karatA hai, jahA~-tahA~ baiTha jAtA hai, jise Asana para baiThane kA ucita viveka nahIM hai, vaha pApazramaNa hai| sUtra- 552 jo raja se lipta pairoM se so jAtA hai, zayyA kA pramArjana nahIM karatA hai, saMstAraka ke viSaya meM asAvadhAna hai, vaha pApazramaNa hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 50 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-553 jo dUdha, dahI Adi vikRtiyA~ bAra-bAra khAtA hai, jo tapa-kriyA meM ruci nahIM rakhatA hai, vaha pApazramaNakahalAtA hai| sUtra -554 jo sUryodaya se sUryAsta taka bAra-bAra khAtA rahatA hai, samajhAne para ulaTA par3atA hai-vaha pApazramaNa kahalAtA hai| sUtra-555 jo apane AcArya kA parityAga kara anya pASaNDa-ko svIkAra karatA hai, jo gANaMgaNika hotA hai-vaha nindita pApazramaNa hai| sUtra - 556 jo apane ghara ko chor3akara paraghara meM vyApta hotA hai-zubhAzubha batalAkara dravyAdika upArjana karatA hai, vaha pApazramaNa hai| sUtra-557 jo apane jJAtijanoM se AhAra grahaNa karatA hai, sabhI gharoM se sAmudAyika bhikSA nahIM cAhatA hai, gRhastha kI zayyA para baiThatA hai, vaha pApa-zramaNa hai| sUtra-558 jo isa prakAra AcaraNa karatA hai, vaha pArzvasthAdi pA~ca kuzIla bhikSuoM ke samAna asaMvRta hai, kevala muniveSa kA hI dhAraka hai, zreSTha muniyoM meM nikRSTa hai / vaha isa loka meM viSakI taraha nindanIya hotA hai, ataH na vaha isa loka kA rahatA hai, na paraloka kA / sUtra-559 jo sAdhu ina doSoM ko sadA dUra karatA hai, vaha muniyoM meM suvrata hotA hai / isa loka meM amRta kI taraha pUjA jAtA hai| ataH vaha isa loka tathA paraloka donoM kI ArAdhanA karatA hai| aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-17 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 51 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-18-saMjayIya sUtra-560-562 kAmpilya nagara meM senA aura vAhana se susaMpanna 'saMjaya' nAma kA rAjA thA / eka dina mRgayA ke lie nikalA / vaha rAjA saba ora se vizAla azvasenA, gajasenA, rathasenA tathA padAti senA se parivRtta thA / rAjA azva para ArUr3ha thA / vaha rasa-mUrcchita hokara kAmpilya nagara ke kezara udyAna kI ora Dhakele gae bhayabhIta evaM zrAnta hiraNoM ko mAra rahA thA / sUtra - 563-565 usa kezara udyAna meM eka tapodhana anagAra svAdhyAya evaM dhyAna meM lIna the, dharmadhyAna kI ekAgratA sAdha rahe the| Azrava kSaya karane vAle anagAra latAmaNDapa meM dhyAna kara rahe the| unake samIpa Ae hiraNoM kA rAjA ne vadha kara diyA / azvArUr3ha rAjA zIghra vahA~ AyA / mRta hiraNoM ko dekhane ke bAda usane vahA~ eka ora anagAra bhI dekhA sUtra -566-568 rAjA muni ko dekhakara sahasA bhayabhIta ho gyaa| usane socA-''maiM kitanA mandapuNya, rasAsakta evaM hiMsaka vRtti kA hU~ ki maiMne vyartha hI muni ko Ahata kiyA hai / '' ghor3e ko chor3akara usa rAjA ne vinayapUrvaka anagAra ke caraNoM ko vandana kiyA aura kahA ki-bhagavan ! isa aparAdha ke lie mujhe kSamA kareM / ve anagAra bhagavAn maunapUrvaka dhyAna meM lIna the / unhoMne rAjA ko kucha bhI pratyuttara nahIM diyA, ataH rAjA aura adhika bhayAkrAnta huA sUtra - 569 ''bhagavan ! maiM saMjaya huuN| Apa mujha se kucha to boleM / maiM jAnatA hU~-kruddha anagAra apane teja se karor3oM manuSyoM ko jalA DAlate haiN|' sUtra - 570-572 pArthiva ! tujhe abhaya hai / para, tU bhI abhayadAtA bana / isa anitya jIvaloka meM tU kyoM hiMsA meM saMlagna hai ? saba kucha chor3akara jaba tujhe yahA~ se avazya lAcAra hokara cale jAnA hai, to isa anitya jIvaloka meM tU kyoM rAjya meM Asakta ho rahA hai ? rAjan ! tU jisameM mohamugdha hai, vaha jIvana aura saundarya bijalI kI camaka kI taraha caMcala hai| tU apane paraloka ke hita ko nahIM samajha rahA hai| sUtra - 573-574 striyA~, putra, mitra tathA bandhujana jIvita vyakti ke sAtha hI jIte haiM / koI bhI mRta vyakti ke pIche nahIM jAtA hai- atyanta du:kha ke sAtha putra apane mRta pitA ko ghara se bAhara zmazAna meM nikAla dete haiM / usI prakAra putra ko pitA aura bandhu ko anya bandhu bhI bAhara nikAlate haiM / ataH rAjan ! tU tapa kA AcaraNa kara / sUtra-575-576 'mRtyu ke bAda usa mRta vyakti ke dvArA arjita dhana kA tathA surakSita striyoM kA hRSTa, tuSTa evaM alaMkRta hokara anya loga upabhoga karate haiM / jo sukha athavA duHkha ke karma jisa vyakti ne kie haiM, vaha apane una karmoM ke sAtha parabhava meM jAtA hai|'' sUtra - 577-578 anagAra ke pAsa se mahAn dharma ko sunakara, rAjA mokSa kA abhilASI aura saMsAra se vimukha ho gayA / rAjya ko chor3akara vaha saMjaya rAjA bhagavAn gardabhAli anagAra ke samIpa jinazAsana meM dIkSita ho gyaa| sUtra-579 rASTra ko chor3akara pravrajita hue kSatriya muni ne eka dina saMjaya muni ko kahA-tumhArA yaha rUpa jaise prasanna hai, muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 52 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka vaise hI tumhArA antarmana bhI prasanna hai ? sUtra-580 kSatriya muni-tumhArA nAma kyA hai ? tumhArA gotra kyA hai ? kisa prayojana se tuma mahAn muni bane ho? kisa prakAra AcAryoM kI sevA karate ho? kisa prakAra vinIta kahalAte ho? sUtra-581 saMjaya muni- 'merA nAma saMjaya hai| merA gotra gautama hai / vidyA aura caraNa ke pAragAmI gardabhAli' mere AcArya haiN|'' sUtra-582-583 kSatriya muni-he mahAmune ! kriyA, akriyA, vinaya aura ajJAna-ina cAra sthAnoM ke dvArA kucha ekAntavAdI tattvavettA asatya tattva kI prarUpaNA karate haiM / buddha, upazAnta, vidyA aura caraNa se saMpanna, satyavAk aura satyaparAkramI jJAtavaMzIya bhagavAn mahAvIra ne aisA prakaTa kiyA hai| sUtra - 584-586 jo manuSya pApa karate haiM, ve ghora naraka meM jAte haiM / aura jo Aryadharma kA AcaraNa karate haiM, ve divya gati ko prApta karate haiM |yh kriyAvAdI Adi ekAntavAdiyoM kA saba kathana mAyApUrvaka hai, ataH mithyA vacana hai, nirarthaka hai| maiM ina mAyApUrNa vacanoM se bacakara rahatA hU~, bacakara calatA hU~ / ve saba mere jAne hue haiM, jo mithyAdRSTi aura anArya hai| maiM paraloka meM rahe hue apane ko acchI taraha se jAnatA hU~ / ' sUtra - 587-588 ___ maiM pahale mahAprANa vimAna meM varSa zatopama AyuvAlA dyutimAn deva thA / jaise ki yahA~ sau varSa kI AyupUrNa mAnI jAtI hai, vaise hI vahA~ palyopama evaM sAgaropama kI divya Ayu pUrNa hai / brahmaloka kA AyuSya pUrNa karake maiM manuSya bhava meM AyA huuN| maiM jaise apanI Ayu ko jAnatA hU~, vaise hI dUsaroM kI Ayu ko bhI jAnatA hU~ / ' sUtra-589 nAnA prakAra kI ruci aura chandoM kA tathA saba prakAra ke anarthaka vyApAroM kA saMyatAtmA muni ko sarvatra parityAga karanA cAhie / isa tattvajJAnarUpa vidyA kA lakSya kara saMyamapatha para saMcaraNa kare / sUtra - 590-591 maiM zubhAzubhasUcaka prazno se aura gRhasthoM kI mantraNAoM se dUra rahatA hU~ | aho ! maiM dina-rAta dharmAcaraNa ke lie udyata rahatA hU~ / yaha jAnakara tuma bhI tapa kA AcaraNa karo |jo tuma mujhe samyak zuddha citta se kAla ke viSaya meM pUcha rahe ho, use sarvajJa ne prakaTa kiyA hai / ataH vaha jJAna jinazAsana meM vidyamAna hai| sUtra - 592 dhIra puruSa kriyA meM ruci rakhe aura akriyA kA tyAga kare / samyak dRSTi se dRSTisaMpanna hokara tuma duzcara dharma kA AcaraNa kro| sUtra- 593-602 artha aura dharma se upazobhita isa puNyapada ko sunakara bharata cakravartI bhAratavarSa aura kAmabhogoM kA parityAga kara pravrajita hae the / narAdhipa sAgara cakravartI sAgaraparyanta bhAratavarSa evaM pUrNa aizvarya ko choDa kara saMyama kI sAdhanA se parinirvANa ko prApta hue| mahAn Rddhi-saMpanna, yazasvI maghavA cakravartI ne bhAratavarSa ko chor3akara pravrajyA svIkAra kI / mahAn RddhisaMpanna, manuSyendra sanatkumAra cakravartI ne putra ko rAjya para sthApita kara tapa kA AcaraNa kiyaa| mahAna Rddhi-saMpanna aura loka meM zAnti karane vAle zAntinAtha cakravartI ne bhAratavarSa ko choDakara anuttara muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 53 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka gati prApta kI / ikSvAku kula ke rAjAoM meM zreSTha narezvara, vikhyAtakIrti, ghRtimAn kunthunAtha ne anuttara gati prApta kii| sAgara paryanta bhAratavarSa ko chor3akara, karma-raja ko dUra karake narezvaroM meM zreSTha 'ara' ne anuttara gati prApta kii| bhAratavarSa ko chor3akara, uttama bhogoM ko tyAgakara 'mahApadma' cakravartI ne tapa kA AcaraNa kiyA |shtruoN kA mAnamardana karane vAle hariSeNa cakravartI ne pRthvI para ekachatra zAsana karake phira anuttara gati prApta kii| hajAra rAjAoM ke sAtha zreSTha tyAgI jaya cakravartI ne rAjya kA parityAga kara jina-bhASita saMyama kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kii|" sUtra-603-604 sAkSAt devendra se prerita hokara dazArNabhadra rAjA ne apane saba prakAra se pramudita dazArNa rAjya ko chor3akara pravrajyA lI aura muni-dharma kA AcaraNa kiyaa| videha ke rAjA nami zrAmaNya dharma meM bhalI-bhA~ti sthira hae, apane ko ati vinamra bnaayaa| sUtra - 605-606 kaliMga meM karakaNDu, pAMcAla meM dvimukha, videha meM nami rAjA aura gandhAra meM naggati- rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn the| inhoMne apane-apane putra ko rAjya meM sthApita kara zrAmaNya dharma svIkAra kiyaa| sUtra - 607-610 sauvIra rAjAoM meM vRSabha ke samAna mahAn udrAyaNa rAjA ne rAjya ko chor3akara pravrajyA lI, muni-dharma kA AcaraNa kiyA aura anuttara gati prApta kI / isI prakAra zreya aura satya meM parAkramazIla kAzIrAja ne kAma-bhogoM kA parityAga kara karmarUpI mahAvana kA nAza kiyaa| amarakIrti, mahAn yazasvI vijaya rAjA ne guNa-samRddha rAjya ko chor3akara pravrajyA lii| anAkula citta se ugra tapazcaryA karake rAjarSi mahAbala ne ahaMkAra kA visarjana kara siddhirUpa ucca pada prApta kiyaa| sUtra-611 ina bharata Adi zUra aura dRDha parAkramI rAjAoM ne jinazAsana meM vizeSatA dekhakara hI use svIkAra kiyA thA / ataH ahetuvAdoM se prerita hokara aba koI kaise unmatta kI taraha pRthvI para vicaraNa kare? sUtra - 612 maiMne yaha atyanta nidAnakSama-satya-vANI kahI hai| ise svIkAra kara aneka jIva atIta meM saMsAra-samudra se pAra hue haiM, vartamAna meM pAra ho rahe haiM aura bhaviSya meM pAra hoNge| sUtra-613 dhIra sAdhaka ekAntavAdI ahetuvAdoM meM apane-Apa ko kaise lagAe ? jo sabhI saMgoM se mukta hai, vahI nIraja hokara siddha hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-18 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 54 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-19-mRgAputrIya sUtra- 614-616 kAnana aura udyAnoM se suzobhita 'sugrIva' nAmaka suramya nagara meM balabhadra rAjA thA / mRgA paTTarAnI thii| 'balazrI' nAma kA putra thA, jo ki 'mRgAputra' nAma se prasiddha thA / mAtA-pitA ko priya thA / yuvarAja thA aura damIzvara thA / prasanna-citta se sadA nandana prAsAda meM-dogundaga devoM kI taraha striyoM ke sAtha krIr3A karatA thaa| sUtra - 617-622 __eka dina mRgAputra maNi aura ratnoM se jaDita kuTTimatala vAle prAsAda ke gavAkSa meM khar3A thA / nagara ke caurAhoM, tirAhoM aura cauhaTToM ko dekha rahA thA / usane vahA~ rAjapatha para jAte hue tapa, niyama evaM saMyama ke dhAraka, zIla se samRddha tathA guNoM ke AkAra eka saMyata zramaNa ko dekhA / vaha usa ko animeSa-dRSTi se dekhatA hai aura socatA hai- 'maiM mAnatA hU~ ki aisA rUpa maiMne isake pUrva bhI kahIM dekhA hai / sAdhu ke darzana tathA tadanantara pavitra adhyavasAya ke hone para, maiMne aisA kahIM dekhA hai ___ isa prakAra UhApoha ko prApta mRgAputra ko jAti-smaraNa utpanna huA / saMjJijJAna hone para vaha pUrva-jAti ko smaraNa karatA hai-devaloka se cyuta hokara maiM manuSyabhava meM AyA hU~ / jAti-smaraNa utpanna hone para maharddhika mRgAputra apanI pUrva-jAti aura pUrvAcarita zrAmaNya ko smaraNa karatA hai / sUtra - 623 viSayoM se virakta aura saMyama meM anurakta mRgAputra ne mAtA-pitA ke samIpa Akara isa prakAra kahAsUtra - 624 __ maiMne paMca mahAvratoM ko sunA hai / sunA hai naraka aura tiryaMca yoni meM duHkha hai / maiM saMsArarUpa mahAsAgara se nirviNNa-ho gayA huuN| maiM pravrajyA grahaNa karU~gA / mAtA ! mujhe anumati diijie| sUtra-625 ___maiM bhogoM ko bhoga cukA hU~, ve viSaphala ke samAna anta meM kaTu vipAka vAle aura nirantara duHkha dene vAle haiN| sUtra-626-628 yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, azuci se paidA huA hai, yahA~ kA AvAsa azAzvata hai, tathA duHkha aura kleza kA sthAna hai / ise pahale yA bAda meM, kabhI chor3anA hI hai / yaha pAnI ke bulabule ke samAna anitya hai| ataH isa zarIra meM mujhe Ananda nahIM mila pA rahA hai / vyAdhi aura rogoM ke ghara tathA jarA aura maraNa se grasta isa asAra manuSyazarIra meM eka kSaNa bhI mujhe sukha nahIM mila rahA hai| sUtra - 629 janma duHkha hai / jarA duHkha hai / roga duHkha hai / maraNa duHkha hai / aho ! yaha samagra saMsAra hI duHkharUpa hai, jahA~ jIva kleza pAte haiN| sUtra - 630 kSetra, vAstu, hiraNya, putra, strI, bandhujana aura isa zarIra chor3akara eka dina vivaza hokara mujhe cale jAnA hai / sUtra - 631 jisa prakAra viSa-rUpa kimpAka phaloM kA antima pariNAma sundara nahIM hotA hai, usI prakAra bhoge hae bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hotaa| sUtra - 632-633 jo vyakti pAtheya lie binA lambe mArga para cala detA hai, vaha calate hue bhUkha aura pyAsa se pIr3ita hotA hai muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 55 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka isI prakAra jo vyakti dharma kie binA parabhava meM jAtA hai, vaha vyAdhi aura rogoM se pIr3ita hotA hai, duHkhI hotA hai| sUtra - 634-635 jo vyakti pAtheya sAtha meM lekara lambe mArga para calatA hai, vaha calate hue bhUkha aura pyAsa ke duHkha se rahita sukhI hotA hai| isI prakAra jo vyakti dharma karake parabhava meM jAtA hai, vaha alpakarmA vedanA se rahita sukhI hotA hai| sUtra-636-637 jisa prakAra ghara ko Aga lagane para gRhasvAmI mUlyavAn sAra vastuoM ko nikAlatA hai aura mUlyahIna asAra vastuoM ko chor3a detA hai usI prakAra ApakI anumati pAkara jarA aura maraNa se jalate hue isa loka meM sArabhUta apanI AtmA ko bAhara nikAlU~gA / '' sUtra - 638 mAtA-pitA ne use kahA-putra ! zrAmaNya-atyanta duSkara hai / bhikSu ko hajAroM guNa dhAraNa karane hote haiM / sUtra-639 bhikSu ko jagat meM zatru aura mitra ke prati, sabhI jIvoM ke prati samabhAva rakhanA hotA hai / jIvanaparyanta prANAtipAta se nivatta honA bhI bahuta duSkara hai / sUtra- 640 sadA apramatta bhAva se mRSAvAda kA tyAga karanA, hara kSaNa sAvadhAna rahate hue hitakArI satya bolanA-bahuta kaThina hotA hai| sUtra-641 dantazodhana Adi bhI binA die na lenA evaM pradatta vastu bhI anavadya aura eSaNIya hI lenA atyanta duSkara hai sUtra- 642 kAma-bhogoM ke rasa se paricita vyakti ke lie abrahmacarya se virakti aura ugra mahAvrata brahmacarya kA dhAraNa karanA bahuta duSkara hai| sUtra-643 dhana-dhAnya, preSyavarga, Adi parigraha kA tyAga tathA saba prakAra ke Arambha aura mamatva kA tyAga karanA bahuta duSkara hotA hai| sUtra - 644 azana-pAnAdi caturvidha AhAra kA rAtri meM tyAga karanA aura kAlamaryAdA se bAhara ghRtAdi saMnidhi kA saMcaya na karanA atyanta duSkara hai| sUtra- 645, 646 bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, DAMsa aura maccharoM kA kaSTa, Akroza vacana, duHkha zayyA-kaSTaprada sthAna, tRNasparza tathA maila tAr3anA, tarjanA, vadha aura bandhana, bhikSAcaryA, yAcanA aura alAbha-ina parISahoM ko sahana karanA duSkara hai| sUtra- 647 yaha kApotIvRtti samAna doSoM se sazaMka evaM satarka rahane kI vRtti, dAruNa keza-loca aura yaha ghora brahmacarya kA vrata dhAraNa karanA mahAn AtmAoM ke lie bhI duSkara hai| sUtra - 648 putra ! tU sukha bhogane ke yogya hai, sukumAra hai, sumajjita hai-ataH zrAmaNya kA pAlana karane ke lie tU samartha nahIM hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 56 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 649 putra - sAdhucaryA meM jIvanaparyanta kahIM vizrAma nahIM hai / lohe ke bhAra kI taraha sAdhu ke guNoM kA vaha mahAn gurutara bhAra hai, jise jIvanaparyanta vahana karanA atyanta kaThina hai| sUtra- 650 jaise AkAza-gaMgA kA srota evaM pratisrota dustara hai / sAgara ko bhujAoM se tairanA duSkara hai, vaise hI saMyama ke sAgara ko tairanA duSkara hai| sUtra-651 saMyama bAlU-reta ke kavala kI taraha svAda se rahita hai, tapa kA AcaraNa talavAra kI dhAra para calane jaisA duSkara hai| sUtra - 652 sA~pa kI taraha ekAgra dRSTi se cAritra dharma meM calanA kaThina hai / lohe ke jau cabAnA jaise duSkara hai, vaise hI cAritra kA pAlana duSkara hai| sUtra-653 jaise prajvalita agnizikhA ko pInA duSkara hai, vaise hI yuvAvasthA meM zramaNadharma kA pAlana karanA duSkara hai| sUtra - 654 jaise vastra ke thailA havA se bharanA kaThina hai, vaise hI kAyaroM ke dvArA zramaNadharma kA pAlana bhI kaThina hotA sUtra-655 jaise meruparvata ko tarAjU se tolanA duSkara hai, vaise hI nizcala aura niHzaMka bhAva se zramaNa dharma kA pAlana karanA duSkara hai| sUtra-656 jaise bhujAoM se samudra ko tairanA kaThina hai, vaise hI anupazAnta vyakti ke dvArA saMyama ke sAgara ko pAra karanA duSkara hai| sUtra-657 putra ! pahale tU manuSya-sambandhI zabda, rUpa Adi pA~ca prakAra ke bhogoM kA bhoga kara / pazcAt bhuktabhogI hokara dharma kA AcaraNa karanA / sUtra-658 mRgAputra ne mAtA-pitA ko kahA-Apane jo kahA hai, vaha ThIka hai| kintu isa saMsAra meM jisakI pyAsa bujha cukI hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hai| sUtra - 659,660 maiMne zArIrika aura mAnasika bhayaMkara vedanAoM ko ananta bAra sahana kiyA hai / aura aneka bAra bhayaMkara duHkha aura bhaya bhI anubhava kie haiN| maiMne naraka Adi cAra gatirUpa anta vAle jarA-maraNa rUpI bhaya ke Akara kAntAra meM bhayaMkara janma-maraNoM ko sahA hai| sUtra-661-662 jaise yahA~ agni uSNa hai, usase anantaguNa adhika duHkharUpa uSNa vedanA aura jaise yahA~ zIta hai, usase muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 57 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka anantaguNa adhika duHkharUpa zItavedanA maiMne naraka meM anubhava kI hai| sUtra-663-665 maiM naraka kI kaMdu kumbhiyoM meM-Upara paira aura nIcA sira karake prajvalita agni meM Akranda karatA huA ananta bAra pakAyA gayA hU~ / mahAbhayaMkara dAvAgni ke tulya maru pradeza meM tathA vajravAlukA meM aura kadamba vAlukA meM maiM ananta bAra jalAyA gayA huuN| bandhu-bAndhavoM se rahita asahAya rotA huA maiM kandukumbhI meM UMcA bA~dhA gayA tathA karapatra aura krakaca Adi zastroM se ananta bAra chedA gayA huuN|'' sUtra - 666-668 atyanta tIkhe kA~ToM se vyApta UMce zAlmali vRkSa para pAza se bA~dhakara, idhara-udhara khIMcakara mujhe asahya kaSTa diyA gayA / ati bhayAnaka Akrandana karatA haA, maiM pApakarmA apane karmoM ke kAraNa, ganne kI taraha bar3e-bar3e yantroM meM ananta bAra pIlA gayA hU~ maiM idhara-udhara bhAgatA aura Akrandana karatA haA, kAle tathA citakabare sUara aura kuttoM se aneka bAra girAyA gayA, phAr3A gayA aura chedA gayA / sUtra- 669-670 pApa karmoM ke kAraNa maiM naraka meM janma lekara alasIphUloM ke samAna nIle raMga kI talavAroM se, bhAloM se aura lohadaNDoM se chedA gayA, bhedA gayA, khaNDa-khaNDa kara diyA gayA / samilA se yukta jUevAle jalate lauha ke ratha meM parAdhIna maiM jotA gayA hU~, cAbuka aura rassI se hA~kA gayA hU~ tathA rojha kI bhA~ti pITa kara bhUmi para girAyA gayA hU~ sUtra - 671-672 pApakarmoM se ghirA huA parAdhIna maiM agni kI citAoM meM bhaiMse kI bhA~ti jalAyA aura pakAyA gayA hU~ / lohe samAna kaThora saMDAsI jaisI coMcavAle DhaMka evaM gIdha pakSiyoM dvArA, maiM rotA-bilakhatA haThAt ananta bAra nocA gayA hU~ sUtra - 673-674 pyAsa se vyAkula hokara, daur3atA huA maiM vaitaraNI nadI para pahu~cA / 'jala pIUMgA'-yaha soca hI rahA thA ki chure kI dhAra jaisI tIkSNa jaladhArA se maiM cIrA gayA / garmI se saMtapta hokara maiM chAyA ke lie asi-patra mahAvana meM gayA / kintu vahA~ Upara se girate hue asi-patroM se-talavAra ke samAna tIkSNa pattoM se aneka bAra chedA gayA / sUtra-675 saba ora se nirAza hue mere zarIra ko mudgaroM, musuNDiyoM, zUloM aura musaloM se cUra-cUra kiyA gayA / isa prakAra maiMne ananta bAra duHkha pAyA hai| sUtra - 676 pAzoM aura kUTa jAloM se vivaza bane mRga kI bhA~ti maiM bhI aneka bAra chalapUrvaka pakar3A gayA hU~, bA~dhA gayA hU~, rokA gayA hU~ aura vinaSTa kiyA gayA huuN| sUtra - 677-679 galoM se tathA magaroM ko pakar3ane ke jAloM se matsya kI taraha vivaza maiM ananta bAra khIMcA gayA, phAr3A gayA, pakar3A gayA aura mArA gayA / bAja pakSiyoM, jAloM tathA vajralepoM ke dvArA pakSI kI bhA~ti maiM ananta bAra pakar3A gayA, cipakAyA gayA, bA~dhA gayA aura mArA gayA / sUtra - 680-681 bar3haI ke dvArA vRkSa kI taraha kulhADI aura pharasA Adi se maiM ananta bAra kUTA gayA hU~, phAr3A gayA hU~, chedA muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 58 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka gayA hU~, aura chIlA gayA hU~ / luhAroM ke dvArA lohe kI bhA~ti maiM paramAdharmI asura kumAroM ke dvArA capata aura mukkA Adi se ananta bAra pITA gayA, kUTA gayA, khaNDa-khaNDa kiyA gayA aura cUrNa banA diyA gyaa| sUtra-682 bhayaMkara Akranda karate hue bhI mujhe kalakalAtA garma tA~bA, lohA, rAMgA aura sIsA pilAyA gayA / sUtra- 683-684 tujhe Tukar3e-Tukar3e kiyA huA aura zUla meM piro kara pakAyA gayA mAMsa priya thA-yaha yAda dilAkara mujhe mere hI zarIra kA mAMsa kATakara aura use tapA kara aneka bAra khilAyA gayA / tujhe surA, sIdhU, maireya aura madhu Adi madirAe~ priya thI- yaha yAda dilAkara mujhe jalatI huI carbI aura khUna pilAyA gyaa| sUtra-685-686 ____ maiMne nitya hI bhayabhIta, saMtrasta, duHkhita aura vyathita rahate hue atyanta duHkhapUrNa vedanA kA anubhava kiyA / tIvra, pracaNDa, pragADha, ghora, atyanta duHsaha, mahAbhayaMkara aura bhISma vedanAoM kA maiMne naraka meM anubhava kiyA hai| sUtra-687 he pitA ! manuSya-loka meM jaisI vedanAe~ dekhI jAtI haiM, unase ananta guNa adhika duHkha-vedanAe~ naraka meM haiM sUtra-688 maiMne sabhI janmoM meM duHkharUpa vedanA kA anubhava kiyA hai / eka kSaNa ke antara jitanI bhI sukharUpa vedanA (anubhUti) vahA~ nahIM hai| sUtra-689 mAtA-pitA ne usase kahA-putra ! apanI icchAnusAra tuma bhale hI saMyama svIkAra karo / kintu vizeSa bAta yaha hai ki-zrAmaNya-jIvana meM niSpratikarmatA kaSTa hai| sUtra- 690 mAtA-pitA ! Apane jo kahA vaha satya hai| kintu jaMgaloM meM rahanevAle nirIha pazu-pakSiyoM kI cikitsA kauna karatA hai? sUtra - 691-693 jaise jaMgala meM mRga akelA vicaratA hai, vaise hI maiM bhI saMyama aura tapa ke sAtha ekAkI hokara dharma kA AcaraNa kruuNgaa| jaba mahAvana meM mRga ke zarIra meM AtaMka utpanna ho jAtA hai, taba vRkSa ke nIce baiThe hue usa mRga kI kauna cikitsA karatA hai ? kauna use auSadhi detA hai ? kauna use sukha kI bAta pUchatA hai ? kauna use bhaktapAna lAkara detA hai ? sUtra- 694-695 jaba vaha svastha ho jAtA hai, taba svayaM gocarabhUmi meM jAtA hai / aura khAne-pIne ke lie ballaroM-va gahana tathA jalAzayoM ko khojatA hai / usameM khAkara-pAnI pIkara mRgacaryA karatA huA vaha mRga apanI mRgacaryA calA jAtA sUtra - 696 rUpAdi meM apratibaddha, saMyama ke lie udyata bhikSu svataMtra vihA karatA huA, mRgacaryA kI taraha AcaraNa kara mokSa ko gamana karatA hai| sUtra-697 jaise maga akelA aneka sthAnoM meM vicaratA hai, rahatA hai, sadaiva gocara-caryA se hI jIvanayApana karatA hai, vaise muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" - Page 59 Page 59 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka hI gaucarI ke lie gayA huA muni bhI kisI kI nindA aura avajJA nahIM karatA hai| sUtra - 698 maiM mRgacaryA kA AcaraNa karU~gA / putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise karo- isa prakAra mAtA-pitA kI anumati pAkara vaha upadhi ko chor3atA hai| sUtra - 699 he mAtA ! maiM tumhArI anumati prApta kara sabhI duHkhoM kA kSaya karanevAlI mRgacaryA kA AcaraNa kruuNgaa| putra ! jaise tumheM sukha ho, vaise clo| sUtra-700-701 isa prakAra vaha aneka taraha se mAtA-pitA ko anumati ke lie samajhA kara mamattva kA tyAga karatA hai, jaise ki mahAnAga kaiMcula ko chor3atA hai / kapar3e para lagI huI dhUla kI taraha Rddhi, dhana, mitra, putra, kalatra aura jJAtijanoM ko jhaTakakara vaha saMyamayAtrA ke lie nikala pdd'aa| sUtra - 702-707 paMca mahAvratoM se yukta, pA~ca samitiyoM se samita tIna guptiyoM se gupta, Abhyantara aura bAhya tapa meM udyatamamattvarahita, ahaMkArarahita, saMgarahita, gaurava kA tyAgI, trasa tathA sthAvara sabhI jIvoM meM samadRSTi-lAbha, alAbha, sukha, duHkha, jIvana, maraNa, nindA, prazaMsA aura mAna-apamAna meM samattva kA sAdhaka-gaurava, kaSAya, daNDa, zalya, bhaya, hAsya aura zoka se nivRtta, nidAna aura bandhana se mukta-isa loka aura paraloka meM anAsakta, basUle se kATane athavA candana lagAe jAne para bhI tathA AhAra milane aura na milane para bhI sama-aprazasta dvAroM se Ane vAle karmapudgaloM kA sarvatobhAvena nirodhaka maharSi mRgAputra adhyAtma-sambandhI dhyAnayogoM se prazasta saMyama-zAsana meM lIna huaa| sUtra - 708-709 isa prakAra jJAna, cAritra, darzana, tapa aura zuddha-bhAvanAoM ke dvArA AtmA ko samyaktayA bhAvita kara-bahuta varSoM taka zrAmaNya dharma kA pAlana kara anta meM eka mAsa ke anazana se vaha anuttara siddhi ko prApta huA / sUtra - 710 saMbuddha, paNDita aura ativicakSaNa vyakti aisA hI karate haiM / ve kAma-bhogoM se vaise hI nivRtta hote haiM, jaise ki maharSi mRgAputra nivRtta huaa| sUtra-711-712 mahAn prabhAvazAlI, yazasvI mRgAputra ke tapaHpradhAna, triloka-vizruta evaM mokSarUpagati se pradhAna-uttama cAritra ko sunakara-dhana ko duHkhavardhaka tathA mamatvabandhana ko mahAbhayaMkara jAnakara nirvANa ke guNoM ko prApta karane vAlI, sukhAvaha, anuttara dharma-dhurA ko dhAraNa kro| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-19 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 60 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-20-mahAnirgranthIya sUtra - 713 siddhoM evaM saMyatoM ko bhAvapUrvaka namaskAra karake maiM mokSa aura dharma ke svarUpa kA bodha karAne vAlI tathyapUrNa anuziSTi-kA kathana karatA hU~, use suno| sUtra - 714-715 gaja-azva tathA maNi-mANikya Adi pracura ratnoM se samRddha magadha kA adhipati rAjA zreNika maNDikukSi caitya-meM vihAra-yAtrA ke lie nagara se nikalA / vaha udyAna vividha prakAra ke vRkSoM evaM latAoM se AkIrNa thA, nAnA prakAra ke pakSiyoM se parisevita thA aura vividha prakAra ke puSpoM se bhalI-bhA~ti AcchAdita thA / vizeSa kyA kahe ? vaha nandanavana ke samAna thaa| sUtra-716-718 rAjA ne udyAna meM vRkSa ke nIce baiThe hue eka saMyata, samAdhi-saMpanna, sukumAra evaM sukhocita-sAdhu ko dekhaa| sAdhu ke anupama rUpa dekhakara rAjA ko usake prati bahuta hI adhika atulanIya vismaya huA / aho, kyA varNa hai ! kyA rUpa hai ! Arya kI kaisI saumyatA hai ! kyA kSAnti hai, kyA mukti hai ! bhogoM ke prati kaisI asaMgatA hai ! sUtra - 719-720 muni ke caraNoM meM vandanA aura pradakSiNA karane ke pazcAt rAjA na atidUra, na ati nikaTa khar3A rahA aura hAtha jor3akara pUchane lagA-he Arya ! tuma abhI yuvA ho / phira bhI tuma bhogakAla meM dIkSita hue ho, zrAmaNya meM upasthita hue ho / isakA kyA kAraNa hai, maiM sunanA cAhatA huuN| sUtra - 721 mahArAja ! maiM anAtha hU~ / merA koI nAtha nahIM hai / mujha para anukampA rakhanevAlA koI suhRd nahIM pA rahA huuN| sUtra - 722-723 yaha sunakara magadhAdhipa rAjA zreNika jora se ha~sA aura bolA-isa prakAra tuma dekhane meM Rddhi saMpanna-lagate ho, phira bhI tumhArA koI nAtha nahIM hai ? bhadanta ! maiM tumhArA nAtha hotA hU~ / he saMyata ! maiM tumhArA nAtha hotA hU~ / he saMyata ! mitra aura jJAtijanoM ke sAtha bhogoM ko bhogo / yaha manuSya-jIvana bahuta durlabha hai / sUtra - 724 zreNika ! tuma svayaM anAtha ho / magadhAdhipa ! jaba tuma svayaM anAtha ho to kisI ke nAtha kaise ho sakoge? sUtra-725-727 rAjA pahale hI vismita ho rahA thA, aba to muni se azrutapUrva vacana suna kara to aura bhI adhika saMbhrAnta evaM vismita huA / usane kahA-mere pAsa azva, hAthI, nagara aura antaHpura hai / maiM manuSyajIvana ke sabhI sukha-bhogoM ko bhoga rahA hU~ | mere pAsa zAsana aura aizvarya bhI haiM / isa prakAra pradhAna-zreSTha sampadA, jisake dvArA sabhI kAmabhoga mujhe samarpita hote haiM, mujhe prApta haiM / isa sthiti meM bhalA maiM kaise anAtha hU~ ? Apa jhUTha na boleM / sUtra-728-729 pRthvIpati-nareza ! tuma 'anAtha' ke artha aura paramArtha ko nahIM jAnate ho / mahArAja ! avyAkSipta citta se mujhe sunie kI yathArtha meM anAtha kaise hotA hai ? sUtra - 730 prAcIna nagaroM meM asAdhAraNa sundara kauzAmbI nagarI hai| vahA~ mere pitA the / una ke pAsa pracura dhana kA saMgraha thaa| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 61 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 731-733 ___ mahArAja ! yuvAvasthA meM merI A~khoM meM atula vedanA utpanna huI / pArthiva ! usase mere sAre zarIra meM atyanta jalana hotI thI / kruddha zatru jaise zarIra ke marmasthAnoM meM tIkSNa zastra ghoMpa de aura usase jaise vedanA ho, vaise hI merI A~khoM meM bhayaMkara vedanA ho rahI thI / jaise indra ke vajraprahAra se bhayaMkara vedanA hotI hai, vaise hI mere trika meM, hRdaya meM aura mastaka meM ati dAruNa vedanA ho rahI thii| sUtra - 734-735 vidyA aura maMtra se cikitsA karanevAle, maMtra tathA auSadhiyoM ke vizArada, advitIya zAstrakuzala, Ayurveda AcArya merI cikitsA ke lie upasthita the / unhoMne mere hitArtha vaidya, rogI, auSadha aura paricAraka-rUpa catuSpAda cikitsA kI, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / yaha merI anAthatA hai| sUtra - 736-737 'mere pitA ne mere lie cikitsakoM ko sarvottama vastue~ dIM, kintu ve mujhe duHkha se mukta nahIM kara sake / ' - ''mahArAja! merI mAtA putrazoka ke duHkha se bahuta pIr3ita rahatI thI, kintu vaha bhI mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakI, yaha merI anAthatA hai|" sUtra - 738-739 mahArAja ! mere bar3e aura choTe sabhI sage bhAI tathA merI bar3I aura choTI sagI bahaneM bhI mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakI, yaha merI anAthatA hai| sUtra - 740-742 mahArAja ! mujha meM anurakta aura anuvrata merI patnI azrupUrNa nayanoM se mera uraHsthala ko bhigotI rahatI thii| vaha bAlA mere pratyakSa meM yA parokSa meM kabhI bhI anna, pAna, snAna, gandha, mAlya aura vilepana kA upabhoga nahIM karatI thI / vaha eka kSaNa ke lie bhI mujhase dUra nahIM hotI thI / phira bhI vaha mujhe duHkha se mukta nahIM kara sakI / mahArAja! yahI merI anAthatA hai| sUtra - 743-745 taba maiMne vicAra kiyA- prANI ko isa ananta saMsAra meM bAra-bAra asahya vedanA kA anubhava karanA hotA hai / isa vipula vedanA se yadi eka bAra bhI mukta ho jAUM, to maiM kSAnta, dAnta aura nirAmbha anagAravRtti meM pravrajita ho jAUMgA / isa prakAra vicAra karake maiM so gayA / parivartamAna rAta ke sAtha-sAtha merI vedanA bhI kSINa ho gii| sUtra - 746 tadanantara prAtaHkAla meM nIroga hote hI maiM bandhujanoM ko pUchakara kSAnta, dAnta aura nirArambha hokara anagAra vRtti meM pravrajita ho gyaa| sUtra - 747 taba maiM apanA aura dUsaroM kA, trasa aura sthAvara sabhI jIvoM kA nAtha ho gyaa| sUtra-748-749 merI apanI AtmA hI vaitaraNI nadI hai, kUTa-zAlmalI vRkSa hai, kAma-dudhAdhenu hai aura nandana vana hai |aatmaa hI apane sukha-duHkha kA kartA hai aura vikartA-bhoktA hai / sat pravRtti meM sthita AtmA hI apanA mitra hai / aura duSpravRtti meM sthita AtmA hI apanA zatru hai| sUtra - 750 rAjan ! yaha eka aura bhI anAthatA hai / zAnta evaM ekAgracitta hokara use suno ! bahuta se aise kAyara vyakti hote haiM, jo nirgrantha dharma ko pAkara bhI khinna ho jAte haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 62 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra- 751 jo mahAvratoM ko svIkAra kara pramAda ke kAraNa unakA samyak pAlana nahIM karatA hai, AtmA kA nigraha nahIM karatA hai, rasoM meM Asakta hai, vaha mUla se rAga-dveSa-rUpa bandhanoM kA uccheda nahIM kara sakatA hai| sUtra - 752 jisakI IryA, bhASA, eSaNA aura AdAna-nikSepa meM aura uccAra-prasravaNa ke pariSThApana meM AyuktatA nahIM hai, vaha usa mArga kA anugamana nahIM kara sakatA, jo vIrayAta haisUtra - 753 jo ahiMsAdi vratoM meM asthira hai, tapa aura niyamoM se bhraSTa hai-vaha cira kAla taka muNDaruci rahakara aura AtmA ko kaSTa dekara bhI vaha saMsAra se pAra nahIM ho sktaa| sUtra - 754 jo polI muTThI kI taraha nissAra hai, khoTe-sikke kI taraha apramANita hai, vaiDUrya kI taraha camakane vAlI tuccha kAcamaNi hai, vaha jAnane vAle parIkSakoM kI dRSTi meM mUlyahIna hai| sUtra - 755 jo kuzIla kA veSa aura rajoharaNAdi municinha dhAraNa kara jIvikA calAtA hai, asaMyata hote hue bhI apane-Apa ko saMyata kahatA hai, vaha cirakAla taka vinAza ko prApta hotA hai| sUtra-756 piyA huA kAlakUTa-viSa, ulaTA pakar3A huA zastra, aniyantrita vetAla-jaise vinAzakArI hotA hai, vaise hI viSaya-vikAroM se yukta dharma bhI vinAzakArI hotA hai| sUtra - 757 jo lakSaNa aura svapna-vidyA kA prayoga karatA hai, nimitta zAstro aura kautuka-kArya meM atyanta Asakta hai, mithyA Azcarya ko utpanna karane vAlI kuheTa vidyAoM se-jIvikA calAtA hai, vaha karmaphala-bhoga ke samaya kisI kI zaraNa nahIM pA sktaa| sUtra-758 vaha zIlarahita sAdhu apane tIvra ajJAna ke kAraNa viparIta-dRSTi ko prApta hotA hai, phalataH asAdhu prakRtivAlA vaha sAdhu muni-dharma kI virAdhanA kara satata duHkha bhogatA huA naraka aura tiryaMca gati meM AvAgamana karatA rahatA hai| sUtra - 759 jo auddezika, krIta, niyAga Adi ke rUpa meM thor3AsA-bhI aneSaNIya AhAra nahIM chor3atA hai, vaha agni kI bhA~ti sarvabhakSI bhikSu pApa-karma karake yahA~ se marane ke bAda durgati meM jAtA hai|'' sUtra-760 svayaM kI apanI duSpravRtti jo anartha karatI hai, vaha galA kATane vAlA zatru bhI nahIM kara pAtA hai / ukta tathya ko saMyamahIna manuSya mRtyu ke kSaNoM meM pazcAttApa karate hue jAna paaegaa| sUtra - 761 jo uttamArthameM viparIta dRSTi rakhatA hai, usakI zrAmaNya meM abhiruci vyartha hai| usake lie na yaha loka hai, na paraloka hai| donoM loka ke prayojana se zUnya hone ke kAraNa vaha ubhaya-bhraSTa bhikSu nirantara cintA meM dhulatA jAtA hai sUtra - 762 pazApaOu3 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 63 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka isI prakAra svacchanda aura kuzIla sAdhu bhI jinottama mArga kI virAdhanA kara vaise hI paritApa ko prApta hotA hai, jaise ki bhogarasoMmeM Asakta hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI pakSiNI paritApa ko prApta hotI hai|' sUtra - 763-764 medhAvI sAdhaka isa subhASita ko evaM jJAna-guNa se yukta anuzAsana ko sunakara kuzIla vyaktiyoM ke saba mArgoM ko chor3akara, mahAn nirgranthoM ke patha para cale / cAritrAcAra aura jJAnAdi gaNoM se saMpanna nirgrantha nirAzrava hotA hai| anuttara zuddha saMyama kA pAlana kara vaha nirAzrava sAdhaka karmoM kA kSaya kara vipula, uttama evaM zAzvata mokSa ko prApta karatA hai| sUtra - 765 isa prakAra ugra-dAnta, mahAn tapodhana, mahA-pratijJa, mahAn-yazasvI usa mahAmuni ne isa mahA-nirgranthIya mahAzruta ko mahAn vistAra se khaa| sUtra - 766-767 rAjA zreNika saMtuSTa huA aura hAtha jor3akara bolA-bhagavan ! anAtha kA yathArtha svarUpa Apane mujhe ThIka taraha samajhAyA hai| he maharSi ! tumhArA manuSya-janma saphala hai, upalabdhiyA~ saphala haiM, tuma sacce sanAtha aura sabAndhava ho, kyoMki tuma jinezvara ke mArga meM sthita ho / sUtra-768-769 he saMyata ! tuma anAthoM ke nAtha ho, saba jIvoM ke nAtha ho / maiM tumase kSamA cAhatA huuN| maiM tuma se anuzAsita hone kI icchA rakhatA huuN| maiMne tumase prazna kara jo dhyAna meM vighna kiyA aura bhogoM ke lie nimantraNa diyA, una saba ke lie mujhe kSamA kreN| sUtra-770 isa prakAra rAjasiMha zreNika rAjA anagAra-siMha muni kI parama bhakti se stuti kara antaHpura tathA anya parijanoM ke sAtha dharma meM anurakta ho gyaa| sUtra-771 rAjA ke romakUpa Ananda se ucchvasita-ullasita ho rahe the| vaha muni kI pradakSiNA aura sira se vandanA karake lauTa gyaa| sUtra- 772 aura vaha guNoM se samRddha, tIna guptiyoM se gupta, tIna daNDoM se virata, mohamukta muni pakSI kI bhA~ti vipramukta hokara bhUtala para vihAra karane lge| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-20 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 64 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-21-samudrapAlIya sUtra- 773-776 campA nagarI meM pAlita' nAmaka eka vaNik zrAvaka thA / vaha virATa puruSa bhagavAn mahAvIra kA ziSya thaa| vaha nirgrantha pravacana kA vidvAna thA / eka bAra pota se vyApAra karatA haA vaha pihaNDa nagara AyA / vahA~ vyApAra karate samaya use eka vyApArI ne vivAha ke rUpa meM apanI putrI dii| kucha samaya ke bAda garbhavatI patnI ko lekara usane svadeza kI ora prasthAna kiyA / pAlita kI patnI ne samudra meM hI putra ko janma diyA / isI kAraNa usakA nAma 'samudrapAla' rkhaa| sUtra-777-779 vaha vaNik zrAvaka sakuzala campA nagarI meM apane ghara AyA / vaha sukumAra bAlaka usake ghara meM Ananda ke sAtha bar3hane lagA / usane bahattara kalAe~ sIkhIM, vaha nIti-nipuNa ho gayA / vaha yuvAvasthA se sampanna huA to sabhI ko sundara aura priya lagane lgaa| pitA ne usake lie 'rUpiNI' nAma kI sundara bhAryA lA dI / vaha apanI patnI ke sAtha dogundaka deva kI bhA~ti suramya prAsAda meM krIr3A karane lgaa| sUtra - 780-782 eka samaya vaha prAsAda ke Alokana meM baiThA thA / vadhya cinhoM se yukta vadhya ko bAhara vadha-sthAna kI ora le jAte hue usane dekhA / use saMvega-prApta samudrapAla ne mana meM kahA-kheda hai ! yaha azubha karmoM kA duHkhada pariNAma hai| isa prakAra cintana karate hue vaha mahAn AtmA saMvega ko prApta huA aura sambuddha ho gayA / mAtA-pitA ko pUcha kara usane anagAritA dIkSA grahaNa kii| sUtra-783 dIkSita hone para muni mahA klezakArI, mahAmoha aura pUrNa bhayakArI saMga kA parityAga karake paryAyadharma meM, vrata meM, zIla meM aura parISahoM meM abhiruci rakhe / sUtra-784 vidvAn muni ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha-ina pA~ca mahAvratoM ko svIkAra karake jinopadiSTa dharma kA AcaraNa kare / sUtra - 785 indriyoM kA samyaka saMvaraNa karane vAlA bhikSu saba jIvoM ke prati karuNAzIla rahe, kSamA se durvacanAdi ko sahe, saMyata ho, brahmacArI ho / sadaiva sAvadhayoga kA parityAga karatA haA vicre| sUtra - 786 sAdhu samayAnusAra apane balAbala ko jAnakara rASTroM meM vicaraNa kare / siMha kI bhA~ti bhayotpAdaka zabda sunakara bhI saMtrasta na ho / asabhya vacana sunakara bhI badale meM asabhya vacana na khe| sUtra-787 saMyamI pratikUlatAoM kI upekSA karatA huA vicaraNa kare / priya-apriya parISahoM ko sahana kare / sarvatra sabakI abhilASA na kare, pUjA aura gardA bhI na cAhe / sUtra-788 yahA~ saMsAra meM manuSyoM ke aneka prakAra ke abhiprAya hote haiM / bhikSu unheM apane meM bhI bhAva se jAnatA hai| ataH vaha devakRta, manuSyakRta tathA tiryaMcakRta bhayotpAdaka bhISaNa upasargoM ko sahana kare | muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 65 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 789-791 __ aneka asahya parISaha prApta hone para bahuta se kAyara loga kheda kA anubhava karate haiM / kintu bhikSu parISaha hone para saMgrAma meM Age rahane vAle hAthI kI taraha vyathita na ho| zIta, uSNa, DA~sa, macchara, tRNa-sparza tathA anya vividha prakAra ke AtaMka jaba bhikSu ko sparza kareM, taba vaha kutsita zabda na karate hue unheM samabhAva se sahe / pUrvakRta karmoM ko kSINa kare / vicakSaNa bhikSu satata rAga-dveSa aura moha ko chor3akara, vAyu se akampita meru kI bhA~ti Atma-gupta banakara parISahoM ko she| sUtra - 792 pUjA-pratiSThA meM unnata aura gardA meM avanata na hone vAlA maharSi pUjA aura gardA meM lipta na ho / vaha samabhAvI virata saMyamI saralatA ko svIkAra karake nirvANa-mArga ko prApta hotA hai| sUtra - 793 jo arati aura rati ko sahatA hai, saMsArI janoM ke paricaya se dUra rahatA hai, virakta hai, Atma-hita kA sAdhaka hai, saMyamazIla hai, zoka rahita hai, mamattva rahita hai, akiMcana hai, vaha paramArtha padoM meM sthita hotA hai| sUtra - 794 trAyI, mahAn yazasvI RSiyoM dvArA svIkRta, lepAdi karma se rahita, asaMsRta se ekAnta sthAnoM kA sevana kare aura parISahoM ko sahana kare / sUtra - 795 _ anuttara dharma-saMcaya kA AcaraNa karake sadjJAna se jJAna ko prApta karanevAlA, anuttara jJAnadhArI, yazasvI maharSi, antarikSa meM sUrya kI bhA~ti dharma-saMgha meM prakAzamAna hotA hai| sUtra - 796 samudrapAla muni puNya-pApa donoM hI karmoM kA kSaya karake saMyama se nizcala aura saba prakAra se mukta hokara samudra kI bhA~ti vizAla saMsAra-pravAha ko taira kara mokSa meM ge| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-21 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 66 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-22-rathanemIya sUtra- 797-798 soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna vasudeva' rAjA thaa| usakI rohiNI aura devakI do patniyA~ thIM / una donoM ke rAma (baladeva) aura kezava (kRSNa)-do priya putra the / sUtra - 799-800 soriyapura nagara meM rAja-lakSaNoM se yukta, mahAn Rddhi se saMpanna samudravijaya' rAjA bhI thA / usakI zivA patnI thI, jisakA putra mahAn yazasvI, jitendriyoM meM zreSTha, lokanAtha, bhagavAn ariSTanemi thaa| sUtra-801-804 vaha ariSTanemi susvaratva evaM lakSaNoM se yukta thA / 1008 zubha lakSaNoM kA dhAraka bhI thA / usakA gotra gautama thA aura vaha varNa se zyAma thA / vaha vajraRSabha nArAca saMhanana aura samacaturasra saMsthAnavAlA thA / usakA udara machalI ke udara jaisA komala thaa| rAjamatI kanyA usakI bhAryA bane, yaha yAcanA kezava ne kI / yaha mahAna rAjA kI kanyA suzIla, sundara, sarvalakSaNa saMpanna thI / usa ke zarIra kI kAnti vidyut kI prabhA samAna thI / usa ke pitA ne mahAn RddhizAlI vAsudeva ko kahA-kumAra yahA~ Ae / maiM apanI kanyA usake lie de sakatA huuN| sUtra-805-808 ariSTanemi ko sarva auSadhiyoM ke jala se snAna karAyA gayA / yathAvidhi kautuka evaM maMgala kie gae / divya vastra-yugala pahanAyA gayA aura use AbharaNoM se vibhUSita kiyA gayA / vAsudeva ke sabase bar3e matta gandhahastI para ariSTanemi ArUDha hue to sira para cUDAmaNi kI bhA~ti bahuta adhika suzobhita hue| ariSTanemi UMce chatra se tathA cAmaroM se suzobhita thA / dazArha-cakra se vaha sarvataH parivRta thA / caturaMgiNI senA yathAkrama sajAI huI thii| aura vAdyoM kA gagana-sparzI divya nAda ho rahA thaa| sUtra-809-813 aisI uttama Rddhi aura dyuti ke sAtha vaha vRSNi-puMgava apane bhavana se nikalA / tadanantara usane bAr3oM aura piMjaroM meM banda kie gae bhayatrasta evaM ati duHkhita prANiyoM ko dekhA / ve jIvana kI antima sthiti ke sammukha the | mAMsa ke lie khAye jAne vAle the / unheM dekhakara mahAprAjJa ariSTanemi ne sArathi ko kahA ye saba sukhArthI prANI kisa lie ina bAr3oM aura piMjaroM meM roke hae haiM ? sArathi ne kahA-ye bhadra prANI Apake vivAha-kArya meM bahuta se logoM ko mAMsa khilAne ke lie haiN| sUtra - 814-816 aneka prANiyoM ke vinAza se sambandhita vacana ko sunakara jIvoM ke prati karuNAzIla, mahAprAjJa ariSTanemi cintana karate haiM - ''yadi mere nimitta se ina bahuta se prANiyoM kA vadha hotA hai, to yaha paraloka meM mere lie zreyaskara nahIM hogaa|" usa mahAn yazasvI ne kuNDala-yugala, sUtraka aura anya saba AbhUSaNa utAra kara sArathi ko de die| sUtra- 817-820 mana meM ye pariNAma hote hI unake yathocita abhiniSkramaNa ke lie devatA apanI Rddhi aura pariSad ke sAtha Ae / deva aura manuSyoM se parivRtta bhagavAn ariSTanemi zibikAratna meM ArUr3ha hue / dvArakA se calakara raivataka parvata para sthita hue / udyAna meM pahu~cakara, uttama zibikA se utarakara, eka hajAra vyaktiyoM ke sAtha, bhagavAna ne citrA nakSatra meM niSkramaNa kiyA / tadanantara samAhita-ariSTanemi ne turanta apane sugandha se suvAsita komala aura ghugharAle bAloM kA svayaM apane hAthoM se paMcamuSTi loca kiyaa| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 67 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 821-823 vAsudeva kRSNa ne luptakeza evaM jitendriya bhagavAn ko kahA-he damIzvara ! Apa apane abhISTa manoratha ko zIghra prApta kro| Apa jJAna, darzana, cAritra, kSAnti aura mukti ke dvArA Age bar3ho |is prakAra balarAma, kezava, dazAha yAdava aura anya bahuta se loga ariSTanemi ko vandanA kara dvArakApurI ko lauTa aae| sUtra - 824-826 bhagavAn ariSTanemi kI pravrajyA sunakara rAjakanyA rAjImatI ke hAsya aura Ananda saba samApta ho ge| aura vaha zokase mUrchita ho gaI / rAjImatI ne socA-dhikkAra hai mere jIvana ko / cU~ki maiM ariSTanemi ke dvArA parityaktA hU~, ataH merA pravrajita honA hI zreya hai / dhIra tathA kRtasaMkalpa rAjImatI ne kUrca aura kaMdhI se sa~vAre hue bhauMre jaise kAle kezoM kA apane hAthoM se luMcana kiyA / sUtra - 827 vAsudeva ne lupta-kezA evaM jitendriya rAjImatI ko kahA-kanye ! tU isa ghora saMsAra-sAgara ko ati zIghra pAra kr| sUtra-828 zIlavatI evaM bahuzruta rAjImatI ne pravrajita hokara apane sAtha bahuta se svajanoM tathA parijanoM ko bhI pravrajita kraayaa| sUtra - 829-831 vaha raivataka parvata para jA rahI thI ki bIca meM hI varSA se bhIga gii| jora kI varSA ho rahI thI, andhakAra chAyA huA thA / isa sthiti meM vaha guphA ke andara pahu~cI / sukhAne ke lie apane vastroM ko phailAtI huI rAjImatI ko yathAjAta rUpa meM rathanemi ne dekhA / usakA mana vicalita ho gayA / pazcAt rAjImatI ne bhI usako dekhA / vahA~ ekAnta meM usa saMyata ko dekha kara vaha Dara gii| bhaya se kA~patI huI vaha apanI donoM bhujAoM se zarIra ko AvRta kara baiTha gii| sUtra-832-834 taba samudravijaya ke aMgajAta usa rAjaputra ne rAjImatI ko bhayabhIta aura kA~patI huI dekhakara vacana kahAbhadre ! maiM rathanemi hU~ / he sundarI ! he cArubhASiNI ! tU mujhe svIkAra kara / he sutanu ! tujhe koI pIr3A nahIM hogii| nizcita hI manuSya -janma atyanta durlabha hai / Ao, hama bhogoM ko bhoge / bAda meM bhuktabhogI hama jinamArga meM dIkSata hoNge| sUtra- 835-836 saMyama ke prati bhagnodyoga tathA bhoga-vAsanA se parAjita rathanemi ko dekhakara vaha sambhrAnta na huI / usane vastroM se apane zarIra ko punaH ba~ka liyA / niyamoM aura vratoM meM susthita zreSTha rAjakanyA rAjImatI ne jAti, kula aura zIla kI rakSA karate hae rathanemi se kahAsUtra-837-839 yadi tU rUpa se vaizramaNa ke samAna hai, lalita kalAoM se nalakubara ke samAna hai, tU sAkSAt indra bhI hai, to bhI maiM tujhe nahIM cAhatI huuN| (agandhana kula meM utpanna hue sarpa dhUma kI dhvajA vAlI, prajvalita, bhayaMkara, duSpraveza agni meM praveza kara jAte haiM, kintu vamana kie hue apane viSa ko punaH pIne kI icchA nahIM karate haiM / ) he ayazaHkAmin ! dhikkAra hai tujhe ki tU bhogI jIvana ke lie tyakta bhogoM ko punaH bhogane kI icchA karatA hai / isase to terA maranA zreyaskara hai / maiM bhojarAjA kI pautrI hU~ aura tU andhaka-vRSNi kA pautra hai / hama kula meM gandhana sarpa kI taraha baneM / tU nibhRta hokara saMyama kA pAlana kr| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 68 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-840-842 yadi tU jisa kisI strI ko dekhakara aise hI rAga-bhAva karegA, to vAyu se kampita haDa kI taraha tU asthitAtmA hogaa| jaise gopAla aura bhANDapAla usa dravya ke svAmI nahIM hote haiM, usI prakAra tU bhI zrAmaNya kA svAmI nahIM hogaa| tU krodha, mAna, mAyA aura lobha ko pUrNatayA nigraha karake, indriyoM ko vaza meM karake apane-Apa ko upasaMhAra karasUtra-843-845 usa saMyatA ke subhASita vacanoM ko sunakara rathanemi dharma meM samyak prakAra se vaise hI sthira ho gayA, jaise aMkuza se hAthI ho jAtA hai| vaha mana, vacana aura kAyA se gupta, jitendriya aura vratoM meM dRr3ha ho gayA / jIvana-paryanta nizcala bhAva se zrAmaNya kA pAlana karatA rahA / ugra tapa kA AcaraNa karake donoM hI kevalI hue / saba karmoM kA kSaya karake unhoMne anuttara siddhi ko prApta kiyaa| sUtra-846 sambuddha, paNDita aura pravicakSaNa puruSa aisA hI karate haiM / puruSottama rathanemi kI taraha ve bhogoM se nivRtta ho jAte haiN| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-22 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 69 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' adhyayana- 23- kezigautamIya adhyayana / sUtrAMka sUtra - 847-850 pArzva nAmaka jina, arhan, lokapUjita sambuddhAtmA, sarvajJa, dharma-tIrtha ke pravarttaka aura vItarAga the| lokapradIpa bhagavAn pArzva ke jJAna aura caraNa ke pAragAmI, mahAn yazasvI kezIkumAra zramaNa ziSya the| ve avadhi jJAna aura zruta jJAna se prabuddha the / ziSya saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM aae| nagara ke / nikaTa tinduka udyAna meM jahA~ prAsuka nirdoSa zayyA aura saMstAraka sulabha the, Thahara ge| - - sUtra - 851-854 usI samaya dharma-tIrtha ke pravarttaka, jina, bhagavAn varddhamAna the, jo samagra loka meM prakhyAta the / una lokapradIpa bhagavAn varddhamAna ke vidyA aura cAritra ke pAragAmI, mahAn yazasvI bhagavAn gautama ziSya the / bAraha aMgoM ke vettA, prabuddha gautama bhI ziSya saMgha se parivRta grAmAnugrAma vihAra karate hue zrAvastI nagarI meM Ae nagara ke nikaTa koSThaka - udyAna meM, jahA~ prAsuka zayyA, evaM saMstAraka sulabha the, Thahara gae / sUtra - 855 kumArazramaNa kezI aura mahAn yazasvI gautama-donoM vahA~ vicarate the| donoM hI AlIna aura susamAhita the / sUtra - 856-859 saMyata, tapasvI, guNavAn aura SaTkAya ke saMrakSaka donoM ziSya saMghoM meM yaha cintana utpanna huA yaha kaisA dharma hai ? aura yaha kaisA dharma hai? AcAra dharma kI praNidhi yaha kaisI hai aura yaha kaisI hai ? yaha cAturyAma dharma hai, isakA pratipAdana mahAmuni pArzvanAtha ne kiyA hai aura yaha paMca zikSAtmaka dharma hai, isakA mahAmuni varddhamAna ne pratipAdana kiyA hai / yaha acelaka dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara dharma pArzvanAtha ne prarUpita kiyA hai| eka hI lakSya se pravRtta donoM meM isa vizeSa bheda kA kyA kAraNa hai ?" - sUtra - 860 kezI aura gautama donoM ne hI ziSyoM ke pravitarkita ko jAnakara paraspara milane kA vicAra kiyA / sUtra - 861-863 kezI zramaNa ke kula ko jeSTha kula jAnakara pratirUpajJa gautama ziSyasaMgha ke sAtha tinduka vana meM Ae / gautama ko Ate hue dekhakara kezI kumAra zramaNa ne unakI samyak prakAra se pratirUpa pratipatti kii| gautama ko baiThane ke lie zIghra hI unhoMne prAsuka payAla aura pA~cavA~ kuza-tRNa samarpita kiyA / sUtra - 864 zramaNa kezIkumAra aura mahAn yazasvI gautama-donoM baiThe hue candra aura sUrya kI taraha suzobhita ho rahe the / sUtra - 865-866 kautUhala kI abodha dRSTi se vahA~ dUsare sampradAyoM ke bahuta se parivrAjaka Ae aura aneka sahasra gRhastha bhii| deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara aura adRzya bhUtoM kA vahA~ eka taraha se samAgama sA ho gayA thA / sUtra - 867-871 kezI ne gautama se kahA- mahAbhAga ! meM tumase kucha pUchanA cAhatA huuN| kezI ke yaha kahane para gautama ne kahA- bhante ! jaisI bhI icchA ho puuchie| tadanantara anujJA pAkara kezI ne gautama ko kahA- yaha caturyAma dharma hai| isakA mahAmuni pArzvanAtha ne pratipAdana kiyA hai| yaha jo paMca zikSAtmaka dharma hai, usakA pratipAdana mahAmuni varddhamAna ne kiyA hai| medhAvin! eka hI uddezya ko lekara pravRtta hue haiM, to phira isa bheda kA kyA kAraNa hai ? ina do prakAra ke dharmoM meM tumheM vipratyaya kaise nahIM hotA? taba gotama ne kahA-tattva kA nirNaya jisameM hotA hai, aise muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 70 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka dharmatattva kI samIkSA prajJA karatI hai| sUtra-872-873 prathama tIrthaMkara ke sAdhu Rju aura jar3a hote haiM / antima tIrthaMkara ke sAdhu vakra aura jar3a hote haiM / bIca ke tIrthaMkaroM ke sAdhu Rju aura prAjJa hote haiM / ataH dharma do prakAra se kahA hai / prathama tIrthaMkara ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa kara lenA kaThina hai / antima tIrthaMkara ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA pAlana karanA kaThina hai / madhyavartI tIrthaMkaroM ke muniyoM dvArA kalpa ko yathAvat grahaNa karanA aura usakA pAlana karanA sarala hai| sUtra - 874-876 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kara diyA / merA eka aura bhI sandeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN| yaha acelaka dharma varddhamAna ne batAyA hai, aura yaha sAntarottara dharma mahAyazasvI pArzva ne pratipAdana kiyA hai| eka hI kArya se pravRtta donoM meM bheda kA kAraNa kyA hai ? medhAvI ! liMga ke ina do prakAroM meM tumheM kaise saMzaya nahIM hotA hai ? sUtra-877-879 taba gautama ne kahA-viziSTa jJAna se acchI taraha dharma ke sAdhanoM ko jAnakara hI una kI anumati dI gaI hai | nAnA prakAra ke upakaraNoM kI parikalpanA logoM kI pratIti ke lie hai / saMyamayAtrA ke nirvAha ke lie aura maiM sAdhu hU~,-yathAprasaMga isakA bodha rahane ke lie hI loka meM liMga kA prayojana hai / vAstava meM donoM tIrthaMkaroM kA eka hI siddhAnta hai ki mokSa ke vAstavika sAdhana jJAna, darzana aura cAritrahI haiN| sUtra - 880-881 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha to dUra kara diyA / merA eka aura bhI sandeha hai| gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kaheM / gautama! aneka sahasra zatruoM ke bIca meM tuma khar3e ho / ve tumheM jItanA cAhate haiM / tumane unheM kaise jItA ? sUtra-882 gaNadhara gautama- eka ko jItane se pA~ca jIta lie gae aura pA~ca ko jIta lene se dasa jIta lie ge| dasoM ko jItakara maiMne saba zatraoM ko jIta liyaa| sUtra-883-884 gautama ! ve zatru kauna hote haiM ? kezI ne gautama ko kahA / gautamane kahA- mune ! na jItA huA apanA AtmA hI zatru hai / kaSAya aura indriyA~ bhI zatru haiM / unheM jItakara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN| sUtra-885-886 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kiyA / merA eka aura bhI sandeha hai / gautama ! usa viSaya meM bhI mujhe kaheM / isa saMsAra meM bahuta se jIva pAza se baddha haiM / mune ! tuma bandhana se mukta aura laghubhUta hokara kaise vicaraNa karate ho ?' sUtra-887 gaNadhara gautama-''mune ! una bandhanoM ko saba prakAra se kATa kara, upAyoM se vinaSTa kara maiM bandhanamukta aura halakA hokara vicaraNa karatA huuN|'' sUtra-888 gautama ! ve bandhana kauna se haiM ? kezI ne gautama ko pUchA / gautama ne kahAsUtra-889 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 71 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka tIvra rAgadveSAdi aura sneha bhayaMkara bandhana haiM / unheM kATakara dharmanIti evaM AcAra ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN| sUtra-890-891 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kiyA / merA eka aura bhI sandeha hai, gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / gautama ! hRdaya ke bhItara utpanna eka latA hai / usako viSa-tulya phala lagate haiM / use tumane kaise ukhAr3A? sUtra-892 gaNadhara gautama-usa latA ko sarvathA kATakara evaM jar3a se ukhAr3a kara nIti ke anusAra maiM vicaraNa karatA huuN| ataH maiM viSa-phala khAne se mukta huuN| sUtra - 893-894 vaha latA kaunasI hai ? kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-bhavatRSNA hI bhayaMkara latA hai / usake bhayaMkara paripAka vAle phala lagate haiM / he mahAmune ! use jar3a se ukhAr3akara maiM nIti ke anusAra vicaraNa karatA huuN| sUtra-895-896 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kiyA / merA eka aura sandeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / ghora pracaNDa agniyA~ prajvalita haiN| ve jIvoM ko jalAtI haiN| unheM tumane kaise bujhAyA ? sUtra-897 gaNadhara gautama- mahAmegha se prasUta pavitra-jala ko lekara maiM una agniyoM kA nirantara siMcana karatA hU~ / ataH siMcana kI gaI agniyA~ mujhe nahIM jalAtI haiN|'' sUtra-898-899 ve kauna-sI agniyA~ hai ? kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-kaSAya agniyA~ haiM / zruta, zIla aura tapa jala hai / zruta, zIla, tapa rUpa jala-dhArA se bujhI huI aura naSTa huI agniyA~ mujhe nahIM jalAtI haiN| sUtra- 900-901 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA sandeha dUra kiyA hai / merA eka aura bhI sandeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / yaha sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva daur3a rahA hai / gautama ! tuma usa para car3he hue ho / vaha tumheM unmArga para kaise nahIM le jAtA hai? sUtra - 902 gaNadhara gautama-daur3ate hue azva ko maiM zrutarazmi se-vaza meM karatA huuN| mere adhIna huA azva unmArga para nahIM jAtA hai, apitu sanmArga para hI calatA hai|'' sUtra - 903-904 azva kise kahA gayA hai ? kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-mana hI sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva hai, jo cAroM tarapha daur3atA hai / use maiM acchI taraha vaza meM karatA hU~ / dharmazikSA se vaha kanthaka azva ho gayA hai|'' sUtra - 905-906 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kiyA / merA eka aura bhI sandeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / gautama ! loka meM kumArga bahuta haiM, jisase loga bhaTaka jAte haiM / mArga para calate hue tuma kyoM nahIM bhaTakate ho? sUtra - 907 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 72 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka gaNadhara gautama- jo sanmArga meM calate haiM aura jo unmArga se calate haiM, una sabako maiM jAnatA hU~ / ataH he mune! maiM nahI bhaTakatA hU~ / " sUtra 908 909 mArga kise kahate haiM ? kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA- mithyA pravacana ko mAnane vAle sabhI pAkhaNDI loga unmArga para calate haiM / sanmArga to jinopadiSTa hai, aura vahI uttama mArga hai / sUtra - 990-911 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha sandeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI sandeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN| mune mahAn jalapravAha ke vega se bahate DUbate hue prANiyoM ke lie zaraNa, gati, pratiSThA aura dvIpa tuma kise mAnate ho ?" sUtra - 912 gaNadhara gautama-jala ke bIca eka vizAla mahAdvIpa hai| vahA~ mahAn jalapravAha ke vega kI gati nahIM hai| sUtra - 913 - 914 vaha mahAdvIpa kauna sA hai ? kezI ne gautama ko khaa| gautama ne kahA-jarA-maraNa ke vega se bahate DUbate hue prANiyoM ke lie dharma hI dvIpa, pratiSThA, gati aura uttama zaraNa hai| sUtra - 915-916 gItama! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha sandeha dUra kiyA, merA eka aura bhI sandeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / mahApravAha vAle samudra meM naukA DagamagA rahI hai / tuma usa para car3hakara kaise pAra jA sakoge ? sUtra- 917 gaNadhara gautama- jo naukA chidrayukta hai, vaha pAra nahIM jA sktii| jo chidrarahita hai vahI naukA pAra jAtI hai sUtra - 918- 919 vaha naukA kauna sI hai ? kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA- zarIra naukA hai, jIva nAvika hai aura saMsAra samudra hai, jise maharSi taira jAte haiM / sUtra - 920-921 gItama! tumhArI prajJA zreSTha hai| tumane merA yaha sandeha dUra kiyaa| merA eka aura bhI sandeha hai| gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kaheM / bhayaMkara gADha andhakAra meM bahuta se prANI raha rahe haiM / sampUrNa loka meM prANiyoM ke lie kauna prakAza karegA? sUtra - 922 gaNadhara gautama- sampUrNa jagat meM prakAza karane vAlA nirmala sUrya udita ho cukA hai| vaha saba prANiyoM ke lie prakAza kregaa| sUtra - 923-924 vaha sUrya kauna hai ? kezI ne gautama ko khaa| gautama ne kahA jisakA saMsAra kSINa ho gayA hai, jo sarvajJa hai, aisA jina-bhAskara udita ho cukA hai / vaha saba prANiyoM ke lie prakAza karegA / sUtra - 925 926 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha dUra kiyA / merA eka aura bhI sandeha hai / gautama ! usake viSaya meM bhI mujhe kheN| mune! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke lie tuma kSema, ziva muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda Page 73 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka aura anAbAdha-kauna-sA sthAna mAnate ho ? sUtra- 927 gaNadhara gautama- loka ke agra-bhAga meM eka aisA sthAna hai, jahA~ jarA nahIM hai, mRtyu nahIM hai, vyAdhi aura vedanA nahIM hai / parantu vahA~ pahu~canA bahuta kaThina hai / sUtra- 928-930 vaha sthAna kauna sA hai| kezI ne gautama ko kahA / gautama ne kahA-jisa sthAna ko maharSi prApta karate haiM, vaha sthAna nirvANa hai, abAdha hai, siddhi hai, lokAgra hai / kSema, ziva aura anAbAdha hai| bhava-pravAha kA anta karanevAle muni jise prApta kara zoka se mukta ho jAte haiM, vaha sthAna loka ke agrabhAga meM zAzvata rUpa se avasthita hai, jahA~ pahu~ca pAnA kaThina hai| sUtra - 931 gautama ! tumhArI prajJA zreSTha hai / tumane merA yaha sandeha bhI dUra kiyA / he saMzayAtIta ! sarva zruta ke mahodadhi ! tumheM merA namaskAra hai| sUtra-932-933 isa prakAra saMzaya ke dUra hone para ghora parAkramI kezIkumAra, mahAn yazasvI gautama ko vandanA kara-prathama aura antima jinoM ke dvArA upadiSTa evaM sukhAvaha paMcamahAvratarUpa dharma ke mArga meM bhAva se praviSTa hae / sUtra - 934-935 ___ vahA~ tinduka udyAna meM kezI aura gautama donoM kA jo yaha satata samAgama huA, usameM zruta tathA zIla kA utkarSa aura mahAn tattvoM ke arthoM kA vinizcaya huA / samagra sabhA dharmacaryA se saMtuSTa huii| ataH sanmArga meM samupasthita usane bhagavAn kezI aura gautama kI stuti kI ki ve donoM prasanna rheN| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-23 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 74 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-24-pravacanamAtA sUtra - 936-938 samiti aura gupti-rUpa ATha pravacanamAtAe~ haiM / samitiyA~ pA~ca haiM / guptiyA~ tIna haiN| IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna samiti aura uccAra samiti / mano-gupti, vacana gupti aura AThavIM pravacana mAtA kAya-gupti hai / ye ATha samitiyA~ saMkSepa meM kahI gaI haiM inameM jinendra-kathita dvAdazAMga-rUpa samagra pravacana antarbhUta haiN| sUtra - 939-943 saMyatI sAdhaka Alambana, kAla, mArga aura yatanA-ina cAra kAraNoM se parizuddha IryA samiti se vicaraNa kare IryA samiti kA Alambana-jJAna, darzana aura cAritra hai / kAla divasa hai / aura mArga utpatha kA varjana hai / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se yatanA cAra prakAra kI hai / usako maiM kahatA hU~ / suno dravya se-A~khoM se dekhe / kSetra se-yugamAtra bhUmi ko dekhe / kAla se-jaba taka calatA rahe taba taka dekhe / bhAva se-upayogapUrvaka gamana kare / indriyoM ke viSaya aura pA~ca prakAra ke svAdhyAya kA kArya chor3akara mAtra gamana-kriyA meM hI tanmaya ho, usI ko pramukha mahattva dekara upayogapUrvaka cle| sUtra - 944-945 krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, vAcAlatA aura vikathA ke prati satata upayogayukta rahe / prajJAvAn saMyatI ina ATha sthAnoM ko chor3akara yathAsamaya niravadya aura parimiti bhASA bole / sUtra- 946-947 gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA se AhAra, upadhi aura zayyA kA parizodhana kare / yatanApUrvaka pravRtti karanevAlA yati prathama eSaNA meM udagama aura utpAdana doSoM kA zodhana kre| dUsarI eSaNA meM AhArAdi grahaNa karane se sambandhita doSoM kA zodhana kare / paribhogaiSaNA meM doSa-catuSka kA zodhana kre| sUtra- 948-949 ___muni odha-upadhi aura aupagrahika upadhi donoM prakAra ke upakaraNoM ko lene aura rakhane meM isa vidhi kA prayoga kare / yatanApUrvaka pravRtti karane vAlA yati donoM prakAra ke upakaraNoM ko A~khoM se pratilekhana evaM pramArjana karake le aura rkhe| sUtra-950-953 uccAra, prasravaNa, zleSma, siMghAnaka, jalla, AhAra, upadhi-upakaraNa, zarIra tathA anya koI visarjanayogya vastu ko vivekapUrvaka sthaNDila bhUmi meM utsarga kare / 1.anApAta asaMloka-jahA~ logoM kA AvAgamana na ho, aura ve dUra se bhI na dIkhate hoN| 2. anApAta saMloka-logoM kA AvAgamana na ho, kintu loga dUra se dIkhate hoM / 3. ApAta asaMloka-logoM kA AvAgamana ho, kintu ve dIkhate na hoN| 4.ApAta saMloka-logoM kA AvAgamana ho aura ve dikhAI bhI dete hoN| isa prakAra sthaNDila bhUmi cAra prakAra se hotI hai| jo bhUmi anApAta-asaMloka ho, paropaghAta se rahita ho, sama ho, azuSira ho tathA kucha samaya pahale nirjIva huI ho-vistRta ho, gA~va se dUra ho, bahuta nIce taka acitta ho, bila se rahita ho, tathA trasa prANI aura bIjoM muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 75 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka se rahita ho, aisI bhUmi meM uccAra Adi kA utsarga karanA caahie| sUtra - 954 ye pA~ca samitiyA~ saMkSepa se kahI gaI haiN| aba yahA~ se kramazaH tIna guptiyA~ sUtra - 955-956 manogupti ke cAra prakAra haiM-satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyamRSA hai, jo kevala lokavyavahAra hai / yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta mana kA nivartana kare / sUtra-957-958 vacana gupti ke cAra prakAra haiM-satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA / yatanA-saMpanna yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravartamAna vacana kA nivartana kare / sUtra-959-960 khar3e hone meM, baiThane meM, tvagavartana meM, ullaMghana meM, pralaMghana meM, zabdAdi viSayoM meM, indriyoM ke prayoga meM-saMrambha meM, samArambha meM aura Arambha meM pravRtta kAyA kA nivartana kare / sUtra- 961 ye pA~ca samitiyA~ cAritra kI pravRtti ke lie haiM / aura tIna guptiyA~ sabhI azubha viSayoM se nivRtti ke lie haiN| sUtra- 962 jo paNDita muni ina pravacanamAtAoM kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA hai| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-24 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-25-yajJIya sUtra - 963-965 brAhmaNa kula meM utpanna, mahAn yazasvI jayaghoSa brAhmaNa thA, jo hiMsaka yamarUpa yajJa meM anurakta yAyAjI thaa| vaha indriya -samaha kA nigraha karane vAlA, mArgagAmI mahAmani ho gae the| eka dina grAmAnagrAma vihAra karate hue vArANasI pahu~ca gae / vArANasI ke bAhara manorama udyAna meM prAsuka zayyA aura saMstAraka lekara Thahara gae / sUtra - 966-967 usI samaya purI meM vedoM kA jJAtA, vijayaghoSa nAma kA brAhmaNa yajJa kara rahA thA / eka mAsa kI tapazcaryA ke pAraNA ke samaya bhikSA ke lie vaha jayaghoSa muni vijayaghoSa ke yajJa meM upasthita huaa| sUtra - 968-970 yajJakartA brAhmaNa bhikSA ke lie upasthita hue muni ko inkAra karatA hai- maiM tumheM bhikSA nahIM dUMgA / bhikSu ! anyatra yAcanA karo / jo vedoM ke jJAtA vipra-brAhmaNa haiM, yajJa karane vAle dvija haiM aura jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA haiM evaM dharmazAstroM ke pAragAmI haiM- apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, bhikSu ! yaha sarvakAmika evaM saba ko abhISTa anna unhIM ko denA hai| sUtra - 971-972 vahA~ isa prakAra yAjaka ke dvArA inkAra kie jAne para uttama artha kI khoja karanevAlA vaha mahAmuni na kruddha hue, na prasanna hue / na anna ke lie, na jala ke lie, na jIvana-nirvAha ke lie, kintu una ke vimokSaNa ke lie muni ne kahAsUtra - 973-974 tU veda ke mukha ko nahIM jAnatA hai aura na yajJoM ko, nakSatroM aura dharmoM kA jo mukha hai, use hI jAnatA hai / jo apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM, unheM bhI tU nahIM jAnatA hai| yadi jAnatA hai, to batA / sUtra- 975-977 usake AkSepoM kA arthAta uttara dene meM asamartha brAhmaNa ne apanI samagra pariSada ke sAtha hAtha joDakara usa mahAmuni se pUchA-tuma kaho-vedoM kA mukha kyA hai ? yajJoM kA, nakSatroM kA aura dharmoM kA jo mukha hai, use bhI kahie / aura apanA tathA dUsaroM kA uddhAra karane meM jo samartha haiM, ve bhI btlaao| ____ mujhe yaha saba saMzaya hai / he sAdhu ! maiM pUchatA hU~, Apa batAie / sUtra - 978-979 jayaghoSa muni- vedoM kA mukha agni-hotra hai, yajJoM kA mukha yajJArthI hai, nakSatroM kA mukha candra hai aura dharmoM kA mukha kAzyapa (RSabhadeva) hai |jaise uttama evaM manohArI graha Adi hAtha jor3akara candra kI vandanA tathA namaskAra karate hae sthita hai, vaise hI bhagavAna RSabhadeva haiN| sUtra- 980 vidyA brAhmaNa kI sampadA hai, yajJavAdI isa se anabhijJa haiM, ve bAharameM svAdhyAya aura tapa se vaise hI AcchAdita haiM, jaise ki agni rAkha se DhaMkI haI hotI hai| sUtra - 981 jise lokameM kuzalapuruSone brAhmaNa kahA hai, jo agni ke samAna sadA pUjanIya hai, use hama brAhmaNa kahate haiM sUtra- 982 jo priya svajanAdi ke Ane para Asakta nahIM hotA aura jAne para zoka nahIM karatA hai / jo Arya-vacana meM ramaNa karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 77 Page 77 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' adhyayana / sUtrAMka sUtra - 983 kasauTI para kase hue aura agni ke dvArA dagdhamala hue jAtarUpa-sone kI taraha jo vizuddha hai, jo rAga se, dveSa se aura bhaya se mukta hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / sUtra - 984 jo tapasvI hai, kRza hai, dAnta hai, jisakA mAMsa aura rakta apacita ho gayA hai| jo suvrata hai, zAMta hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / sUtra - 985 jo trasa aura sthAvara jIvoM ko samyak prakAra se jAnakara unakI mana, vacana aura kAyA se hiMsA nahIM karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| sUtra - 986 jo krodha, hAsya, lobha athavA bhaya se jhUTha nahIM bolatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / sUtra - 987 jo sacitta yA acitta, thor3A yA adhika adatta nahIM letA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / sUtra - 988- 989 jo deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI maithuna kA mana, vacana aura zarIra se sevana nahIM karatA hai, jisa prakAra jala meM utpanna huA kamala jala se lipta nahIM hotA, usI prakAra jo kAmabhogoM se alipta rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| sUtra - 990 jo rasAdi meM lolupa nahIM hai, nirdoSa bhikSA se jIvana kA nirvAha karatA hai, gRha tyAgI hai, akiMcana hai, gRhasthoM meM anAsakta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| sUtra - 991 usa duHzIla ko pazubaMdha ke hetu sarva veda aura pApa karmoM se kie gae yajJa bacA nahIM sakate, kyoMki karma balavAn hai| sUtra - 992-994 kevala sira mu~DAne se koI zramaNa nahIM hotA hai, om kA japa karane se brAhmaNa nahIM hotA hai, araNya meM rahane muni nahIM hotA hai, kuza kA banA jIvara pahanane mAtra se koI tapasvI nahIM hotA hai / samabhAva se zramaNa hotA hai / brahmacarya se brAhmaNa hotA hai| jJAna se muni hotA hai / tapa se tapasvI hotA hai / karma se brAhmaNa hotA hai| karma se kSatriya hotA hai| karma se vaizya hotA hai| karma se hI zUdra hotA hai|" sUtra - 995 arhat ne ina tattvoM kA prarUpaNa kiyA hai| inake dvArA jo sAdhaka snAtaka hotA hai, saba karmoM se mukta hotA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| sUtra - 996 isa prakAra jo guNa-sampanna dvijottama hote haiM, ve hI apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha haiM / sUtra - 997 isa prakAra saMzaya miTa jAne para vijayaghoSa brAhmaNa ne mahAmuni jayaghoSa kI vANI ko samyakrUpa se svIkAra kiyA / muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 78 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka sUtra - 998 - 1000 saMtuSTa hue vijayaghoSa ne hAtha jor3akara kahA- tumane mujhe yathArtha brAhmaNatva kA bahuta hI acchA upadeza diyA hai| tuma yajJoM ke yaSTA ho, vedoM ko jAnanevAle vidvAn ho, jyotiSa ke aMgoM ke jJAtA ho, dharmoM ke pAragAmI ho / apanA aura dUsaroM kA uddhAra karane meM samartha ho| ataH bhikSuzreSTha! bhikSA svIkAra kara hama para anugraha kro| sUtra - 1001 mujhe bhikSA se koI prayojana nahIM hai / he dvija ! zIghra hI abhiniSkramaNa kara / tAki bhaya ke AvartoM vAle saMsAra sAgara meM tujhe bhramaNa na karanA par3e / sUtra - 2002 bhogoM meM karma kA upalepa hotA hai| abhogI karmoM se lipta nahIM hotA hai| bhogI saMsAra meM bhramaNa karatA hai| abhogI usase vipramukta ho jAtA hai| sUtra - 1003-2004 eka gIlA aura eka sUkhA, aise do miTTI ke gole pheMke gaye / ve donoM divAra para gire / jo gIlA thA, vaha vahIM cipaka gayA / isI prakAra jo manuSya durbuddhi aura kAma bhogoM meM Asakta hai, ve viSayoM meM cipaka jAte haiN| virakta sAdhu sUkhe gole kI bhA~ti nahIM cipakate haiM / " - sUtra - 2005 isa prakAra vijayaghoSa, jayaghoSa anagAra ke samIpa, anuttara dharma ko sunakara dIkSita ho gayA / sUtra 1006 jayaghoSa aura vijayaghoSane saMyama aura tapa ke dvArA pUrvasaMcita karmoM ko kSINa kara anuttara siddhi prApta kii| - aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana- 25 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa - muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 79 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-26-sAmAcArI sUtra-1007 sAmAcArI saba duHkhoM se mukta karAne vAlI hai, jisakA AcaraNa karake nirgrantha saMsAra sAgara ko taira gae haiN| usa sAmAcArI kA maiM pratipAdana karatA hU~sUtra - 1008-1010 pahalI AvazyakI, dUsarI naiSedhikI, tIsarI ApRcchanA, cauthI pratipRcchanA, pA~cavI chandanA, chaTThI icchAkAra, sAtavIM mithyAkAra, AThavIM tathAkAra nauvIM abhyutthAna aura dasavIM upasaMpadA hai| isa prakAra ye dasa aMgo vAlI sAdhuoM kI sAmAcArI pratipAdana kI gaI hai| sUtra-1011-1013 (1) bAhara nikalate samaya "AvassaI' kahanA, 'AvazyakI' sAmAcArI hai / (2) praveza karate samaya 'nissihiyaM'' kahanA 'naiSedhikI' sAmAcArI hai / (3) apane kArya ke lie guru se anumati lenA, 'ApRcchanA' sAmAcArI hai / (4) dUsaroM ke kArya ke lie guru se anumati lenA pratipRcchanA' sAmAcArI hai| (5) pUrvagRhIta dravyoM ke lie Amantrita karanA, 'chandanA' sAmAcArI hai / (6) kArya karane ke lie dUsaroM ko unakI icchAnukUla vinamra nivedana karanA, 'icchAkAra' sAmAcArI hai / (7) doSa nivRtti ke lie AtmanindA 'mithyAkAra' sAmAcArI hai| (8) gurujanoM ke upadeza ko svIkAra karanA, 'tathAkAra' sAmAcArI hai| (9) gurujanoM kI pUjA ke lie Asana se uThakara khar3A honA, 'abhyutthAna' sAmAcArI hai / (10) prayojana se dUsare AcArya ke pAsa rahanA, 'upasampadA' sAmAcArI hai| isa prakAra dazAMga-sAmAcArI kA nirUpaNa kiyA gayA sUtra-1014-2016 sUryodaya hone para dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM upakaraNoM kA pratilekhana kara guru ko vandanA kara hAtha jor3akara pUche ki-aba mujhe kyA karanA cAhie ? bhante ! maiM cAhatA hU~, mujhe Apa Aja svAdhyAya meM niyukta karate haiM, athavA vaiyAvRtya maiM / vaiyAvRtya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara sevA kare / athavA sabhI duHkhoM se mukta karane vAle svAdhyAya meM niyukta kie jAne para glAni se rahita hokara svAdhyAya kare / sUtra - 1017-1018 vicakSaNa bhikSa dina ke cAra bhAga kare / una cAroM bhAgoM meM svAdhyAya Adi guNoM kI ArAdhanA kare / prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM bhikSAcarI aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / sUtra - 1019-1021 ASAr3ha mahIne meM dvipadA pauruSI hotI hai / pauSa mahIne meM catuSpadA aura caitra evaM AzvIna mahIne meM tripadA pauruSI hotI hai / sAta rAta meM eka aMgula, pakSa meM do aMgula aura eka mAsa meM cAra aMgula kI vRddhi aura hAni hotI hai| ASAr3ha, bhAdrapada, kArtika, pauSa, phAlguna aura vaizAkha ke kRSNa pakSa meM eka-eka ahorAtri kA kSaya hotA hai / sUtra-1022 jeSTha, ASAr3ha aura zrAvaNa meM chaha aMgula, bhAdrapada, AzvIna aura kArtika meM ATha aMgula tathA mRgazira, pauSa aura mAgha-meM dasa aMgula aura phAlguna, caitra, vaisAkha meM ATha aMgula kI vRddhi karane se pratilekhana kA pauruSI samaya hotA hai| sUtra-1023-1024 vicakSaNa bhikSu rAtri ke bhI cAra bhAga kare / una cAroM bhAgoM meM uttara-guNoM kI ArAdhanA kare / prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 80 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1025-1026 jo nakSatra jisa rAtri kI pUrti karatA ho, vaha jaba AkAza ke prathama caturtha bhAga meM A jAtA hai, taba vaha 'pradoSakAla' hotA hai, usa kAla meM svAdhyAya se nivRtta ho jAnA cAhie / vahI nakSatra jaba AkAza ke antima caturtha bhAga meM AtA hai, taba use vairAtrika kAla' samajhakara muni svAdhyAya meM pravRtta ho| sUtra - 1027-1028 dina ke prathama prahara ke prathama caturtha bhAga meM pAtrAdi upakaraNoM kA pratilekhana kara, guru ko vandanA kara, duHkha se mukta karane vAlA svAdhyAya kare / pauna pauruSI bIta jAne para guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kie binA hI bhAjana kA pratilekhana kare / sUtra - 1029-1030 mukhavastrikA kA pratilekhana kara gocchaga kA pratilekhana kare / aMguliyoM se gocchaga ko pakar3akara vastra kA pratilekhana kare / sarvaprathama UkaDU Asana se baiThe, phira vastra ko UMcA rakhe, sthira rakhe aura zIghratA kie binA usakA pratilekhana kare / dUsare meM vastra ko dhIre se jhaTakAe aura tIsare meM vastra kA pramArjana kre| sUtra-1031 pratilekhana ke samaya vastra yA zarIra ko na nacAe, na mor3e, vastra ko dRSTi se alakSita na kare, vastra kA divAra Adi se sparza na hone de| vastra ke chaha pUrva aura nau khoTaka kre| jo koI prANI ho, usakA vizodhana kre| sUtra - 1032-1033 pratilekhana ke doSa-(1) ArabhaTA-nirdiSTa vidhi se viparIta pratilekhana karanA / (2) sammA -pratilekhana karate samaya vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone havA meM hilate raheM / (3) mosalI-pratilekhana karate hue vastra ko Upara-nIce, idhara-udhara kisI anya vastra yA padArtha se saMghaTTita karate rahanA / (4) prasphoTanA-dhUlidhUsarita vastra ko jora se jhaTakanA / (5) vikSiptA-pratilekhita vastra ko apratilekhita vastroM meM rakha denA / (6) vedikApratilekhanA karate hue ghuTanoM ke Upara-nIce yA donoM bhujAoM ke bIca meM ghuTanoM ko rakhanA / (7) prazithila-vastra ko DhIlA pakar3anA / (8) pralamba-vastra ko isa taraha pakar3anA ki usake kone nIce laTakate rheN| (9) lola-pratilekhyamAna vastra kA bhUmi se yA hAtha se saMgharSaNa karanA / (10) ekAmarzA-vastra ko bIca meM se pakar3a kara eka dRSTi meM hI samUce vastra ko dekha jAnA / (11) anekarUpadhUnanA-vastra ko aneka bAra jhaTakanA / (12) pramANapramAda-prasphoTana aura pramArjana kA jo pramANa hai, usameM pramAda karanA / (13) gaNanopagaNanA -prasphoTana aura pramArjana ke nirdiSTa pramANa meM zaMkA ke kAraNa hAtha kI aMguliyoM kI parva rekhAoM se ginatI krnaa| sUtra- 1034 prasphoTana aura pramArjana ke pramANa se anyUna, anatirikta tathA aviparIta pratilekhanA hI zuddha hotI hai / ukta tIna vikalpoM ke ATha vikalpa hote haiM, unameM prathama vikalpa hI zuddha hai sUtra - 1035-1036 pratilekhana karate samaya jo paraspara vArtAlApa karatA hai, janapada kathA karatA hai, pratyAkhyAna karAtA hai, dUsaroM ko par3hAtA hai-vaha pratilekhanA meM pramatta muni pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya-chahoM kAyoM kA virAdhaka hotA hai / pratilekhana meM apramatta muni chahoM kAyoM kA ArAdhaka hotA hai / sUtra-1037-1038 chaha kAraNoM meM se kisI eka kAraNa ke upasthita hone para tIsare prahara meM bhaktapAna kI gaveSaNA kare / kSudhAvedanA kI zAnti, vaiyAvRtya, IryAsamiti ke pAlana, saMyama, prANoM kI rakSA aura dharmaciMtana ke lie bhaktapAna kI gaveSaNA kre| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 81 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1039-1040 ghRti-sampanna sAdhu aura sAdhvI ina chaha kAraNoM se bhakta-pAna kI gaveSaNA na kare, jisase saMyama kA atikramaNa na ho / roga hone para, upasarga Ane para, brahmacarya gupti kI surakSA, prANiyoM kI dayA, tapa aura zarIraviccheda ke lie muni bhakta-pAna kI gaveSaNA na kre| sUtra-1041 saba upakaraNoM kA A~khoM se pratilekhana kare aura unheM lekara Avazyaka ho, to dUsare gA~va meM muni Adhe yojana kI dUrI taka bhikSA ke lie jAe / sUtra- 1042-1043 caturtha prahara meM pratilekhanA kara sabhI pAtroM ko bA~dha kara rakha de / usake bAda jIvAdi saba bhAvoM kA prakAzaka svAdhyAya kare / pauruSI ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kara zayyA kA pratilekhana kre| sUtra-1044-1048 daivasika-pratikramaNa-yatanA meM prayatnazIla muni phira prasravaNa aura uccAra-bhUmikA pratilekhana kare / usake bAda sarva daHkhoM se makta karane vAlA kAyotsarga kare / jJAna, darzana aura cAritra se sambandhita divasa-sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kare / kAyotsarga ko pUrNa karake guru ko vandanA kare / tadanantara anukrama meM divasasambandhI aticAroM kI AlocanA kre| pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kare / usake bAda saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / kAyotsarga pUrA karake guru ko vandanA kare / phira stutimaMgala karake kAla kA pratilekhana kare / sUtra - 1049-1050 rAtrika kRtya evaM pratikramaNa-prathama prahara meM svAdhyAya, dUsare meM dhyAna, tIsare meM nIMda aura cauthe meM punaH svAdhyAya kare / cauthe prahara meM kAlakA pratilekhana kara, asaMyata vyaktiyoM ko na jagAtA haA svAdhyAya kre| sUtra - 1051-1054 caturtha prahara ke cauthe bhAga meM guru ko vandanA kara, kAla kA pratikramaNa kara, kAla kA pratilekhana kare / sabaH duHkhoM se mukta karane vAle kAyotsarga kA samaya hone para saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / jJAna, darzana, cAritra aura tapa se sambandhita rAtri-sambandhI aticAroM kA anukrama se cintana kare / kAyotsarga ko pUrA kara, guru ko vandanA kare / phira anukrama se rAtrisambandhI aticAroM kI AlocanA kare / sUtra - 1055-1057 pratikramaNa kara, niHzalya hokara guru ko vandanA kare / tadanantara saba duHkhoM se mukta karane vAlA kAyotsarga kare / kAyotsarga meM cintana kare ki ''maiM Aja kisa tapa ko svIkAra karU~ / ' kAyotsarga ko samApta kara guru ko vandanA kare / kAyotsarga pUrA hone para guru ko vandanA kare / usake bAda yathocita tapa ko svIkAra kara siddhoM kI stuti kre| sUtra-1058 saMkSepa meM yaha sAmAcArI kahI hai| isakA AcaraNa kara bahuta se jIva saMsArasAgara ko taira gaye haiN| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-26 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 82 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-27-khaluMkIya sUtra-1059 garga kula meM utpanna 'gArgya' muni sthavira, gaNadhara aura vizArada the, guNoM se yukta the / gaNi-bhAva meM sthita aura samAdhi meM apane ko jor3e hue the / sUtra - 1060 zakaTAdi vAhana ko ThIka taraha vahana karane vAlA baila jaise kAntAra ko sukhapUrvaka pAra karatA hai, usI taraha yoga meM saMlagna muni saMsAra ko pAra kara jAtA hai| sUtra-1061-1065 jo khaluMka bailoM ko jItatA hai, vaha unheM mAratA huA kleza pAtA hai, asamAdhi kA anubhava karatA hai aura antataH usakA cAbuka bhI TUTa jAtA hai / vaha kSubdha huA vAhaka kisI kI pU~cha kATa detA hai, to kisI ko bAra-bAra bIMdhatA hai| una bailoM meM se koI eka samilA tor3a detA hai, to dUsarA unmArga para cala par3atA hai / koI mArga ke eka pArzva meM gira par3atA hai, koI baiTha jAtA hai, koI leTa jAtA hai / koI kUdatA hai, koI uchalatA hai, to koI zaTha taruNa gAya ke pIche bhAgatA hai| koI dhUrta baila zira ko niDhAla banAkara bhUmi para giratA hai| koI krodhita hokara pratipatha meM calA jAtA hai / koI mRtaka-sA par3A rahatA hai, to koI vega se daur3ane lagatA hai / koI duSTa baila rAsa ko chinna-bhinna kara detA hai / durdAnta hokara jue ko tor3a detA hai / aura sUM-saM AvAja karake vAhana ko choDakara bhAga jAtA hai| sUtra-1066-1069 ayogya baila jaise vAhana ko tor3a detA hai, vaise hI dhairya meM kamajora ziSyoM ko dharma-yAna meM jotane para ve bhI use tor3a dete haiM / koI Rddhi-kA gaurava karatA hai, koI rasa kA gaurava karatA hai, koI sukha kA gaurava karatA hai, to koI cirakAla taka krodha karatA hai / koI bhikSAcarI meM Alasya karatA hai, koI apamAna se DaratA hai, to koI stabdha hai / hetu aura kAraNoM se guru kabhI kisI ko anuzAsita karatA hai to-vaha bIca meM hI bolane lagatA hai, AcArya ke vacana meM doSa nikAlatA hai / tathA bAra-bAra unake vacanoM ke pratikUla AcaraNa karatA hai| sUtra - 1070-1071 bhikSA lAne ke samaya koI ziSya gRhasvAminI ke sambandha meM kahatA hai-vaha mujhe nahIM jAnatI hai, vaha mujhe nahIM degI / maiM mAnatA hU~-vaha ghara se bAhara gaI hogI, ataH isake lie koI dUsarA sAdhu calA jAe / kisI prayojanavizeSa se bhejane para ve binA kArya kie lauTa Ate haiM aura apalApa karate haiM / idhara-udhara ghUmate haiM / guru kI AjJA ko rAjA ke dvArA lI jAne vAlI veSTi kI taraha mAnakara mukha para bhRkuTi tAna lete haiN| sUtra-1072-1074 jaise paMkha Ane para haMsa vibhinna dizAoM meM ur3a jAte haiM, vaise hI zikSita evaM dIkSita kie gae, bhakta-pAna se poSita kie gae kuziSya bhI anyatra cale jAte haiM / ina se khinna hokara dharmayAna ke sArathI AcArya socate haiM mujhe ina duSTa ziSyoM se kyA lAbha ? inase to merI AtmA avasanna hI hotI hai / jaise galigardabha hote haiM, vaise hI ye mere ziSya haiN|' yaha vicAra kara gargAcArya galigardabharUpa ziSyoM ko choDakara daDhatA se tapasAdhanA meM laga ge| sUtra-1075 vaha mRdu aura mArdava se sampanna, gambhIra, susamAhita aura zIla-sampanna mahAn AtmA garga pRthvI para vicarane lge| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-27 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 83 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-28-mokSamArgagati sUtra - 1076 jJAnAdi cAra kAraNoM se yukta, jJAnadarzana lakSaNa svarUpa, jinabhASita, samyak mokSa-mArga kI gati ko suno sUtra - 1077-1078 varadarzI jinavaroM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko mokSa kA mArga batalAyA hai / jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke mArga para ArUDha hae jIva sadagati ko prApta karate haiN| sUtra-1079-1080 una meM jJAna pA~ca prakAra kA hai-zrRta jJAna, Abhinibodhika jJAna, avadhi jJAna, mano jJAna aura kevala jJAna / yaha pA~ca prakAra kA jJAna saba dravya, guNa aura paryAyoM kA jJAna hai, aisA jJAniyoM ne kahA hai| sUtra-1081 dravya guNoM kA Azraya hai, jo pratyeka dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa hote haiM / paryAyoM kA lakSaNa dravya aura guNoM ke Azrita rahanA hai| sUtra - 1082 varadarzI jinavaroM ne dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-yaha chaha dravyAtmaka loka kahA hai| sUtra - 1083 dharma, adharma aura AkAza-ye tInoM dravya saMkhyA meM eka-eka haiM / kAla, pudgala aura jIva-ye tInoM dravya ananta-ananta haiN| sUtra - 1084-1085 gati dharma kA lakSaNa hai, sthiti adharma kA lakSaNa hai, sabhI dravyoM kA bhAjana avagAhalakSaNa AkAza hai| vartanA kAla kA lakSaNa hai / upayoga jIva kA lakSaNa hai, jo jJAna, darzana, sukha aura duHkha se pahacAnA jAtA hai| sUtra - 1086-1088 jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga-ye jIva ke lakSaNa haiM / zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha aura sparza-ye pudgala ke lakSaNa haiM / ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura vibhAgaye paryAyoM ke lakSaNa haiN| sUtra - 1089-1090 jIva, ajIva, bandha, puNya, pApa Azrava, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nau tattva haiM / ina tathyasvarUpa bhAvoM ke sadbhAva ke nirUpaNa meM jo bhAvapUrvaka zraddhA hai, use samyaktva kahate haiN| sUtra-1091 samyaktva ke dasa prakAra haiM- nisarga-ruci, upadeza-ruci, AjJA-ruci, sUtra-ruci, bIja-ruci, abhigama-ruci, vistAra-ruci, kriyA-ruci, saMkSepa-ruci aura dharma-ruci / sUtra - 1092-1093 paropadeza ke binA svayaM ke hI yathArtha bodha se avagata jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava aura saMvara Adi tattvoM kI jo ruci hai, vaha nisarga ruci' hai / jina dRSTa bhAvoM meM, tathA dravya, kSetra, kAla aura bhAva se viziSTa padArthoM ke viSaya meM- yaha aisA hI hai, anyathA nahIM hai'-aisI jo svataH sphUrta zraddhA hai, vaha nisargaruci' hai| sUtra - 1094 jo anya chadmastha athavA arhat ke upadeza se jIvAdi bhAvoM meM zraddhAn karatA hai, vaha 'upadezaruci' jAnanA muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 84 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1095 rAga, dveSa, moha aura ajJAna jisake dUra ho gaye haiM, usakI AjJA meM ruci rakhanA, 'AjJA ruci hai| sUtra - 1096 jo aMgapraviSTa aura aMgabAhya zruta kA avagAhana karatA huA zruta se samyaktva kI prApti karatA hai, vaha 'sUtraruci' jaannaa| sUtra- 1097 jaise jala meM tela kI bUMda phaila jAtI hai, vaise hI jo samyaktva eka pada se aneka padoM meM phailatA hai, vaha 'bIjaruci hai| sUtra-1098 jisane gyAraha aMga, prakIrNaka, dRSTivAda Adi zrutajJAna artha-sahita prApta kiyA hai, vaha abhigamaruci' hai| sUtra-1099 samagra pramANoM aura nayoM se jo dravyoM ke sabhI bhAvoM ko jAnatA hai, vaha vistAraruci' hai| sUtra-1100 darzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, satya, samiti aura gupti Adi kriyAoM meM jo bhAva se ruci hai, vaha 'kriyAruci' hai| sUtra-1101 jo nirgrantha-pravacana meM akuzala hai, sAtha hI mithyA pravacanoM se bhI anabhijJa hai, kintu kudRSTi kA Agraha na hone ke kAraNa alpa-bodha se hI jo tattva zraddhA vAlA hai, vaha saMkSeparuci hai| sUtra-1102 jina-kathita astikAya dharma meM, zruta-dharma meM aura cAritra-dharma meM zraddhA karatA hai, vaha dharmaruci' vAlA hai| sUtra - 1103 paramArtha ko jAnanA, paramArtha ke tatvadraSTAoM kI sevA karanA, vyApannadarzana aura kudarzana se dUra rahanA, samyaktva kA zraddhAn hai| sUtra - 1104-1105 cAritra samyaktva ke binA nahIM hotA hai, kintu samyaktva cAritra ke binA ho sakatA hai| samyaktva aura cAritra yugapad-eka sAtha hI hote haiM / cAritra se pUrva samyaktva kA honA Avazyaka hai| samyaktva ke binA jJAna nahIM hotA hai, jJAna ke binA cAritra-guNa nahIM hotA hai / cAritra-guNa ke binA mokSa nahIM hotA aura mokSa ke binA nirvANa nahIM hotA hai| sUtra - 1106 niHzaMkA, niSkAMkSA, nirvicikitsA, amUDha-dRSTi upabaMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA-ye ATha samyaktva ke aMga haiN| sUtra-1107-1108 cAritra ke pA~ca prakAra haiM sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya aura-pA~cavA~ yathAkhyAta cAritra hai, jo sarvathA kaSAyarahita hotA hai / vaha chadmastha aura kevalI-donoM ko hotA hai| ye cAritra karma ke caya ko rikta karate haiM, ataH inheM cAritra kahate haiM / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 35 Page 85 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1109 ___ tapa ke do prakAra haiM-bAhya aura Abhyantara / bAhya tapa chaha prakAra kA hai, isI prakAra Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA hai| sUtra-1110 AtmA jJAna se jIvAdi bhAvoM ko jAnatA hai, darzana se unakA zraddhAna karatA hai, cAritra se karma-Azrava kA nirodha karatA hai, aura tapa se vizuddha hotA hai| sUtra - 1111 sarva duHkhoM se mukta hone ke lie maharSi saMyama aura tapa dvArA pUrva karmoM kA kSaya karake mokSa prApta karate haiN| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-28 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 86 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-29-samyaktvaparAkrama sUtra - 1112 AyuSyaman ! bhagavAna ne jo kahA hai, vaha maiMne sunA hai / isa 'samyaktva parAkrama' adhyayana meM kAzyapa gotrIya zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jo prarUpaNA kI hai, usakI samyak zraddhA se, pratIti se, ruci se, sparza se, pAlana karane se, gaharAI pUrvaka jAnane se, kIrtana se, zuddha karane se, ArAdhanA karane se, AjJAnusAra anupAlana karane se bahuta se jIva siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta hote haiM, saba duHkhoM kA anta karate haiM / sUtra - 1113 usakA yaha artha hai, jo isa prakAra kahA jAtA hai / jaise ki-saMvega, nirveda, dharma zraddhA, guru aura sAdharmika kI zuzrUSA, AlocanA, nindA, gardA, sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga, pratyAkhyAna, stava-stuti-maMgala, kAlapratilekhanA, prAyazcitta, kSamApanA, svAdhyAya, vAcanA, pratipracchanA, parAvartanA, anuprekSA, dharmakathA, zruta ArAdhanA, mana kI ekAgratA, saMyama, tapa, vyavadAna, sukhazAta, apratibaddhatA, vivikta zayanAsana sevana, vinivartanA, saMbhoga-pratyAkhyAna, upadhi-pratyAkhyAna, AhAra-pratyAkhyAna, kaSAya-pratyAkhyAna, yogapratyAkhyAna, zarIra-pratyAkhyAna, sahAya-pratyAkhyAna, bhakta-pratyAkhyAna, sadbhAva-pratyAkhyAna, pratirUpatA, vaiyAvRtya, sarvaguNa-saMpannatA, zAnti, nirlobhatA, Arjava-RjutA, mArdava-mRdutA, bhAva-satya, karaNa-satya, yoga-satya, manogupti, vacana gupti, kAya gupti, manaHsamAdhAraNA, vAk-samAdhAraNA, kAya-samAdhAraNA, jJAnasaMpannatA, darzanasaMpannatA, cAritra-saMpannatA, zrotra-indriyanigraha, cakSuSa-indriyanigraha, ghrANa-indriyanigraha, jihvA -indriyanigraha, sparzana-indriya nigraha, krodhavijaya, mAnavijaya, mAyAvijaya, lobhavijaya, prema-dveSa-mithyAdarzana vijaya, zailezI aura akrmtaa| sUtra-1114 bhante ! saMvega se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMvega se jIva anuttara-parama dharma-zraddhA ko prApta hotA hai / parama dharma zraddhA se zIghra hI saMvega AtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kA kSaya karatA hai / nae karmoM kA bandha nahIM karatA hai / mithyAtvavizuddhi kara darzana kA ArAdhaka hotA hai / darzanavizodhi ke dvArA kaIM jIva usI janma se siddha hote haiM / aura kucha tIsare bhavakA atikramaNa nahIM karate haiN| sUtra-1115 bhante ! nirveda se jIva ko kyA prApta hotA hai ? nirveda se jIva deva, manuSya aura tiryaMca-sambandhI kAma-bhogoM meM zIghra nirveda ko prApta hotA hai / sabhI viSayoM meM virakta hotA hai / Arambha kA parityAga karatA hai / Arambha kA parityAga kara saMsAra-mArga kA viccheda karatA hai aura siddhi mArga ko prApta hotA hai| sUtra-1116 bhante ! dharma-zraddhA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? dharmazraddhA se jIva sAta-sukha karmajanya vaiSayika sukhoM kI Asakti se virakta hotA hai / agAra-dharma ko chor3atA hai / anagAra hokara chedana, bhedana Adi zArIrika tathA saMyogAdi mAnasika duHkhoM kA viccheda karatA hai, avyAbAdha sukha ko prApta hotA hai| sUtra-1117 bhante ! guru aura sAdharmika kI zuzrUSA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? guru aura sAdharmika kI zuzrUSA se jIva vinaya-pratipatti ko prApta hotA hai / vinayapratipanna vyakti guru kI parivAdAdirUpa AzAtanA nahIM karatA / usase vaha nairayika, tiryaga, manuSya aura deva sambandhI durgati kA nirodha karatA hai / varNa, saMjvalana, bhakti aura bahumAna se manuSya aura deva sambandhI sugati kA bandha karatA hai / aura zreSThagatisvarUpa siddhi ko vizuddha karatA hai| vinayamUlaka sabhI prazasta kAryoM ko sAdhatA hai| bahuta se anya jIvoM ko bhI vinayI banAne vAlA hotA hai| sUtra - 1118 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 87 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka bhante ! AlocanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? AlocanA se mokSamArga meM vighna DAlanevAle aura ananta saMsAra ko bar3hAnevAle mAyA, nidAna aura mithyAdarzana rUpa zalyoM ko nikAla pheMkatA hai / RjubhAva ko prApta hotA hai / jIva mAyA-rahita hotA hai / ataH vaha strI-veda, napuMsaka-veda kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha kI nirjarA karatA hai sUtra - 1119 bhante ! nindA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? nindA se pazcAttApa prApta hotA hai / pazcAttApa se hone vAlI virakti se karaNa-guNa-zreNi prApta hotI hai / anagAra mohanIya karma ko naSTa karatA hai| sUtra-1120 bhante ! gardA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? gardA se jIva ko apuraskAra prApta hotA hai / apuraskRta hone se vaha aprazasta kAryoM se nivRtta hotA hai| prazasta kAryoM se yukta hotA hai| aisA anagAra jJAna-darzanAdi ananta guNoM kA ghAta karanevAle jJAnAvaraNAdi karmoM ke paryAyoM kA kSaya karatA hai| sUtra- 1121 bhante! sAmAyika se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sAmAyika se jIva sAvadha yogoM se-virati pAtA hai| sUtra-1122 bhante! caturviMzati stava se jIva ko kyA prApta hotA hai ? caturviMzati stava se jIva darzana-vizodhi pAtA hai / sUtra - 1123 bhante ! vandanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vandanA se jIva nIcagotra karma kA kSaya karatA hai / ucca gotra kA bandha karatA hai / vaha apratihata saubhAgya ko prApta kara sarvajanapriya hotA hai| usakI AjJA sarvatra mAnI jAtI hai| vaha janatA se dAkSiNya ko prApta hotA hai| sUtra - 1124 bhante ! pratikramaNa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratikramaNa se jIva svIkRta vratoM ke chidroM ko baMda karatA hai / AzravoM kA nirodha karatA hai, zuddha cAritra kA pAlana karatA hai, samiti-gupti rUpa ATha pravacanamAtAoM ke ArAdhana meM satata upayukta rahatA hai, saMyama-yoga meM apRthaktva hotA hai aura sanmArga meM samyak samAdhistha hokara vicaraNa karatA hai| sUtra- 1125 bhante ! kAyotsarga se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAyotsarga se jIva atIta aura vartamAna ke prAyazcittayogya aticAroM kA vizodhana karatA hai| apane bhAra ko haTA denevAle bhAra-vAhaka kI taraha nirvatahRdaya ho jAtA hai aura prazasta dhyAna meM lIna hokara sukhapUrvaka vicaraNa karatA hai| sUtra- 1126 bhante! pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai? pratyAkhyAna se jIva AzravadvAroM kA nirodha karatA hai| sUtra-1127 bhante ! stavastatimaMgala se jIva ko kyA prApta hotA hai ? stava-stati maMgala se jIva ko jJAna-darzana-cAritra svarUpa bodhi kA lAbha hotA hai / jJAna-darzana-cAritra svarUpa bodhi se saMpanna jIva antakriyA ke yogya athavA vaimAnika devoM meM utpanna hone ke yogya ArAdhanA karatA hai| sUtra-1128 bhante ! kAla kI pratilekhanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAla kI pratilekhanA se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 88 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' adhyayana / sUtrAMka sUtra- 1129 bhante ! prAyazcitta se jIva ko kyA prApta hotA hai ? prAyazcitta se jIva pApakarmoM ko dUra karatA hai aura dharmasAdhanA ko niraticAra banatA hai| samyak prakAra se prAyazcitta karane vAlA sAdhaka mArga aura mArga phala ko nirmala karatA hai / AcAra aura AcAraphala kI ArAdhanA karatA hai / sUtra - 1130 bhante ! kSAmaNA karane se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kSamApanA karane se jIva prahlAda bhAva ko prApta hotA hai / prahlAda bhAva sampanna sAdhaka sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke sAtha maitrIbhAva ko prApta hotA hai / maitrIbhAva ko prApta jIva bhAva vizuddhi kara nirbhaya hotA hai| sUtra - 1131 bhante ! svAdhyAya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? svAdhyAya se jIva jJAnAvaraNIya karma kA kSaya karatA hai / sUtra - 1132 bhante ! vAcanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vAcanA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai, zruta jJAna kI AzAtanA ke doSa se dUra rahatA hai / tIrtha dharma kA avalambana karatA hai - tIrtha dharma kA avalambana lekara karmoM kI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna karatA hai| sUtra - 1133 bhante ! pratipRcchanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratipRcchanA se jIva sUtra, artha aura tadubhaya-donoM se sambandhita kAkSAmohanIya kA nirAkaraNa karatA hai / sUtra - 1134 bhante ! parAvartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? parAvartanA se vyaMjana sthira hotA hai aura jIva padAnusAritA Adi vyaMjana-labdhi ko prApta hotA hai| sUtra - 1135 bhante! anuprekSA se jIva ko kyA prApta hotA hai? anuprekSA se jIva AyuS karma chor3akara zeSa jJAnAvaraNAdi sAta karma prakRtiyoM ke pragAr3ha bandhana ko zithila karatA hai / unakI dIrghakAlIna sthiti ko alpakAlIna karatA hai / unake tIvra rasAnubhAva ko manda karatA hai| bahukarma pradezoM ko alpa pradezoM meM parivartita karatA hai| AyuS karma kA bandha kadAcit karatA hai, kadAcit nahIM asAtavedanIya karma kA punaH punaH upacaya nahIM karatA hai| jo saMsAra aTavI anAdi evaM anavadagra hai, dIrghamArga yukta hai, jisake narakAdi gatirUpa cAra anta haiM, use zIghra pAra karatA hai| sUtra- 1936 I bhante ! dharmakathA se jIva ko kyA prApta hotA hai? dharmakathA se jIva karmoM kI nirjarA karatA hai aura pravacana kI prabhAvanA karatA hai / pravacana kI prabhAvanA karanevAlA jIva bhaviSya meM zubha phala dene vAle karmoM kA bandha karatA hai sUtra - 1137 bhante ! zruta kI ArAdhanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zruta kI ArAdhanA se jIva ajJAna kA kSaya karatA hai aura kleza ko prApta nahIM hotA hai| sUtra- 1138 bhante ! mana ko ekAgratA meM saMnivezana karane se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana ko ekAgratA meM sthApita karane se citta kA nirodha hotA hai / sUtra- 1139 muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 89 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka bhante ! saMyama se jIva ko kyA prApta hotA hai ? saMyama se Azrava ke nirodha ko prApta hotA hai / sUtra - 1140 bhante! tapa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? tapa se jIva pUrva saMcita karmoM kA kSaya karake vyavadAna ko prApta hotA hai| sUtra - 1141 bhante ! vyavadAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vyavadAna se jIva ko akriyA prApta hotI hai / akriya hone se vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai / sUtra - 1142 bhante ! vaiSayika sukhoM kI spRhA ke nivAraNa se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sukha-zAta se viSayoM ke prati anutsukatA hotI hai / anutsukatA se jIva anukampA karane vAlA, anudbhaTa, zokarahita hokara cAritramohanIya karma kA kSaya karatA hai / sUtra- 1943 bhante ! apratibaddhatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? apratibaddhatA se jIva nissaMga hotA hai / nissaMga hone se jIva ekAkI hotA hai, ekAgracitta hotA hai / dina-rAta sadA sarvatra virakta aura apratibaddha hokara vicaraNa karatA hai sUtra 1244 bhante ! vivikta zayanAsana se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vivikta zayanAsana se jIva cAritra kI rakSA karatA hai / cAritra kI rakSA karane vAlA viviktAhArI dRDha cAritrI, ekAntapriya, mokSa bhAva se saMpanna jIva ATha prakAra ke karmoM kI granthi kA nirjaraNa karatA hai / - sUtra 1945 bhante ! vinivartanA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vinivartanA se mana aura indriyoM ko viSayoM se alaga rakhane kI sAdhanA se jIva pApa karma na karane ke lie udyata rahatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA se karmoM ko nivRtta karatA hai / cAra antavAle saMsAra kAntAra ko zIghra hI pAra kara jAtA hai / sUtra - 1146 bhante ! sambhoga ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sambhoga (eka-dUsare ke sAtha sahabhojana Adi ke saMparka) ke pratyAkhyAna se parAvalambana se nirAlamba hotA hai / nirAlamba hone se usake sAre prayatna AyatArtha ho jAte haiM / svayaM ke upArjita lAbha se santuSTa hotA hai / dUsaroM ke lAbha kA AsvAdana nahIM karatA hai / usakI kalpanA, spRhA, prArthanA, abhilASA nahIM karatA hai / isa prakAra dUsarI sukha-zayyA ko prApta hokara vihAra karatA hai / sUtra - 1147 bhante ! upadhi ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? upadhi pratyAkhyAna se jIva nirvighna svAdhyAya prApta hotA hai / upadhirahita jIva AkAMkSA se mukta hokara upadhi ke abhAva meM kleza ko prApta nahIM hotA hai / sUtra - 1148 bhante ! AhAra ke pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? AhAra ke pratyAkhyAna se jIva jIvana kI AzaMsA ke prayatnoM ko vicchinna kara detA hai / jIvana kI kAmanA ke prayatnoM ko chor3akara vaha AhAra ke abhAva meM bhI kleza ko prApta nahIM hotA hai| sUtra- 1949 muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 90 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka bhante ! kaSAya ke pratyAkhyAna-se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kaSAya ke pratyAkhyAna se vItarAgabhAva ko prApta hotA hai| vItarAgabhAva ko prApta jIva sukha-duHkha meM sama ho jAtA hai| sUtra - 1150 bhante ! yoga-pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana, vacana, kAya se sambandhita yoga-pratyAkhyAna se ayogatva ko prApta hotA hai / ayogI jIva nae karmoM kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra-1151 bhante ! zarIra pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zarIra ke pratyAkhyAna se jIva siddhoM ke viziSTa guNoM ko prApta hotA hai / siddhoM ke viziSTa guNoM se sampanna jIva lokAgra meM pahu~cakara parama sukha ko prApta hotA hai| sUtra - 1152 bhante! sahAya-pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sahAya-pratyAkhyAna se jIva ekIbhAva ko prApta hotA hai| ekIbhAva prApta sAdhaka ekAgratA bhAvanA karatA huA vigrahakArI zabda, vAkkalaha jhagar3A-TaMTA, krodhAdi kaSAya tathA tU, tU, maiM, maiM Adi se mukta rahatA hai / saMyama aura saMvara meM vyApakatA prApta kara samAdhisampanna hotA hai| sUtra-1153 bhante ! bhakta pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? bhakta-pratyAkhyAna se jIva aneka prakAra ke saikaDoM bhavoM kA, janma-maraNoM kA nirodha karatA hai| sUtra - 1154 bhante ! sadbhAva pratyAkhyAna se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sadbhAva pratyAkhyAna se jIva anivRtti ko prApta hotA hai / anivRtti ko prApta anagAra kevalI ke zeSa rahe hue vedanIya, Ayu, nAma aura gotra-ina cAra bhavopanAhI karmoM kA kSaya karatA hai|| vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai, sarva duHkhoM kA anta karatA hai sUtra-1155 bhante ! pratirUpatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? pratirUpatA se-jinakalpa jaise AcAra ke pAlana se jIva upakaraNoM kI laghutA ko prApta hotA hai / laghubhUta hokara jIva apramatta, prakaTa liMgavAlA, prazasta liMgavAlA, vizuddha samyaktva se sampanna, sattva aura samiti se paripUrNa, sarva prANa, bhUta jIva aura sattvoM ke lie vizvasanIya, alpa pratilekhanavAlA, jitendriya, vipulatapa aura samitiyoM kA sarvatra prayoga karanevAlA hotA hai| sUtra-1156 bhante ! vaiyAvRtya se jIva ko kyA prApta hotA hai? vaiyAvatya se jIva tIrthaMkara nAma-gotra ko upArjatA hai| sUtra - 1157 bhante ! sarvaguNasaMpannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sarvaguNasaMpannatA se jIva apunarAvRtti ko prApta hotA hai / vaha jIva zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA bhAgI nahIM hotA hai| sUtra-1158 bhante ! vItarAgatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vItarAgatA se jIva sneha aura tRSNA ke anubandhanoM kA viccheda karatA hai| manojJa zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha se virakta hotA hai| sUtra - 1159 bhante ! kSAnti se jIva ko kyA prApta hotA hai? kSAnti se jIva parISahoM para vijaya prApta karatA hai| sUtra - 1160 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 91 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka bhante ! mukti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mukti se jIva akiMcanatA ko prApta hotA hai / akiMcana jIva artha ke lobhI janoM se aprArthanIya ho jAtA hai| sUtra - 1161 bhante ! RjutA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? RjutA se jIva kAya, bhAva, bhASA kI saralatA aura avisaMvAda ko prApta hotA hai / avisaMvAda-sampanna jIva dharma kA ArAdhaka hotA hai| sUtra - 1162 bhante ! mRdutA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mRdutA se jIva anuddhata bhAva ko prApta hotA hai / anuddhata jIva mRdu-mArdavabhAva se sampanna hotA hai / ATha mada-sthAnoM ko vinaSTa karatA hai| sUtra - 1163 bhante ! bhAva-satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? bhAva-satya se jIva bhAva-vizuddhi ko prApta hotA hai / bhAva-vizuddhi meM vartamAna jIva arhat prajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata hotA hai / arhat prajJapta dharma kI ArAdhanA meM udyata hokara paraloka meM bhI dharma kA ArAdhaka hotA hai| sUtra-1164 bhante ! karaNa satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? karaNa satya se jIva karaNazakti ko prApta hotA hai| karaNasatya meM vartamAna jIva yathAvAdI tathAkArI' hotA hai| sUtra- 1165 bhante ! yoga-satya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? yoga satya se jIva yoga ko vizuddha karatA hai| sUtra-1166 bhante ! manogupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? manogupti se jIva ekAgratA ko prApta hotA hai / ekAgra citta vAlA jIva azubha vikalpoM se mana kI rakSA karatA hai, aura saMyama kA ArAdhaka hotA hai| sUtra - 1167 bhante ! vacanagupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vacanagupti se jIva nirvikAra bhAva ko prApta hotA hai| nirvikAra jIva sarvathA vAgagupta tathA adhyAtmayoga ke sAdhanabhUta dhyAna se yukta hotA hai| sUtra - 1168 bhante ! kAyagupti se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAyagupti se jIva saMvara ko prApta hotA hai / saMvara se kAya gupta hokara phira se honevAle pApAzrava kA nirodha karatA hai| sUtra - 1169 bhante ! mana kI samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mana kI samAdhAraNA se jIva ekAgratA ko prApta hotA hai / ekAgratA ko prApta hokara jJAnaparyavoM ko-jJAna ke vividha tattvabodharUpa prakAroM ko prApta hotA hai| jJAnaparyavoM ko prApta hokara samyaga-darzana ko vizuddha karatA hai aura mithyA darzana kI nirjarA karatA hai| sUtra - 1170 bhante ! vAk samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? vAk samAdhAraNA se jIva vANI ke viSayabhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karatA hai / vANI ke viSayabhUta darzana ke paryavoM ko vizuddha karake sulabhatA se bodhi ko prApta karatA hai / bodhi kI durlabhatA ko kSINa karatA hai / sUtra-1171 bhante ! kAya samAdhAraNA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? kAya samAdhAraNA se jIva cAritra ke paryavoM ko muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 92 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana vizuddha karatA hai | cAritra ke paryavoM ko vizuddha karake yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karatA hai / yathAkhyAta cAritra ko vizuddha karake kevalisatka vedanIya Adi cAra karmoM kA kSaya karatA hai / usake bAda siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai / parinirvANa ko prApta hotA hai, saba duHkhoM kA anta karatA hai / sUtra - 1172-1173 bhante ! jJAna-sampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? jJAnasampannatA se jIva saba bhAvoM ko jAnatA hai / jJAna-sampanna jIva cAra gatirUpa antoM vAle saMsAra vana meM naSTa nahIM hotA hai / adhyayana / sUtrAMka jisa prakAra sasUtra suI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa nahIM hotI, usI prakAra sasUtra jIva bhI saMsAra meM vinaSTa nahIM hotA / jJAna, vinaya, tapa aura cAritra ke yogoM ko prApta hotA hai / tathA svasamaya aura parasamaya meM, prAmANika mAnA jAtA hai / sUtra - 1174 bhante ! darzana sampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? darzana sampannatA se saMsAra ke hetu midhyAtva kA chedana karatA hai, usake bAda samyaktva kA prakAza bujhatA nahIM hai| zreSTha jJAna darzana se AtmA ko saMyojita kara unheM samyak prakAra se AtmasAt karatA huA vicaraNa karatA hai| sUtra - 1175 bhante ! cAritra-sampannatA se jIva ko kyA prApta hotA hai ? cAritra - sampannatA se jIva zailezIbhAva ko prApta hotA hai / zailezI bhAva ko prApta anagAra cAra kevali-satka karmoM kA kSaya karatA hai / tatpazcAt vaha siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura saba duHkhoM kA anta karatA hai / - sUtra 1176 bhante ! zrotrendriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? zrotrendriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa zabdoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira zabdanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra - 1177 bhante ! cakSuS-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? cakSuS-indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rUpoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rUpanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / sUtra * 1178 bhante ! ghrANa-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? ghrANa-indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa gandhoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira gandhanimittaka karma kA baMdha nahIM karatA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra- 1179 bhante ! jihvA-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? jihvA - indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa rasoM meM hone vAle rAga aura dveSa kA nigraha karatA hai / phira rasanimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / sUtra - 1180 bhante ! sparzana-indriya ke nigraha se jIva ko kyA prApta hotA hai ? sparzana-indriya ke nigraha se jIva manojJa aura amanojJa sparzo meM hone vAle rAga-dveSa kA nigraha karatA hai / phira sparza-nimittaka karma kA bandha nahIM karatA hai, pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai / muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 93 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1181 bhante ! krodha-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? krodha-vijaya se jIva kSAnti ko prApta hotA hai / krodha-vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai| pUrva-baddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra - 1182 bhante ! mAna-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mAna-vijaya se jIva mRdutA ko prApta hotA hai / mAnavedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai| pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra- 1183 bhante ! mAyA-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? mAyAvijaya se RjutA ko prApta hotA hai / mAyAvedanIya karma kA baMdha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra - 1184 bhante ! lobha-vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? lobha-vijaya se jIva santoSa-bhAva ko prApta hotA hai| lobha-vedanIya karma kA bandha nahIM karatA hai / pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karatA hai| sUtra - 1185 bhante ! rAga, dveSa aura mithyAdarzana ke vijaya se jIva ko kyA prApta hotA hai ? rAga, dveSa aura mithyA-darzana ke vijaya se jIva jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA ke lie udyata hotA hai / ATha prakAra kI karma-granthi ko kholane ke lie sarva prathama mohanIya karma kI aTrAIsa prakatiyoM kA kramazaH kSaya karatA hai| anantara jJAnAvaraNIya karma kI pA~ca, darzanAvaraNIya karma kI nau aura antarAya karma kI pA~ca-ina tInoM karmoM kI prakRtiyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai / tadanantara vaha anuttara, ananta, sarvavastuviSayaka, pratipUrNa, nirAvaraNa, ajJAnatimira se rahita, vizuddha aura lokAloka ke prakAzaka kevala-jJAna aura kevala-darzana ko prApta hotA hai| jaba taka vaha sayogI rahatA hai, taba taka airyA-pathika karma kA bandha hotA hai / vaha bandha bhI sukha-sparzI hai, usakI sthiti do samaya kI hai / prathama samaya meM bandha hotA hai, dvitIya samaya meM udaya hotA hai, tRtIya samaya meM nirjarA hotI hai| vaha karma kramazaH baddha hotA hai, spRSTa hotA hai, udaya meM AtA hai, bhogA jAtA hai, naSTa hotA hai, phalataH anta meM vaha karma akarma ho jAtA hai| sUtra - 1186 kevala jJAna prApta hone ke pazcAt zeSa Ayu ko bhogatA huA, jaba antarmuhUrtapariNAma Ayu zeSa rahatI hai, taba vaha yoga nirodha meM pravRtta hotA hai| taba 'sUkSma kriyApratipAti' nAmaka zukla-dhyAna ko dhyAtA huA prathama manoyoga kA nirodha karatA hai, anantara vacanayoga kA nirodha karatA hai, usake pazcAt AnApAna kA nirodha karatA hai| zvAsocchvAsa kA nirodha karake pA~ca hrasva akSara uccAraNa kAla taka 'samucchinna-kriyA-anivRtti' nAmaka zukladhyAna meM lIna huA anagAra vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra-ina cAra karmoM kA eka sAtha kSaya karatA hai sUtra-1187 ___ usake bAda vaha audArika aura kArmaNa zarIra ko sadA ke lie pUrNarUpa se chor3atA hai / phira Rju zreNi ko prApta hotA hai aura eka samaya meM aspRzadgatirUpa Urdhvagati se binA mor3a lie sIdhe lokAgra meM jAkara sAkAropayukta-jJAnopayogI siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai / sabhI duHkhoM kA anta karatA hai| sUtra - 1188 zramaNa bhagavAn mahAvIra ke dvArA samyaktva-parAkrama adhyayana kA yaha pUrvokta artha AkhyAta hai, prajJApita hai, prarUpita hai, darzita hai aura upadarzita hai| -aisA maiM kahatA huuN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 94 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-29 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 95 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka adhyayana- 30 tapomArgagati sUtra - 1189 bhikSu rAga aura dveSa se arjita pApa karma kA tapa ke dvArA jisa paddhati se kSaya karatA hai, usa paddhati ko tuma ekAgra mana se suno| sUtra- 1990-1991 prANa vadha mRSAvAda, adatta, maithuna, parigraha aura rAtri bhojana kI virati se evaM pA~ca samiti aura tIna gupti se-sahita, kaSAya se rahita, jitendriya, nirabhimAnI, niHzalya jIva anAzrava hotA hai / sUtra - 1192 ukta dharma sAdhanA se viparIta AcaraNa karane para rAga-dveSa se arjita karmoM ko bhikSu kisa prakAra kSINa karatA hai, use ekAgra mana se suno| sUtra - 1193 - 1194 kisI bar3e tAlAba kA jala, jala Ane ke mArga ko rokane se pahale ke jala ko ulIcane se aura sUrya ke tApa se kramazaH jaise sUkha jAtA hai usI prakAra saMyamI ke karor3oM bhavoM ke saMcita karma, pApa karma ke Ane ke mArga ko rokane para tapa se naSTa hote haiN| sUtra- 1995-1996 vaha tapa do prakAra kA hai- bAhya aura Abhyantara bAhya tapa chaha prakAra kA hai Abhyantara tapa bhI chaha prakAra kA kahA hai| anazana, UnodarikA, bhikSAcaryA, rasa-parityAga, kAya- kleza aura saMlInatA-yaha bAhya tapa hai / sUtra - 1197 - 1199 anazana tapa ke do prakAra haiM- itvarika aura maraNakAla / itvarika sAvakAMkSa hotA hai| maraNakAla niravakAMkSa hotA hai / saMkSepa se itvarika-tapa chaha prakAra kA hai-zreNi, tapa, dhana-tapa, varga-tapa-varga-varga tapa aura chaThA prakIrNa tapa / isa prakAra manovAMchita nAnA prakAra ke phala ko dene vAlA itvarika anazana tapa jAnanA / sUtra - 1200 - 1201 kAyaceSTA ke AdhAra para maraNakAlasambandhI anazana ke do bheda haiM-savicAra aura avicAra athavA maraNakAla anazana ke saparikarma aura aparikarma ye do bheda haiM / avicAra anazana ke nirhAMhI aura anirhArI ye do bheda bhI hote haiM / donoM meM AhAra kA tyAga hotA hai / sUtra - 1202 saMkSepa meM avamaudarya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura paryAyoM kI apekSA se pA~ca prakAra kA haiN| sUtra - 1203 jo jitanA bhojana kara sakatA hai, usameM se kama-se-kama eka siktha tathA eka grAsa Adi ke rUpa meM kama bhojana karanA, dravya se 'UNodarI' tapa hai / sUtra - 1204 - 1207 grAma, nagara, rAjadhAnI, nigama, Akara, pallI, kher3a, karbaTa, droNamukha, pattana, maNDapa, saMbAdha Azrama pada, vihAra, sanniveza, samAja, ghoSa, sthalI, senA kA zibira, sArtha, saMvarta, koTa-pADA, galI aura ghara-ina kSetroM meM tathA isI prakAra ke dUsare kSetroM meM nirdhArita kSetra - pramANa ke anusAra bhikSA ke lie jAnA, kSetra se 'UNodarI' tapa hai / athavA peTA, ardha-peTA, gomUtrikA, pataMga-vIthikA, zambUkAvartA aura AyatagatvA pratyAgatA yaha chaha prakAra kA kSetra se 'UNodarI' tapa hai / muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda Page 96 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1208-1209 divasa ke cAra prahara hote haiM / una cAra praharoM meM bhikSA kA jo niyata samaya hai, tadanusAra bhikSA ke lie jAnA, yaha kAla se 'UNodarI' tapa hai / athavA kucha bhAganyUna tRtIya prahara meM bhikSA kI eSaNA karanA, kAla kI apekSA se 'UNodarI' tapa hai| sUtra- 1210-1211 strI athavA puruSa, alaMkRta athavA analaMkRta, viziSTa Ayu aura amuka varNa ke vastra-athavA amuka viziSTa varNa evaM bhAva se yukta dAtA se hI bhikSA grahaNa karanA, anyathA nahIM-isa prakAra kI caryA vAle muni ko bhAva se UNodarI' tapa hai| sUtra-1212 dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo-jo paryAya kathana kiye haiM, una sabase UNodarI tapa karane vAlA 'paryavacaraka' hotA hai| sUtra-1213 ATha prakAra ke gocarAgra, saptavidha eSaNAe~ aura anya aneka prakAra ke abhigraha-bhikSAcaryA' tapa hai| sUtra-1214 dUdha, dahI, ghI Adi praNIta (pauSTika) pAna, bhojana tathA rasoM kA tyAga, 'rasaparityAga' tapa hai| sUtra- 1215 AtmA ko sukhAvaha arthAt sukhakara vIrAsanAdi ugra AsanoM kA abhyAsa, 'kAyakleza' tapa hai| sUtra-1216 ekAnta, anApAta tathA strI-pazu Adi rahita zayana evaM Asana grahaNa karanA, viviktazayanAsana' tapa hai| sUtra-1217-1218 saMkSepa meM yaha bAhya tapa kA vyAkhyAna hai / aba kramazaH Abhyantara tapa kA nirUpaNa karU~gA / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga-yaha Abhyantara tapa haiN| sUtra-1219 AlocanArha Adi dasa prakAra kA prAyazcitta, jisakA bhikSu samyak prakAra se pAlana karatA hai, 'prAyazcitta' tapa hai| sUtra-1220 khar3e honA, hAtha jor3anA, Asana denA, gurujanoM kI bhakti tathA bhAva-pUrvaka zuzrUSA karanA, 'vinaya' tapa hai / sUtra-1221 AcArya Adi se sambandhita dasa prakAra ke vaiyAvRtya kA yathAzakti Asevana karanA, 'vaiyAvRtya' tapa hai| sUtra - 1222 vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA-yaha paMcavidha svAdhyAya' tapa hai| sUtra-1223 Arta aura raudra dhyAna ko chor3akara susamAhita muni jo dharma aura zukla dhyAna dhyAtA hai, jJAnIjana use hI 'dhyAna' tapa kahate haiN| sUtra-1224 sone, baiThane tathA khar3e hone meM jo bhikSu zarIra se vyartha kI ceSTA nahIM karatA hai, yaha zarIra kA vyutsarga muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 97 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' 'vyutsarga' nAmaka chaThA tapa hai / adhyayana / sUtrAMka sUtra - 1225 jo paNDita muni donoM prakAra ke tapa kA samyak AcaraNa karatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se vimukta ho jAtA hai / - aisA maiM kahatA hU~ / adhyayana 30 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 98 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-31-caraNavidhi sUtra-1226 jIva ko sukha pradAna karane vAlI usa caraNa-vidhi kA kathana karU~gA, jisakA AcaraNa karake bahuta se jIva saMsAra-sAgara ko taira gae haiN| sUtra - 1227 sAdhaka ko eka ora se nivRtti aura eka ora pravRtti karanI cAhie / asaMyama se nivRtti aura saMyama meM prvRtti| sUtra - 1228 pApa karma ke pravartaka rAga aura dveSa haiM / ina do pApakarmoM kA jo bhikSu sadA nirodha karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1229 tIna daNDa, tIna gaurava aura tIna zalyoM kA jo bhikSa sadaiva tyAga karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1230 deva, tiryaMca aura manuSya-sambandhI upasargoM ko jo bhikSu sadA sahana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1231 jo bhikSu vikathAoM kA, kaSAyoM kA, saMjJAoM kA aura ArtadhyAna tathA raudradhyAna kA sadA varjana karatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1232 jo bhikSu vratoM aura samitiyoM ke pAlana meM tathA indriya-viSayoM aura kriyAoM ke parihAra meM sadA yatnazIla rahatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra-1233 jo bhikSu chaha lezyAoM, pRthvI kAyaM Adi chaha kAyoM aura AhAra ke chaha kAraNoM meM sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra-1234 piNDAvagrahoM meM, AhAra grahaNa kI sAta pratimAoM meM aura sAta bhaya-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra-1235 mada-sthAnoM meM, brahmacarya kI guptiyoM meM aura dasa prakAra ke bhikSu-dharmoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1236 upAsakoM kI pratimAoM meM, bhikSuoM kI pratimAoM meM jo bhikSa sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1237 kriyAoM meM, jIva-samudAyoM meM aura paramAdhArmika devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1238 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 99 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka gAthA-SoDazaka meM aura asaMyama meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1239 brahmacarya meM, jJAtaadhyayanoM meM, asamAdhi-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra- 1240 ikkIsa zabala doSoM meM aura bAIsa parISahoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA sUtra- 1241 sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM meM, rUpAdhika arthAt caubIsa devoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1242 paccIsa bhAvanAoM meM, dazA Adi (dazAzruta skandha, vyavahAra aura bRhatkalpa) ke 26 uddezyoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1243 27 anagAra-guNoM meM aura tathaiva prakalpa (AcArAMga) ke 28 adhyayanoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra - 1244 29 pApazruta-prasaMgoM meM aura 30 moha-sthAnoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA sUtra - 1245 siddhoM ke 31 atizAyI guNoM meM, 32 yoga-saMgrahoM meM, taiMtIsa AzAtanAoM meM jo bhikSu sadA upayoga rakhatA hai, vaha saMsAra meM nahIM rukatA hai| sUtra-1246 - isa prakAra jo paNDita bhikSu ina sthAnoM meM satata upayoga rakhatA hai, vaha zIghra hI sarva saMsAra se mukta ho jAtA hai| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-31 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 100 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-32-pramAdasthAna sUtra-1247 ananta anAdi kAla se sabhI duHkhoM aura unake mUla kAraNoM se mukti kA upAya maiM kaha rahA huuN| use pUre mana se suno / vaha ekAnta hitarUpa hai, kalyANa ke lie hai| sUtra - 1248 sampUrNa jJAna ke prakAzana se, ajJAna aura moha kI parihAra se, rAga-dveSa ke pUrNa kSaya se-jIva ekAnta sukharUpa mokSa ko prApta karatA hai / sUtra- 1249 gurujanoM kI aura vRddhoM kI sevA karanA, ajJAnI logoM ke samparka se dUra rahanA, svAdhyAya karanA, ekAnta meM nivAsa karanA, sUtra aura artha kA cintana karanA, dhairya rakhanA, yaha duHkhoM se mukti kA upAya hai| sUtra-1250 agara zramaNa tapasvI samAdhi kI AkAMkSA rakhatA hai to vaha parimita aura eSaNIya AhAra kI icchA kare, tattvArthoM ko jAnane meM nipuNa buddhivAlA sAthI khoje tathA strI Adi se viveka ke yogya-ekAnta ghara meM nivAsa kare sUtra-1251 yadi apane se adhika guNoM vAlA athavA apane samAna guNoM vAlA nipuNa sAthI na mile, to pApoM kA varjana karatA huA tathA kAma-bhogoM meM anAsakta rahatA huA akelA hI vicaraNa kare / sUtra-1252 jisa prakAra aNDe se balAkA paidA hotI hai aura balAkA se aNDA utpanna hotA hai, usI prakAra moha kA janma-sthAna tRSNA hai, aura tRSNA kA janma-sthAna moha hai| sUtra-1253 karma ke bIja rAga aura dveSa haiM / karma moha se utpanna hotA hai / vaha karma janma aura maraNa kA mUla hai aura janma evaM maraNa hI duHkha hai| sUtra - 1254 usane duHkha samApta kara diyA hai, jise moha nahIM hai, usane moha miTA diyA hai, jise tRSNA nahIM hai / usane tRSNA nAza kara diyA hai, jise lobha nahIM hai / usane lobha samApta kara diyA hai, jisake pAsa kucha bhI parigraha nahIM hai sUtra-1255 jo rAga, dveSa aura moha kA mUla se unmUlana cAhatA hai, use jina-jina upAyoM ko upayoga meM lAnA cAhie, unheM maiM kramazaH khuuNgaa| sUtra-1256 rasoM kA upayoga prakAma nahIM karanA / rasa prAyaH manuSya ke lie dRptikara hote haiM / viSayAsakta manuSya ko kAma vaise hI utpIr3ita karate haiM, jaise svAduphala vAle vRkSa ko pakSI / sUtra- 1257 jaise pracaNDa pavana ke sAtha pracura Indhana vAle vana meM lagA dAvAnala zAnta nahIM hotA hai, usI prakAra prakAmabhojI kI indriyAgni zAnta nahIM hotI / brahmacArI ke lie prakAma bhojana kabhI bhI hitakara nahIM hai| sUtra - 1258 jo vivikta zayyAsana se yaMtrita haiM, alpabhojI haiM, jitendriya haiM, unake citta ko rAgadveSa parAjita nahIM kara muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 101 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sakate haiM, jaise auSadhi se parAjita vyAdhi punaH zarIra ko AkrAnta nahIM karatI hai / sUtra - 1259 jisa prakAra biDAloM ke nivAsa sthAna ke pAsa cUhoM kA rahanA prazasta nahIM hai, usI prakAra striyoM ke nivAsa-sthAna ke pAsa brahmacArI kA rahanA bhI prazasta nahIM hai| sUtra - 1260-1261 zramaNa tapasvI striyoM ke rUpa, lAvaNya, vilAsa, hAsya, AlApa, iMgita aura kaTAkSa ko mana meM niviSTa kara dekhane kA prayatna na kare / jo sadA brahmacarya meM lIna haiM, unake lie striyoM kA avalokana, unakI icchA, cintana aura varNana na karanA hitakara hai, tathA samyaka dhyAna sAdhanA ke lie upayukta hai| sUtra - 1262 yadyapi tIna guptiyoM se gupta muni ko alaMkRta deviyA~ bhI vicalita nahIM kara sakatI, tathApi ekAnta hita kI dRSTi se muni ke lie viviktavAsa hI prazasta hai / sUtra-1263 mokSAbhikAMkSI, saMsArabhIru aura dharma meM sthita manuSya ke lie loka meM aisA kucha bhI dustara nahIM hai, jaise ki ajJAniyoM ke mana ko haraNa karanevAlI striyA~ dustara haiM / sUtra - 1264 strI-viSayaka ina uparyukta saMsargoM kA samyak atikramaNa karane para zeSa sambandhoM kA atikramaNa vaise hI sukhottara ho jAtA hai, jaise ki mahAsAgara ko tairane ke bAda gaMgA jaisI nadiyoM ko taira jAnA AsAna hai| sUtra - 1265-1266 samasta loka ke, yahA~ taka ki devatAoM ke bhI, jo kucha bhI zArIrika aura mAnasika duHkha haiM, ve saba kAmAsakti se paidA hote haiM / vItarAga AtmA hI una duHkhoM kA anta kara pAte haiM / jaise kiMpAka phala rasa aura rUparaMga kI dRSTi se dekhane aura khAne meM manorama hote haiM, kintu pariNAma meM jIvana kA anta kara dete haiM, kAma-guNa bhI antima pariNAma meM aise hI hote haiN| sUtra - 1267 samAdhi kI bhAvanAvAlA tapasvI zramaNa indriyoM ke zabda-rUpAdi manojJa viSayoM meM rAgabhAva na kare aura indriyoM ke amanojJa viSayoM meM mana se bhI dveSabhAva na kare / sUtra- 1268-1269 cakSu kA grahaNa rUpa hai / jo rUpa rAga kA kAraNa hotA hai, use manojJa kahate haiM aura jo rUpa dveSa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / ina donoM meM jo sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / cakSu rUpa kA grahaNa hai / rUpa cakSu kA grAhya viSaya ha / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| sUtra - 1270-1271 jo manojJarUpoM meM tIvra rUpa se gRddhi, Asakti rakhatA hai, vaha rAgAtura akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai| jaise prakAza-lolupa pataMgA prakAza ke rUpa meM Asakta hokara mRtyu ko prApta hotA hai / jo amanojJa rUpa ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta (durdabha) dveSa se duHkha ko prApta hotA hai / isameM rUpa kA koI aparAdha nahIM hai| sUtra - 1272 jo sundara rUpa meM ekAnta Asakta hotA hai aura atAdRza meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 102 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, uttarAdhyayana adhyayana / sUtrAMka sUtra - 1273 manojJa rUpa kI AzA kA anugamana karanevAlA vyakti anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI adhika mahattva dene vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| sUtra - 1274 rUpa meM anupAta aura parigraha ke kAraNa rUpa ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI / sUtra - 1275 rUpa meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti santoSa ko prApta nahIM hotaa| vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI evaM lobha se Avila vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / sUtra - 1276 rUpa aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se abhibhUta hokara vaha dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / parantu kapaTa aura jhUTha kA prayoga karane para bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai| sUtra - 1277 jhUTha bolane ke pahale usake pazcAt aura bolane ke samaya meM bhI vaha duHkhI hotA hai usakA anta bhI / duHkharUpa hotA hai| isa prakAra rUpa se atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra - 1278 isa prakAra rUpa meM anurakta manuSya ko kahA~, kaba aura kitanA sukha hogA ? jise pAne ke lie manuSya duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / sUtra - 1279 isa prakAra rUpa ke prati dveSa karane vAlA bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / sUtra - 1280 rUpa meM virakta manuSya zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / sUtra - 1281-1282 zrotra kA grahaNa zabda hai / jo zabda rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / jo zabda dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiM / zrotra zabda kA grAhaka hai, zabda zrotra kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai use manojJa kahate haiN| aura jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiM / sUtra - 1283-1284 jo manojJa zabdoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha rAgAtura akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai, jaise zabda meM atRpta mugdha hariNa mRtyu ko prApta hotA hai, jo amanojJa zabda ke prati tIvra dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM zabda kA koI aparAdha nahIM hai| sUtra - 1285 jo priya zabda meM ekAnta Asakta hotA hai aura apriya zabda meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI ko prApta hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra hindI anuvAda duHkha kI pIr3A Page 103 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1286 zabda kI AzA kA anugAmI anekarUpa carAcara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A paha~cAtA hai| sUtra - 1287 zabda meM anurAga aura mamatva ke kAraNa zabda ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM, usako sukha kahA~ hai ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai| sUtra- 1288 zabda meM atapta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI va lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / sUtra - 1289 zabda aura parigraha meM atRpta, tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai| sUtra-1290 jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkhamaya hai| isa prakAra zabda meM atRpta vyakti corI karatA huA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra- 1291 isa prakAra zabda meM anurakta vyakti ko kahA~, kaba aura kitanA sukha hogA? jisa upabhoga ke lie vyakti duHkha uThAtA hai, usa upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| sUtra- 1292 isI prakAra jo amanojJa zabda ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSa-yukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| sUtra - 1293 zabda meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se| sUtra - 1294-1295 ghrANa kA viSaya gandha hai / jo gandha rAga meM kAraNa hai use manojJa kahate haiM aura jo gandha dveSa meM kAraNa hotI hai, use amanojJa kahate haiM / ghrANa gandha kA grAhaka hai / gandha ghrANa kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| sUtra - 1296-1297 jo manojJa gandha meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko prApta hotA hai / jaise auSadhi kI gandha meM Asakta rAgAnurakta sarpa bila se nikalakara vinAza ko prApta hotA hai / jo amanojJa gandha ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM gandha kA koI aparAdha nahIM hai| sUtra-1298 jo surabhi gandha meM ekAnta Asakta hotA hai, aura durgandha meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai / sUtra-1299 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 104 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka gandha kI AzA kA anugAmI anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai, apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA ajJAnI vividha prakAra se unheM parItApa detA hai, pIr3A pahuMcAtA hai| sUtra-1300 gandha meM anurAga aura parigraha meM mamattva ke kAraNa gandha ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai| sUtra-1301-1302 gandha meM atRpta tathA parigraha meM Asakta tathA upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI, lobhagrasta vyakti dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai| sUtra - 1303 jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkhamaya hai| isa prakAra gandha se atRpta hokara vaha corI karanevAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra-1304 __isa prakAra gandha meM anurakta vyakti ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA ? jisake upabhoga ke lie duHkha uThAtA hai, usake upabhoga meM bhI duHkha aura kleza hI hotA hai| sUtra-1305 isI prakAra jo gandha ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| sUtra-1306 gandha meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA haA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / sUtra-1307-1308 jihvA kA viSaya rasa hai / jo rasa rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM / aura jo rasa dveSa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / jihvA rasa kI grAhaka hai / rasa jihvA kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai use amanojJa kahate haiN| sUtra - 1309-1310 jo manojJa rasoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai| jaise mAMsa khAne meM Asakta rAgAtura matsya kA~Te se bIMdhA jAtA hai / jo amanojJa rasa ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isa meM rasa kA koI aparAdha nahIM hai / sUtra-1311 jo manojJa rasa meM ekAnta Asakta hotA hai aura amanojJa rasa meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| sUtra- 1312 rasa kI AzA kA anugAmI aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai| apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahu~cAtA hai| sUtra - 1313-1315 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 105 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka rasa meM anurakti aura mamattva ke kAraNa rasa ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM aura sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~ ? use upabhoga-kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai / vaha saMtoSa ko prApta nahIM hotA / asantoSa ke doSa se duHkhI tathA lobha se vyAkula dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / rasa aura parigraha meM atRpta tathA tRSNA se parAjita vyakti dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai| kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM hotA hai| sUtra - 1316 jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkharUpa hai| isa prakAra rasa meM atRpta hokara corI karane vAlA vaha duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra-1317 isa prakAra rasa meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA ? jise pAne ke lie vyakti duHkha uThAtA hai, usa ke upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai| sUtra-1318 isI prakAra jo rasa ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara duHkha kI paramparA ko prApta hotA hai / dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya duHkha ke kAraNa banate haiN| sUtra-1319 rasa meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise-jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / sUtra-1320-1321 kAya kA viSaya sparza hai| jo sparza rAga meM kAraNa hai use manojJa kahate haiM / jo sparza dveSa kA kAraNa hotA hai use amanojJa kahate haiM / kAya sparza kA grAhaka hai, sparza kAya kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai use manojJa kahate haiM aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| sUtra - 1322-1323 jo manojJa sparza meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM hI vinAza ko prApta hotA hai / jaise-vana meM jalAzaya ke zItala sparza meM Asakta rAgAtura bhaisA magara ke dvArA pakar3A jAtA hai / jo amanojJa sparza ke prati tIvra rUpa se dveSa karatA hai, vaha jIva usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai / isameM sparza kA koI aparAdha nahIM hai sUtra - 1324 jo manohara sparza meM atyadhika Asakta hotA hai aura amanohara sparza meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai / virakta muni unameM lipta nahIM hotA hai| sUtra - 1325-1326 sparza kI AzA kA anugAmI anekarUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnanevAlA kliSTa ajJAnI vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIDA paha~cAtA hai / sparza meM anarakti aura mamatva ke kAraNa sparza ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, saMniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~? use upabhoga-kAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai| sUtra-1327-1328 sparza meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA hai / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI aura lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastue~ curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai| lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hatA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho paataa| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 106 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1329 jhUTha bolane ke pahale, usake bAda aura bolane ke samaya meM bhI vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkha rUpa hai / isa prakAra rUpa meM atRpta hokara vaha corI karane vAlA duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra - 1330 isa prakAra sparza meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba, kitanA sukha hogA? jise pAne ke lie duHkha uThAye jAtA hai, usake upabhoga meM bhI kleza aura daHkha hI hotA hai| sUtra- 1331 isI prakAra jo sparza ke prati dveSa karatA hai, vaha bhI uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSayukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiN| sUtra-1332 sparza meM virakta manuSya zokarahita hotA hai / vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai / jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / sUtra-1333-1334 mana kA viSaya bhAva hai / jo bhAva rAga meM kAraNa hai, use manojJa kahate haiM aura jo bhAva dveSa kA kAraNa hotA hai, use amanojJa kahate haiM / mana bhAva kA grAhaka hai / bhAva mana kA grAhya hai / jo rAga kA kAraNa hai, use manojJa kahate haiN| aura jo dveSa kA kAraNa hai, use amanojJa kahate haiN| sUtra - 1335-1336 jo manojJa bhAvoM meM tIvra rUpa se Asakta hai, vaha akAla meM vinAza ko prApta hotA hai| jaise hathinI ke prati AkRSTa, kAma guNoM meM Asakta rAgAtura hAthI vinAza ko prApta hotA hai| jo amanojJa bhAva ke prati tIvrarUpa se dveSa karatA hai, vaha usI kSaNa apane durdAnta dveSa se duHkhI hotA hai| isameM bhAva kA koI aparAdha nahIM hai| sUtra-1337 jo manojJa bhAva meM ekAnta Asakta hotA hai, aura amanojJa meM dveSa karatA hai, vaha ajJAnI duHkha kI pIr3A ko prApta hotA hai| virakta muni unameM lipta nahIM hotA / sUtra - 1338-1339 bhAva kI AzA kA anugAmI vyakti aneka rUpa trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai / apane prayojana ko hI mukhya mAnane vAlA kliSTa ajJAnI jIva vividha prakAra se unheM paritApa detA hai, pIr3A pahuMcAtA hai| bhAva meM anurakta aura mamatva ke kAraNa bhAva ke utpAdana meM, saMrakSaNa meM, sanniyoga meM tathA vyaya aura viyoga meM use sukha kahA~? use upabhogakAla meM bhI tRpti nahIM milatI hai| sUtra - 1340-1341 bhAva meM atRpta tathA parigraha meM Asakta aura upasakta vyakti saMtoSa ko prApta nahIM hotA / vaha asaMtoSa ke doSa se duHkhI tathA lobha se vyAkula hokara dUsaroM kI vastu curAtA hai / dUsaroM kI vastuoM kA apaharaNa karatA hai / lobha ke doSa se usakA kapaTa aura jhUTha bar3hAtA hai / kapaTa aura jhUTha se bhI vaha duHkha se mukta nahIM ho pAtA hai| sUtra - 1342 jhUTha bolane ke pahale, usake bAda, aura bolane ke samaya vaha duHkhI hotA hai / usakA anta bhI duHkharUpa hai| isa prakAra bhAva meM atRpta hokara vaha corI karatA hai, duHkhI aura AzrayahIna ho jAtA hai| sUtra-1343 muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 107 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' adhyayana / sUtrAMka isa prakAra bhAva meM anurakta puruSa ko kahA~, kaba aura kitanA sukha hogA ? jise pAne ke lie duHkha uThA hai / usake upabhoga meM bhI kleza aura duHkha hI hotA hai / sUtra - 1344 isI prakAra jo bhAva ke prati dveSa karatA hai, vaha uttarottara aneka duHkhoM kI paramparA ko prApta hotA hai| dveSa-yukta citta se jina karmoM kA upArjana karatA hai, ve hI vipAka ke samaya meM duHkha ke kAraNa banate haiM / sUtra - 1345 bhAva meM virakta manuSya zoka-rahita hotA hai vaha saMsAra meM rahatA huA bhI lipta nahIM hotA hai, jaise jalAzaya meM kamala kA pattA jala se / sUtra- 1346 isa prakAra rAgI manuSya ke lie indriya aura mana ke jo viSaya duHkha ke hetu haiM, ve hI vItarAga ke lie kabhI bhI kiMcit mAtra bhI duHkha ke kAraNa nahIM hote haiN| sUtra - 1347 I kAma-bhoga na samatA-samabhAva lAte haiM, aura na vikRti lAte haiM / jo unake prati dveSa aura mamatva rakhatA hai, vaha unameM moha ke kAraNa vikRti ko prApta hotA hai / sUtra - 1348- 1349 krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, puruSaveda, strI veda, napuMsaka veda tathA harSa viSAda Adi vividha bhAvoM ko aneka prakAra ke vikAroM ko, unase utpanna anya aneka kupariNAmoM ko vaha prApta hotA hai, jo kAmaguNoM meM Asakta hai / aura vaha karuNAspada, dIna, lajjita aura apriya bhI hotA hai / sUtra - 1350 zarIra kI sevArUpa sahAyatA Adi kI lipsA se kalpayogya ziSya kI bhI icchA na kare / dIkSita hone ke bAda anutapta hokara tapa ke prabhAva kI icchA na kare indriyarUpI coroM ke vazIbhUta jIva aneka prakAra ke aparimita vikAroM ko prApta karatA hai| I sUtra - 1351 vikAroM ke hone ke bAda moharUpI mahAsAgara meM DubAne ke lie viSayAsevana evaM hiMsAdi aneka prayojana upasthita hote haiM taba vaha sukhAbhilASI rAgI vyakti duHkha se mukta hone ke lie prayatna karatA hai| sUtra - 1352 indriyoM ke jitane bhI zabdAdi viSaya haiM, ve sabhI virakta vyakti ke mana meM manojJatA athavA amanojJatA utpanna nahIM karate haiM / sUtra - 1353 " apane hI saMkalpa-vikalpa saba doSoM ke kAraNa haiM, indriyoM ke viSaya nhiiN| aisA jo saMkalpa karatA hai, usake mana meM samatA jAgRta hotI hai aura usase usakI kAma-guNoM kI tuSNA kSINa hotI hai / sUtra 1354 vaha kRtakRtya vItarAga AtmA kSaNabhara meM jJAnAvaraNa kA kSaya karatA hai / darzana ke AvaraNoM ko haTAtA hai aura antarAya karma ko dUra karatA hai / sUtra - 1355 usake bAda vaha saba jAnatA hai aura dekhatA hai, tathA moha aura antarAya se rahita hotA hai / nirAzrava aura muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 108 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka zuddha hotA hai| dhyAna-samAdhi se sampanna hotA hai / AyuSya ke kSaya hone para mokSa ko prApta hotA hai| sUtra-1356 jo jIva ko sadaiva bAdhA dete rahate haiM, una samasta duHkhoM se tathA dIrghakAlIna karmoM se mukta hotA hai / taba vaha prazasta, atyanta sukhI tathA kRtArtha hotA hai| sUtra-1357 anAdi kAla se utpanna hote Ae sarva duHkhoM se mukti kA yaha mArga batAyA hai / use samyak prakAra se svIkAra kara jIva kramazaH atyanta sukhI hote haiM / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-32 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 109 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-33-karmaprakRti sUtra-1358 maiM anupUrvI ke kramAnusAra ATha karmoM kA varNana karU~gA, jinase ba~dhA haA yaha jIva saMsAra meM parivartana karatA hai| sUtra - 1359-1360 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, moha, Ayukarma-nAma-karma, gotra aura antarAya saMkSepa se ye ATha karma haiN| sUtra-1361 jJAnAvaraNa karma pA~ca prakAra kA hai-zruta-jJAnAvaraNa, Abhinibodhika-jJAnAvaraNa, avadhi-jJAnAvaraNa, manojJAnAvaraNa aura kevala-jJAnAvaraNa / sUtra-1362-1363 nidrA, pracalA, nidrA-nidrA, pracalA-pracalA aura pA~cavIM styAnagRddhi / cakSu-darzanAvaraNa, acakSu-darzanAvaraNa, avadhi-darzanAvaraNa aura kevala-darzanAvaraNa ye nau darzanAvaraNa karma ke vikalpa-bheda haiN| sUtra - 1364 vedanIya karma ke do bheda haiM-sAtAvedanIya aura asAtA vedanIya / sAtA aura asAtAvedanIya ke aneka bheda haiM sUtra-1365-1368 mohanIya karma ke bhI do bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya / darzanamohanIya ke tIna aura cAritramohanIya ke do bheda haiM / samyaktva, mithyAtva aura samyakmithyAtva-ye tIna darzana mohanIya kI prakRtiyA~ haiM / cAritramohanIya ke do bheda haiM-kaSAya mohanIya aura nokaSAya mohanIya / kaSAya mohanIya karma ke solaha bheda haiM / nokaSAya mohanIya karmoM ke sAta athavA nau bheda haiN| sUtra - 1369 Ayu karma ke cAra bheda haiM-nairayikaAyu, tiryagAyu, manuSyaAyu aura devaAyu / sUtra-1370 nAma karma ke do bheda haiM-zubha nAma aura azubha-nAma / zubha ke aneka bheda haiM / isI prakAra azubha ke bhii| sUtra-1371 gotra karma ke do bheda haiM-ucca gotra aura nIca gotra / ina donoM ke ATha-ATha bheda haiN| sUtra-1372 saMkSepa se antarAya karma ke pA~ca bheda haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura viiryaantraay| sUtra- 1373 ye karmoM kI mUla prakRtiyA~ aura uttara prakRtiyA~ kahI gaI haiN| isake Age unake pradezAgra-dravya, kSetra, kAla aura bhAva ko suuno| sUtra-1374-1375 eka samaya meM baddha hone vAle sabhI karmoM kA karmapudagalarUpa dravya ananta hotA hai / vaha granthibheda na karanevAle ananta abhavya jIvoM se ananta guNa adhika aura siddhoM ke antave bhAga jitanA hotA hai / sabhI jIvoM ke lie saMgraha-karma-pudgala chahoM dizAoM meM-AtmA se spRSTa sabhI AkAza pradezoM meM haiM / ve sabhI karma-pudgala bandha ke samaya AtmA ke sabhI pradezoM ke sAtha baddha hote haiM / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 110 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1376-1377 __jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA vedanIya aura antarAya karma kI utkRSTa sthiti tIsa koTi-koTi udadhi sadRzasAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| sUtra-1378 mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara (70) koTi-koTi sAgaropama kI hai| aura jaghanya sthiti antarmuhartta kI hai sUtra- 1379 Ayu-karma kI utkRSTa sthiti teMtIsa sAgaropama kI hai; aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| sUtra - 1380 nAma aura gotra-karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTi-koTi sAgaropama kI hai aura jaghanya sthiti ATha muhUrta kI hai| sUtra - 1381-1382 siddhoM ke anantaveM bhAga jitane karmoM ke anubhAga haiM / sabhI anubhAgoM kA pradeza-parimANa sabhI bhavya aura abhavya jIvoM se atikrAnta hai, adhika hai / isalie ina karmoM ke anubhAgoM ko jAnakara buddhimAna sAdhaka inakA saMvara aura kSaya karane kA prayatna kare / - aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-33 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 111 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-34-lezyAdhyayana sUtra-1383-1384 maiM anupUrvI ke kramAnusAra lezyAadhyayana kA nirUpaNa karU~gA / mujhase tuma chahoM lezyAoM ke anubhAvoM-ko suno / lezyAoM ke nAma, varNa, rasa, gandha, sparza, pariNAma, lakSaNa, sthAna, sthiti, gati aura AyuSya ko mujhase suno sUtra - 1385 kramazaH lezyAoM ke nAma isa prakAra haiM-kRSNa, nIla, kApota, tejas, padma aura zukla / sUtra-1386-1391 kRSNa lezyA kA varNa sajala megha, mahiSa, zRMga, ariSTaka khaMjana, aMjana aura netra-tArikA ke samAna (kAlA) hai / nIla lezyA kA varNa-nIla azoka vRkSa, cAsa pakSI ke paMkha aura snigdha vaiDUrya maNi ke samAna (nIlA) hai / kApota lezyA kA varNa-alasI ke phUla, koyala ke paMkha aura kabUtara kI grIvA ke varNa ke samAna (kucha kAlA aura kucha lAla-jaisA mizrita) hai| tejolezyA kA varNa-hiMgula, gerU, udIyamAna taruNa sUrya, tote kI coMca, pradIpa kI lau ke samAna (lAla) hotA hai / padma lezyA kA varNa-haritAla aura haldI ke khaNDa tathA saNa aura asana ke phUla ke samAna (pIlA) hai / zukla lezyA kA varNa-zaMkha, aMkaratna, kundapuSpa, dugdha-dhArA, cAMdI ke hAra ke samAna (zveta) hai| sUtra-1392-1397 kaDuvA tUmbA, nIma tathA kar3avI rohiNI kA rasa jitanA kar3avA hotA hai, usase ananta guNa adhika kar3avA kRSNa lezyA kA rasa hai / trikaTu aura gajapIpala kA rasa jitanA tIkhA hai, usase ananta guNa adhika tIkhA nIla lezyA kA rasa hai| kacce Ama aura kacce kapittha kA rasa jaise kasailA hotA hai, usase ananta guNa adhika kasailA kApota lezyA kA rasa hai| pake hue Ama aura pake hue kapittha kA rasa jitanA khaTa-mIThA hotA hai, usase ananta guNa adhika khaTamIThA tejolezyA kA rasa hai / uttama surA, phUloM se bane vividha Asava, madhu tathA maireyaka kA rasa jitanA amla hotA hai, usase ananta guNa adhika padmalezyA kA rasa hai| khajUra, madvIkA, kSIra, khA~Da aura zakkara kA rasa jitanA miThA hotA hai usase ananta guNa adhika mIThA zuklalezyA kA rasa hai / sUtra-1398-1399 gAya, kutte aura sarpa ke mRtaka zarIra kI jaise durgandha hotI hai, usase ananta guNa adhika durgandha tInoM aprazasta lezyAoM kI hotI hai / sugandhita puSpa aura pIse jA rahe sugandhita padArthoM kI jaisI gandha hai, usase ananta guNa adhika sugandha tInoM prazasta lezyAoM kI hai| sUtra - 1400-1401 krakaca, gAya kI jIbha aura zAka vRkSa ke patroM kA sparza jaise karkaza hotA hai, usase ananta guNa karkaza sparza tInoM aprazasta lezyAoM kA hai / bUra, navanIta, sirISa ke puSpoM kA sparza jaise komala hotA hai, usase ananta guNa adhika komala sparza tInoM prazasta lezyAoM kA hai| sUtra - 1402 lezyAoM ke tIna, nau, sattAIsa, ikkAsI athavA do-sau teMtAlIsa pariNAma hote haiN| sUtra-1403-1404 ___jo manuSya pA~ca AzravoM meM pravRtta hai, tIna guptiyoM meM agupta hai, SaTkAya meM avirata hai, tIvra Arambha meM saMlagna hai, kSudra hai, avivekI hai-niHzaMka pariNAmavAlA hai, nRzaMsa hai, ajitendriya hai-ina sabhI yogoM se yukta, vaha kRSNalezyA meM pariNata hotA hai / muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 112 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra- 1405-1406 jo IrSyAlu hai, amarSa hai, atapasvI hai, ajJAnI hai, mAyAvI hai, lajjArahita hai, viSayAsakta hai, dveSI hai, dhUrta hai, pramAdI hai, rasa-lolupa hai, sukha kA gaveSaka hai-jo Arambha se avirata hai, kSudra hai, duHsAhasI hai-ina yogoM se yukta manuSya nIlalezyA meM pavivata hotA hai| sUtra - 1407-1408 jo manuSya vakra hai, AcAra se Ter3hA hai, kapaTa karatA hai, saralatA se rahita hai, prati-kuJcaka hai-apane doSoM ko chupAtA hai, aupadhika hai-sarvatra chadma kA prayoga karatA hai / mithyAdRSTi hai, anArya hai-utprAsaka hai-duSTa vacana bolatA hai, cora hai, matsarI hai, ina sabhI yogoM se yukta vaha kApota lezyA meM pariNata hotA hai| sUtra-1409-1410 jo namra hai, acapala hai, mAyA se rahita hai, akutUhala hai, vinaya karane meM nipuNa hai, dAnta hai, yogavAn hai, upadhAna karanevAlA hai / priyadharmI hai, dRDhadharmI hai, pApa-bhIru hai, hitaiSI hai-ina sabhI yogoM se yukta vaha tejolezyA meM pariNata hotA hai| sUtra - 1411-1412 krodha, mAna, mAyA aura lobha jisake atyanta alpa haiM, jo prazAntacitta hai, apanI AtmA kA damana karatA hai, yogavAna hai, upadhAna karanevAlA hai-jo mita-bhASI hai, upazAnta hai, jitendriya hai-ina sabhI yogoM se yukta vaha padma lezyA meM pariNata hotA hai| sUtra - 1413-1414 Arta aura raudra dhyAnoM ko chor3akara jo dharma aura zukladhyAna meM lIna hai, jo prazAnta-citta aura dAnta hai, pA~ca samitiyoM se samita aura tIna guptiyoM se gupta hai-sarAga ho yA vItarAga, kintu jo upazAnta hai, jitendriya haiina sabhI yogoM se yukta vaha zukla lezyA meM pariNata hotA hai| sUtra - 1415 asaMkhya avasarpiNI aura utsarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, asaMkhya yojana pramANa loka ke jitane AkAza-pradeza hote haiM, utane hI lezyAoM ke sthAna hote haiN| sUtra - 1416-1421 kRSNa-lezyA kI jaghanya sthiti muhUrttArdha hai aura utkRSTa sthiti eka muhUrtta-adhika teMtIsa sAgara hai / nIla lezyA kI sthiti jaghanya antarmuhartta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai| kApota lezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai| tejolezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgara hai padmalezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa eka muhUrtta-adhika dasa sAgara hai| zuklalezyA kI sthiti jaghanya antarmuhUrta hai aura utkRSTa muhUrtta-adhika teMtIsa sAgara hai| sUtra-1422 gati kI apekSA ke binA yaha lezyAoM kI ogha-sAmAnya sthiti hai / aba cAra gatiyoM kI apekSA se lezyAoM kI sthiti kA varNana kruuNgaa| sUtra-1423-1425 kApota lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra-varSa hai aura utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai / nIla lezyA kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgara hai aura muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 113 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' adhyayana / sUtrAMka utkRSTa sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai / kRSNa-lezyA kI jaghanya-sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgara hai aura utkRSTa sthiti teMtIsa sAgara hai| sUtra - 1426 yika jIvoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana kiyA hai| isake bAda tiryaca, manuSya aura devoM kI zyA-sthiti kA varNana karU~gA / sUtra - 1427-1428 kevala zukla lezyA ko chor3akara manuSya aura tiryacoM kI jitanI bhI lezyAe~ haiM, una saba kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtta hai| zukla lezyA kI jaghanya sthiti antarmuhUrtta hai aura utkRSTa sthiti nau varSa nyUna eka karor3a pUrva hai| sUtra 1429 manuSya aura tiryaMcoM kI lezyAoM kI sthiti kA yaha varNana hai / isase Age devoM kI lezyAoM kI sthiti kA varNana karU~gA / sUtra - 1430- 1432 kRSNa lezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / kRSNa lezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika nIla lezyA kI jaghanya sthiti, aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika hai| nIla lezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika kApota lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika utkRSTa hai / sUtra - 1433 isase Age bhavanapati, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI tejolezyA kI sthiti kA nirUpaNa karU~gA / sUtra- 1434- 2435 tejolezyA kI jaghanya sthiti eka palyopama hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara hai| tejolezyA kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do sAgara hai| sUtra - 1436- 1437 tejolezyA kI jo utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika padmalezyA kI jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti eka muhUrtta adhika dasa sAgara hai jo padma lezyA kI utkRSTa sthiti hai, usase eka samaya adhika zukla / lezyA kI jaghanya sthiti hai, aura utkRSTa sthiti eka muhUrtta adhika teMtIsa sAgara hai / sUtra - 1438-1439 kRSNa, nIla aura kApota- ye tInoM adharma lezyAe~ haiM / ina tInoM se jIva aneka bAra durgati ko prApta hotA hai tejo-lezyA, padma lezyA aura zuklalezyA - ye tInoM dharma lezyAe~ haiM / ina tInoM se jIva aneka bAra sugati ko prApta hotA hai / sUtra 1440-2442 prathama samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotA / antima samaya meM pariNata sabhI lezyAoM se koI bhI jIva dUsare bhava meM utpanna nahIM hotA / lezyAoM kI pariNati hone para antar muhUrtta vyatIta ho jAtA hai aura jaba antarmuhUrtta zeSa rahatA hai, usa samaya jIva paraloka meM jAte haiM / muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 114 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1443 ataH lezyAoM ke anubhAga ko jAnakara aprazasta lezyAoM kA parityAga kara prazasta lezyAoM meM adhiSThita honA cAhie / -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-34 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 115 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka adhyayana-35-anagAramArgagati sUtra-1444 __mujha se jJAniyoM dvArA upadiSTa mArga ko ekAgra mana se suno, jisakA AcaraNa kara bhikSu duHkhoM kA anta karatA hai| sUtra - 1445 gRhavAsa kA parityAga kara pravrajita huA muni, ina saMgoM ko jAne, jinameM manuSya Asakta hote haiN| sUtra - 1446 saMyata bhikSu hiMsA, jhUTha, corI, abrahmacarya, icchA-kAma aura lobha se dUra rhe| sUtra - 1447-1448 manohara citroM se yukta, mAlya aura dhUpa se suvAsita, kivAr3oM tathA sapheda caMdovA se yukta-aise cittAkarSaka sthAna kI mana se bhI icchA na kare / kAma-rAga ko bar3hAne vAle isa prakAra ke upAzraya meM indriyoM kA nirodha karanA bhikSu ke lie duSkara hai| sUtra-1449-1450 ataH ekAkI bhikSu zmazAna meM, zUnya gRha meM, vRkSa ke nIce tathA parakRta ekAnta sthAna meM rahane kI abhiruci rakhe / parama saMyata bhikSu prAsuka, anAvAdha, striyoM ke upadrava se rahita sthAna meM rahane kA saMkalpa kre| sUtra - 1451-1452 bhikSu na svayaM ghara banAe aura na dUsaroM se banavAe / cU~ki gRhakarma ke samAraMbha meM prANiyoM kA vadha dekhA jAtA hai / trasa aura sthAvara tathA sUkSma aura bAdara jIvoM kA vadha hotA hai, ataH saMyata bhikSu gRha-karma ke samAraMbha kA parityAga kre| sUtra-1453-1454 isI prakAra bhakta-pAna pakAne aura pakavAne meM hiMsA hotI hai| ataH prANa aura bhUta jIvoM kI dayA ke lie na svayaM pakAe na dUsare se pakavAe / bhakta aura pAna ke pakAne meM jala, dhAnya, pRthvI aura kASTha ke Azrita jIvoM kA vadha hotA hai-ataH bhikSu na pkvaae| sUtra-1455 agni ke samAna dUsarA zastra nahIM hai, vaha sabhI ora se prANinAzaka tIkSNa dhAra se yukta hai, bahuta adhika prANiyoM kI vinAzaka hai, ataH bhikSu agni na jalAe / sUtra - 1456-1458 kraya-vikraya se virakta bhikSu suvarNa aura miTTI ko samAna samajhanevAlA hai, ataH vaha sone aura cA~dI kI mana se bhI icchA na kare / vastu ko kharIdane vAlA krayika hotA hai aura becane vAlA vaNik ataH kraya-vikraya meM pravRtta 'sAdhu' nahIM hai| bhikSAvRtti se hI bhikSu ko bhikSA karanI cAhie, kraya-vikraya se nahIM / kraya-vikraya mahAn doSa hai / bhikSAvRtti sukhAvaha hai| sUtra-1459-1460 muni zruta ke anusAra anindita aura sAmudAyika uJcha kI eSaNA kare / vaha lAbha aura alAbha meM santuSTa rahakara bhikSA -caryA kare / alolupa, rasa meM anAsakta, rasanendriya kA vijetA, amUrcchita mahAmuni yApanArtha-jIvananirvAha ke lie hI khAe, rasa ke lie nhiiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 116 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1461 muni arcanA, racanA, pUjA, Rddhi, satkAra aura sammAna kI mana se bhI prArthanA na kare / sUtra - 1462 muni zukla dhyAna meM lIna rahe / nidAnarahita aura akiMcana rahe / jIvanaparyanta zarIra kI Asakti ko chor3akara vicaraNa kre| sUtra - 1463 antima kAla-dharma upasthita hone para muni AhAra kA parityAga kara aura manuSya-zarIra ko chor3akara duHkhoM se muktaprabhu ho jAtA hai| sUtra-1464 __ nirmama, nirahaMkAra, vItarAga aura anAzrava muni kevala-jJAna ko prApta kara zAzvata parinirvANa ko prApta hotA hai| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-35 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 117 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana adhyayana- 36- jIvAjIvavibhakti sUtra - 1465 jIva aura ajIva ke vibhAga kA tuma ekAgra mana hokara mujhase suno, jise jAnakara bhikSu samyak prakAra se saMyama meM yatnazIla hotA hai| sUtra - 1467 sUtra- 1466 yaha loka jIva aura ajIvamaya kahA gayA hai aura jahA~ ajIva kA eka deza kevala AkAza hai, vaha aloka kahA jAtA hai| adhyayana / sUtrAMka dravya se, kSetra se kAla se aura bhAva se jIva aura ajIva kI prarUpaNA hotI hai| , sUtra - 1468 ajIva ke do prakAra haiM-rUpI aura arUpI arUpI dasa prakAra kA hai, aura rUpI cAra prakAra kA / I sUtra - 1469 - 1470 dharmAstikAya aura usakA deza tathA pradeza adharmAstikAya aura usakA deza tathA pradeza AkAzAstikAya aura usakA deza tathA pradeza / aura eka addhA samaya ye dasa bheda arUpI ajIva ke haiM / sUtra - 1471-1472 dharma aura adharma loka-pramANa haiM / AkAza loka aura aloka meM vyApta hai / kAla kevala samaya-kSetra meM nahIM hai / dharma, adharma, AkAza-ye tInoM dravya anAdi, aparyavasita aura sarvakAla haiM / sUtra - 1474-1476 sUtra - 1473 pravAha kI apekSA se samaya bhI anAdi ananta hai / pratiniyata vyakti rUpa eka-eka kSaNa kI apekSA se sAdi sAnta hai| rUpI dravya ke cAra bheda haiM- skandha, skandha-deza, skandha- pradeza aura paramANu / paramANuoM ke ekatva hone se skandha hote haiM / skandha ke pRthak hone se paramANu hote haiM / yaha dravya kI apekSA se hai / kSetra kI apekSA se ve skandha Adi loka ke eka deza se lekara sampUrNa loka taka meM bhAjya haiM- yahA~ se Age skandha aura paramANu ke kAla kI apekSA se cAra bheda kahatA hU~ / skandha Adi pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / sUtra - 1477 rUpI ajIvoM- pudgala dravyoM kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kI batAI gaI hai| sUtra - 1478 rUpI ajIvoM kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai| sUtra - 1479 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se skandha Adi kA pariNamana pA~ca prakAra kA hai| sUtra - 1480 jo skandha Adi pudgala varNa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-kRSNa, nIla, lohita, hAridra aura zukla / , sUtra - 1481 muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 118 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka jo pudgala gandha se pariNata haiM, ve do prakAra ke haiM-surabhigandha aura durabhigandha / sUtra - 1482 jo pudgala rasa se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-tikta, kaTu, kaSAya, amla aura madhura / sUtra - 1483-1484 jo pudgala sparza se pariNata haiM, ve ATha prakAra ke haiM-karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / isa prakAra ye sparza se pariNata pudagala kahe gaye haiN| sUtra - 1485 jo pudgala saMsthAna se pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke haiM-parimaNDala, vRtta, trikoNa, caukora aura dIrgha / sUtra-1486-1490 jo pudgala varNa se kRSNa haiM, yA varNa se nIla hai, yA rakta hai, yA pIta hai, yA varNa se zukla haiM vaha gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| sUtra - 1491-1492 jo pudgala gandha se sugandhita hai, yA durgandhita hai, vaha varNa, rasa, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| sUtra - 1493-1497 jo pudgala rasa se tikta hai, kaTu hai, kasailA hai, khaTTA hai yA madhura hai vaha varNa, gandha, sparza aura saMsthAna se bhAjya hai| sUtra - 1498-1505 jo pudgala sparza se karkaza hai - mRdu hai - guru hai - laghu hai - zIta hai - uSNa hai - snigdha hai yA rUkSa hai vaha varNa, gandha, rasa aura saMsthAna se bhAjya hai| sUtra - 1506-1510 jo pudagala saMsthAna se parimaNDala hai-vRtta hai - trikoNa hai - catuSkoNa hai yA Ayata hai vaha varNa, gandha, rasa aura sparza se bhAjya hai| sUtra-1511 yaha saMkSepa se ajIva vibhAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai| aba kramazaH jIvavibhAga kA nirUpaNa kruuNgaa| sUtra - 1512 jIva ke do bheda haiM-saMsArI aura siddha / siddha aneka prakAra ke haiM / unakA kathana karatA hU~, suno| sUtra-1513 strIliMga siddha, puruSaliMga siddha, napuMsakaliMga siddha aura svaliMga siddha, anyaliMga siddha tathA gRhaliMga siddha sUtra-1514 utkRSTa, jaghanya aura madhyama avagAhanA meM tathA Urdhva loka meM, tiryak loka meM evaM samudra aura anya jalAzaya meM jIva siddha hote haiN| sUtra - 1515-1518 eka samaya meM dasa napuMsaka, bIsa striyA~ aura eka-sau ATha puruSa evaM gRhasthaliMga meM cAra, anyaliMga meM dasa, svaliMga meM eka-sau ATha evaM utkRSTa avagAhanA meM do, jaghanya avagAhanA meM cAra aura madhyama avagAhanA meM eka-sau ATha evaM Urdhva loka meM cAra, samudra meM do, jalAzaya meM tIna, adho loka meM vIsa, tiryak loka meM eka-sau ATha jIva muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 119 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra - 4, 'uttarAdhyayana' siddha ho sakate haiM / sUtra - 1519 - 1520 siddha kahA~ rukate haiM ? kahA~ pratiSThita haiM ? zarIra ko kahA~ chor3akara, kahA~ jAkara siddha hote haiM ? siddha aloka meM rukate haiN| loka ke agrabhAga meM pratiSThita haiN| manuSyaloka meM zarIra ko chor3akara loka ke agrabhAga meM jAkara siddha hote haiN| sUtra - 1521-1523 sarvArtha siddha vimAna se bAraha yojana Upara ISat prAgbhArA pRthvI hai| vaha chatrAkAra hai| usakI lambAI paiMtAlIsa lAkha yojana hai caur3AI utanI hI hai| paridhi usase tiguni hai madhyama meM vaha ATha yojana sthUla hai| kramazaH patalI hotI hotI antima bhAga meM makkhI ke paMkha se bhI adhika patalI ho jAtI hai| adhyayana / sUtrAMka sUtra 1524-1525 jinavaroM ne kahA hai- vaha pRthvI arjuna svarNamayI hai, svabhAva se nirmala hai aura uttAna chatrAkAra hai| zaMkha, aMkaratna aura kunda puSpa ke samAna zveta hai, nirmala aura zubha hai| isa sItA nAma kI ISat prAgbhArA pRthvI se eka yojana Upara loka kA anta hai| sUtra - 1526-1527 usa yojana ke Upara kA jo kosa hai, usa kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA hotI hai / bhavaprapaMca se mukta, mahAbhAga, parama gati siddhi ko prApta siddha vahA~ agrabhAga meM sthita haiN| 1 sUtra - 1528 antima bhava meM jisakI jitanI UMcAI hotI hai, usase tribhAgahIna siddhoM kI avagAhanA hotI hai| sUtra - 1529 eka kI apekSA se siddha sAdi ananta hai / aura bahutva kI apekSA se siddha anAdi, ananta haiM / sUtra - 1530 ve arUpa haiM, saghana haiM, jJAna-darzana se saMpanna haiM / jisakI koI upamA nahIM hai, aisA atula sukha unheM prApta hai - sUtra 1531 jJAna darzana se yukta, saMsAra ke pAra pahu~ce hue, parama gati siddhi ko prApta ve sabhI siddha loka ke eka deza meM sthita haiM / sUtra - 1532 saMsArI jIva ke do bheda haiM-trasa aura sthAvara unameM sthAvara tIna prakAra ke haiN| sUtra - 1533 pRthvI, jala aura vanaspati- ye tIna prakAra ke sthAvara haiN| aba unake bhedoM ko mujhase suno| sUtra - 1534-1536 pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM- sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta pRthvIkAya jIva ke do bheda haiM-lakSaNa aura khara mRdu ke sAta bheda haiM-kRSNa, nIla, rakta, pIta, zveta, pANDu aura panaka kaThora pRthvI ke chattIsa prakAra hai sUtra- 1537-1540 zuddha pRthvI, zarkarA, bAlU, upala- patthara, zilA, lavaNa, kSArarUpa naunI miTTI, lohA, tAmbA, trapuka, zIzA, cA~dI, sonA, vajra, haritAla, hiMgula, mainasila, sasyaka, aMjana, pravAla, abhra-paTala, abhrabAluka-abhraka kI par3atoM se muni dIparatnasAgara kRt " (uttarAdhyayana) AgamasUtra - hindI anuvAda" Page 120 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka mizrita bAlU / aura vividha maNi bhI bAdara pRthvIkAya ke antargata haiM-gomedaka, rucaka, aMka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujamocaka, indranIla, candana, geruka evaM haMsagarbha, pulaka, saugandhika, candraprabha, vaiDUrya, jalakAnta aura sUryakAnta / sUtra - 1541 ye kaThora pRthvIkAya ke chattIsa bheda haiM / sUkSma pRthvIkAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, ataH ve anAnAtva haiM sUtra - 1542 sUkSma pRthvIkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara pRthvIkAya ke jIvaloka ke eka deza meM vyApta haiM / aba cAra prakAra se pRthvIkAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| sUtra - 1543-1546 pRthvIkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI 2200 varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya sthiti hai / unakI asaMkhyAta kAlakI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya-sthiti hai / pRthvI ke zarIra ko na chor3akara nirantara pRthvIkAya meM hI paidA hote rahanA, kAya-sthiti hai / pRthvI ke zarIra ko ekabAra chor3akara phira vApasa pRthvI ke zarIra meM utpanna hone ke bIcakA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla haiN| sUtra- 1547 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke Adeza se to pRthvI ke hajAroM bheda hote haiM / sUtra - 1548-1550 ap kAya jIva ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta apkAya jIvoM ke pA~ca bheda haiM-zuddhodaka, osa, haratanu, mahikA aura hima / sUkSma apkAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / sUkSma apkAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara apkAya ke jIvaloka ke eka bhAga meM vyApta haiN| sUtra - 1551-1554 apkAyika jIva pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi-sAnta haiM / unakI 7000 varSa kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya Ayusthiti hai / unakI asaMkhyAta kAla kI utkRSTa aura antarmuharta kI jaghanya kAyasthiti hai / apkAya ko chor3akara nirantara apkAya meM hI paidA honA, kAya sthiti hai| apkAya ko chor3akara punaH apkAya meM utpanna hone kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta-kAla kA hai| sUtra - 1555 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se apkAya ke hajAroM bheda haiN| sUtra - 1556-1557 vanaspati kAya ke jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiN| bAdara paryApta vanaspatikAya ke jIvoM ke do bheda haiM-sAdhAraNa-zarIra aura pratyeka-zarIra / sUtra - 1558-1559 pratyeka-zarIra vanaspati kAya ke jIvoM ke aneka prakAra haiM / jaise-vRkSa, guccha, gulma, latA, vallI aura tRNa | latA-valaya, parvaja, kuhaNa, jalaruha, auSadhi, dhAnya, tRNa aura haritakAya-ye samI pratyeka zarIrI haiN| sUtra - 1560-1563 ___ sAdhAraNazarIrI aneka prakAra ke haiM-Aluka, mUla, zRMgavera, hirilIkanda, sirilIkanda, sissirilIkanda, jAvaIkanda, keda-kaMdalIkanda, pyAja, lahasuna, kandalI, kustumbaka, lohI, snihu, kuhaka, kRSNa, vajrakanda aura muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 121 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUraNa-kanda, azvakarNI, siMhakarNI, musuMDhI aura haridrA ityAdi / sUtra - 1564-1568 sUkSma vanaspati kAya ke jIva eka hI prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiM / sUkSma vanaspatikAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara vanaspati kAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / unakI dasa hajAra varSa kI utkRSTa aura antarmuharta kI jaghanya Ayusthiti hai / unakI ananta kAla kI utkRSTa aura antarmuhUrta kI jaghanya kAya-sthiti hai / vanaspati ke zarIra ko na chor3akara nirantara vanaspati ke zarIra maiM hI paidA honA, kAyasthiti hai / vanaspati ke zarIra ko chor3akara punaH vanaspati ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hotA hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai| sUtra-1569 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vanaspatikAya ke hajAroM bheda haiN| sUtra-1570 isa prakAra saMkSepa se tIna prakAra ke sthAvara jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA / aba kramazaH tIna prakAra ke trasa jIvoM kA nirUpaNa kruuNgaa| sUtra-1571 tejas, vAyu aura udAra trasa-ye tIna trasakAya ke bheda haiM, unake bhedoM ko mujhase suno| sUtra - 1572-1574 tejas kAya jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta tejas kAya jIvoM ke aneka prakAra haiM-aMgAra, murmura, agni, arci-jvAlA, ulkA, vidyuta ityAdi / sUkSma tejaskAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiN| sUtra-1575-1579 sUkSma tejaskAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara tejaskAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se tejaskAya jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAhI kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / tejaskAya kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna ahorAtra kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / tejaskAya kI kAya-sthiti utkRSTa asaMkhyAta kAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrtta kI hai / tejas ke zarIra ko chor3akara nirantara tejas ke zarIra maiM hI paidA honA, kAya-sthiti hai / tejas ke zarIra ko chor3akara punaH tejas ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai sUtra - 1580 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se tejas ke hajAroM bheda haiN| sUtra - 1581-1583 vAyukAya jIvoM ke do bheda haiM-sUkSma aura bAdara / punaH una donoM ke paryApta aura aparyApta do-do bheda haiM / bAdara paryApta vAyukAya jIvoM ke pA~ca bheda haiM-utkalikA, maNDalikA, dhanavAta, guMjAvAta aura zuddhavAta / saMvartakavAta Adi aura bhI aneka bheda haiM / sUkSma vAyukAya ke jIva eka prakAra ke haiM, unake bheda nahIM haiN| sUtra-1584-1588 sUkSma vAyukAya ke jIva sampUrNa loka meM aura bAdara vAyukAya ke jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se vAyukAyika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se Adi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa tIna hajAra varSa kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI / unakI kAyasthiti utkRSTa asaMkhyAtakAla kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / vAyu ke muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 122 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka zarIra ko chor3akara nirantara vAyu ke zarIra meM hI paidA honA, kAyasthiti hai / vAyu ke zarIra ko chor3akara punaH vAyu ke zarIra meM utpanna hone meM jo antara hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai| sUtra-1589 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se vAyukAya ke hajAroM bheda hote haiM / sUtra-1590 udAra trasoM ke cAra bheda haiM-dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / sUtra - 1591-1594 dvIndriya jIva ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bhedoM ko mujhase suno / kRmi, saumaMgala, alasa, mAtRvAhaka, vAsImukha, sIpa, zaMka, zaMkhanaka-palloya, aNullaka, varATaka, jauka, jAlaka aura candaniyA-ityAdi aneka prakAra ke dvIndriya jIva haiM / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| sUtra - 1595-1598 pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa bAraha varSa kI aura jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai / unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / dvIndriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara dvIndriya zarIra meM hI paidA honA, kAyasthiti hai / dvIndriya ke zarIra ko chor3akara punaH dvIndriya zarIra meM utpanna hone meM jo aMtara hai, vaha jaghanya antarmuharta aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra - 1599 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote haiN| sUtra-1600-1603 trIndriya jIvoM ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bhedoM ko mujhase suno / kuMthu, cIMTI, khaTamala, makar3I, dImaka, tRNAhAraka, ghuma, mAluka, patrAhAraka-miMjaka, tinduka, trapuSamiMjaka, zatAvarI, kAna-khajUrA, indrakAyika-indragopaka ityAdi trIndriya jIva aneka prakAra ke haiM / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| sUtra- 1604-1607 pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa una pacAsa dinoM kI aura jaghanya antarmuharta kI hai / unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAta kAla kI aura jaghanya antarmuhurta kI hai / trIndriya zarIra ko na chor3akara, niraMtara trIndriya zarIra meM hI paidA honA kAyasthiti hai / trIndriya zarIra ko chor3akara punaH trIndriya ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuharta aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra-1608 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sUtra-1609-1613 caturindriya jIva ke do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / unake bheda tuma mujhase suno / andhikA, potikA, makSikA, mazaka macchara, bhramara, kITa, pataMga, DhiMkuNa, kuMkuNa-kukkuDa, zRMgirITI, nandAvarta, bicchU, Dola, bhaMgarITaka, viralI, akSivedhaka-akSila, mAgadha, akSiroDaka, vicitra, citra-patraka, ohiMjaliyA, jalakArI, nIcaka, tantavakaityAdi caturindriya ke aneka prakAra haiN| ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nhiiN| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 123 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra - 1614-1617 pravAha kI apekSA se ve anAdi-anaMta aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu-sthiti utkRSTa chaha mAsa kI aura jaghanya antarmuharta kI hai| unakI kAya-sthiti utkRSTa saMkhyAtakAla kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / catu-rindriya ke zarIra ko na chor3akara niraMtara caturindriya ke zarIra meM hI paidA hote rahanA, kAyasthiti hai / caturindriya zarIra ko chor3akara punaH caturindriya zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra-1618 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sUtra-1619 paMcendriya jIva ke cAra bheda haiM-nairayika, tiryaMca, manuSya aura deva / sUtra-1620-1621 nairayika jIva sAta prakAra ke haiM-ratnAbhA, zarkarAbhA, vAlukAbhA, paMkabhA, dhUmAbhA, tamaHprabhA aura tamastamAisa prakAra sAta pRthviyoM meM utpanna hone vAle nairayika sAta prakAra ke haiN| sUtra - 1622-1623 ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se nairayika jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana kruuNgaa| ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiN| aura sthiti kI apekSA se sAdi sAnta hai| sUtra - 1624-1630 ___ pahalI pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa eka sAgaropama kI dUsarI pRthvI meM utkRSTa tIna sAgaropama kI aura jaghanya eka sAgaropama kI tIsarI pRthvI meM utkRSTa sAta sAgaropama aura jaghanya tIna saagropm| cauthI pRthvI utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama / pA~cavIM pRthvI meM utkRSTa sataraha sAgaropama aura jaghanya dasa sAgaropama hai / chaThI pRthvI meM utkRSTa bAIsa sAgaropama aura jaghanya sataraha sAgaropama haiM / sAtavIM pRthvI meM nairayika jIvoM kI Ayu-sthiti utkRSTa teMtIsa sAgaropama aura jaghanya bAIsa sAgaropama haiN| sUtra - 1631-1632 nairayika jIvoM kI jo Ayu-sthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti hai / nairayika zarIra ko chor3akara punaH nairayika zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra- 1633 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sUtra - 1634-1635 paMcendriya-tiryaJca jIva ke do bheda haiM-sammUrchima-tiryaJca aura garbhajatiryaJca / ina donoM ke punaH jalacara, sthalacara aura khecara-ye tIna-tIna bheda haiM / unako tuma mujhase suno| sUtra- 1636-1641 jalacara pA~ca prakAra ke haiM-matsya, kacchapa, grAha, makara aura suMsumAra | ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAlavibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi-ananta haiM aura sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / jalacaroM kI Ayu-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / jalacaroM kI kAya-sthiti utkRSTa eka karor3a pUrva kI hai aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / jalacara ke zarIra ko chor3akara punaH jalacara ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antarmuhUrta muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 124 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra-1642 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sUtra - 1643-1645 sthalacara jIvoM ke do bheda haiM-catuSpada aura parisarpa / catuSpada cAra prakAra ke haiM-ekakhura, dvikhura, gaNDIpada aura sanakhapada / parisarpa do prakAra ke haiM-bhujaparisarpa, ura:parisarpa ina donoM ke aneka prakAra haiN| sUtra - 1646-1650 ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se sthalacara jIvoM ke kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiM / unakI Ayu sthiti utkRSTa tIna palyopama kI aura jaghanya antarmuhUrta kI hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama aura jaghanyataH antarmuhUrtta-sthalacara jIvoM kI kAyasthiti hai / aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai| sUtra-1651-1656 khecara jIva ke cAra prakAra haiM-carmapakSI, roma pakSI, samudga pakSI aura vitatapakSI / ve loka ke eka bhAga meM vyApta haiM, sampUrNa loka meM nahIM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se khecara jIvoM ke kAlavibhAga kA kathana kruuNgaa| pravAha kI apekSA se ve anAdi ananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / unakI Ayu sthiti utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura jaghanya antarmuhUrta hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura jaghanyataH antarmuhUrta-khecara jIvoM kI kAyasthiti hai / aura unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai| sUtra-1657 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiM / sUtra - 1658-1661 manuSya do prakAra ke haiM-saMmUrcchita aura garbhotpanna / akarmabhUmika, karmabhUmika aura antarvIpaka-ye tIna bheda garva se utpanna manuSyoM ke haiM / karmabhUmika manuSyoM ke pandraha, akarma-bhUmika manuSyoM ke tIsa aura antarvIpaka manuSyoM ke aTThAIsa bheda haiM / sammUrchima manuSyoM ke bheda bhI isI prakAra haiM / ve saba bhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| sUtra-1662-1665 ukta manuSya pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM, sthiti kI apekSA se sAdi sAnta haiM / manuSyoM kI Ayu-sthiti utkRSTa tIna palyopama aura jaghanya antarmuharta kI hai / utkRSTataH pRthaktva karor3a pUrva adhika tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrta manuSyoM kI kAya-sthiti hai, unakA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ananta kAla kA hai sUtra - 1666 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda haiN| sUtra - 1667-1668 bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika-ye devoM ke cAra bheda haiM / bhavanavAsI devoM ke dasa, vyantara devoM ke ATha, jyotiSka devoM ke pA~ca aura vaimAnika devoM ke do bheda haiM / sUtra- 1669 ___ asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 125 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka vAyukumAra aura stanitakumAra-ye dasa bhavanavAsI deva haiN| sUtra - 1670 pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gandharva-ye ATha vyantara deva haiN| sUtra - 1671 candra, sUrya, nakSatra, graha aura tArA-ye pA~ca jyotiSka deva haiM / ye dizAvicArI haiN| sUtra - 1672 vaimAnika devoM ke do bheda haiM-kalpa se sahita aura kalpAtIta / sUtra - 1673-1674 kalpopaga deva ke bAraha prakAra haiM-saudharma, IzAnaka, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata AraNa aura acyuta / sUtra - 1675-1679 kalpAtIta devoM ke do bheda haiM-graiveyaka aura anuttara | graiveyaka nau prakAra ke haiM-adhastana-adhastana, adhastana-madhyama, adhastana-uparitana, madhyama-adhastana, madhyama-madhyama, madhyama-uparitana, uparitana-adhastana, uparitana-madhyama aura uparitana-uparitana-ye nau graiveyaka haiM / vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhaka-ye pA~ca anuttara deva haiM / isa prakAra vaimAnika deva aneka prakAra ke haiN| sUtra-1680-1681 ve sabhI loka ke eka bhAga meM vyApta haiM / isa nirUpaNa ke bAda cAra prakAra se unake kAla-vibhAga kA kathana karU~gA / ve pravAha kI apekSA se anAdi ananta haiM / sthiti kI apekSA se sAdisAnta haiN| sUtra-1682-1684 bhavanavAsI devoM kI utkRSTa Ayusthiti kiMcit adhika eka sAgaropama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai| vyantara devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti eka palyopama kI aura jagha kI utkaSTa Aya-sthiti eka palyopama kI aura jaghanya dasa hajAra varSa kI hai| jyotiSka devoM kI utkRSTa Ayusthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI aura jaghanya palyopama kA AThavA~ bhAga hai| sUtra - 1685-1696 saudharma devoM kI utkRSTa Ayu-sthiti do sAgaropama aura jaghanya eka palyopama / IzAna devoM kI utkRSTa kiMcit adhika sAgaropama aura jaghanya kiMcit adhika eka palyopama / sanatkumAra kI utkRSTa sAta sAgaropama aura jaghanya do sAgaropama / mAhendrakumAra kI utkRSTa kiMcit adhika sAta sAgaropama, aura jaghanya kiMcit adhika do sAgaropama / brahmaloka devoM kI utkRSTa dasa sAgaropama aura jaghanya sAta sAgaropama lAntaka devoM kI utkRSTa caudaha sAgaropama, jaghanya dasa sAgaropama / mahAzukra devoM kI utkRSTa sataraha sAgaropama aura jaghanya caudaha sAgaropama / sahasrAra devoM kI utkRSTa aThAraha sAgaropama, jaghanya sataraha sAgaropama / Anata devoM kI utkRSTa unnIsa sAgaropama, jaghanya aThAraha sAgaropama / prANata devoM kI utkRSTa bIsa sAgaropama aura jaghanya unnIsa sAgaropama / AraNa devoM kI utkRSTa ikkIsa sAgaropama, jaghanya bIsa sAgaropama aura acyuta devoM kI Ayu-sthiti utkRSTa bAIsa sAgaropama, jaghanya ikkIsa sAgaropama haiM / sUtra - 1697-1705 prathama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti teIsa jaghanya bAIsa sAgaropama / dvitIya graiveyaka devoM kI utkRSTa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 126 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka caubIsa jaghanya teIsa sAgaropama / tRtIya graiveyaka devoM kI utkRSTa paccIsa, jaghanya caubIsa sAgaropama | caturtha graiveyaka devoM kI utkRSTa chabbIsa, jaghanya paccIsa sAgaropama | paMcama graiveyaka devoM kI utkRSTa sattAIsa, jaghanya chabbIsa sAgaropama / SaSTha graiveyaka devoM kI utkRSTa aTThAIsa sAgaropama aura jaghanya sattAIsa saagropm|| saptama graiveyaka devoM kI utkRSTa unatIsa aura jaghanya aTThAIsa sAgaropama haiM / aSTama graiveyaka devoM kI utkRSTa tIsa aura jaghanya unatIsa sAgaropama haiN| aura navama graiveyaka devoM kI utkRSTa Ayusthiti ikkIsa sAgaropama aura jaghanya tIsa sAgaropama haiN| sUtra-1706-1707 vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI utkRSTa Ayusthiti taiMtIsa sAgaropama aura jaghanya ikattIsa sAgaropama haiM / mahAvimAna sarvArthasiddha ke devoM kI ajaghanya-anutkRSTa Ayu-sthiti taiMtIsa sAgaropama haiN| sUtra - 1708-1709 devoM kI pUrva-kathita jo Ayu-sthiti hai, vahI unakI jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti hai / deva ke zarIra ko chor3akara punaH deva ke zarIra meM utpanna hone meM antara jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa anantakAla kA hai| sUtra - 1710 varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se unake hajAroM bheda hote haiN| sUtra- 1711-1712 isa prakAra saMsArI aura siddha jIvoM kA vyAkhyAna kiyA gayA / rUpI aura arUpI ke bheda se do prakAra ke ajIvoM kA bhI vyAkhyAna ho gayA / jIva aura ajIva ke vyAkhyAna ko sunakara aura usameM zraddhA karake jJAna evaM kriyA Adi sabhI nayoM se anumata saMyama meM muni ramaNa kare / sUtra- 1713-1714 tadanantara aneka varSoM taka zrAmaNya kA pAlana karake muni isa anukrama se AtmA kI saMlekhanA-vikAroM se kSINatA kre| utkRSTa saMlekhanA bAraha varSa kI hotI hai| madhyama eka varSa kI aura jaghanya chaha mAsa kI hai| sUtra-1715-1718 prathama cAra varSoM meM dugdha Adi vikRtiyoM kA tyAga kare, dUsare cAra varSoM meM vividha prakAra kA tapa kare / phira do varSoM taka ekAntara tapa kare / bhojana ke dina AcAmla kare / usake bAda gyArahaveM varSa meM pahale chaha mahinoM taka koI bhI ativikRSTa tapa na kare / usake bAda chaha mahine taka vikRSTa tapa kare / isa pUre varSa meM parimita AcAmla kre| bArahaveM varSa meM eka varSa taka nirantara AcAmla karake phira muni pakSa yA eka mAsa kA anazana kare / sUtra - 1719 kAMdI, AbhiyogI, kilviSikI, mohI aura AsurI bhAvanAe~ durgati denevAlI haiM / ye mRtyu ke samaya meM saMyama kI virAdhanA karatI hai| sUtra - 1720-1722 jo marate samaya mithyA-darzana meM anurakta haiM, nidAna se yukta haiM aura hiMsaka haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hai / jo samyag-darzana meM anurakta haiM, nidAna se rahita haiM, zukla lezyA meM avagADha-praviSTa haiM, unheM bodhi sulabha hai / jo marate samaya mithyA-darzana meM anurakta haiM, nidAna sahita haiM, kRSNa lezyA meM avagADha haiM, unheM bodhi bahuta durlabha hai| sUtra-1723-1724 jo jina-vacana meM anurakta haiM, jinavacanoM kA bhAvapUrvaka AcaraNa karate haiM, ve nirmala aura rAgAdi se asaMkliSTa hokara parItasaMsArI hote haiM / jo jIva jina-vacana se aparicita haiM, ve becAre aneka bAra bAla-maraNa tathA akAma-maraNa se marate rheNge| muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 127 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, 'uttarAdhyayana' adhyayana/sUtrAMka sUtra-1725 jo aneka zAstroM ke vettA, AlocanA karanevAloM ko samAdhi utpanna karanevAle aura guNagrAhI hote haiM, ve isI kAraNa AlocanA sunane meM samartha hote haiN| sUtra- 1726-1729 jo kandarpa, kautkucya karatA hai, tathA zIla, svabhAva, hAsya aura vikathA se dUsaroM ko ha~sAtA hai, vaha kAMdI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / jo sukha, ghRtAdi rasa aura samRddhi ke lie maMtra, yoga aura bhUti karma kA prayoga karatA hai, vaha abhiyogI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / jo jJAna kI, kevala-jJAnI kI, dharmAcArya kI, saMgha kI tathA sAdhuoM kI nindA karatA hai, vaha mAyAvI kilbiSikI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai / jo nirantara krodha ko bar3hAtA rahatA hai aura nimitta vidyA kA prayoga karatA hai, vaha AsurI bhAvanA kA AcaraNa karatA hai| sUtra - 1730 jo zastra se, viSabhakSaNa se, athavA agni meM jalakara tathA pAnI meM DUbakara AtmahatyA karatA hai, jo sAdhvAcAra se viruddha bhANDa rakhatA hai, vaha aneka janma-maraNoM kA bandhana karatA hai| sUtra - 1731 isa prakAra bhavya-jIvoM ko abhipreta chattIsa uttarAdhyayanoM ko-uttama adhyAyoM ko prakaTa kara buddha, jJAtavaMzIya, bhagavAn mahAvIra nirvANa ko prApta hue| -aisA maiM kahatA huuN| adhyayana-36 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa - Agama-43 (mUla sUtra-3) 'uttarAdhyayana' kA hindI anuvAda pUrNa muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 128 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama sUtra 43, mUlasUtra-4, uttarAdhyayana' namo namo nimmaladaMsaNassa pUjyapAd zrI AnaMda-kSamA-lalita-suzIla-sudharmasAgara gurUbhyo nama: 43 Agamasatra hindI anuvAda [anuvAdaka evaM saMpAdaka Agama dIvAkara muni dIparatnasAgarajI [M.Com. M.Ed. Ph.D. zruta maharSi ] AG 21188:- (1) (2) deepratnasagar.in bhelA Dresa:- jainmunideepratnasagar@gmail.com bhonA 09825967397 DE muni dIparatnasAgara kRt "(uttarAdhyayana) AgamasUtra-hindI anuvAda" Page 129