________________
ચારિત્ર અને તપ સંબંધી અતિચારોનું ચિંતન કરે.
દિવસ દરમ્યાન સંપૂર્ણ દિનચર્યામાં રત્નત્રયની આરાધનામાં થયેલી ખલનાઓનું, અતિચારોનું સ્મૃતિ અનુસાર અવલોકન કરે; જે દોષ લાગ્યા હોય. તેની ચિંતવના કરે, તેમાં જ્ઞાનના ૧૪ અને દર્શનના પાંચ અતિચાર છે.
ચારિત્રના પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ તથા પ્રતિલેખન આદિ અન્ય જે જે કર્તવ્યોનું પાલન કર્યું હોય તેમાં જે દોષોનું સેવન થયું હોય, પોતાની વૃત્તિ બહિર્મુખી થઇ હોય, પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં રાગદ્વેષના ભાવો થયા હોય, તો તેની અંતઃકરણ પૂર્વક ચિંતવના કરીને કાર્યોત્સર્ગ પૂર્ણ કરે.
ત્યાર બાદ ગુરુને વંદના કરી, સ્તુતિ મંગલ કરીને સ્વાધ્યાય કરે. રાત્રિક પ્રતિક્રમણ રાત્રિનો ક્રમ પ્રથમ પ્રહરમાં સ્વાધ્યાય, બીજા પ્રહરમાં ધ્યાન, ત્રીજા પ્રહરમાં નિદ્રા અને ચોથા પ્રહરમાં ફરી સ્વાધ્યાય કરે.
રાત્રિ પ્રતિક્રમણનો સમય થતાં મુનિ સર્વ પ્રથમ કાયોત્સર્ગ કરે. અને સર્વ વિધિ દેવસિક પ્રતિક્રમણની જેમ કરે.
રાત્રિક પ્રતિક્રમણના પાંચમા આવશ્યકના કાયોત્સર્ગમાં મુનિ ચિંતન કરે, ‘આજે કયું તપ ફરું?” ચારિત્ર પાલનથી થતા આશ્રવ-નિરોધથી સંવર થાય છે પરંતુ પૂર્વકૃત કર્મોનો નાશ કરવા માટે તપનો વિશિષ્ટ પુરુષાર્થ અનિવાર્ય બને છે. ભગવાન મહાવીરના શાસનમાં નવકારશીથી છમાસી તપ સુધીનું વિધાના છે. કોઇ પણ બાહ્ય તપની આરાધના ચાલુ હોય તો સ્વાધ્યાય, ધ્યાન વગેરે આત્યંતર તપમાં વિશેષ અનુકૂળતા રહે છે.
મુનિએ રાત્રિના ચોથા પ્રહરમાં સૂર્યોદય પહેલા બે ઘડીના સમયમાં પ્રતિક્રમણ કરવાનું વિધાન છે. ત્યારે આજુબાજુ રહેનારા ગૃહસ્થોને નિદ્રામાં ખુલના ન થાય તે માટે મુનિ મંદ સ્વરે સ્વાધ્યાય કરે. - સંક્ષેપમાં, સાધક માટે જિનેશ્વર દેવોએ આ સમાચારી કહી છે. તેનું આચરણ કરીને ઘણા જીવો સંસાર સાગર તરી ગયા છે.
| (છવ્વીસમું અધ્યયન સંપૂર્ણ)
૧૧૦
