________________
તેત્રીસમું અધ્યયન
કર્મ પ્રકૃતિ
સંસાર પરિભ્રમણનું મૂળ કારણ કર્મબંધ છે. જીવ સ્વયં ચૈતન્ય સ્વરૂપી, શુદ્ધ, અજર-અમર છે પરંતુ સોનાની ખાણમાં સોનું અને માટી જેમ સહજ રીતે મિશ્ર થયેલા હોય છે, તે જ રીતે જડ કર્મો અને જીવ અનાદિકાળથી એકમેક રૂપે રહેલા છે.
જડ કર્મોના સંયોગે જીવ પોતાનો સ્વભાવ છોડી વિકારી ભાવો કરે છે અને જન્મ-મરણનું ચક્ર ચાલુ રહે છે.
કર્મોના અનંત પ્રકાર છે. તેમ છતાં તેના સ્વરૂપ આદિની સામ્યતાની અપેક્ષાએ જ્ઞાનીઓએ તેના મુખ્ય આઠ વિભાગ કર્યા છે.
૧) જ્ઞાનાવરણીય ૨) દર્શનાવરણીય ૩) વેદનીય ૪) મોહનીય ૫) આયુષ્ય ૬) નામ ૭) ગોત્ર ૮) અંતરાય
૧) જ્ઞાનાવરણીયઃ
જેના દ્વારા પદાર્થનું સ્વરૂપ વિશેષ-વિશેષરૂપે જાણવામાં આવે, તેનું નામ જ્ઞાન છે. જ્ઞાનોપયોગને ઢાંકનાર કર્મનું નામ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે.
૨) દર્શનાવરણીયઃ જેના દ્વારા પદાર્થનો સામાન્ય બોધ થાય તે દર્શન ગુણ છે. આત્માના દર્શનોપયોગને ઢાંકનાર કર્મનું નામ દર્શનાવરણીય છે.
૩) વેદનીય કર્મઃ આત્માને ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ અને દુઃખનો અનુભવ કરાવે, તેનું નામ વેદનીય કર્મ.
૪) મોહનીય કર્મઃ જે કર્મના પ્રભાવથી આત્મા મૂઢ બની જાય છે, તે મોહનીય કર્મ. આ કર્મના કારણે આત્માને હેય-ઉપાદેયનું ભાન રહેતું નથી.
૧૬૩
