________________
અધ્યયનમાં ‘ઇન્દ્રિય નિગ્રહ’ શીર્ષક નીચે પણ આપવામાં આવી છે, તેથી અહીં પુનરાવર્તન કરવાનું આવશ્યક નથી.
મનોવિજયઃ
મદોન્મત્ત બનેલો હાથી કોઇ હાથણીને જોઇને તેને મળવા ચારે બાજુ દોડે છે અને ક્યારેક ખાડામાં પડી જાય ત્યારે રાજસેવકોના હાથે પકડાઇ જાય અને ક્યારેક વિનાશ પામે છે. અહિં હાથીનો હાથણી પ્રત્યે મોહભાવ જ પ્રધાન છે.
આ જ રીતે મનુષ્ય પણ વિષય વિકારના ભાવોમાં આસક્ત થઇને આ ભવમાં જ કેટલાય પ્રકારની દુર્દશા પ્રાપ્ત કરે છે, તેમજ વિવિધ પ્રકારે હિંસા કરે, જુઠુ બોલે, ચોરી કરે, પરિગ્રહ કરે વગેરે અનેક દોષોનું સેવન કરે છે.
પરિણામે આ ભવમાં આકુળ-વ્યાકુળતાથી ચિત્ત-સમાધિનો ભંગ કરે છે.
અને જન્મ-મરણની પરંપરા વધારે છે.
રૂપ, શબ્દ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને વિષય વાસના - આ છ પ્રકારના વિષયોથી જે સાધક વિરક્ત રહે છે, તે ભવ ભ્રમણથી છૂટી જાય છે.
દુઃખનું કારણ રાગ-દ્વેષઃ
શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ પુદ્ગલના ગુણ છે અને પુદ્ગલ જડ પદાર્થ છે; સુખદુઃખનું વેદન કરવાનો તેનો સ્વભાવ નથી પરંતુ જીવમાં અનાદિકાલીન રાગ-દ્વેષના ભાવો ભરેલા છે; પૂર્વગત સંસ્કાર વશ જીવ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ કે સ્પર્શમાં પ્રિય-અપ્રિય ભાવોનું આરોપણ કરે છે. એક જ શબ્દ એક વ્યક્તિને પ્રિય લાગવાથી રાગનું કારણ બને છે અને બીજી વ્યક્તિને તે જ શબ્દ અપ્રિય લાગવાથી દ્વેષનું કારણ બને છે.
તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે શબ્દમાં પ્રિયપણું કે અપ્રિયપણું નથી પરંતુ વ્યક્તિ પોતાના ભાવ અનુસાર તેમાં પ્રિય-અપ્રિયપણાનું આરોપણ કરે છે.
ઇચ્છા નિયંત્રણઃ
સાધક પોતાના કાર્યોમાં અન્ય શ્રમણની સહાયની ઇચ્છા ન કરે, સ્વાવલંબી
૧૬૧
