________________
દ્રવ્યથી – ચારે અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેઃ ૧) ધર્માસ્તિકાયઃ જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યની ગતિમાં સહાયક થાય છે. ૨) અધર્માસ્તિકાય જીવ અને પુદ્ગલને સ્થિર થવામાં સહાયક થાય છે.
૩) આકાશાસ્તિકાયઃ જીવન અને પુદ્ગલ દ્રવ્યને રહેવા માટે સ્થાન આપે છે, આધારભૂત બને છે.
૪) કાળઃ જે દ્રવ્ય સર્વ દ્રવ્ય પર વર્તી રહ્યું છે તે કાળ વર્તના તેનો ગુણ છે. કાળ દ્રવ્યના પ્રભાવે જીવ અને પુદ્ગલની પર્યાયો નવી હોય, તે જુની થાય; જુની હોય તે નષ્ટ થાય છે.
રૂપી અજીવના ચાર પ્રકારઃ રૂપી અજીવ દ્રવ્યના સ્કંધ, સ્કંધના દેશ, સ્કંધના. પ્રદેશ અને પરમાણું એ ચાર ભેદ છે.
સ્કંધઃ બે અથવા બેથી વધારે પરમાણુંઓનો સમૂહ સ્કંધ કહેવાય છે. લોકમાં પુદ્ગલ સ્કંધ અનંત છે. તે સર્વે મળીને પુદ્ગલાસ્તિકાય કહેવાય છે. પરંતુ તે સમસ્ત પુદ્ગલોનો અખંડ એક સ્કંધ થતો નથી. જેમ અનેક બુંદીના દાણા ભેગા થાય ત્યારે લાડવો બને છે તેમ અનેક પરમાણું ભેગા થાય ત્યારે સ્કંધ બને છે.
બે પરમાણું ભેગા થાય, તેને બે પ્રદેશી સ્કંધ, ત્રણ પરમાણું ભેગા થાય તેને ત્રિપ્રદેશી ઢંધ કહે છે. આ રીતે સંખ્યાત, અસંખ્યાત કે અનંત પરમાણું ભેગા થતાં ક્રમશઃ સંખ્યાત પ્રદેશી, અસંખ્યાત પ્રદેશી અને અનંત પ્રદેશી ઢંધ કહેવાય
દેશઃ સ્કંધના અમુક કલ્પિત વિભાગનું નામ દેશ છે. જેમકે અર્ધો લાડવો, પા લાડવો, લાડવાનો એક ટૂકડો, તેમ સ્કંધનો એક ભાગ પુદ્ગલાસ્તિકાયનો દેશ કહેવાય છે.
પ્રદેશઃ સ્કંધના અવિભાજય અંશ કે જે પોતાના સ્કંધ સાથે જાડાયેલા હોય, તેને પ્રદેશ કહે છે. જેમકે લાડવાનો અવિભાજય અંશ તે બુંદી લાડવાથી છૂટી પડી ન હોય, ત્યાં સુધી તેનો પ્રદેશ કહેવાય છે.
१८४
