________________
બાર વનસ્પતિ કાય લોકના જીવો લોકના અમુક ભાગમાં જ છે.
પ્રત્યેક શરીરી બાર વનસ્પતિકાયઃ જે જીવોમાં પ્રત્યેક જીવનું શરીર સ્વતંત્ર હોય, એક શરીરમાં એક જીવ હોય તે પ્રત્યેક શરીરી બાર વનસ્પતિ કાય. તેના અનેક ભેદ છે – વૃક્ષ, ગુચ્છ, ગુલ્મ, લત્તા, વેલા, ધાન્ય વગેરે.
સાધારણ શરીરી વનસ્પતિ કાયઃ એક શરીરમાં એકસાથે અનંત જીવો રહેતા હોય, તે સાધારણ શરીરી વનસ્પતિ કાય. તેમના શરીર જન્ય આહાર, નિહાર, શ્વાસોચ્છવાસ આદિ ક્રિયાઓ પણ એક સાથે જ થાય છે. તેના કંદ અથવા મૂળ બને જમીનમાં રહે છે. તેથી તેને કંદમૂળ કહે છે.
વનસ્પતિકાયની સ્થિતિઃ અનેક જીવોની અપેક્ષાએ અનાદિ-અનંત છે. એક જીવની અપેક્ષાએ સાદિ-સાંત છે. ભવસ્થિતિ - પ્રત્યેક શરીરી બાદર વનસ્પતિની સ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ દશ હજાર વર્ષ; કાયસ્થિતિ – પ્રત્યેક શરીરી - જઘન્ય અંતર્મુહુર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૭૦ ક્રોડાક્રોડી સાગરોપમ, સાધારણ શરીરી – જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાળ; અંતર – જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્યાત કાળ.
ત્રસકાયઃ
ત્રસ જીવોના બે પ્રકાર છે – ગતિ ત્રસ અને લબ્ધિ ત્રસ. ત્રસ નામકર્મના ઉદયથી જે જીવો સ્વયં હલન ચલન કરી શકે છે, તેવા બે ઇન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવો લબ્ધિ ત્રસ અને જે જીવો ત્રસ નામ કર્મનો ઉદય ન હોવા છતાં ગતિ ક્રિયાપ્રત્યક્ષ જોઇ શકાય તેવા સ્થાવર જીવોને (અગ્નિકાય અને વાયુકાયને) ગતિ ત્રસ કહે છે. પાણીમાં પણ પ્રત્યક્ષ ગતિ દેખાય છે પરંતુ તેની ગતિ સ્વયં અને સ્વતંત્ર નથી, તે કેવળ નિચાણવાળા અને ઢાળ વાળા પ્રદેશ તરફ ગતિ કરે છે; તેથી તેની ગણના ગતિ ત્રસમાં કરી નથી.
અગ્નિકાયઃ
અગ્નિ જ જેનું શરીર છે, તેને અગ્નિકાય કહે છે. તેના પણ સુક્ષ્મ-બાર, પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા એમ ચાર ભેદ છે. અગ્નિના એક તણખામાં અસંખ્યાતા
૧૯૨
