________________
૫) આયુષ્ય કર્મઃ જે કર્મના ઉદયથી એક ગતિમાં પોતાની નિયત સમયમર્યાદા સુધી રોકાઇ રહે, તેને આયુષ્ય કર્મ કહે છે. આયુષ્ય કર્મ જીવને નિયત સમય પહેલાં બીજી ગતિમાં જવા દેતું નથી.
૬) નામ કર્મઃ જે કર્મના ઉદયથી શરીર, આંગોપાંગ આદિની રચના થાય, તેને નામ કર્મ કહે છે.
૭) ગોત્ર કર્મઃ ગોત્ર કર્મ જીવને જાતિ, કુળ આદિની ઉચ્ચ-નિમ્ન અવસ્થાઓ પ્રાપ્ત કરાવે છે.
૮) અંતરાય કર્મઃ જે કર્મ દાન-ભોગ આદિમાં અંતરાયવિપ્ન ઉપસ્થિત કરે છે, દેનારની દેવાની અને લેનારની લેવાની ઇચ્છા હોવા છતાં બન્નેની ઇચ્છા પૂર્ણ ન થવા દે; તેને અંતરાયકર્મ કહે છે.
કર્મબંધની પ્રક્રિયાઃ આ લોકમાં આઠ પ્રકારની વર્ગણાના પુદ્ગલો ભર્યા છે. તેમાં એક કાર્મણ વર્ગણા-કર્મ યોગ્ય પુદ્ગલો છે. તે પણ સમગ્ર લોકમાં વ્યાપ્ત છે. કષાય અને યોગના નિમિત્તથી આત્મપ્રદેશોમાં કંપન થાય છે અને કાર્પણ વર્ગણાના પુદ્ગલોનો આત્મા સાથે સંયોગ થાય છે. કાશ્મણ વર્ગણાના પુદ્ગલો જયાં સુધી જીવે ગ્રહણ કર્યા ન હોય ત્યાં સુધી તે કર્મ કહેવાતા નથી, પરંતુ જીવ જયારે વિકારી ભાવોથી તે પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરીને આત્મા સાથે એકમેક કરે ત્યારે જ તે કર્મનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
કર્મબંધના ચાર પ્રકારઃ
કર્મ બંધાય તે પૂર્વે કાર્મણ વર્ગણામાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનું કે અન્ય કોઇ પણ પ્રકારનું વિભાજન હોતું નથી. પરંતુ કર્મબંધ થાય તે જ સમયથી તેના ચાર પ્રકાર થાય છેઃ
૧) કર્મોની પ્રકૃતિ - પ્રકૃતિ બંધ ૨) કર્મોની સ્થિતિ – સ્થિતિ બંધ ૩) કર્મોનો અનુભાગ – ફળ આપવાની તરતમતા, અનુભાગ બંધ૪) કર્મ વર્ગણાના પુદ્ગલોનો જથ્થો – પ્રદેશ બંધ.
૧૬૪
