________________
મહાવિગયોનો તથા ગરિષ્ટ પદાર્થોનો ત્યાગ કરવો, ૫) કાયાક્લેશઃ શરીરને કષ્ટ આપવું, લોચ કરવો, ખુલ્લા પગે ચાલવું, આતાપના લેવી, કઠિન આસન કરવા વગેરે, ૬) સંલીનતાઃ ઇન્દ્રિય, કષાય અને યોગોનું ગોપન કરવું તેમજ એકાંતા સ્થાનમાં નિવાસ કરવો, તે પતિસંલીનતા તપ છે.
જે તપ મુખ્યત્વે શરીરથી સંબંધિત હોય, જેમાં શરીર દ્વારા ભોગવી શકાય તેવા બાહ્ય દ્રવ્યોનો આંશિક કે સર્વાશે ત્યાગ થતો હોય, જેનો પ્રભાવ સીધો શરીર ઉપર પડતો હોય, જેને લોકો જાણી અને જોઇ શકતા હોય, તેને બાહ્ય તપ કહે છે.
બાહ્ય તપ - ૧) અનશનઃ
અનશન તપના બે પ્રકાર છે – ૧) ઇત્વરિક ૨) જીવન પર્યંતનું અનશન. ઇ–રિક અનશન આકાંક્ષા અને મર્યાદા સહિત હોય છે. જીવન પર્યંતનું અનશનઆકાંક્ષા અને મર્યાદા રહિત હોય છે.
ઇ–રિક તપના છ પ્રકાર છે – ૧) શ્રેણીતપ ૨) પ્રતર તપ ૩) ઘન તપ૪) વર્ગ તપ ૫) વર્ગ-વર્ગ તપ અને ૬) ઇચ્છા પ્રમાણે અનેક પ્રકારનું પ્રકીર્ણ તપ.
જીવન કાળમાં વિવિધ પ્રકારના તપનું આચરણ કરનાર સાધક મરણ સમયે સંલેખના – સંથારાની આરાધના સમાધિપૂર્વક કરી શકે છે.
મરણ કાલિક અનશન તપઃ મરણ કાલિક અનશન તપ કાયચેષ્ટાને આધારે પડખું બદલવું વગેરે ક્રિયા સહિત અને ઉક્ત ક્રિયા રહિત એમ બે પ્રકારનું છે. અથવા, મરણકાલિક અનશનના સપરિકર્મ અને અપરિકમ એમ બે ભેદ છે. તથા નિર્ધારીમ અને અનિહરીમ એમ બે ભેદ પણ થાય છે. બન્નેમાં આહારનો ત્યાગ હોય છે.
મરણ કાલિક અનશનને વ્યવહાર ભાષામાં સંથારો અથવા પંડિત મરણ પણ કહે છે. તેના ત્રણ ભેદ છે – ૧) ભકત પ્રત્યાખ્યાન ૨) ઇંગિત મરણ ૩) પાદપોપગમન મરણ.
૧૪૫
