________________
ધ્યાન અશુભ કર્મબંધના હેતુ હોવાથી ‘તપ’માં તેનો સમાવેશ નથી.
ધર્મધ્યાનઃ તેના ચાર ભેદ છે – ૧) આજ્ઞાવિચયઃ સાધુ અને શ્રાવકો માટે જિનેશ્વરની શું આજ્ઞા છે તેનો વિચાર કરવો. ૨) અપાય વિચયઃ ચાર ગતિરૂપ સંસાર પરિભ્રમણના દુઃખો અને દુઃખના કારણો દૂર કરવાનો વિચાર કરવો. ૩) વિપાક વિચયઃ વર્તમાને અનુભવાતી અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિ પોતાના જ કર્મોનું ફળ છે, તેનો વિચાર કરવો. ૪) સંસ્થાન વિચયઃ જીવના પરિભ્રમણના સ્થાન રૂપ ચૌદ રાજલોકના સંસ્થાન અંગે વિચાર કરવો.
આ ચાર પ્રકારના ધર્મધ્યાન દ્વારા ધર્મ તત્ત્વોનું ચિંતન કરતાં આત્મામાં સંવેગ અને નિર્વેદ ભાવોની વૃદ્ધિ થાય છે.
શુક્લ ધ્યાનઃ ધર્મધ્યાનની એકાગ્રતા અને શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થતાં સાધક સાતમા અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનની પરિણામ દશાને પાર કરી આઠમા ગુણસ્થાનમાં પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે શુક્લ ધ્યાનને પામે છે.
અપ્રમત્ત સંયત જીવો મોહનીય કર્મનું ઉપશમન અથવા ક્ષય કરવા ઉદ્યત થાય અને પ્રતિસમય અનંતગુણી વિશુદ્ધિથી પ્રવર્ધમાન પરિણામવાળો બને ત્યારે તે અપૂર્વકરણ નામના આઠમા ગુણસ્થાનમાં પ્રવેશ કરે છે; ત્યાં શુક્લ ધ્યાનનો પ્રારંભ થાય છે. શુક્લ ધ્યાનના ચાર ભેદ છેઃ
૧) પૃથક્ત્વ વિતર્ક સવિચાર શુક્લ ધ્યાન ૨) એકત્વ વિતર્ક અવિચાર શુક્લ ધ્યાન ૩) સુક્ષ્મ ક્રિયા અપ્રતિપાતિ શુક્લ ધ્યાન ૪) સમુચ્છિન્ન ક્રિયા અનિવૃત્તિ શુક્લ ધ્યાન.
ધર્મધ્યાનથી આત્માની બહિર્મુખી ચિતવૃત્તિ અંતર્મુખી બને છે અને શુક્લ ધ્યાનથી આત્મા સ્વભાવમાં સ્થિત થતો જાય છે, તેથી કર્મબંધ અટકી જાય અને પૂર્વકૃત કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
૧૫૨
આત્યંતર તપ - ૬) વ્યુત્સર્ગ તપઃ
સૂતા-સૂતા, બેઠા-બેઠા કે ઊભા-ઊભા કોઇપણ અવસ્થામાં મુનિ શરીરનું
