________________
બાહ્ય તપ - ૫) કાય ફ્લેશઃ
શરીરનું મમત્વ છોડી નિર્જરાના લક્ષે કષ્ટ સહન કરવાની સાધનાને કાયક્લેશ તપ કહે છે. કેશલેચન, પાદવિહાર, આતાપના, વીરાસન વગેરે કાયક્લેશ તપ
છે.
તે સાધનામાં અનુભવાતા કષ્ટને સાધક સમભાવપૂર્વક સહન કરે છે તેથી સાધક અપ્રમત્ત બને છે. પ્રત્યક્ષ કષ્ટપ્રદ દેખાતી સાધના આત્માની અપેક્ષાએ સુખાકારી છે.
બાહ્યતપ - ૬) પ્રતિસંલીનતા તપઃ
દ્રવ્ય અને ભાવથી આત્માને નિયંત્રિત રાખવો, તે પ્રતિસલીનતા તપ છે. તેના ચાર પ્રકાર છેઃ
૧) ઇન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતાઃ ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ કરવો. પાંચે ય ઇન્દ્રિયોને તેના વિષયો તરફ આકર્ષિત ન થવા દેવી પરંતુ તેને વશમાં રાખવી.
૨) કષાય પ્રતિસલીનતાઃ પ્રસંગે ઉપસ્થિત થતાં ક્રોધ આદિ કષાયો ન કરવા, તેના ઉદયને જ્ઞાન અને વૈરાગ્યના બળપૂર્વક નિષ્ફળ કરી દેવો.
૩) યોગ પ્રતિસંલીનતાઃ મન, વચન, કાયાના યોગોની અનાવશ્યક પ્રવૃત્તિઓ ઘટાડવી.
૪) વિવિક્ત શયનાસનતાઃ સ્ત્રી, પશુ, નપુંસકથી રહિત સ્થાનમાં વસવાટ કરવો તે. આ તપથી ચિત્તની એકાગ્રતા, આત્મ શાંતિ, ધ્યાન સિદ્ધિ વગેરે લાભ થાય છે.
આત્યંતર તપ -૧) પ્રાયશ્ચિતઃ
સાધનામાં સાવધાન રહેવા છતાં કેટલાક દોષોનું સેવન થઇ જાય, પોતાના અપરાધનું નિરાકરણ કરવા માટે મુનિ જે અનુષ્ઠાન કરે, પ્રમાદજન્ય દોષોનો પરિહાર કરવો તે પ્રાયશ્ચિત તપ છે. તેના દસ પ્રકાર છે.
૧૪૯
