________________
દશ્ય રંગો સિવાયનાં તરંગો અદશ્ય કોટિના છે. ઉષ્મા-ઊર્જાના તરંગો ઇન્ફા-રેડ” (infra-red) તરંગોનાં કિરણોના રૂપમાં ઉત્સર્જન થાય છે. જાંબુડી રંગના તરંગોથી નાના તરંગ લંબાઈવાળી અદશ્ય તરંગો પરા-જાંબુડી (ultra violet) કિરણોના રૂપમાં હોય છે.
એક્ષ-રે (x-ray) પણ સૂક્ષ્મતર વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગો જ છે. ગતિમાન વિદ્યુત ભારની ઊર્જાના કિરણો જે વિદ્યુતચુંબકીય તરંગોના રૂપમાં હોય છે, એની તરંગ લંબાઈ ૩૦૦ મીટર અને કંપન-આવૃત્તિ (frequency) લગભગ ૧૦ હર્ટ્ઝ હોય છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિક જગદીશચંદ્ર બોઝે પ્રયોગશાળામાં ૫ મિ.મી.થી ૨૫ મિ.મી.ના ગાળામાંની તરંગ લંબાઈવાળા વિદ્યુત ચુંબકીય ઉત્પન્ન કર્યા હતા. વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગોના આધાર પર જ આધુનિક “દૂર-સંચારની પ્રક્રિયાનો વિકાસ સંભવ થયો છે. આજે તો હવે ટૂંકા રેડિયો તરંગો અને લાંબા રેડિયો તરંગોની તરંગ લંબાઈ ક્રમશઃ ૧૦૦ મીટર અને ૧થી ૧૦ લાખ મીટર હોય છે. આધુનિક સંદેશ વ્યવહારમાં વિદ્યુતચુંબકીય-તરંગોનો ઉપયોગ થવાથી આ રેડિયો તરંગોના ફળ સ્વરૂપે દૂર-સંચાર ક્ષેત્રમાં એક ક્રાંતિ આવી છે. આયનીકત વાયુઓમાં વિદ્યુત અવિસર્જન (discharge)
સામાન્ય રીતે સૂકી અને રજકણ-યુક્ત શુદ્ધ હવામાં જ્યારે વાતાવરણનું દબાણ સામાન્ય હોય છે, ત્યારે એ હવા વિદ્યુતની અવાહક (bad conduction) હોય છે. આનું કારણ એ છે કે એ વખતે હવામાં કોઈ પણ સ્વતંત્ર “આયન' નથી હોતું - ન ઘન આયન હોય છે કે ન ઋણ આયન. એટલે એની હવામાંથી કોઈ વિદ્યુત પ્રવાહ પસાર થઈ શકતો નથી. પણ જો કોઈ પ્રકારે એનું આયનીકરણ થઈ જાય તો એ હવા વિદ્યુતની અવાહક બની જાય છે. આયનીકરણનું એક કારણ છે – એમાં રહેલાં બે ધાતુના ઇલેક્ટ્રોડની વચમાં આવેલું ઉચ્ચ વોલ્ટેજ એટલે કે વિદ્યુત સ્થિતિમાનનું અંતર અથવા પોટેન્શિયલ ડિફરન્સ. (potential difference)
આવી રીતે કોઈ નળીમાં ભરેલા વાયુમાં, છેડા પર રહેલા બે ધાતુના ઇલેક્ટ્રોડોની વચ્ચે જ્યારે ઊંચા વોલ્ટેજ સ્થાપિત કરવામાં આવે, ત્યારે વાયુનું આયનીકરણ થઈ જાય છે. એમાં વિદ્યુતનું વિસર્જન (discharge) થઈ શકે છે, જે એક વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગ અથવા ઊર્જાના રૂપમાં દેખાય છે. એ ઊર્જાને સામાન્ય રીતે એક તણખા (spark)ના રૂપમાં જોઈ શકાય છે. આ પ્રક્રિયાનો પ્રયોગ નળીમાં રહેલી હવા કે વાયુ (gas)નું દબાણ (pressure) વધારી કે ઘટાડીને અલગ
25
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
