________________
(૩) વીજળી-પ્રવાહમાં જ્યારે (પ્રતિશોધ) અવરોધ (Resistance) થાય છે, તો
પદાર્થમાં ગરમી ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે કે વિદ્યુત-ઊર્જા તાપ-ઊર્જામાં બદલવા લાગે છે. બલ્બમાં અવરોધ ઘણો હોય છે. તાપની માત્રા અવરોધને સમાનુપાતિ છે. નાના તારની અપેક્ષા લાંબા તાર વધારે અવરોધ પેદા કરે છે. બલ્બની અપેક્ષા હીટરમાં તાર લાંબા હોય છે, એટલે હીટરમાં તાપમાન અધિક પેદા થાય છે. તાંબાંનો તાર બહુ ઓછો અવરોધ પેદા કરે છે, એટલે જ્યારે વીજળીનો પ્રવાહ એમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે ટંગ્સ્ટનની અવરોધકતા તાંબાંની અપેક્ષા વધારે છે. એના તાર (Filament)માં વિદ્યુત પ્રવાહનું પરિવર્તન ઉષ્મા-ઊર્જા અને પ્રકાશ ઊર્જામાં આસાનીથી થાય છે. ટંગ્સ્ટનનો પિગલાંક ઊંચો હોવાથી એ સામાન્યતઃ પીગળતું નથી. (૪) જ્યારે કોઈ ચાલક (તાર)નું તાપમાન એના જવલન-બિંદુ સુધી પહોંચી જાય અને એની આસપાસની હવાથી રાસાયણિક ક્રિયાનો અવસર મળે તો એ બળી શકે છે. આ બળવાની ક્રિયામાં તાપ અને પ્રકાશ પેદા થાય છે. આ રાસાયણિક ક્રિયાથી એ ચાલક પદાર્થનો ઑકસાઈડ બને છે.
૩
(૫) ધાતુમાં વિદ્યુત ધારા પ્રવાહિત થવાથી એ ધાતુમાં તાપની ઊર્જા પેદા થાય છે. આ તાપ એની અવરોધક શક્તિ પર નિર્ભર કરે છે. વિદ્યુત-પ્રવાહથી જે તાપ પેદા થાય છે. એનાથી હીટરમાં ચાલક (ધાતુ) પદાર્થ લાલ ગરમ થઈ શકે છે. અથવા પીગળીને તરલ (પ્રવાહી) રૂપમાં બદલાઈ શકે છે, જેમ ફ્યૂઝ (fuse)માં થાય છે. બલ્બમાં ફિલામેન્ટ પીગળ્યા વગર ગરમ થયા પછી પ્રકાશ કરે છે.
(૬) ઇલેક્ટ્રિક બલ્બ : બે પ્રકારના છે ઃ (આ સંબંધમાં વિસ્તૃત ચર્ચા આગળ કરેલ છે.) (૧) વાયુરહિત (vacuum) (૨) નિષ્ક્રિય ગેસવાળા.
વાયુરહિત ગોળામાં રાખેલા ટંગ્સ્ટન ફિલામેન્ટ (તંતુ)માં જ્યારે વિદ્યુતપ્રવાહ વહે છે, ત્યારે એના અવરોધના કારણે એમાં તાપ અને પ્રકાશ બન્ને પેદા થાય છે. આ અગ્નિની જેમ બળવાની ક્રિયા નથી. અહીં તાપ અને પ્રકાશ પેદા થવાનું એક ત્રીજું કારણ છે વિદ્યુત પ્રવાહ, તથા એ સુચાલક પદાર્થની અવરોધકતા અને ઊંચો તાપક્રમ (લગભગ ૩૦૦૦ ડિગ્રી સે.) પર પણ પીગળ્યા વગર પ્રકાશ કિરણો પેદા કરવાની શક્તિ (ક્ષમતા) છે. જ્યારે પહેલો બલ્બ થોમસ આલ્વા એડિસને બનાવ્યો હતો ત્યારે વાયુરહિત (vacuum) બલ્બમાં ફિલામેન્ટ રાખેલો હતો. પણ એમાં ટંગ્સ્ટન ધીરે-ધીરે બાષ્પીભવન થઈને બલ્બની દીવાલો
Jain Educationa International
148
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
