________________
સૂર્યપ્રકાશ, ચંદ્રપ્રકાશ, આગિયાનો પ્રકાશ, જઠરાગ્નિ, તાવની ગરમી વગેરે સચિત્ત તેઉકાય સ્વરૂપ નથી. આવો ઉલ્લેખ અન્ય શાસ્ત્રોમાં મળે છે. માટે તેની અહીં બાદબાકી સમજી લેવી.) “જે બીજા પણ પદાર્થો ઉપરોક્ત રીતે ઉષ્ણતા, દાહકતા વગેરે લક્ષણવાળા હોય તે બાદ તેઉકાયરૂપ સમજવા.” કેટલી દીર્ઘદૃષ્ટિથી સ્પષ્ટ શબ્દોમાં અગ્નિકાય જીવની ઓળખ પન્નવણાસૂત્રમાં મળે છે ! જીવાભિગમસૂત્રની પ્રથમ પ્રતિપત્તિના રૂપમાં સૂત્રમાં પણ આ જ શબ્દો જોવા મળે છે. ૨૨
ઉત્તરઃ પહેલાં આપણે ઘર્ષણ અથવા સંઘર્ષને સમજીએ.
ઘર્ષણ અથવા સંઘર્ષ-સમુસ્થિતિનો સામાન્ય અર્થ છે – બે ઘન પદાર્થો વચ્ચે ઘર્ષણ-ઘસવાની ક્રિયા પ્રશ્નમાં ઘર્ષણનો જે અર્થ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, એ પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં સંગત નથી. પદાર્થ એટલે ઘન, પ્રવાહી અથવા વરાળ રૂપ પુદ્ગલ - જેને સામાન્ય રીતે મેટર (matter) કહેવાય છે અને પ્રકાશ, ધ્વનિ વગેરે ઊર્જા રૂપ પુદ્ગલ જેને (energy) કહેવાય છે – બંને એક જ પુદ્ગલાસ્તિકાય નામના દ્રવ્યના જ બે રૂપ છે, તો પણ એના ગુણધર્મની ભિન્નતાના આધાર પર મેટર અને એનજીર્ને બે અલગ-અલગ અસ્તિત્વના રૂપમાં ગણવામાં આવે છે. ચુંબકીય ક્ષેત્ર (magnetic field)ની રેખાઓ મેટરના રૂપમાં નથી હોતી, માત્ર ઊર્જાના રૂપમાં હોય છે. એટલે એ બેની સાથે થનારું “ઈન્ટરેક્શન' ('Inter action') ભૌતિક અર્થમાં સંઘર્ષ અથવા ઘર્ષણની કોટિમાં આવતું નથી.”
જૈન આગમોમાં વર્ણિત સંઘર્ષ-સમુસ્થિત અગ્નિ સ્પષ્ટ રીતે ચકમક પથ્થર અથવા અરણીની લાકડી વગેરેના ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન આગના રૂપમાં બતાવવામાં આવી છે.
પ્રસ્તુત પ્રશ્નને આપણે આ પ્રમાણે રાખી શકીએ છીએ - શું વીજળીની ઉત્પત્તિ ફક્ત ઘર્ષણથી જ થાય છે? ઘર્ષણથી ઉત્પન્ન થવાથી એવી વિદ્યુતને સંઘર્ષ-સમુસ્થિત' અગ્નિ જ શા માટે માનવામાં ન આવે? વીજળી ઉત્પન્ન કરવા માટેની અનેક રીત છે. એના પર બે દૃષ્ટિઓથી વિચાર કરવો જોઈએ :
(ક) વીજળી ઉત્પન્ન કરવાની રીત સ્વયં હિંસા પર આધારિત છે કે નહીં? (ખ) વીજળી ઉત્પન્ન થાય પછી તે સચિત્ત તેઉકાય છે કે નહીં?
હાઇડ્રોલિક પાવર-હાઉસમાં વીજળી ટરબાઈન દ્વારા ઉત્પન્ન કરાય છે. તેમાં મેગ્નેટ (ચુંબકીને જોરથી ફેરવવા માટે પાણીને ઊંચાઈ ઉપરથી નીચે પાડવામાં આવે છે ત્યારે ચુંબક પર આવેલા તારમાં વિદ્યુત ઉત્પન્ન થઈ જાય
175
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
