________________
પણ એ પૌદ્ગલિક એટલે - અચિત્ત જ છે.
૨. સૂર્યની રોશનીથી તપેલી પૃથ્વી અચિત્ત છે.
૩. કોલસા આદિ બળી ગયા પછી બચેલી રાખ ગરમ છે, પણ અચિત્ત છે. ૪. ગરમ તવો અથવા ગરમ લોખંડનો અગ્નિ સાથેનો સંપર્ક છૂટી જાય પછી એ અચિત્ત છે.
૫. ગરમાગરમ ભોજન પણ અગ્નિનો સંપર્ક છૂટી જાય પછી અચિત્ત છે. ૬. વાદળની અવસ્થામાં રહેલી વિદ્યુત Static electricity એટલે ઋણ વિદ્યુત આવેશવાળા વાદળ અને ઘન વિદ્યુત આવેશવાળા વાદળ સચિત તેઉકાય નથી.
૭. બલ્બની અંદ૨ વિદ્યમાન નિષ્ક્રિય ગેસ અથવા વાયુ વગરમાં રહેલી તંતુકુંડલી (filament coil) માં વિદ્યુત-પ્રવાહ જતો હોય ત્યારે તાપ અને પ્રકાશ પેદા થાય છે, પણ ઑક્સિજનના અભાવમાં એ અચિત્ત છે. બળતા દેવતા અથવા આકાશીય વીજળીથી આ ભિન્ન છે. ૮. ડૉ. જે. જૈન અનુસાર “ભઠ્ઠીમાં પાકતી ઈંટ અથવા લોખંડ (લોહઅયસ્ક)માં સાધારણ રીતે અપચયન (reduction) થાય છે, ઑક્સિડેશન નહિ. સચિત્ત અગ્નિમાં ઑક્સિડેશન થાય છે. ભઠ્ઠીમાં જે લોહ અયસ્ક છે તેને વિજ્ઞાનમાં FeO અથવા Fe O ુ કહે છે. એમાં રહેલું ઑક્સિજન એમાંથી નીકળીને કોલસાને બાળી શકે છે. પરંતુ આ પ્રક્રિયામાં ફક્ત કોલસાના બળવાને જ ચિત્ત તેઉકાય માન્યું છે, જેવી રીતે સાધારણ ચૂલો અથવા ભઠ્ઠીમાં ચિત્ત તેઉકાય માનીએ છીએ તેમ.’’
-
“એનું કારણ એ છે કે કેટલાક પદાર્થ એવા હોય છે જે ઉચ્ચ તાપમાન પર પણ પીગળતા નથી. જેમ જેમ એનું તાપમાન વધે છે, એની ગરમી વધે છે, રંગ બદલાય જાય છે ત્યારે અવરક્ત (infra-red) કિરણોથી વધીને દૃશ્ય પ્રકારનું ઉત્સર્જન શરૂ થાય છે. ભઠ્ઠીમાં તો એની રિફ્રેક્ટરી (refractory) પણ લગભગ એટલા જ તાપમાન સુધી ગરમ થાય છે, પણ એમાં પ્રકાશ પેદા નથી થતો. એ ધન રૂપમાં જ રહે છે. જેમ ચૂલા પર ખાવાનું બને છે, એમ જ ભઠ્ઠીમાં લોખંડ બને છે પાકે છે. લોખંડ બનાવવા માટે ભઠ્ઠીમાં ઊચ્ચ તાપમાન પર થોડી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ થવી જરૂરી છે. જેમાં ચૂનો અથવા અન્ય પદાર્થ લોહ અયસ્ક સાથે નાખીને પૂરી કરાય છે. આગ પણ બળે છે - કોલસા અને હવા, પણ ચિત્ત તેઉકાય તો કોલસા બળે તેમાં જ છે. લોહ-અયસ્કનું અપચયન
206
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
