________________
બાદર તેઉકાયના પાંચ પ્રકાર આ પ્રમાણે છે.
૧. અંગારા ૨. અગ્નિ ૩.અર્ચિ ૪. જ્વાળા અને ૫. મુર્ખર આ પાંચ પ્રકાર બાદ તેઉકાય (અગ્નિ)ના સૂત્રમાં કહ્યા છે. ૧. અંગારા : જ્યાં ધુમાડો અને જ્વાળા ન હોય એવું બનેલું ઇંધણ ૨. અગ્નિઇંધણમાં રહેલી જલનક્રિયા સ્વરૂપ. વિદ્યુત એટલે આકાશમાં ચમકનારી ઉલ્કા અને અશિન (વજ)ના સંઘર્ષથી ઉત્પન્ન થનારી
સૂર્યકાંત મણિમાંથી સંસરણ (પ્રગટ) થનારી ઈત્યાદિ. ૩. અચિ : ઇંધણની સાથે રહેલી જ્વાળા સ્વરુપ... ૪. મુર્મર : કોઈ કોઈ અગ્નિના કણવાળી ભસ્મ.
બાદર અગ્નિકાયના આ પાંચ ભેદ છે.
દસ વૈકાલિકની વ્યાખ્યા ગ્રંથો-જિનદાસચૂર્ણિ, અગસ્થિસંહચૂર્ણિ અને હરિભદ્રિય ટીકામાં આપેલા અર્થો તથા આચારંગ-નિર્યુક્તિની તુલના જ્યારે પ્રજ્ઞાપનાની ટીકાથી કરીએ છીએ, તો સ્પષ્ટ થાય છે અંગારા, વાળા, મુર્ખર, અર્ચિ અને અલાત ના વિષયમાં મોટેભાગે બધાનો સમાન અર્થ છે. પણ અગ્નિ, શુદ્ધાગ્નિ, ઉલ્કા, વિદ્યુત, અશનિ, નિર્ધાત, સંઘર્ષ-સમુસ્થિત તથા સૂર્યકાંતમણિમાંથી નિઃસૃતના વિષયમાં અર્થભેદ અથવા વ્યાખ્યા અભાવ છે.
દસ વૈકાલિક વ્યાખ્યાઓમાં અગ્નિને લોકપિંડમાં પ્રવેશેલા તેજસના રૂપમાં બતાવ્યો છે – જો કે દસ વૈકાલિક સૂત્રની હારિભદ્રિય ટીકા અને જિનદાસકૃતચૂર્ણિબન્નેમાં નિરિધન અગ્નિને શુદ્ધાગ્નિના રૂપમાં માન્યા છે. આચારંગ નિર્યુક્તિમાં “અગ્નિની અંદર ઇંધનમાં રહેલી જલનક્રિયા સ્વરુપ અગ્નિની સાથે વિદ્યુત ઉલ્કા અશનિ, સંઘર્ષ-ઉત્પન્ન અને સૂર્યકાંત મણિ-નિઃસૃત અગ્નિને લીધેલ છે. જ્યારે પ્રજ્ઞાપના (મૂળ)માં વિદ્યુત આદિ છ ભેદ સ્વતંત્ર રૂપમાં જ છે અને “અગ્નિને સ્વતંત્ર ભેદના રૂપમાં માનવામાં દસ વૈકાલિક (મૂળ)માં વિદ્યુત આદિ છ ભેદોમાં ફક્ત ઉલ્કાનો ઉલ્લેખ છે અને વ્યાખ્યામાં એને “ગગનાગ્નિ” તથા “વિદ્યુત (આકાશીય વીજળી) આદિના રૂપમાં બતાવ્યા છે.
આ બધા ભેદોની સમીક્ષા કરવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે અગ્નિના ભેદોના વિષયમાં પરમ્પરાનો ક્રમિક વિકાસ થયો છે. દસ વૈકાલિકની સૂચિ પૂર્વતર છે અને પન્નવણાની ઉત્તરકાલીન છે. દિગમ્બર ગ્રંથોમાં મૂલાચારમાં અંગારા, જ્વાળા, અચિ મુર્ખર, શુદ્ધાગ્નિ અને અગ્નિ-એમ છે ભેદ બતાવ્યા છે. એમાં દસ વૈકાલિકની માફક અગ્નિ અને શુદ્ધાગ્નિને અલગ અલગ લીધા છે તથા
29 *
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
