________________
જાય છે. એની અંદરનો ગેસ ઋણ અથવા ઘન આયનના રૂપમાં વિખંડિત થઈ વિદ્યુત-પ્રવાહ બનાવે છે. આ એક કડાકાના રૂપમાં એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી બહુ-શાખા (branches) અથવા મોજારૂપ વીજળી (like waves)ની જેમ વહીને ઊંચા વોલ્ટેજને પૂરેપૂરું ખેંચાણ રહિત કરી દે છે. આ કડાકો એકજ વાદળની અંદર અથવા બે વાદળોની વચમાં અથવા વાદળ અને ધરતીની વચ્ચે થઈ શકે છે. આ ગરમ પ્લાજમામા ઑક્સિજન, નાઇટ્રોજન, પાણીની બાષ્પ વગેરે ‘આયન’ના રૂપમાં રહે છે. આમાંથી પ્રકાશના ફોટોનનું વિકિરણ થાય છે. આ વિદ્યુત-ચુંબકીય (ઇલેક્ટ્રો-મેગ્નેટિક) વિકિરણ ઉચ્ચ તાપ અને પ્રકાશ ઉપરાંત ઉચ્ચ દબાણની ભયંકર ધ્વનિ અથવા ગર્જના પણ પેદા કરે છે. વિદ્યુતચાપ (ઝબકારો) ક્ષણિક સમાપ્ત થઈ જતાં વોલ્ટેજ શૂન્ય થઈ જાય છે. એટલે નિસ્તેજ ગેસો પાછો પોતાના મૂળ યૌગિક રૂપમાં પ્રકટ થાય છે. આ પ્લાઝમાની ઉપજના રૂપમાં ઓજોન ગેસ, નાઇટ્રોજન તથા બીજા ઑક્સાઇડ અને અન્ય યૌગિક પદાર્થો પણ પેદા થાય છે. આ પ્રક્રિયાથી દર વર્ષે ૩ કરોડ ટન સુધી સ્થિરીકૃત નાઇટ્રોજન બને છે. આ વિદ્યુત-ચાપ (ઝબકારા)થી કોઈ કોઈવાર એવા આગના ગોળા બની જાય છે જે ત્વરિત ગતિથી આવીને પૃથ્વીમાં સમાઈ જાય છે. તથા રસ્તામાં જે વસ્તુઓ આવે તેને બાળી નાખે છે. સાધારણ વિદ્યુત-ચાપ (વજ્રપાત) જે આકાશમાંથી પૃથ્વી પર પડે છે. એ પણ રસ્તામાં પડેલી વસ્તુઓને તીવ્ર ગરમી અથવા ઊર્જાના કારણે સળગાવીને કરીને બાળી નાખે છે.”
ડૉ. વિહારી છાયા જણાવે છે૯ “વાદળમાં નીચેના ભાગમાં જમા થયેલ ઋણ વિદ્યુતભાર પૃથ્વીની સપાટી પરની ઘન વીજળી દ્વારા ખેંચાણ પામે છે. આ ખેંચાણને લીધે વાદળામાંથી નીચે તરફ ઋણ વીજળીનો પ્રવાહ અને પૃથ્વીની સપાટી પર ઉપર તરફ ઘન વીજળીનો પ્રવાહ (કરંટ) વહે છે. અને બંનેનું જોડાણ હવાની અંદર જ થાય છે. તે વખતે તીવ્ર ઘન વિદ્યુતભાર પોઝીટીવ ચાર્જ પ્રકાશની ઝડપ ૩૪૧૦ કિલોમીટર/સેકંડ કરતાં ત્રીજા ભાગની ઝડપે એટલે ૧ સેકંડના એક લાખ કિલોમીટરની ઝડપે ગતિ કરે છે. તેના કારણે આકાશમાં તીવ્ર પ્રકાશનો લીસોટો કે ચમકારો જોવા મળે છે. આપણે “વીજળી થઈ” તેમ કહીએ છીએ. વીજળીના એક ચમકારામાં ૨૦,૦૦૦ થી ૪૦,૦૦૦ એમ્પિયરનો વીજળી પ્રવાહ ઉત્પન્ન થાય છે. સમજવા માટે સરખામણી કરીએ તો કહી શકાય કે ૧૦૦૦ વોટના વીજળીના બલ્બમાં માત્ર અંદાજે ચાર એમ્પિયર વીજળીનો પ્રવાહ વહેતો હોય છે. વળી જે બે બિંદુ વચ્ચે વીજળી વહે છે ત્યારે ૨૦ કરોડ વોલ્ટનું
Jain Educationa International
50
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
