________________
પોતાની ઊર્જાને વધુ પ્રમાણમાં દશ્ય પ્રકાશની ઊર્જામાં પરિવર્તન કરી શકે છે. દુર્ભાગ્યથી ક્રિપ્ટોનનું પ્રમાણ આપણાં વાતાવરણમાં બહુ જ ઓછું હોવાથી એનો પ્રયોગ વધારે મોંઘો પડે છે. એટલે એનો ઉપયોગ ફક્ત ખાસ લાઈટોના બલ્બમાં જ કરાય છે તથા સાથે નાઈટ્રોજન પણ થોડું મિશ્રણ કરાય છે.
ગોળામાં કદાચ થોડો ઑક્સિજન બચી પણ જાય તો એને ખલાસ કરવા માટે એક બીજી રીત પણ કામમાં લેવાય છે. એને માટે બલ્બની અંદર થોડો ફોસ્ફરસવાળો ગેટર(લેપ) હોય છે, જે અંદર બચેલા ઑક્સિજન સાથે પ્રતિક્રિયા કરી એને સમાપ્ત કરી નાખે છે, જ્યારે પહેલીવાર ફિલામેન્ટને ગરમ કરાય છે. આ પ્રમાણે બલ્બ-નિર્માતા આ વાતનો પાક્કો નિશ્ચય કરી લે છે કે બલ્બમાં ટંગ્ટનના ફિલામેન્ટની સાથે પ્રતિક્રિયા કરવાવાળો કોઈ ઑક્સિજન રહી જવો ન જોઈએ.
પ્રશ્ન : ટ્યૂબ લાઇટ (ફૂલોવેસન્સ લાઈટ)ની અપેક્ષા બલ્બની લાઈટ વધારે ગરમ શા માટે થાય છે?
ઉત્તર : બલ્બની લાઈટમાં રહેલા ટંગસ્ટનનો નાનો અમથો ફિલામેન્ટ પણ લગભગ ૨૫૦૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી ગરમ થઈ જાય છે. આ તાપમાન પર ફિલામેન્ટ જે ઉષ્મા-વિકિરણોનું ઉત્સર્જન કરે છે એની સાથે વધારે માત્રામાં દશ્ય પ્રકાશનું પણ ઉત્સર્જન થાય છે. પણ એની સાથે સાથે ફિલામેન્ટ પારરક્ત (ઈન્ફારેડ) વિકિરણોનું ઉત્સર્જન પણ વધારે માત્રામાં કરે છે. જે તાપ અને પ્રકાશના રૂપમાં હોય છે અને એના દ્વારા ઉષ્મા-ઊર્જાને બલ્બના કાચ સુધી વાહન અથવા ચાલન (કંડક્શન) અને સંવહન (કન્વેક્શન) પ્રક્રિયાના માધ્યમથી પહોંચાડાય છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ બલ્બની પાસે પોતાનો હાથ રાખે છે ત્યારે એને પારરક્ત-પ્રકાશ તથા ઉષ્મા એ બન્નેનો અનુભવ થાય છે તથા બલ્બ ગરમ લાગે છે. એનાથી ઊંધું ટ્યૂબ લાઈટ (અથવા ફ્લોરેસન્ટ લાઇટ)માં શું થાય છે, તે જોઈએ.
ફૂલોરેસેન્ટ લાઈટ પ્રકાશ આપે છે પણ ઉષ્મા પેદા નથી કરતી. એના ઇલેક્ટ્રોનનો પ્રવાહ પારો (મરક્યુરી)ના પરમાણુ સાથે ટકરાય છે. એનાથી એ પરમાણુ અલ્હા-વાયલેટ (પાર જાંબલી) કિરણોને ઉત્સર્જિત કરે છે. આ કિરણો ટ્યૂબની અંદરની દીવાલો પર રહેલા ફોસ્ફરસ પાઉડર પર પડે છે, જેનાથી દશ્ય પ્રકાશના રૂપમાં એનું ઉત્સર્જન થાય છે. સિદ્ધાંતની દષ્ટિએ તો આ આખી પ્રક્રિયાને કોઈ પણ જાતની ઉષ્મા-ઊર્જા (ગરમી) પેદા કર્યા વગર કરી શકાય છે. તો પણ
61
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
