________________
“જેનો વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત (Potential difference) એક સીમા (Limit)ને ઓળંગે છે, કે તરત જ વાદળોની અંદર રહેલી વિદ્યુત-વિરોધી શક્તિ અચાનક તૂટી જાય છે. એ વખતે વાદળા અને હવા જે પોતાની કુવાહકતાથી એ વિરોધી વિદ્યુતભારોના મિલનને રોકતા હતા, તે હવે રોકી શકતા નથી. એનું પરિણામ એ આવે છે કે ઋણ વિદ્યુતભારનો પહાડ તૂટતાં જેનો જથ્થો “
ડિસ્ચાર્જ (વિસર્જન)ના રૂપમાં વાદળામાં કડકે છે જેને આપણે તતિ-વિદ્યુત (lightning) અથવા વીજળીને ચમકવું કહીએ છીએ.”
વાદળોની નીચેના જે ઋણ વિદ્યુતભાર છે, તે પ્રેરણ (induction) દ્વારા પૃથ્વી (જમીન) ઉપર ઘન વિદ્યુતભાર પેદા કરે છે. જો કે ઉઠતી વરાળથી લદાએલી વચમાં રહેલી હવા આ બન્ને વિપરીત વિદ્યુતભારોને જુદા રાખવાની કોશિષ કરે છે, પણ જ્યારે વોલ્ટેજ અત્યંત તીવ્ર થઈ જાય છે, ત્યારે તેને ઓળંગીને ભારી વિદ્યુત ડિસ્ચાર્જ વિસર્જન) જમીન તરફ ધસી જાય છે જ્યાં ઓછામાં ઓછો અવરોધ હોય છે. ત્યાં ચમકીને જ્યારે ધરતી પર પડે છે ત્યારે એને જ વજઘાત અથવા વીજળીનો કડાકો (thunderbolt) કહેવાય છે. આગમોમાં એને “અશનિપાત’ કહેવામાં આવ્યું છે.
અમુક જગ્યાએ જમીનની સપાટીની વિશેષ પરિસ્થિતિઓમાં ઊંધી (ઉલટી દિશામાં) કડકતી વીજળી પણ પેદા થાય છે. જેમાં ઋણ વિદ્યુતભાર પૃથ્વીથી વાદળ તરફ કડકતી વીજળીના રૂપમાં દોડી પડે છે. આવી જાતના દશ્યો સાધારણ રીતે પૃથ્વીના નીચલા અક્ષાંશવાળા ક્ષેત્રોમાં જોવા મળે છે – દા.ત. ઇન્ડોનેશિયા, દક્ષિણ અમેરિકા, મધ્ય આફ્રિકા વગેરે. તડિત-વિદ્યુતનું બંધારણ
જે કડકડતી વીજળી આપણને આકાશમાં દેખાય છે, એ વિખરાએલી હવા અને ગેસ છે. ગેસના બે પડની વચ્ચે જ્યારે વિદ્યુત સ્થિતિમાનનો તફાવત (voltage) બહુ જ ઊંચો થઈ જાય છે ત્યારે એ ગેસની વિદ્યુરોધી શક્તિમાં ઝિંદ્ર પેદા કરે છે. એ અતિ ઉચ્ચ વોલ્ટેજથી ગેસ આયનીકૃત થઈને પ્લાજમા બની જાય છે. જે વિદ્યુત-ચાપ રૂપમાં પ્રગટ થાય છે. વિદ્યુતચાપ પ્લાઝમાં રૂપી ઝબકારા છે. પ્લાઝમાં એક ઢીલું સુવાહક છે. એક ઝબકારામાં આખા વાદળનો પૂરો વોલ્ટેજ વિસર્જિત થઈ જાય છે અને વાદળાનો વોલ્ટેજ પાછો શૂન્ય થઈ જાય છે.
વિદ્યુત-ચાપ રૂપી આ પ્લાનમાં પદાર્થની ચોથી અવસ્થા હોય છે. આયનીકરણના કારણે આ પ્લાઝમાનું તાપક્રમ હજારો ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી વધી
49
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
