________________
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૯, ૧૦
૪૧
સામાન્ય વિશેષાત્મક વસ્તુના તત્ત્વમાં ઉપસર્જન કરાયેલા વિશેષવાળું એવું જે અન્વયીરૂપ છે તે દ્રવ્ય એ પ્રમાણે જ્યારે વિવક્ષા કરાય છે ત્યારે દ્રવ્યાર્થિકતયનો વિષય છે. વળી, જ્યારે ઉપસર્જનીકૃત અન્વયીરૂપ તે જ વસ્તુનું જે અસાધારણરૂપ તે વિવક્ષા કરાય છે ત્યારે પર્યાયનયનો વિષય તે થાય છે.
‘કૃતિ’ શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ અર્થે છે. ૧/૯૫
ભાવાર્થ:
જગતમાં જે કોઈ વસ્તુ છે તે માત્ર દ્રવ્યરૂપ નથી કે માત્ર પર્યાયરૂપ નથી, પરંતુ પ્રતીયમાન દરેક વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભય સ્વરૂપ છે, તેથી પર્યાય વગર શુદ્ધ જાતિવાળો દ્રવ્યાસ્તિકનય સ્વીકારવો હોય તો તેના વિષયભૂત પર્યાય રહિત દ્રવ્ય બતાવવું પડે અને જગતમાં પર્યાય વગર દ્રવ્ય નથી. તેથી શુદ્ધ જાતિવાળો દ્રવ્યાસ્તિકનય નથી અને શુદ્ધ જાતિવાળો પર્યાયાસ્તિકનય સ્વીકારવો હોય તો તેના વિષયભૂત દ્રવ્ય રહિત પર્યાય બતાવવું પડે. જગતમાં સામાન્યથી રહિત એવી અંતિમ વિશેષ કોઈ વસ્તુ નથી તેથી પર્યાયાસ્તિકનયનો પણ વિષય નિયમથી શુદ્ધ જાતિવાળો જગતમાં નથી આ પ્રકારનો ગાથાનો અર્થ ક૨વાથી પ્રશ્ન થયો કે ગ્રંથકારશ્રીએ સ્વયં ગાથા-૩માં તીર્થંક૨ના વચનરૂપ સંગ્રહનય વગેરે બતાવેલ તે સંગત થશે નહીં. તેથી કહે છે કે ભજનાથી વિશેષ છે અર્થાત્ વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ છે છતાં વિવક્ષા કરનાર પુરુષ પર્યાયને ગૌણ કરીને દ્રવ્યની વિવક્ષા કરે અને દ્રવ્યને ગૌણ કરીને પર્યાયની વિવક્ષા કરે ત્યારે ‘આ દ્રવ્ય છે’ અને ‘આ પર્યાય છે’ એમ ભેદથી કહી શકે છે પણ પરમાર્થથી જ્ઞાનના વિષયભૂત પદાર્થ દ્રવ્યપર્યાયરૂપ જ છે માત્ર દ્રવ્યરૂપ નથી અને માત્ર પર્યાયરૂપ નથી. II૧/૯
અવતરણિકા :
एवंरूपभजनाकृतमेव भेदं दर्शयितुमाह
અવતરણિકાર્ય --
આવા સ્વરૂપવાળી ભજનાથી કરાયેલા જ ભેદને=‘આ દ્રવ્ય છે, આ પર્યાય છે' એ પ્રકારના ભેદને, બતાવવા કહે છે
ગાથા :
છાયા ઃ
Jain Educationa International
–
दव्वट्ठियवत्तव्वं अवत्थु नियमेण पज्जवणयस्स ।
तह पज्जववत्थु अवत्थुमेव दव्वट्ठियनयस्स । ।१ / १० ।।
द्रव्यार्थिकवक्तव्यं अवस्तु नियमेन पर्यायनयस्य । तथा पर्यायवस्तु अवस्तुमेव द्रव्यार्थिकनयस्य । ।१/१०।।
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
