________________
૨૦૫
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-પ૪
કેમ વિપર્યયરૂપતાની પ્રશક્તિ છે ? તેથી કહે છે –
તેનાથી ઇતરના અભાવમાં દ્રવ્ય અને પર્યાયમાંથી જે એક વિષયક બુદ્ધિ શ્રોતાની સંસ્કારવાળી થઈ છે તેનાથી ઇતરના અભાવમાં, તેના વિષયનો પણ અભાવ છે=બુદ્ધિના સંસ્કારવાળા વિષયો પણ અભાવ છે. ll૧/૫૪ ભાવાર્થ :
પૂર્વ ગાથામાં કહ્યું કે દ્રવાસ્તિકનયની અને પર્યાયાસ્તિકનયની પરસ્પર નિરપેક્ષ પ્રરૂપણા તીર્થકરની આશાતના છે, તેથી એ ફલિત થાય કે ઉપદેશકે હંમેશાં દ્રવ્યાસ્તિકનયની અને પર્યાયાસ્તિકનયની પરસ્પર સાપેક્ષ જ પ્રરૂપણા કરવી જોઈએ. આમ છતાં કોઈ શ્રોતા દ્રવ્ય કે પર્યાયમાંથી અન્યતરના સ્વરૂપને સ્વીકારનાર હોય, ત્યારે તે અન્યતરનો સ્વીકાર એકાંત હોવાથી તે શ્રોતાને તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય નહીં. તેથી વક્તા આવા શ્રોતાને તે શ્રોતા દ્રવ્ય કે પર્યાયમાંથી જે એકને સ્વીકારે છે તેનાથી અન્યનું કથન કરે, જેથી તેને એકાંત દ્રવ્યનો કે એકાંત પર્યાયનો જે આગ્રહ છે તે દૂર થાય અને પોતે જે સ્વીકારે છે તેનાથી અન્ય નયથી તેની બુદ્ધિ પરિકર્મિત થાય, આ માટે જ ઉપદેશક તેને દ્રવ્યનું કે પર્યાયનું કથન કરે
જેમ કોઈ શ્રોતા એકાંત દ્રવ્યને સ્વીકારનારા હોય, તેઓ મોક્ષના અર્થે ભાવના કારણભૂત એવી દ્રક્રિયાને ધર્મરૂપે સ્વીકારે છે, પરંતુ તે ક્રિયાઓ દ્વારા આત્માનો શુદ્ધ પર્યાય કઈ રીતે પ્રગટ થાય છે ? તે ભાવને સ્વીકારતા નથી અને માત્ર તે ક્રિયાઓ જ મોક્ષનું કારણ છે તેવી બુદ્ધિવાળા છે. આવા શ્રોતાને ઉપદેશક બતાવે કે ભગવાને બતાવેલી બાહ્ય આચરણારૂપ સર્વ ક્રિયાઓ વીતરાગતાને અનુકૂળ અંતરંગ ઉત્તમ સદ્વર્યને ઉલ્લસિત કરીને તે તે ક્રિયાથી અપેક્ષિત એવા મોહના સ્પર્શ વગરના તે તે ભાવરૂપ પર્યાયને પ્રગટ ન કરે તો તે ક્રિયા મોક્ષનું કારણ બનતી નથી. આ રીતે સર્વ બાહ્ય ક્રિયાઓ કઈ રીતે તે તે ભાવોની નિષ્પત્તિ દ્વારા કલ્યાણનું કારણ છે ? તે શ્રોતાની બુદ્ધિમાં સ્થિર કરવા માટે ક્રિયાઓ ભાવ પ્રતિ કારણ છે તેમ બતાવવાને બદલે પર્યાયને સ્પર્શનારી ભાવની દૃષ્ટિને સ્થાપન કરવા અર્થે “મોક્ષનું કારણ ભાવ જ છે ક્રિયા નહીં તેમ એક પર્યાયનયની દૃષ્ટિથી ઉપદેશક યોગ્ય શ્રોતા સમક્ષ પ્રથમ સ્થાપન કરે. તેથી તે શ્રોતાને સ્થિર બુદ્ધિ થાય કે ભાવ વગર મોક્ષ નથી.
આથી જ તત્ત્વના અર્થી એવા શ્રોતાને પૂ. ઉપા. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ સાહેબના ૧૨૫ ગાથાના સ્તવનમાં મોક્ષને અનુકૂળ પર્યાયરૂપ ભાવ જ યોગ્ય જીવોને મોક્ષનું કારણ છે તે સ્થાપન કરવા માટે પર્યાયાસ્તિકનયની દૃષ્ટિને સ્પર્શનાર નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી ધર્મ શું છે ? તેનું સ્થાપન પ્રથમ કરેલ છે. આ સ્થાપનમાં દ્રવ્યને સ્વીકારનાર અને પર્યાયને નહીં સ્વીકારનાર એવા શ્રોતાને પર્યાયથી પરિકર્મિત મતિ થાય છે અર્થાત્ તે શ્રોતાને જ્ઞાન થાય છે કે મોક્ષને અનુકૂળ એવી જ્ઞાનદશારૂપ જીવની પરિણતિ જ મોક્ષનું કારણ છે, દ્રવ્યક્રિયાઓ નહીં.
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
