________________
૭૪
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૧ | પ્રથમ કાંડ | ગાથા-૧૯ પ્રકારનો સર્વ જનને અનુભવ છે તે યુક્ત નથી, પરંતુ તેના જેવો તેના જેવો હું છું બાલ્યાવસ્થામાં જે હતો તેના જેવો છું, એ પ્રમાણે થાય એ પ્રકારે અનુભવ થાય, “દિ'=જે કારણથી, ગવયના નિશ્ચયમાં ગાય એ પ્રમાણે પ્રત્યય જોવાયો નથી, પરંતુ ગાયના જેવો એ પ્રમાણે પ્રત્યય થાય છે.
અને ક્રમવર્તી અભિવંગ-દ્વેષાદિ પર્યાયોમાં–આત્મા ક્ષણિક હોવા છતાં આત્મામાં થતા ક્રમવર્તી રાગ-દ્વેષાદિ પર્યાયોમાં, ચૈતન્યની અનુસ્મૃતિના પ્રત્યયનું માનસપણું છે એમ ન કહેવું; કેમ કે અનુમાનથી આત્મામાં ક્ષણક્ષયના નિશ્ચયવાળાને પણ ત્યારે જ સ્પષ્ટ અનુભૂયમાતપણું છે=જ્યારે હું ક્ષણિક છું એમ ક્ષણિકવાદી માને છે ત્યારે જ હું રાગાદિ પૂર્વ-ઉત્તરમાં થતા ભાવોમાં અનુવૃત્તિરૂપે હું છું એ પ્રકારે સ્પષ્ટ અનુભવે છે. (માટે ચૈતન્યતા અનુસ્યુત બોધનું માનસત્વ સ્વીકારી શકાય નહીં.).
અહીં પૂર્વપક્ષી કહે કે અનુમાનથી આત્મામાં ક્ષણક્ષયનો નિશ્ચય છે ત્યારે પણ આત્માના અનુસ્મૃતની પ્રતીતિ માનસિક વિકલ્પરૂપ છે તેમ સ્વીકારી શકાશે, તેથી ટીકાકારશ્રી કહે છે –
વિકલ્પદ્રયની એક સાથે ઉત્પત્તિ પર વડે=ક્ષણિકવાદી વડે, સ્વીકારાઈ નથી, એથી એકત્વ પ્રત્યયનું વિકલ્પરૂપપણું હોતે છતે ક્ષણિકના નિશ્ચય સમયમાં સદ્ભાવ ન થાય= બાલ્યાવસ્થામાં અને યુવાવસ્થામાં હું એક છું એ પ્રકારના એકત્વ પ્રત્યયનો સદ્ભાવ ન થાય. એથી=પૂર્વમાં અત્યાર સુધી સ્થાપન કર્યું કે દ્રવ્યાર્દિકતયથી આત્મા એકાંત અપરિણત હોય અને પર્યાયાર્થિકનયથી એકાંત ઉત્સન્ન હોય તો બંધની સ્થિતિનું કારણ ઘટતું નથી એથી, એકાત્તનિત્યતા અને એકાતઅતિત્યતા ભુદાસથી ઉભય પક્ષમાં જ=આત્મા દ્રવ્યરૂપ અને પર્યાયરૂપ છે એ પ્રકારના ઉભયપક્ષમાં જ, બંધની સ્થિતિનું કારણ યુક્તિસંગત છે. ll૧/૧૯iા. ભાવાર્થ :
અવતરણિકામાં કહેલ કે આત્માને એકાંત દ્રવ્યરૂપ માનવામાં આવે અથવા આત્માને એકાંત પર્યાયરૂપ માનવામાં આવે તો સંસારી જીવોને જે સુખ-દુઃખનો અનુભવ થાય છે તેનું કારણ શરીરનો સંબંધ છે અને આ શરીરના સંબંધનો હેતુ કર્મ છે અને તે કર્મની ઉત્પત્તિમાં નિમિત્તકારણ એવો યોગનો અને કષાયનો પરિણામ છે તે સંભવી શકે નહીં. કઈ રીતે સંભવી શકે નહીં ? તે સ્પષ્ટ કરવા અર્થે કહે છે –
જીવ મન-વચન-કાયાના યોગોથી કર્મ બાંધે છે અને બંધાયેલા કર્મોની સ્થિતિ ક્રોધાદિ કષાયના વશથી થાય છે તેથી “આત્મા નામનું સ્થિર દ્રવ્ય હોય અને તે પ્રતિક્ષણ જુદા જુદા પ્રકારના મન-વચન-કાયાના વ્યાપાર કરતું હોય તો તે વ્યાપારના બળથી કર્મ બાંધે છે અને સ્થિર એવો આત્મા ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં ભિન્ન ભિન્ન કષાયો કરે છે તેના વશ કર્મની સ્થિતિ બાંધે છે. તે કર્મસ્થિતિના વશથી શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે શરીરની ઉત્પત્તિના કારણે શરીરજન્ય સુખ-દુ:ખનો અનુભવ સંસારી જીવને થાય છે” તે કથન સંગત થઈ શકે. જો આત્માને એકાંતે દ્રવ્યરૂપ સ્વીકારવામાં આવે તો આત્મા દ્રવ્યરૂપે ત્રિકાળ એકસ્વરૂપવાળો છે તેમાં
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
